ISBN: 978-960-99478-0-0 Σελιδοποίηση – Εκτύπωση · 2016-04-16 · 10...

ISBN: 978-960-99478-0-0

Μετάφραση: Αναστασία Λιάπη, Νέλα Γιαννακοδήμου, Έλενα Μπακατσέλου

Γλωσσική επιμέλεια – Διόρθωση: Γιώτα Χρόνη

Copyright ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ

3ης Σεπτεμβρίου 36, 104 32, ΑΘΗΝΑ

Τηλ.: 210 5218700, Fax: 210 5218754

e-mail: [email protected], www.kanep-gsee.gr

Σελιδοποίηση – Εκτύπωση

ΚΑΜΠΥΛΗ ADV.

Aντιγόνης 60 & Λένορμαν

Τηλ.: 210 5156820, Fax: 210 5156811

e-mail: [email protected]

Επιμέλεια

Σωκράτης Κονιόρδος, Νίκος Φωτόπουλος

ΚΕΝΤΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΕΡΓΑΤΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ

Συγγραφείς

Άγγελος Ευστράτογλου, Θεόδωρος Μητράκος, Νίκος Μουζέλης, Πάνος Τσακλόγλου, Νίκος Φωτόπουλος, Lorenzo Giasanti,

Rebecca Gumbrell-McCormick, Richard Hyman, Peter Jarvis, Michael Mann, Enzo Mingione, Guido Cavalca

ΦΤΩΧΕΙΑ, ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2010

Περιεχόμενα

Πρόλογος Γιάννη Παναγόπουλου ................................................................................................................... 13

Προλογικό σημείωμα Νίκου Μουζέλη ........................................................................................................ 15

Εισαγωγή των επιμελητών Σωκράτη Κονιόρδου, Νίκου Φωτόπουλου......................................... 19

RICHARD HYMAN Εργατικά συνδικάτα και παγκοσμιοποίηση: Σε αναζήτηση στρατηγικής και αλληλεγγύης ...........................................................................................................................................................29

REBECCA GUMBRELL-McCORMICK Η ανασύνθεση του διεθνούς συνδικαλιστικού κινήματος: Η δημιουργία της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Εργατικών Συνδικάτων......................................................................55

ΑΓΓΕΛΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ Ανισότητες στην ελληνική αγορά εργασίας. Η περίπτωση των ατόμων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση ........................................................................................................................79

MICHAEL MANN Οι διαφορετικές επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού σε όλο τον κόσμο ..............................99

GUIDO CAVALCA, LORENZO GIASANTI, ENZO MINGIONE Η απασχόληση στην Ευρώπη: Ευελιξία και ρυθμιστικοί κανόνες ...............................................127

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΗΤΡΑΚΟΣ, ΠΑΝΟΣ ΤΣΑΚΛΟΓΛΟΥΦτώχεια και ανισότητα στην Ελλάδα: Τι δείχνουν τα διαθέσιμα στοιχεία; ............................145

PETER JARVIS Παγκοσμιοποίηση, γνώση και η ανάγκη για επανάσταση στη μάθηση. Μπορούμε πράγματι να χτίσουμε μια Πόλη του Ανθρώπου; .......................................................175

ΝΙΚΟΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Κοινωνικές ανισότητες, εκπαίδευση και απασχόληση. To διακύβευμα μιας ρεαλιστικής πολιτικής διασύνδεσης της εκπαίδευσης με την απασχόληση .............193

�

Πίνακες – Διαγράμματα – Σχήματα

Άτομα άνω των 15 ετών που δεν έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση κατά ηλικία. Σύνολο χώρας 2007 ............................................................................................ 81

Ηλικιακή διάρθρωση ατόμων που δεν έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση. Σύνολο χώρας 2007 ........................................................................................ 82

Κατάσταση απασχόλησης των ατόμων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση (ποσοστιαία διάρθρωση) .................................................................................................................................... 84

Δείκτες συμμετοχής του πληθυσμού (άνω των 15 ετών) στο εργατικό δυναμικό κατά εκπαιδευτικό επίπεδο και φύλο. Σύνολο χώρας 2007 .............................................. 85

Δείκτες απασχόλησης του πληθυσμού (άνω των 15 ετών) κατά εκπαιδευτικό επίπεδο και φύλο. Σύνολο χώρας 2007 ................................................................... 87

Δείκτες απασχόλησης πληθυσμού (άνω των 15 ετών) κατά εκπαιδευτικό επίπεδο και ηλικία. Σύνολο χώρας 2007 ................................................................. 89

Δείκτες (ή ποσοστά) ανεργίας του πληθυσμού (άνω των 15 ετών) κατά εκπαιδευτικό επίπεδο και φύλο. Σύνολο χώρας 2007 ................................................................... 90

Κλαδική διάρθρωση απασχόλησης ατόμων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση. 2007 ................ 92

Άτομα άνω των 15 ετών χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση κατά κατάσταση απασχόλησης ........................................................................................................................ 95

Ποσοστιαία κατανομή ατόμων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση κατά θέση στο επάγγελμα ......................................................................................................................................................... 95

Ποσοστό ανεργίας ................................................................................................................................................132

Ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών ...........................................................................................................133

Ποσοστό απασχόλησης του αντρικού πληθυσμού ................................................................................134

Ποσοστό απασχόλησης του γυναικείου πληθυσμού ............................................................................135

Γυναικεία μερική απασχόληση (επί % των εργαζόμενων γυναικών) ..............................................137

Εποχική απασχόληση (επί % της εξαρτημένης απασχόλησης) .........................................................138

Ανεξάρτητη απασχόληση (επί % των εργαζομένων σε υπηρεσίες και βιομηχανία, με εξαίρεση την ΡΑ) .............................................................................................................139

Διαχρονική εξέλιξη των δεικτών ανισότητας 1974-2004 (1974=100) ............................................150

Εκτιμήσεις των καταναλωτικών μεριδίων των πληθυσμιακών δεκατημορίων ..........................151

�


Μεταβολές μεριδίων καταναλωτικής δαπάνης ανά δεκατημόριο (1974-2004) ........................151

Καμπύλες Lorenz της κατανομής καταναλωτικής δαπάνης ................................................................153

Ιεράρχηση των κατανομών Lorenz καταναλωτικής δαπάνης ............................................................153

Δομή των οικονομικών ανισοτήτων: Ποσοστό συνολικής ανισότητας αποδιδόμενο σε διαφορές «μεταξύ των πληθυσμιακών ομάδων» .................................................154

Διαχρονική μεταβολή δεικτών σχετικής φτώχειας .................................................................................156

Διαχρονική μεταβολή δεικτών φτώχειας σε απόλυτους όρους (γραμμή φτώχειας 1999 σε όρους πραγματικής αγοραστικής δύναμης) ....................................157

Επιλεγμένες ομάδες υψηλού κινδύνου φτώχειας ....................................................................................159

Εκτιμήσεις υποδείγματος Logit για την πιθανότητα φτώχειας (Λόγος πιθανοτήτων – odds ratio) .................................................................................................................162

Διαχρονική μεταβολή δεικτών ευημερίας ..................................................................................................164

Παγκόσμιο Mοντέλο Κοινωνιών .....................................................................................................................180

Πολυεπίπεδο Μοντέλο Κοινωνίας ..................................................................................................................181

Ανεργία ανά επίπεδο εκπαίδευσης ................................................................................................................208

Βαθμός αντιστοιχίας αντικειμένου εργασίας ανά ειδικότητα ΤΕΕ ....................................................208

Ποσοστά ανεργίας ατόμων ηλικίας 15-24 ετών (%) ...............................................................................209

�

Συνδικαλιστικές Ενώσεις

Ονομασίες

Αλληλεγγύη (Solidarność)

Διεθνής Συνομοσπονδία Εργατικών Συνδικάτων (International Trade Union Confederation – ITUC)

Διεθνής Συνομοσπονδία Ελεύθερων Εργατικών Συνδικάτων (International Confederation of Free Trade Unions – ICFTU)

Διεθνής Ομοσπονδία Εργατικών Συνδικάτων (International Federation of Trade Unions – IFTU)

Διεθνής Ομοσπονδία Χριστιανικών Εργατικών Συνδικάτων (International Federation of Christian Trade Unions – IFCTU)

Διεθνείς Συνδικαλιστικές Γραμματείες (International Trade Secretariats – ITSs)

Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (International Labour Organisation – ILO)

Διεθνής Ένωση Τροφίμων (International Union of Food – IUF)

Διεθνής Ομοσπονδία Οικοδόμων και Ξυλουργών (International Federation of Building

and Wood Workers – IFBWW)

Διεθνής της Εκπαίδευσης (Education International – EI)

Ενωμένοι Αγρεργάτες (United Farm Workers – UFW)

Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εργατικών Συνδικάτων (European Trade Union Confederation – ETUC)

Ευρωπαϊκές Βιομηχανικές Ομοσπονδίες (European Industry Federations – EIF)

Καναδικό Εργατικό Κογκρέσο (Canadian Labour Congress – CLC).

Παγκόσμια Ομοσπονδία Εργατικών Συνδικάτων (World Federation of Trade Unions – WFTU)

Παγκόσμιες Ομοσπονδίες Συνδικάτων (Global Union Federations – GUFs)

Παγκόσμια Συνομοσπονδία Εργασίας (World Federation of Labour – WCL)

Σουηδικό Συνδικάτο Υπαλλήλων «Λευκού Περιλαιμίου» (Svenska Industritjanstemannaforbundet – SIF)

Συνδιάσκεψη των Παγκόσμιων Συνδικαλιστικών Ομοσπονδιών (Global Union Federations Conference – GUFC)

10

Συνδικαλιστική Συμβουλευτική Επιτροπή (Trade Union Advisory Committee – TUAC) [του ΟΟΣΑ]

Ακρωνύμια

ACV-CSC (Algemeen Christelijk Vakverbond-Confederation des Syndicats Chretiens)

AFL-CIO (American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations)

CFDT (Confederation Francaise Democratique du Travail)

CGB (Christlicher Gewerkschaftsbund Deutschlands)

CGIL (Confederazione Generale Italiana del Lavoro)

CGT (Confederacao Geral do Trabalho)

CGT (Confederation Generale du Travail)

CISL (Confederazione Italiana dei Sindicati Lavoratori)

CLAT (Central Latinoamericana de Trabajadores)

CNV (Christelijk Nationaal Vakverbond)

COSATU (Congress of South African Trade Unions)

CTA (Central de los Trabajadores Argentinos)

CUT (Central Unitaria de Trabajadores de Colombia)

DGB (Deutscher Gewerkschaftsbund)

ELA-STV (Euzko Langilleen Alkartasuna–Solidaridad de Trabajadores Vascos)

FNPR (Federatsia Nezavisimiikh Profsoyutz Rossia)

FNV (Federatie Nederlandse Vakbeweging)

LO (Landsorganisationen i Sverige)

NVV (Nederlands Verbond van Vakverenigingen)

OPZZ (Ogolnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych)

ORIT (Organizacion Regional Interamericana de Trabajadores)

PIT-CNT (Plenario Intersindical de Trabajadores-Convencion Nacional de Trabajadores)

TUC (Trades Union Congress)

UNTA (National Union of Angolan Workers)


11

Συντελεστές του τόμου

Ευστράτογλου Άγγελος Δρ. Οικονομικών της Εργασίας – Επιστημονικός συνεργάτης ΙΝΕ/ΓΣΕΕ

Κονιόρδος Σωκράτης Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Μητράκος Θεόδωρος Ερευνητής, Τράπεζα της Ελλάδος

Μουζέλης Νίκος Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, London School of Economics and Political Science, Πανε-πιστήμιο Λονδίνου

Τσακλόγλου Πάνος Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Φωτόπουλος Νίκος Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας – Επιστημονι-κός Συνεργάτης ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ

Giasanti Lorenzo Ερευνητής, Τμήμα Νομικών και Οικονομικών Συ-στημάτων, Πανεπιστήμιο του Μιλάνου-Bicocca

Gumbrell-McCormick Rebecca Λέκτορας, Τμήμα Μάνατζμεντ, Birkbeck College, Πανεπιστήμιο Λονδίνου

Hyman Richard Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Μάνατζμεντ, London School of Economics and Political Science, Πανε-πιστήμιο Λονδίνου

Jarvis Peter Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Ανθρώπινων και Κοι-νωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Surrey

Mann Michael Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Τμήμα Κοινωνιολογί-ας, Πανεπιστήμιο Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες

Mingione Enzo Τακτικός Καθηγητής Γενικής Κοινωνιολογίας, Τμή-μα Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Έρευνας, Πανε-πιστήμιο Μιλάνου-Bicocca

Cavalca Guido Ερευνητής, Πανεπιστήμιο Μιλάνου-Bicocca

13

Πρόλογος

Σε μια συγκυρία κατά την οποία η προοπτική της παγκοσμιοποίησης φαντάζει αμφί-βολη και εχθρική, όπου οι εργασιακές σχέσεις δοκιμάζονται και οι κοινωνικές κατακτή-σεις αποδομούνται, όπου οι βεβαιότητες της νεωτερικής περιόδου αμφισβητούνται και το μέλλον του κράτους πρόνοιας διαφαίνεται ζοφερό, η εκπαίδευση, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, επανατοποθετείται στο επίκεντρο της κοινωνικής, της οικονομικής και της πολιτισμικής προοπτικής.

Την ίδια στιγμή, ενώ η ανθρωπότητα διαθέτει τους υλικούς και τους τεχνικούς όρους για την καθολική πρόσβαση στο αγαθό της γνώσης, οι εκπαιδευτικές και, κατ΄ επέκταση, οι κοινωνικές ανισότητες αυξάνονται, δημιουργώντας σημαντικές κατηγορίες πολιτών με χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα, υψηλά ποσοστά σχολικής εγκατάλειψης, ανεργίας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Παρ’ όλα αυτά, η παραδοχή ότι το ζήτημα της φτώχειας και των κοινωνικών ανισο-τήτων συνδέεται άρρηκτα με τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς και την κοινωνική ανα-παραγωγή δεν αποτελεί καινούργια διαπίστωση στην ιστορία της εκπαιδευτικής και της κοινωνικής πολιτικής. Αντίθετα, επιβεβαιώνει και επικαιροποιεί ένα διαχρονικό δεδομέ-νο το οποίο έχουμε χρέος όχι μόνο να μελετάμε διαρκώς, αλλά και να αγωνιζόμαστε για την υπέρβαση και την άμβλυνσή του.

Είναι σαφές ότι η οικονομική ανέχεια, η ανεργία, η φτώχεια και η υπανάπτυξη συνθέ-τουν ένα δομικό πλέγμα πάνω στο οποίο αναπτύσσεται η εκπαιδευτική ανισότητα. Συ-νέπεια αυτού είναι η αναπαραγωγή μιας άτεγκτης ταξικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης, η οποία αναπαράγει φαινόμενα εξαθλίωσης, ανισοτήτων, εκμεταλλευτικών σχέσεων, αλλοτρίωσης και διάσπασης της κοινωνικής συνοχής.

Η κατάσταση αυτή σε συνθήκες διεθνούς οικονομικής ύφεσης και κρίσης γίνεται περισσότερο οδυνηρή για όλους όσοι δεν διαθέτουν τα μέσα πρόσβασης στο αγαθό της γνώσης, κυρίως δε σε μια συγκυρία κατά την οποία τα εκπαιδευτικά προσόντα, οι


14

γνώσεις, οι ικανότητες και οι δεξιότητες εξελίσσονται, αναπτύσσονται και αλλάζουν με ταχύτατους ρυθμούς.

Το Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής ως υποστηρικτικός φορέας της Γενι-κής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδας, κινούμενο ακριβώς με αυτό το σκεπτικό, διορ-γάνωσε το συνέδριο «Φτώχεια, ανισότητες και εκπαίδευση στο πλαίσιο της παγκοσμι-οποίησης» επιχειρώντας να αναδείξει σύγχρονες όψεις και πτυχές της προβληματικής αυτής. Συνεισφέρει λοιπόν με αυτό τον τρόπο στον σύγχρονο στοχασμό μια σειρά από θεωρητικές και επιστημονικές επεξεργασίες.

Αναμφίβολα, η ανάδειξη ενός προβλήματος από μόνη της δεν μπορεί να αποτελεί και τη λύση του. Πιστεύουμε όμως ακράδαντα ότι το συνδικαλιστικό κίνημα έχει καθήκον να σμιλεύει διαρκώς την κοινωνική συνείδηση των πολιτών, να συνεισφέρει με τεκμηριω-μένες θέσεις και τοποθετήσεις στον κοινωνικό διάλογο και να τοποθετεί με τρόπο ορθο-λογικό τα κοινωνικά ζητήματα στο επίκεντρο της δημόσιας σφαίρας. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται η παρούσα έκδοση, η οποία περιλαμβάνει κείμενα αξιόλογων ελλήνων και ξένων επιστημόνων. Τα κείμενα αυτά πραγματεύονται τα ζητήματα της φτώχειας, των εκπαιδευτικών και κοινωνικών ανισοτήτων, ως ένα ελάχιστο στον κοινό μας αγώνα για την άμβλυνση και την περιστολή των συνεπειών αυτών των φαινομένων.

Γιάννης Παναγόπουλος Πρόεδρος της ΓΣΕΕ

15

Προλογικό σημείωμα

Η φτώχεια και οι κοινωνικές ανισότητες συνδέονται άμεσα με την εκπαίδευση. Στο

νεοφιλελεύθερο παγκόσμιο πλαίσιο στο οποίο ζούμε οι ανισότητες τόσο μεταξύ κρατών

όσο και στο εσωτερικό κάθε κράτους-έθνους εντείνονται. Αυτό, αν δεν οδηγεί πάντα σε

επίπεδα απόλυτης φτώχειας, οδηγεί σίγουρα στην κοινωνική περιθωριοποίηση – δη-

λαδή στην αποκοπή μεγάλης μερίδας του πληθυσμού από τον κορμό του κοινωνικού

ιστού καθώς και από πολλά αγαθά και υπηρεσίες που θεωρούνται απαραίτητα για μια

αξιοπρεπή διαβίωση (αγαθά όπως η παιδεία, η υγεία, η απασχόληση, οι καλές συνθήκες

εργασίας κ.λπ.).

Η εκπαίδευση μπορεί και να εντείνει αλλά και να αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες

και την περιθωριοποίηση. Στην πρώτη περίπτωση, την πιο συνήθη, τα παιδιά των εύπο-

ρων τάξεων έρχονται στο σχολείο με ένα σημαντικό πολιτισμικό κεφάλαιο (περισσότε-

ρες γνώσεις, καλύτερο χειρισμό γλώσσας κ.λπ.), το οποίο δεν διαθέτουν τα παιδιά των

λαϊκών τάξεων. Σε αυτή την αρχική εκπαιδευτική ανισότητα προστίθεται η άνιση κατα-

νομή εκπαιδευτικών πόρων υπέρ των εχόντων. Ακόμη και στη δημόσια εκπαίδευση, τα

σχολεία σε φτωχές, υποβαθμισμένες περιοχές έχουν χειρότερες υποδομές και λιγότερο

ικανούς δασκάλους απ’ ό,τι οι εκπαιδευτικές μονάδες σε πλούσιες περιοχές.

Όσο για τη «δωρεάν παιδεία», όπως λειτουργεί και στη χώρα μας αλλά και σε άλλες

δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες, αυτή στο επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, αντί να

αμβλύνει, εντείνει περισσότερο τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες. Και αυτό γι-

ατί, για λόγους που ήδη ανέφερα, η πλειοψηφία των φοιτητών και των φοιτητριών προ-

έρχονται από τα μεσαία και ανώτερα στρώματα. Αν λάβουμε υπόψη πως τα φορολογικά

βάρη, ιδίως μέσω των έμμεσων φόρων, είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερα γι’ αυτούς που

βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας, τότε διαπιστώνουμε ότι μέσω της κα-

θολικά προσφερόμενης δωρεάν παιδείας οι μη έχοντες πληρώνουν τις ανώτατες πανε-

πιστημιακές σπουδές των εχόντων.


16

Είναι προφανές από τα παραπάνω πως η μείωση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων δεν μπορεί να επιτευχθεί με την ίση μεταχείριση διδασκομένων που ξεκινούν από άνισες αφετηρίες. Η άμβλυνση των ανισοτήτων προϋποθέτει την άνιση μεταχείριση υπέρ των μη εχόντων, καθώς επίσης την άνιση κατανομή πόρων υπέρ των υποβαθμισμένων περι-οχών και των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων.

Εκτός από τις ανισότητες που δημιουργεί, άλλη μια διάσταση της παγκοσμιοποίησης είναι οι ραγδαίες αλλαγές που οι νέες τεχνολογίες προκαλούν σε όλους τους θεσμικούς χώρους της κοινωνίας – και κυρίως σε αυτόν της εργασίας. Η λεγόμενη κοινωνία της πληροφορίας κυριολεκτικά διαλύει τις γραφειοκρατικές δομές της ξεπερασμένης πια φορντικής βιομηχανικής κοινωνίας. Στη μεταφορντική, μεταβιομηχανική εποχή η ιδέα πως κάποιος μπορεί να αρχίσει και να τελειώσει την εργασιακή σταδιοδρομία του με τις ίδιες γνώσεις και δεξιότητες που είχε αρχικά είναι παρωχημένη. Και σε αυτή τη νέα δύσκολη κατάσταση προστίθεται η ανεργία, η οποία αποτελεί πλέον συστατικό στοιχείο της νεοφιλελεύθερης οικονομίας.

Η μεγάλη κινητικότητα του κεφαλαίου και η τάση του να κατευθύνεται σε χώρες/περι-οχές όπου η εργασία είναι φθηνή και οι συνθήκες εργασίας πρωτόγονες δημιουργεί στις πιο ανεπτυγμένες χώρες υψηλά ποσοστά ανεργίας, ακόμη και σε καταστάσεις ανόδου της οικονομίας. Το φαινόμενο της ανάπτυξης με ανεργία είναι βασικό χαρακτηριστικό ενός οικονομικού χώρου όπου οι κλασικές κεϋνσιανές συνταγές για τη μείωση της ανερ-γίας δεν λειτουργούν πια.

Σε αυτό το σημείο βέβαια πρέπει να τονιστεί ο ρόλος που η εκπαίδευση/κατάρτιση μπορεί να παίξει, αν όχι στην εξαφάνιση, σίγουρα στην άμβλυνση του προβλήματος. Ένα ανεπτυγμένο σύστημα κατάρτισης και διά βίου μάθησης θα έδινε την ευκαιρία σε έναν άνεργο είτε να αποκτήσει νέες δεξιότητες, αναγκαίες για την επιστροφή του στην αγορά εργασίας, είτε να προσφέρει καλά αμειβόμενες υπηρεσίες στο χώρο της κοινό-τητας. Με άλλα λόγια, στο δύσκολο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο αυξανόμενων ανισοτήτων και υψηλής ανεργίας ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης της ανεργίας είναι η δημιουργία ενός συστήματος όπου ο εργαζόμενος θα μπορεί να κινείται συνεχώς στο τρίγωνο «αγορά εργασίας-εκπαίδευση/κατάρτιση-κοινωνικός χώρος». Απ’ αυτή τη σκο-πιά δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι οι χώρες που έχουν καταφέρει να μειώσουν σημα-ντικά την ανεργία είναι χώρες με καλά οργανωμένες υποδομές εκπαίδευσης/κατάρτισης και με ισχυρό κράτος πρόνοιας, το οποίο προσφέρει ένα ικανοποιητικό δίχτυ ασφαλείας στον άνεργο.

1�

Δεν χρειάζεται να τονίσω εδώ πως οι σχέσεις ανισότητας, φτώχειας και εκπαίδευσης στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης είναι σε μεγάλο βαθμό πιο πολύπλοκες· κυρίως όταν προσπαθεί να τις εξετάσει κανείς όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό και πα-γκόσμιο επίπεδο. Αυτήν ακριβώς την πολυπλοκότητα αναλύουν από διάφορες οπτικές γωνίες και με διαφορετικά εννοιολογικά εργαλεία τα κείμενα αυτού του τόμου.

Νίκος Μουζέλης Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, London School of Economics

Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

1�

Εισαγωγή των επιμελητών

Η δραστικότητα των αποφάσεων που, ενώ λαμβάνονται σε άλλα, μακρινά μέρη της υδρογείου, έχουν επιπτώσεις σε τοπικό, εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο είναι διάχυτη, μεγάλη και σημαντική. Παρεμβαίνουν και κλονίζουν τις ρυθμίσεις και τις κανονικότητες της καθημερινότητας σε πλείστα όσα πεδία κοινωνικής δραστηριοποίησης. Προκαλούν τη δημιουργία νεοπαγών και αλυσιδωτών προβλημάτων ή οξύνουν τα ήδη υφιστάμενα προβλήματα επιβάλλοντας εκ των πραγμάτων να οριστούν εκ νέου οι τρόποι της κοινω-νικής οργάνωσης και διαβίωσης. Η παγκοσμιοποίηση, γιατί αυτή είναι η διαδικασία στην οποία αναφερόμαστε, έχει και άλλες όψεις: είναι δημιούργημα και ταυτόχρονα επιτείνει την παγκόσμια επικοινωνία σε «πραγματικό χρόνο», ενώ έχει επιταχύνει τη χωροχρονι-κή σύγκλιση. Σαφώς δε η παγκοσμιοποίηση μεταβάλλει την παγκόσμια και την τοπική οικονομική οργάνωση· διευκολύνει την εμφάνιση των μαζικών αγορών καταναλωτικών ειδών και προϊόντων· αλλάζει τη νοοτροπία της διατροφής που ακολουθούμε και τις γευστικές συνήθειες· μεταβάλλει τις πρακτικές επικοινωνίας, όπως και τις διαπροσωπι-κές σχέσεις και την αναψυχή· επιπλέον μεταμορφώνει την εργασία ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο, ενώ τη συνδέει ακόμη πιο στενά και σύνθετα με τη γνώση και τους τρόπους μετάδοσης/απόκτησής της, οι οποίοι βρίσκονται σε διαδικασίες αναδιάταξης και επανορισμού· επανακαθορίζει τις κοινωνικές ανισότητες, τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια. Σε κάθε περίπτωση έχει προκαλέσει και συνεχίζει ακάθεκτα να προκαλεί ευρύτατες και πολυσήμαντες ανακατατάξεις και επαναπροσδιορισμούς. Οπωσδήποτε, η παγκοσμιοποίηση και οι συνεχείς μεταβολές που επισύρει συνιστούν τον τρόπο που ζούμε σήμερα, όπως έχει σημειώσει ο Ά. Γκίντενς.

Οι αντιθετικές και συνάμα αντιφατικές αλληλουχίες και προκλήσεις που συνθέτουν το εξαιρετικά πολύπλευρο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης θέτουν στο εργατικό κίνημα το «καθήκον» τόσο να μελετήσει και να ερμηνεύσει την παρούσα πραγματικότητα με αφετηρία τα σημερινά δεδομένα, όσο και να αναδιατάξει τις δυνάμεις του και να επα-νακαθορίσει τις επιδιώξεις του, την τακτική και τη στρατηγική του. Είναι σαφές ότι σε


20

συνθήκες παγκοσμιοποίησης ο ρόλος του εργατικού κινήματος παραμένει ζωτικός για τις δυνάμεις της εργασίας. Κι αυτό γιατί σε μια εποχή όπου οι δυνάμεις του κεφαλαίου δρουν παγκόσμια και υπερεθνικά, οι δυνάμεις της εργασίας που βρίσκονται στον αντί-ποδα δεν έχουν άλλη διέξοδο από το να λειτουργήσουν συντονισμένα και αποτελεσμα-τικά, ιδιαίτερα κατά την τρέχουσα περίοδο που διανύουμε. Μια εποχή όπου η διεθνής χρηματοπιστωτική οικονομική κρίση δημιουργεί πρόσφορες συνθήκες για τη συνολική αποδόμηση των κατακτήσεων του εργατικού κινήματος.

Τα κείμενα του παρόντος τόμου εντάσσονται στο πλαίσιο που μόλις σκιαγραφήθηκε επιχειρώντας μια ανταπόκριση, καθώς με τις αναλύσεις που αναπτύσσουν προσθέτουν «τροφή» για την ανάπτυξη του προβληματισμού. Αφορμή για τη δημιουργία τους αποτέ-λεσε η πραγματοποίηση του διεθνούς συνεδρίου «Φτώχεια, ανισότητες και εκπαίδευση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης», το οποίο διοργανώθηκε από τη ΓΣΕΕ τον Ιανουά-ριο του 2008. Στον ανά χείρας τόμο περιλαμβάνονται οκτώ αναλύσεις, οι οποίες βασίζο-νται μεν στις θεματικές του συνεδρίου, έχουν όμως αναθεωρηθεί με πιο εμπεριστατω-μένο και ενδελεχή τρόπο λόγω της πρωτογενούς προφορικής τους εκδοχής. Επιδίωξη είναι να κατατεθεί μια περισσότερο δομημένη παρέμβαση σε επιμέρους –πλην όμως εξαιρετικά κρίσιμα– πεδία, όπως η φτώχεια, οι εκπαιδευτικές ανισότητες, η απασχόληση και η παγκόσμια οικονομική πραγματικότητα. Συγκεκριμένα, η εστίαση στις επιμέρους αυτές θεματικές αποσκοπεί να αναδείξει επιλεγμένες όψεις των σημερινών υφιστάμε-νων κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων, να διαγνώσει τα σύγχρονα αλλά και τα διαχρονικά αίτια που προκαλούν αυτές τις ανισότητες. Επιπλέον σκοπεύει να προβάλει τις επιπτώσεις της φτώχειας, καθώς και το ρόλο της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση μιας ενεργητικής στάσης απέναντι στις πολύπλευρες κρίσεις που αδιάκοπα δημιουργεί ο κα-πιταλισμός της ύστερης νεωτερικής, παγκοσμιοποιημένης εποχής.

Αναμφίβολα, η πρόκληση είναι σημαντική για το οργανωμένο εργατικό κίνημα και ειδικότερα για τα εργατικά συνδικάτα, προβληματική που αναπτύσσει ο Richard Hyman στην ανάλυσή του με τίτλο «Εργατικά συνδικάτα και παγκοσμιοποίηση: Σε αναζήτηση στρατηγικής και αλληλεγγύης». Σύμφωνα με τον Ηyman, τα εργατικά συνδικάτα βρίσκο-νται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο, αφού η απήχησή τους αλλά και η συνδικαλιστική τους πυκνότητα συνεχίζουν να βρίσκονται σε πορεία ύφεσης. Η κρισιμότητα, κατά την άποψή του, έγκειται στο ότι τα ίδια τα συνδικάτα (ουσιαστικά ως δημιουργήματα του 20ού αιώνα) αδυνατούν σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης να λειτουργήσουν αυτόνομα στο πλαίσιο των κοινωνικών διαπραγματεύσεων, ώστε να πετύχουν σε εθνικό επίπεδο αυξήσεις των αμοιβών και διεύρυνση των εργασιακών δικαιωμάτων. Ειδικότερα, κατά τον Ηyman, η αυτονομία των συνδικάτων τίθεται υπό αμφισβήτηση, και συντρέχουν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

21

πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Στην προσπάθειά του να συμπυκνώσει την προβληματική του προς αυτή την κατεύθυνση εστιάζει σε θέματα όπως:

α) Η ανταγωνιστικότητα μεταξύ των εργαζομένων διαφόρων τόπων και περιοχών σε ζητήματα μισθών και αμοιβών. Η διάσταση αυτή αποτελεί βασικό μέλημα και προτεραιότητα της στρατηγικής των συνδικάτων, δεδομένου ότι αντικατοπτρίζει τον συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό χαρακτήρα που διέπει τη νοοτροπία των εργοδοτικών χώρων δημιουργώντας ταυτόχρονα έναν τυποποιημένο «κοινό κα-νόνα» για την απασχόληση.

β) Οι δημογραφικές μεταβολές εργοδοτών και εργαζομένων προκαλούν μετατοπί-σεις και επαναρρυθμίσεις. Έτσι, εξελίξεις όπως οι ιδιωτικοποιήσεις, οι περικοπές στις δημόσιες δαπάνες, η συρρίκνωση του μέσου μεγέθους των ιδιωτικών επιχει-ρήσεων και η απροθυμία για συνδικαλιστική εκπροσώπηση συνθέτουν το πλαίσιο ενός μεταφορντικού μοντέλου παραγωγής, στο οποίο αντιστοιχεί ένα εσωτερικά κατακερματισμένο και ισχνό συνδικαλιστικό σύστημα συλλογικής εκπροσώπησης.

γ) Η αύξηση του αριθμού των εργαζομένων στον τομέα υπηρεσιών και των «χαρ-τογιακάδων» υπαλλήλων έχει αλλάξει άρδην τη μορφή και τη φυσιογνωμία των συνδικάτων, αφού ο παραδοσιακός χαρακτήρας των χειρωνάκτων βιομηχανικών εργατών (τεχνικών ή «μαζικού τύπου») έχει υποχωρήσει αισθητά. Ταυτόχρονα –και παρά τη μαζική ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας– η συμμετοχή των γυναικών στα συνδικάτα δεν δείχνει την αναμενόμενη θετική εικόνα ενίσχυ-σης ή/και ανάκαμψης του συνδικαλιστικού κινήματος, ευρύτερα μιας ενθαρρυ-ντικής προοπτικής. Επιπροσθέτως, ορισμένα άλλα φαινόμενα, όπως η δημιουργία νέων και ελαστικών μορφών απασχόλησης ή η πολυεθνική προέλευση της εργα-τικής δύναμης, διαφοροποιούν κατά πολύ τη φυσιογνωμία του σύγχρονου συνδι-καλιστικού κινήματος. Το γεγονός αυτό δημιουργεί, κατά τον Hyman, ένα ρήγμα στην προοπτική αλληλεγγύης στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος.

δ) Παρόλο που τα φαινόμενα αυτά είναι κοινά, η επαγγελματική και η οικονομική δομή διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα, με συνέπεια να δημιουργούνται διαφορετικές εθνικές και ιδεολογικές ταυτότητες σε συνδικαλιστικό επίπεδο. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ με τους συνδικαλιστικούς αγώνες καθιερώθηκε ένα σύ-στημα που εξασφάλιζε έναν σταθερό καθορισμό της εργασίας και μια προδιαγε-γραμμένη (με βάση την παλαιότητα) ιεραρχία ευκαιριών για εξέλιξη και ασφάλεια στην εργασία. Αντίθετα, όπως διαπιστώνει ο συγγραφέας, στη Γερμανία οι πιέσεις για μεγαλύτερη ευελιξία στην οργάνωση του χρόνου εργασίας των εργαζομένων οδηγεί σε σύγκρουση με την ιδεατή σπουδαιότητα των περιφερειακών συλλο-γικών συμφωνιών. Από την άλλη πλευρά, στην Ιταλία και τη Σουηδία, ο Hyman


22

σημειώνει ότι μέσω ορισμένων ζυμώσεων που αφορούσαν την αύξηση των μι-σθολογικών διαφορών επιχειρήθηκε να προκληθούν διασπαστικά αποτελέσματα στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος το οποίο, αν και με διαφορές, εξαρχής διακρινόταν από μεγαλύτερο εξισωτισμό.

Κατά τον Ηyman, το ζητούμενο παραμένει διαρκές: τα εργατικά συνδικάτα απαιτείται να επαναπροσδιορίσουν αρκετά ζητήματα με προεξάρχον εκείνο της αλληλεγγύης. Για να συμβεί αυτό, απαιτούνται κάποιες διεργασίες. Η αλληλεγγύη ως κατηγορία προϋποθέτει την κοινή ταυτότητα, τη συλλογική ενσυναίσθηση, την κοινή αναφορά σε συγκλίνουσες αξίες, στόχους και οράματα. Ο συγγραφέας διατρέχει τις ετυμολογικές και κοινωνιολο-γικές εκδοχές της αλληλεγγύης για να οδηγηθεί στη δική του συμβολή. Υιοθετώντας τον όρο της μηχανικής αλληλεγγύης του Ε. Durkheim αναφέρεται στην αλληλεγγύη ως «μύθο κινητοποίησης» και προχωράει στον προσδιορισμό της έννοιας της αλληλεγγύ-ης «ως αμοιβαιότητα παρά τη διαφορά» – κάτι που βρίσκεται εγγύτερα στην οργανική αλληλεγγύη του Durkheim. Για τον Ηyman, η αλληλεγγύη είναι απαραίτητη προϋπόθεση αλλά από μόνη της δεν αποτελεί ικανή συνθήκη για να ανατροφοδοτηθεί ενεργητικά η συνδικαλιστική προοπτική. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον τοπικό ακτιβισμό: εί-ναι απαραίτητος αλλά όχι αρκετός για αποτελεσματική συνδικαλιστική παρέμβαση και προοπτική. Η πρόκληση, κατά το συγγραφέα, είναι στα χέρια των ίδιων των εργαζομέ-νων. Δεν αρκεί ο επαναπροσδιορισμός της αλληλεγγύης. Αυτό πρέπει να υποστηριχτεί έμπρακτα. Τα συνδικάτα οφείλουν να ανακαλύψουν πάλι τον τρόπο με τον οποίο αντι-λαμβάνονται την αλληλεγγύη· και για να το κάνουν αυτό, χρειάζεται να ξανασκεφτούν πώς να συμπεριφέρονται ενεργητικά και στρατηγικά. Ουσιαστικά πρέπει να κάνουμε λόγο για «είδη αλληλεγγύης», αφού οι συνθήκες εργασίας των διαφόρων ομάδων αλλά και οι ταυτότητες των εργαζομένων είναι πλέον πολλές και διαφοροποιούνται όλο και περισσότερο. Το ζήτημα είναι η αναζήτηση μιας γνήσιας οργανικής αλληλεγγύης συνδυ-άζοντας το καθολικό καταφύγιο και την ατομική ευκαιρία. Σε μια διεθνή όμως συγκυρία όπως η σημερινή, η επίτευξη γνήσιας αλληλεγγύης μεταξύ των εργατικών συνδικάτων δεν μπορεί να νοηθεί ξεχωριστά από τις συνθήκες συγκρότησης και την προοπτική του διεθνούς συνδικαλιστικού κινήματος.

Σε αυτόν ακριβώς τον τελευταίο άξονα κινείται η προβληματική της Rebecca Gumbrell-McCormick στην εργασία της «Η ανασύνθεση του διεθνούς συνδικαλιστικού κινήματος: Η δημιουργία της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Εργατικών Συνδικάτων». Η Gumbrell-McCormick εξετάζει την προσπάθεια να ανασυντεθεί το διεθνές συνδικαλιστικό κίνημα μέσω της δημιουργίας της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Εργατικών Συνδικάτων (ITUC). Ει-δικότερα, η ανάλυσή της –η οποία στηρίζεται στην έρευνά της αναφορικά με την προ-κάτοχο της ITUC, τη Διεθνή Συνομοσπονδία Ελεύθερων Εργατικών Συνδικάτων (ΙCFTU),

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

23

καθώς και στα γενικότερα χαρακτηριστικά των συνθηκών στις οποίες μετεξελίχθηκε ο διεθνής εργατικός συνδικαλισμός– θέτει πολλά ζητήματα τα οποία αφορούν τις προκλή-σεις, τα όρια αλλά και τις δυνατότητες του οργανωμένου συνδικαλιστικού κινήματος στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Για τη συγγραφέα, η δημιουργία της ITUC υπήρξε «εκ των άνω» δημιουργία. Αυτή η δημιουργία, καθώς παραμέρισε πολλά εμπόδια σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, δημιούργησε ένα νέο πεδίο ευκαιριών αλλά και καινούργιων εμποδίων και απειλών για το διεθνές συνδικαλιστικό κίνημα. Τα ερώτημα που πλανάται όμως είναι με ποιον τρόπο η ITUC θα καταφέρει να συνταιριάξει τους επιμέρους αντιθετικούς, αμ-φίσημους και κατ’ ανάγκη συγκρουσιακούς προσανατολισμούς του διεθνούς εργατικού κινήματος, οι οποίοι κινούνται από τον κομμουνιστικό και σοσιαλδημοκρατικό έως τον χριστιανοδημοκρατικό αλλά και τον «επιχειρηματικό/εργοδοτικό» συνδικαλισμό. Άλλο ερώτημα επίσης είναι το εξής: Πώς θα καταφέρει να υπερβεί τον κατακερματισμό και την πολυδιάσπαση συμφερόντων ενσωματώνοντας τις εργατικές διεκδικήσεις σε μια ολότητα διαπραγματεύσεων στην οποία θα χωρούν και θα στεγάζονται ισότιμα όλα τα επιμέρους συμφέροντα των εργατικών ενώσεων; Αναμφίβολα, στη συλλογιστική της Gumbrell-McCormick, παρά την αναγκαιότητα για συσπείρωση και σύζευξη δυνάμεων, η «ενότητα» του νέου οργάνου αποτελεί δίκοπο μαχαίρι. Αφενός το υπερβολικό εύρος και η «πολυφωνία» της ενότητας θέτει ένα πρόβλημα ως προς την εσωτερική δημοκρατία και το διάλογο, ως προς τη συνεννόηση και τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων στη λογι-κή της άμεσης δημοκρατίας· αφετέρου και ταυτόχρονα, η σφραγίδα μιας διεθνούς των εργατικών συνδικάτων απέναντι στο παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο μπορεί να οδηγήσει στον κίνδυνο μιας μονοσήμαντης «ιδεολογικής σφραγίδας», κάτι που με τη σειρά του θα δοκιμάσει και θα αποδυναμώσει την ενότητα και την κοινή εκπροσώπηση των εργατικών συμφερόντων.

Η συγγραφέας θεωρεί επίσης σημαντική πρόκληση το ζήτημα της οριοθέτησης των σχέσεων της ΙTUC με την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Εργατικών Συνδικάτων (ETUC), τον κοινό προσανατολισμό τους και τη διαμόρφωση κοινού διαπραγματευτικού πλαισίου δράσης. Αυτό κρίνει πως έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς σημαντικές κοινωνικές κατη-γορίες, οι οποίες μετριούνται σε αρκετά εκατομμύρια, όπως οι άνεργοι, οι κοινωνικά ευάλωτοι, οι ελαστικά (υπο)απασχολούμενοι, βρίσκονται αφενός έξω από τη θεσμική περιοχή της εργασίας και αφετέρου έξω από το οργανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα. Η πρόκληση έγκειται στο να εκπροσωπηθούν αποτελεσματικά αυτά τα εκατομμύρια εργαζομένων και ανέργων.

Αναμφίβολα οι κατηγορίες αυτές είναι και οι κατεξοχήν ευάλωτες στον κοινωνικό αποκλεισμό και στην περιθωριοποίηση. Κατά συνέπεια, το συγκεκριμένο ζήτημα απαι-τείται να αντιμετωπιστεί με μεγάλη ευαισθησία και στρατηγικό ενδιαφέρον από το ορ-


24

γανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα, καθώς είναι σαφές ότι σε αυτές τις συνθήκες οι κοι-νωνικές ανισότητες διευρύνονται και βαθαίνουν πλήττοντας αυτούς που δεν διαθέτουν ένα ισχυρό πλέγμα ατομικής και κοινωνικής προστασίας. Αυτό ουσιαστικά έρχεται να αναδείξει η ανάλυση του Άγγελου Ευστράτογλου, η οποία αναφέρεται στη δομή της απασχόλησης και της αγοράς εργασίας στην ελληνική κοινωνία. Ο συγγραφέας στην εργασία του με τίτλο «Ανισότητες στην ελληνική αγορά εργασίας. Η περίπτωση των ατό-μων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση» εντοπίζει πολλές σημαντικές ιδιαιτερότητες και διαφοροποιήσεις. Θεωρεί ότι αυτές είναι απόρροια του υφιστάμενου κοινωνικού σχη-ματισμού και ότι ανάγονται σε κοινωνικούς, οικονομικούς και ιστορικούς παράγοντες. Ο Ευστράτογλου αναλύοντας ορισμένα γενικά δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής αγοράς εργασίας εστιάζει στον ειδικό πληθυσμό-στόχο των ατόμων χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση. Αναδεικνύει πτυχές της ένταξής τους στην αγορά εργασίας και γενικότερα στη σφαίρα της απασχόλησης. Στόχος λοιπόν της ανάλυσής του είναι να παρουσιάσει, να αναδείξει και να σχολιάσει τόσο τα μεγέθη αυτής της πληθυσμιακής ομάδας όσο και τα δημογραφικά και οικονομικά χαρακτηριστικά της. Παρουσιάζει πλήθος ανισοτήτων, επισημαίνοντας ταυτόχρονα ότι οι δυσχέρειες και οι ανισότητες που αντιμετωπίζουν τα άτομα με χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα επεκτείνονται πέρα από τους τομείς των απο-δοχών, των συνθηκών εργασίας, των προοπτικών και των δυνατοτήτων εξασφάλισης καριέρας και σε ευρύτερους τομείς της κοινωνικής ζωής.

Οι ανισότητες όμως δεν περιορίζονται μόνο στις ομάδες που παραδοσιακά πλήττο-νται από τον κοινωνικό αποκλεισμό. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και ανόδου του νε-οφιλελευθερισμού, οι αρνητικές επιπτώσεις είναι σημαντικές και ιδιαίτερα επώδυνες για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Αυτό άλλωστε υποστηρίζει και η ανάλυση του Michael Mann στο κεφάλαιο «Οι διαφορετικές επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού σε όλο τον κόσμο». Ο Mann επικεντρώνει στις συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού σε μια εποχή όπου κυριαρχούν στοιχεία όπως η παγκοσμιοποίηση της παραγωγής, ο αυξανόμενος ρόλος της χρηματοοικονομίας στην παγκόσμια οικονομία, η υποχώρηση των κεϋνσια-νών πολιτικών, η κάθετη πτώση του ποσοστού του κέρδους στις προηγμένες χώρες, η υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου στις οικονομίες πετρελαίου στη Μέση Ανατολή και επιπλέον οι συνακόλουθες αγορές πετροδολαρίων και ευρωδολαρίων. Ταυτόχρονα, ο αυξανόμενος ρόλος του χρηματιστικού κεφαλαίου στη διαμόρφωση της πολιτικής οι-κονομίας στις χώρες του Βορρά, καθώς και η γενικότερη αίσθηση κρίσης και απαξίωσης του έντονα κρατικιστικού-συγκεντρωτικού συστήματος διαμόρφωσαν πρόσφορες συν-θήκες για τη γενίκευση της κρίσης στο διεθνές στερέωμα, με μια ταυτόχρονη αδυναμία να δοθεί λύση μέσα στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο. Κατά την άποψη του Μann, οι αγορές και οι ρυθμίσεις σχετικά με αυτές δεν αποτελούν «φυσική κατάσταση» η οποία μπορεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

25

να αυτορρυθμίζεται προς όφελος όλων. Αντίθετα, η λειτουργία τους απαιτεί έναν τε-ράστιο αριθμό κοινωνικών προϋποθέσεων προτού να είναι σε θέση να λειτουργήσουν αποτελεσματικά και επωφελώς. Έτσι, για το συγγραφέα, μοιραία ο νεοφιλελευθερισμός επιφέρει καταστροφικές συνέπειες, οι οποίες διευρύνονται και εκτείνονται σε πεδία όπως οι ανισότητες, το κράτος πρόνοιας, τα προγράμματα διαρθρωτικών προσαρμογών, το ελεύθερο εμπόριο, η χρηματιστική απορρύθμιση, οι κοινωνικές σχέσεις. Οι επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι ενιαίες και ταυτόσημες. Υπάρχουν σημαντικές διαφο-ροποιήσεις και ο συγγραφέας αναλύει τα αίτιά τους στις διάφορες περιοχές και ζώνες του σύγχρονου κόσμου. Η πρόκληση όμως του νεοφιλελευθερισμού παραμένει, και ο Mann δεν μπορεί να είναι πιο σαφής: «Ο νεοφιλελευθερισμός έχει φτάσει στο ζενίθ και τώρα πρέπει να αρχίσει την κάθοδο»· και συνεχίζει: «Ας αναλογιστούμε με οδύνη ότι τα τελευταία εκατό χρόνια ζήσαμε δύο Παγκόσμιους πολέμους και μία Μεγάλη Κρίση, όπως και πολλές άλλες περιστάσεις όπου η Λογική δεν εμπόδισε την καταστροφή. Το όραμα του νεοφιλελευθερισμού αποτελεί μια δυστοπία. Αλλά θα διαδραματιστεί ένα μείζον παιχνίδι εξουσίας εναντίον του. Πρόβλεψή μου είναι πως ή θα καταρρεύσει ο νεοφιλελευθερισμός ή όλοι εμείς».

Στο πλαίσιο βέβαια των αναπροσαρμογών και των αναδιαρθρώσεων που λαμβάνουν χώρα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και κρίσης δεν θα μπορούσε να μείνει ανέγγιχτη η απασχόληση στον ευρωπαϊκό χάρτη. Αυτό ακριβώς πραγματεύεται η εργασία του Gui-do Cavalca, του Lorenzo Giasanti και του Enzo Mingione «Η απασχόληση στην Ευρώπη: Ευελιξία και ρυθμιστικοί κανόνες». Σύμφωνα με τους ιταλούς κοινωνιολόγους,, τα ρυθ-μιστικά πακέτα που εγγυήθηκαν την οικονομική ανάπτυξη των βιομηχανικών χωρών κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής τριακονταετίας βασίζονταν: α) στην απασχόληση με σταθερούς τους μισθούς των αρρένων (οι οποίοι λειτουργούν ως επικεφαλής της οικογένειας ή ως στήριγμά της) και στην έντονη υποχρέωση των γυναικών να φροντί-ζουν τα μέλη του οικογενειακού πυρήνα. β) Σε συναφείς τομείς –όπως συνταξιοδότηση, υγεία και εκπαίδευση– στους οποίους δεν είναι επαρκής ο συνδυασμός μεταξύ του ει-σοδήματος του αρχηγού της οικογένειας και της οικιακής εργασίας και φροντίδας που προσφέρουν οι γυναίκες. γ) Σημαντικό επίσης τομέα ρυθμιστικής τάσης αποτελεί ο τρι-τογενής τομέας απασχόλησης χαμηλού εισοδήματος, ο οποίος εμπεριέχει ένα ποσοστό μη γηγενών εργαζομένων χαμηλής εκπαίδευσης, όπως οι μετανάστες και οι μειονότη-τες∙ δ) ακόμη ο τομέας που αφορά τις σχέσεις μεταξύ της εργασίας και της οικογενει-ακής μέριμνας. Γενικότερα όμως οι νέες ρυθμιστικές τάσεις, οι οποίες κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, απεικονίζονται όλο και λιγότερο στις μορφές μαζικής ανεργίας που παρατηρήθηκαν κατά την πρώτη φάση της μετάβασης, ανάμεσα στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και τα μέσα της δεκαετίας του 1990, και πε-


26

ρισσότερο στην αύξηση «των άτυπων» εργασιών ή έστω των λιγότερο σταθερών και πιο ετερογενών επαγγελματικών σταδιοδρομιών. Ταυτόχρονα, ελλιπείς εμφανίζονται οι παρεμβάσεις στο πεδίο της γυναικείας απασχόλησης, ένας τομέας ο οποίος παραμένει λιγότερο εξασφαλισμένος, ελαστικός, ασφαλιστικά αφανής, με σοβαρότατες συνέπειες σε προσωπικό αλλά και σε οικογενειακό επίπεδο.

Αναφορικά πάλι με την περίπτωση της Ελλάδας, ιδιαίτερα κατατοπιστική είναι η ανα-φορά του Πάνου Τσακλόγλου και του Θεόδωρου Μητράκου στην εργασία τους «Φτώ-χεια και ανισότητα στην Ελλάδα: Τι δείχνουν τα διαθέσιμα στοιχεία;». Σύμφωνα με τους συγγραφείς, στην προσπάθεια να σκιαγραφηθεί το πλαίσιο στο οποίο διαγράφονται οι όψεις της φτώχειας και των ανισοτήτων εκφράζεται η άποψη για συνεχή διόγκωση των ήδη υφιστάμενων προβλημάτων. Έτσι λοιπόν, ορισμένα στοιχεία, όπως είναι η σταδια-κή αποδυνάμωση του θεσμού της οικογένειας αλλά και η έλλειψη ενός καθολικού και αποτελεσματικού δικτύου κοινωνικής προστασίας, φαίνεται να οδηγούν σε κατάσταση ανασφάλειας νέα στρώματα του πληθυσμού (ζευγάρια νέων με παιδιά, νέους πτυχιού-χους κ.ά.). Ταυτόχρονα, οι υφιστάμενες ανάγκες και η ικανοποίησή τους υπολείπονται αισθητά έναντι των προσδοκιών που καλλιεργεί το σημερινό πρότυπο του άκρατου κα-ταναλωτισμού. Αυτό έχει ως συνέπεια το περιεχόμενο των κοινωνικών αναγκών να μετα-βάλλεται ταχύτατα δημιουργώντας την αίσθηση της αποστέρησης και του αποκλεισμού σε ευρύτερες –εκτός από τις «παραδοσιακές»– πληθυσμιακές ομάδες. Επιπροσθέτως, σημειώνουν οι συγγραφείς, τα νοικοκυριά διατήρησαν τα τελευταία χρόνια μέσω του δανεισμού από το τραπεζικό σύστημα ένα υψηλό επίπεδο κατανάλωσης που τους επέ-τρεψε να αποφύγουν καταστάσεις φτώχειας πολύ περισσότερο απ’ ό,τι θα τους το επέ-τρεπε το τρέχον εισόδημά τους. Αυτή η εξέλιξη διευκολύνθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό κατά το πρόσφατο παρελθόν από την εύκολη πρόσβαση των νοικοκυριών στο δανεισμό και από τη σταδιακή μείωση των τραπεζικών επιτοκίων, κυρίως λόγω του αυξανόμενου ανταγωνισμού στη χρηματοπιστωτική αγορά μετά την απελευθέρωσή της.

Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με τους συγγραφείς, η ενταξιακή πορεία της χώρας στην ΕΕ και η υιοθέτηση του ευρώ δημιούργησαν την αίσθηση μιας σχετικής οικονομικής σταθερότητας ενθαρρύνοντας το δανεισμό και μεγαλώνοντας τις προσδοκίες των νοι-κοκυριών για μελλοντική αύξηση των εισοδημάτων τους. Η σημερινή σε εξέλιξη χρημα-τοοικονομική κρίση έχει καταφανώς ανακόψει την πορεία αυτή οδηγώντας πολλά νοι-κοκυριά σε μαρασμό και απόγνωση και προκαλώντας ταυτόχρονα μία ευρύτατη κρίση εμπιστοσύνης. Για τον Τσακλόγλου και τον Μητράκο, τα ευρήματα της μελέτης αναδει-κνύουν ότι οι ανισότητες στην Ελλάδα πηγάζουν κυρίως από διαφορές που βρίσκονται εντός των ποικίλων κοινωνικοοικονομικών ομάδων παρά μεταξύ αυτών, ενώ μόνο οι εκπαιδευτικές ανισότητες φαίνεται να συναρτώνται στενά με τις οικονομικές. Συνεπώς,

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2�

προτείνεται οι πολιτικές που αποσκοπούν σε μείωση της συνολικής ανισότητας να μη στοχεύουν σε επιμέρους πληθυσμιακές ομάδες αλλά στο σύνολο του πληθυσμού (π.χ. φορολογική πολιτική, εισοδηματική πολιτική κ.λπ.). Ταυτόχρονα, ουσιαστικά εμμένοντας στη λογική ανάπτυξης του λεγόμενου μορφωτικού κεφαλαίου, οι συγγραφείς διαπιστώ-νουν ότι οι πολιτικές που αποσκοπούν στην άμβλυνση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων είναι πιθανόν να οδηγήσουν μακροχρόνια στον περιορισμό των οικονομικών ανισοτή-των. Σύμφωνα με τα στοιχεία των δύο συγγραφέων και αναφορικά με τη φτώχεια, δυ-σανάλογα υψηλή συμβολή στη διαμόρφωση της συνολικής φτώχειας εμφανίζονται να έχουν τα μέλη των αγροτικών νοικοκυριών, οι ηλικιωμένοι, τα μέλη νοικοκυριών με αρ-χηγό απασχολούμενο του πρωτογενούς τομέα, συνταξιούχο ή άνεργο, και τα μέλη των νοικοκυριών με αρχηγό άτομο χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου. Επίσης στοιχεία όπως οι δημογραφικές μεταβολές και η γήρανση του πληθυσμού, ο μεγαλύτερος αριθμός συ-νταξιούχων, η μείωση της οικονομικής σημασίας του αγροτικού τομέα, η αύξηση της ανεργίας στους νέους και στις γυναίκες, καθώς και η συμμετοχή των μεταναστών στη διαμόρφωση του εγχώριου και εθνικού προϊόντος επηρεάζουν σημαντικά την ελληνική οικονομία και, κατά συνέπεια, τα φαινόμενα φτώχειας και τις κοινωνικές ανισότητες. Εν κατακλείδι, το 2009 η ελληνική οικονομία εισήλθε σε φάση ύφεσης. Οι άμεσες προοπτι-κές ως προς την εξέλιξη των εισοδημάτων και της ανεργίας κάθε άλλο παρά αισιόδοξες διαφαίνονται και, σύμφωνα με τους συγγραφείς, «δεν είναι καθόλου απίθανο να δούμε για πρώτη φορά κατά τις τελευταίες δεκαετίες σημαντική αύξηση της φτώχειας ακόμη και σε απόλυτους όρους».

Όλα δείχνουν ότι πράγματι σε εθνικό, ευρωπαϊκό αλλά και ευρύτερα διεθνές επίπεδο βρίσκεται σε κρίση το ζήτημα της μάθησης, το οποίο επανέρχεται στο προσκήνιο ως ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για τον επαναπροσδιορισμό της ανθρώπινης κα-τάστασης. Ο Peter Jarvis με το κείμενό του «Παγκοσμιοποίηση, γνώση και η ανάγκη για επανάσταση στη μάθηση. Μπορούμε πράγματι να χτίσουμε μια Πόλη του Ανθρώπου;» επιχειρεί να επανατοποθετήσει την πρόκληση της μάθησης σε μια εποχή όπου οι όροι, οι έννοιες και η εκπαιδευτική ετυμολογία διαπλέκονται, συγχέονται αλλά και αυτοαναιρού-νται. Στην ανάλυση του Jarvis τέσσερα είναι τα κομβικά σημεία: α) ο μοντερνισμός και η Πόλη του Ανθρώπου, β) η παγκοσμιοποίηση, γ) η οικονομία της γνώσης και η πραγματο-ποίηση της ουτοπίας που καθυστερεί επ’ αόριστον και δ) η επανάσταση στη μάθηση.

Ουσιαστικά ο Jarvis αναφερόμενος στο μοντερνισμό και τον συνακόλουθό του καπι-ταλισμό προτείνει να αναζητήσουμε μια εναλλακτική ηθική κοινωνία μέσω ενός προτάγ-ματος θρησκευτικού ή πολιτικού τύπου που έχει ως επίκεντρο την ανθρωποκεντρική και απελευθερωτική διάσταση της μάθησης. Βασικά αφετηριακά σημεία στην προβληματι-κή του αυτή είναι το αβέβαιο μέλλον του καπιταλισμού, η περιορισμένη και μονομερής


2�

έκταση της μάθησης σε αυτόν, η ανάγκη για επαναστατική λειτουργία της μάθησης στον σύγχρονο κόσμο, καθώς και η ανάγκη να διατηρηθεί ζωντανό το όραμα για έναν καλύ-τερο κόσμο. Με άλλα λόγια, στη συλλογιστική του Jarvis η προοπτική μιας κοινωνίας της μάθησης μπορεί να νοηματοδοτήσει εκ νέου την κοινωνική δυναμική και να μετατρέψει την κρίση του νεωτερικού καπιταλισμού σε ευκαιρία για έναν επαναπροσδιορισμό της κοινωνικής ολότητας, πρωτίστως σε υπαρξιακό επίπεδο.

Τέλος, σε ένα πλαίσιο γενικών αρχών εφαρμοσμένης εκπαιδευτικής πολιτικής το κεί-μενο του Νίκου Φωτόπουλου «Κοινωνικές ανισότητες, εκπαίδευση και απασχόληση. To διακύβευμα μιας ρεαλιστικής πολιτικής διασύνδεσης της εκπαίδευσης με την απασχό-ληση» επιχειρεί να πραγματευτεί την πρόκληση μιας υγιούς σύνδεσης της εκπαίδευσης και της κατάρτισης με την απασχόληση σε συνθήκες ύπαρξης μιας ευρωπαϊκής στρα-τηγικής στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία οι θέσεις εργασίας συρρικνώνονται, οι κατακτήσεις του κράτους πρόνοιας κατεδαφίζονται, οι εργασιακές σχέσεις μεταλλάσσονται δραματικά προς την κατεύθυνση της απορρύθ-μισής τους, ενώ ταυτόχρονα η ανεργία των νέων –ειδικότερα των πτυχιούχων και υπε-ρεκπαιδευμένων– διευρύνεται, το διακύβευμα μιας εκπαίδευσης με χρηστικό, αξιακό και ουσιαστικό αντίκρισμα καθίσταται επιτακτικό. Ο συγγραφέας επιχειρεί να ερμηνεύ-σει τον πολλαπλό τρόπο με τον οποίο επιδρούν οι κοινωνικές ανισοτήτες στην εκπαί-δευση καθώς και τις προοπτικές απασχόλησης των νέων, την ανάδειξη του ρόλου της εκπαίδευσης στο πλαίσιο της επαγγελματικής κινητικότητας και τις αλλαγές που έχουν επέλθει στην «παραδοσιακή» τους διασύνδεση. Επιπλέον προσπαθεί να προβάλει ένα έλλογο και πολιτικά εφικτό πλαίσιο συσχετισμού της εκπαίδευσης με την απασχόληση στη σημερινή πραγματικότητα. Κατά τον Φωτόπουλο, παράλληλα με το διαρκές ζητού-μενο της παιδείας, του πολιτισμού και της κουλτούρας που το σχολείο ως μαθησιακό περιβάλλον οφείλει απαρέγκλιτα να καλλιεργεί, αδιαπραγμάτευτο στόχο απαιτείται να αποτελεί η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, η αισθητή μείωση της ανεργίας και η περιστολή των φαινομένων της νέας φτώχειας· φαινόμενα που προκαλούνται από την ευέλικτη και τη «μαύρη» εργασία, οι οποίες διευρύνονται διαρκώς ως σύγχρονες μορφές αλλοτρίωσης και εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Ολοκληρώνοντας, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας σε όλους όσοι συ-νέβαλαν στην έκδοση αυτού του τόμου με την ελπίδα να συνεχιστεί αυτός ο γόνιμος προβληματισμός στο πλαίσιο του συνδικαλιστικού κινήματος, της εκπαιδευτικής και της ευρύτερης επιστημονικής κοινότητας.

Σωκράτης Κονιόρδος Νίκος Φωτόπουλος

2�

Εργατικά συνδικάτα και παγκοσμιοποίηση: Σε αναζήτηση στρατηγικής και αλληλεγγύης*

Richard Hyman

1. ΕισαγωγήΠαντού σχεδόν τα εργατικά συνδικάτα στην Ευρώπη (και σε όλο τον κόσμο) βρίσκο-

νται σε άμυνα μετά τη γενικότερη παρακμή τους, η οποία αντικατοπτρίζεται στη μείωση των μελών τους, στην απώλεια του κύρους τους και στη μειωμένη αποτελεσματικότητά τους να πετύχουν τους βασικούς στόχους τους. Γίνεται μεγάλη συζήτηση για την ανά-γκη εκσυγχρονισμού, αναζωογόνησης και ανανέωσης των συνδικάτων (Hälker & Vellay, 2006). Με τη συμμετοχή τους τόσο σε επίσημες οργανωτικές διασυνδέσεις όσο και σε ανεπίσημα δίκτυα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αυτοί που διαμορφώνουν την πολιτική των συνδικάτων παρακολουθούν με ολοένα και μεγαλύτερη προσοχή τι συμβαίνει σε άλλες χώρες.

Τα εργατικά συνδικάτα δημιουργήθηκαν τον 20ό αιώνα ως εθνικοί φορείς δράσης. Ως συλλογικοί διαπραγματευτές, στις περισσότερες χώρες ο κύριος ρόλος τους ήταν να λειτουργούν σε εθνικό επίπεδο (τομεακό ή διατομεακό). Ως «κοινωνικοί εταίροι», κύρια μέριμνά τους ήταν να επηρεάσουν τις μακροοικονομικές και τις κοινωνικές πολιτικές των εθνικών κυβερνήσεων. Και στις δύο περιπτώσεις απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητά τους ήταν οι ομόλογοί τους –οι εργοδότες συλλογικά αλλά και το κράτος– να διαθέτουν σχετική αυτονομία στη διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων. Η αυξανόμενη ολοκλήρωση της διεθνούς οικονομίας, και ειδικότερα της ευρωπαϊκής, θέτει την αυτονομία αυτή υπό αμφισβήτηση. Πολλοί αναλυτές αντιλαμβάνονται την

* Μετάφραση: Αναστασία Λιάπη


30

«παγκοσμιοποίηση» (ή πιο περιορισμένα τον «εξευρωπαϊσμό») ως μια πρόκληση «εκ των άνω» που περιορίζει πολύ τα περιθώρια να ρυθμιστεί η απασχόληση σε εθνικό επί-πεδο· έτσι, η παγκοσμιοποίηση υπονομεύει τη διαπραγματευτική δυνατότητα των ίδιων των εργατικών συνδικάτων. Η αδυναμία να επιτευχθεί βελτίωση στους πραγματικούς μισθούς και στις κοινωνικές παροχές, κάτι που ήταν λογικά αναμενόμενο από τους εργα-ζομένους υπό κανονικές συνθήκες, θεωρήθηκε με τη σειρά της αιτία για τη μείωση στον αριθμό των μελών και του κύρους των συνδικάτων.

Άλλοι διαφωνούν με αυτή την ανάλυση. Η παγκοσμιοποίηση είναι μια έννοια που τυπι-κά «παραμένει ασαφής και απροσδιόριστη, ώστε να μπορεί να εμφανίζει ως διά μαγείας τον μεγάλο εξοπλισμό των δυνάμεων που φαινομενικά έχουν επιβάλει παρόμοιες επιτα-γές σε διάφορες βιομηχανικά προηγμένες χώρες» (Schmidt, 2002: 13). Ωστόσο, μερικά από τα πλέον πετυχημένα (με τα συμβατικά κριτήρια) εργατικά συνδικαλιστικά κινήματα παρατηρούνται σε σχετικά μικρές, ανοιχτές οικονομίες. Υπάρχει μια σημαντική σχετική βιβλιογραφία στην οποία διατυπώνεται έντονα η άποψη ότι η «παγκοσμιοποίηση» είναι τόσο πολιτικό όσο και οικονομικό φαινόμενο και ότι η θεωρία της περιθωριοποίησης του κράτους-έθνους είναι μύθος (Weiss, 1998). Από αυτή την άποψη, μπορεί όντως να αποφευχ�

ISBN: 978-960-99478-0-0 Σελιδοποίηση – Εκτύπωση · 2016-04-16 · 10...

Documents

Transcript of ISBN: 978-960-99478-0-0 Σελιδοποίηση – Εκτύπωση · 2016-04-16 · 10...