ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Ευαγγελία Μαυρικάκη

Μαριάννα Γκούβρα

Αναστασία Καμπούρη

Βιολογία Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Τόμος 3ος

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Τόμος 3ος

Γ΄ Κ.Π.Σ. / ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ / Ενέργεια 2.2.1 / Κατηγορία Πράξεων 2.2.1.α: «Αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών και συγγραφή νέων εκπαιδευτικών πακέτων»

ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ∆ημήτριος Βλάχος Ομότιμος Καθηγητής του Α.Π.Θ Πρόεδρος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου

Πράξη µε τίτλο: «Συγγραφή νέων βιβλίων και παραγωγή υποστηρικτικού εκπαιδευτικού υλικού µε βάση το ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ για το Γυμνάσιο» Επιστηµονικός Υπεύθυνος Έργου Αντώνιος Σ. Μπομπέτσης Σύμβουλος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου

Αναπληρωτής Επιστηµ. Υπεύθ. Έργου Γεώργιος Κ. Παληός Σύμβουλος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου Ιγνάτιος Ε. Χατζηευστρατίου Μόνιμος Πάρεδρος του Παιδαγ. Ινστιτ. Έργο συγχρηµατοδοτούµενο 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και 25% από εθνικούς πόρους.

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Ευαγγελία Μαυρικάκη, Επίκ.

Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου ∆υτικής Μακεδονίας

Μαριάννα Γκούβρα, Βιολόγος Εκπαιδευτικός B/θμιας Εκπ/σης

Αναστασία Καμπούρη, Βιολόγος Εκπαιδευτικός B/θμιας Εκπ/σης

ΚΡΙΤΕΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΤΕΣ

Σωτήρης Μανώλης, Επίκ. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Στέργος Σαλαμαστράκης, Σχολικός Σύμβουλος

Αιμιλία Τσαμουρά, Βιολόγος Εκπαιδευτικός B/θμιας Εκπ/σης

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ

Ειρήνη Νομικού

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κωνσταντίνα Κουτσουρούμπα, Φιλόλογος

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΠΟΕΡΓΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ

Βασιλική Περάκη, Σύμβουλος του Π.Ι.

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

Μιχάλης Μακρουλάκης, Ζωγράφος

ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Βιβλιοσυνεργατική ΑΕΠΕΕ

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΜΕ ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΟΡΑΣΗ

Ομάδα Εργασίας Αποφ. 16158/6-11-06 και 75142/Γ6/11-7-07 ΥΠΕΠΘ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Ευαγγελία Μαυρικάκη

Μαριάννα Γκούβρα

Αναστασία Καμπούρη

ΑΝΑ∆ΟΧΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Τόμος 3ος

Αναπνοή Αύξηση ΕΛΕΝΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ∆ΟΥ

4

Προηγούμενες γνώσεις που θα χρειαστώ…

Κατά την καύση ελευθερώνεται ενέργεια. Κατά τη

φωτοσύνθεση παράγονται γλυκόζη και οξυγόνο.

Η είσοδος και η έξοδος ουσιών στα κύτταρα μπορεί να γίνει με διάχυση

οξυγόνο

γλυκόζη

8 / 76

Το μιτοχόνδριο είναι το ενεργειακό κέντρο του ευκαρυωτικού κυττάρου.

Το κυκλοφορικό σύστημα και… …το πεπτικό…

…συνεργάζονται με το αναπνευστικό.

Η ενέργεια εξασφαλίζεται από την τροφή.

9 / 77

…καινούριες γνώσεις που θα αποκτήσω

Τι είναι η αναπνοή και ποιος ο ρόλος του οξυγόνου σε αυτή. Πώς γίνεται η ανταλλαγή των αερίων στους οργανισμούς. Ποια είναι τα όργανα του αναπνευστικού συστήματος του ανθρώπου. Ποια είναι η πορεία των αναπνευστικών αερίων κατά τη λειτουργία της αναπνοής. Πώς συνεργάζονται το κυκλοφορικό, το πεπτικό και το αναπνευστικό σύστημα. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τη λειτουργία της αναπνοής.

10 / 77

ΑΝΑΠΝΟΗ

Όλοι οι οργανισμοί χρειάζονται ενέργεια και την εξασφαλίζουν με τη διάσπαση ορισμένων χημικών ουσιών, όπως η γλυκόζη. Η διάσπα-ση αυτή περιλαμβάνει μια σειρά χημικών αντιδράσεων που γίνονται μέσα στα κύτταρα και ονομάζεται κυτταρική αναπνοή. Για να γίνουν οι αντιδράσεις της κυτταρικής ανα-πνοής και να απελευθερωθεί ενέρ-γεια, συχνά απαιτείται η παρουσία οξυγόνου. Ταυτόχρονα με την απε-λευθέρωση ενέργειας παράγεται και διοξείδιο του άνθρακα, διαμέσου της πλασματικής μεμβράνης. Οι οργανισμοί δηλαδή προσλαμβά-νουν οξυγόνο από το περιβάλλον τους και αποβάλλουν σε αυτό διοξείδιο του άνθρακα. Αυτή η ανταλλαγή αερίων

11 / 78

Εικ. 4.1 Η ενέργεια εξασφαλίζεται από την τροφή.

(οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα) γίνεται: στο επίπεδο του κυττάρου, μέσω της πλασματικής μεμβράνης με διάχυση στο επίπεδο του οργανισμού.

Σε επίπεδο οργανισμού, η δια-δικασία ανταλλαγής αερίων ονομά-ζεται αναπνοή. Η αναπνοή γίνεται με μηχανισμούς και όργανα που ποικίλλουν στις διάφορες ομάδες οργανισμών και εξαρτώνται από: τις ενεργειακές τους ανάγκες την πολυπλοκότητά τους το περιβάλλον στο οποίο ζουν (χερσαίο ή υδάτινο).

12 / 78

Εικ. 4.2 Σχηματική απεικόνιση της κυτταρικής αναπνοής.

Ας σκεφτούμε Το μιτοχόνδριο είναι το ενερ-

γειακό κέντρο των ευκαρυωτικών κυττάρων. Στο οργανίδιο αυτό διεξάγονται οι χημικές αντιδράσεις της κυτταρικής αναπνοής, από τις οποίες ελευθερώνονται τα μεγαλύ-τερα ποσά ενέργειας. Να εξηγήσετε γιατί τα κύτταρα της καρδιάς έχουν πολλά μιτοχόνδρια σε σχέση με τα κύτταρα του δέρματος.

13 / 78

Χημικές αντιδράσεις

Ενέργεια χρήσιμη για το κύτταρο

γλυκόζη

οξυγόνο

διοξείδιο του άνθρακα

+ νερό

Μιτοχόνδριο, το ενεργειακό κέντρο των ευκαρυωτικών κυττάρων.

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, ή με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες:

α. Το διοξείδιο του άνθρακα αποβάλλεται από τα κύτταρα με διάχυση. β. Οι οργανισμοί προσλαμβάνουν οξυγόνο από το περιβάλλον τους. γ. Κατά την κυτταρική αναπνοή παράγεται οξυγόνο. δ. Η γλυκόζη εξασφαλίζει ενέργεια στο κύτταρο.

14 / 78

2. Αν συμπληρώσετε σωστά την παρακάτω ακροστιχίδα, στη χρωματιστή στήλη θα σχηματιστεί το όνομα της διαδικασίας με την οποία γίνεται η ανταλλαγή αερίων στα κύτταρα.

1

2

3

4

5

6

7

1. Αυτή η ένωση του άνθρακα ελευθερώνεται κατά την κυτταρική αναπνοή. 2. Χρειάζονται συνεχώς ενέργεια (αντίστροφα). 3. Είναι και η κυτταρική.

15 / 79

4. Η διάσπαση της γλυκόζης στα κύτταρα περιλαμβάνει πολλές τέτοιες αντιδράσεις. 5. Το αέριο που εισέρχεται στα κύτταρα για την κυτταρική αναπνοή (στη γενική και αντίστροφα). 6. Είναι και η γλυκόζη. 7. Απελευθερώνεται κατά την κυτταρική αναπνοή (με άρθρο). 4.1 Η αναπνοή στους μονοκύτταρους οργανισμούς

Στους μονοκύτταρους οργανισμούς η ανταλλαγή αερίων (οξυγόνο, διο-ξείδιο του άνθρακα) γίνεται με διά-χυση. Η συγκέντρωση του οξυγό-νου στο περιβάλλον του μονοκύτ-ταρου οργανισμού είναι μεγαλύτερη από αυτή στο κυτταρόπλασμα του. Αυτό συμβαίνει επειδή το οξυγόνο που υπάρχει στο κυτταρόπλασμα

16 / 79

καταναλώνεται συνεχώς για την απελευθέρωση ενέργειας (κυτταρι-κή αναπνοή). Η διαφορά αυτή στη συγκέντρωση του οξυγόνου προκα-λεί την είσοδο του στο εσωτερικό του κυττάρου διαμέσου της κυτταρι-κής μεμβράνης. Με ανάλογο τρόπο το διοξείδιο του άνθρακα που πα-ράγεται συνεχώς στο εσωτερικό του κυττάρου εξέρχεται από αυτό στο περιβάλλον.

Εικ. 4.3 Στην αμοιβάδα η ανταλλαγή αερίων γίνεται με διάχυση.

οξυγόνο διοξείδιο του άνθρακα

17 / 79

Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ… ΟΙ ΑΛΛΕΣ Αερόβια και αναερόβια αναπνοή

Στους περισσότερους οργανι-σμούς, για να γίνει η αναπνοή, είναι απαραίτητη η συμμετοχή του οξυγόνου (αερόβια αναπνοή).

Σε ορισμένους όμως οργανι-σμούς, όπως οι ζυμομύκητες, η κυτ-ταρική αναπνοή μπορεί να γίνει και χωρίς τη συμμετοχή του οξυγόνου, με άλλες διαδικασίες (αναερόβια αναπνοή). Στην περίπτωση αυτή, γίνεται και πάλι διάσπαση θρεπτι-κών ουσιών (γλυκόζης), παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα και απελευθέρωση ενέργειας.

18 / 79

Κατά την αερόβια αναπνοή ελευθε-ρώνονται μεγάλα ποσά ενέργειας.

19 / 79

οξυγόνο νερό διοξείδιο του άνθρακα

ενέργεια χρήσιμη για το κύτταρο

αερόβια αναπνοή

γλυκόζη

θερμότητα θερμότητα

Κατά την αναερόβια αναπνοή ελευθερώνονται μικρότερα ποσά ενέργειας σε σχέση με την αερόβια.

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Να αντιστοιχίσετε τους όρους της στήλης Ι με τις κατάλληλες φράσεις της στήλης II:

αναερόβια αναπνοή

γλυκόζη

οργανικές ουσίες

ενέργεια χρήσιμηγια το κύτταρο

θερμότητα

διοξείδιο του άνθρακα

20 / 79-80

Ι ΙΙ

Κυτταρική αναπνοή Φωτοσύνθεση ∆ιάχυση

∆ιαδικασία εισόδου του οξυγόνου στα κύτταρα Απελευθέρωση ενέργειας

2. Στο παρακάτω σχήμα να σημειώ-σετε τα αέρια που διέρχονται από την πλασματική μεμβράνη της αμοιβάδας κατά την αναπνοή. 3. Αφού συμβουλευτείτε το παράθε-μα στις σελίδες 18-20 και διαβάσετε προσεκτικά το παρακάτω κείμενο, να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν: Για την παρασκευή του ψωμιού χρησιμοποιείται μαγιά αρτοποιίας. Αυτή περιέχει ζυμομύ-

21 / 80

κητες, οι οποίοι είναι μονοκύτταροι ευκαρυωτικοί οργανισμοί. Αποτέλε-σμα της κυτταρικής τους αναπνοής είναι το φούσκωμα του ψωμιού. α. Σε ποιο αέριο οφείλεται το φούσκωμα του ψωμιού; β. Ποια είδη κυτταρικής αναπνοής συναντάμε στους ζυμομύκητες; γ. Ποιο είδος αναπνοής εξασφαλίζει στους ζυμομύκητες τα μεγαλύτερα ποσά ενέργειας;

4.2 Η αναπνοή στα φυτά

Τα φυτά, όπως όλοι οι οργανισμοί, χρειάζονται ενέργεια, την οποία εξασφαλίζουν με τις διαδικασίες της κυτταρικής αναπνοής. Σε όλα τα φυτικά κύτταρα οι αντιδράσει της κυτταρικής αναπνοής διεξάγονται καθ’ όλη τη διάρκεια του εικοσιτε-τραώρου. Τα χερσαία φυτά προσ-

22 / 80

λαμβάνουν το οξυγόνο απευθείας από τον ατμοσφαιρικό αέρα, ενώ τα υδρόβια προσλαμβάνουν το οξυγό-νο που είναι διαλυμένο στο νερό. Στα χερσαία φυτά η ανταλλαγή των αερίων, οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα, γίνεται διαμέσου των στο-μάτων. Όπως έχουμε ήδη μάθει, τα φυτά με τη διαδικασία της φωτοσύν-θεσης παράγουν γλυκόζη και οξυγό-νο. Είναι εύκολο λοιπόν να αντιλη-φθούμε την τεράστια σημασία των φυτών στην κάλυψη των απαιτή-σεων όλων των οργανισμών της βιόσφαιρας σε οξυγόνο και ουσίες που μπορούν να αποδώσουν ενέρ-γεια. Όσο για το ποσό του οξυγόνου που καταναλώνουν τα ίδια τα φυτά με τη διαδικασία της κυτταρικής αναπνοής, αυτό είναι πολύ λιγότερο από αυτό που παράγουν με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης.

23 / 80

Εικ. 4.4 Η ανταλλαγή των αερίων κατά την αναπνοή (κόκκινο βέλη) και τη φωτοσύνθεση (μπλε βέλη).

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Να συμπληρώσετε με τους κατάλληλους όρους τα κενά στο παρακάτω κείμενο: ∆ύο από τις λειτουργίες που επιτελούν τα φυτά είναι η αναπνοή και η φωτοσύνθεση. Κατά την ανα-πνοή τα φυτά προσλαμβάνουν

οξυγόνο

οξυγόνο

24 / 80

οξυγόνοδιοξείδιο

του άνθρακα

διοξείδιο του άνθρακα

διοξείδιο του άνθρακα

................................ και αποβάλλουν

............................................................. Η λειτουργία αυτή γίνεται ................. ………………….. το εικοσιτετράωρο. Κατά τη φωτοσύνθεση τα φυτά ………........................... διοξείδιο του άνθρακα και ....................................... οξυγόνο. Βέβαια, το οξυγόνο που παράγεται κατά τη φωτοσύνθεση είναι πολύ ........................................ από αυτό που καταναλώνεται κατά την κυτταρική αναπνοή.

2. Να σημειώσετε στο παρακάτω σχήμα τα αέρια που διέρχονται από την πλασματική μεμβράνη του φυτι-κού κυττάρου για την κυτταρική αναπνοή και το όνομα του οργανιδίου από το οποίο απελευθε-ρώνεται μεγάλο ποσό ενέργειας.

25 / 81

4.3 Η αναπνοή στους ζωικούς οργανισμούς

Στα ασπόνδυλα η αναπνοή γίνεται διαμέσου είτε της πεπτικής κοι-λότητας, είτε της επιδερμίδας, είτε ειδικών οργάνων, που μπορεί να είναι υποτυπώδη βράγχια, υποτυπώδες πνεύμονες ή τραχείες.

Σε όσα ασπόνδυλα διαθέτουν κυκλοφορικό σύστημα, η μεταφορά του οξυγόνου στα κύτταρα και η απομάκρυνση του διοξειδίου του άνθρακα από αυτά γίνεται με τη βοήθεια του συγκεκριμένου

26 / 81

χλωροπλάστης

κυτταρόπλασμαπλασματική μεμβράνη

συστήματος. Εξαίρεση αποτελούν τα έντομα, στα οποία η μεταφορά των αερίων γίνεται από ένα σύνολο σωλήνων, τις τραχείες.

Τα υδρόβια σπονδυλωτά, όπως τα ψάρια, αναπνέουν με βράγχια. Στα αμφίβια, όπως ο βάτραχος, υπάρχουν διαφορετικά αναπνευ-στικά όργανα ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης. Στον γυρίνο η αναπνοή γίνεται με βράγχια, όπως στα ψάρια. Ο ώριμος βάτραχος διαθέτει αεροφόρους σάκους (υποτυπώδες πνεύμονες). Τα θηλαστικά διαθέ-τουν αναπνευστικό σύστημα που περιλαμβάνει

Εικ. 4.5 Τα θηλαστικά, είτε ζουν στην ξηρά (χερσαία) είτε στο νερό (υδρόβια),

αναπνέουν με πνεύμονες.

27 / 81

τα όργανα της αεροφόρου οδού.. Η είσοδος του αέρα στους πνεύμονες πραγματοποιείται με κινήσεις οι οποίες γίνονται από ειδικούς μυς που περιβάλλουν τη θωρακική κοι-λότητα. Η μεταφορά του οξυγόνου από τους πνεύμονες στα κύτταρα και η απομάκρυνση του διοξειδίου του άνθρακα από αυτά γίνεται με τη βοήθεια του κυκλοφορικού συστήματος. Εικ. 4.6. Τα δελφίνια παραμένουν Βυθισμένα στο νερό για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μεγάλες ποσότητες οξυγόνου παραμένουν αποθηκευμένες στο αίμα τους σε ένα τεράστιο δίκτυο αιμοφόρων αγγείων.

28 / 81

Η ΑΝΑΠΝΟΗ ΣΤΑ ΑΣΠΟΝ∆ΥΛΑ…

οξυγόνο διοξείδιο του άνθρακα

Στην ύδρα η αναπνοή γίνεται διαμέσου της πεπτικής κοιλότητας.

οξυγόνο διοξείδιο του άνθρακα

Στον γεωσκώληκα η μεταφορά του οξυγόνου στα κύτταρα γίνεται με τη βοήθεια του κυκλοφορικού συστήματος.

29 / 82

πόδι

υποτυπώδη είσοδος νερού βράγχια

Το μύδι αναπνέει με υποτυπώδη βράγχια.

Στα έντομα παρατηρούμε στίγματα (οπές από τις οποίες γίνεται η ανταλ-λαγή αερίων με το περιβάλλον) και τραχείες. Οι διακλαδώσεις των τραχειών τροφοδοτούν τα κύτταρα

30 / 82

στίγμα

τραχεία

διακλαδώσεις

τραχειακόσύστημα

με οξυγόνο, χωρίς τη μεσολάβηση του κυκλοφορικού συστήματος.

Το σαλιγκάρι διαθέτει όργανο

αναπνοής (υποτυπώδη πνεύμονα). ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΠΟΝ∆ΥΛΩΤΑ… Το ψάρι αναπνέει με βράγχια. Τα βράγχια είναι οστέινα τόξα επάνω στα οποία υπάρχει ένα δίκτυο από λεπτά αιμοφόρα αγγεία (κυκλοφο-ρικό σύστημα). Το νερό στο οποίο βρίσκεται διαλυμένο το οξυγόνο εισέρχεται από το στόμα, διέρχεται από τα βράγχια και εξέρχεται από τα βραγχιοκαλύμματα.

υποτυπώδης πνεύμονας

βράγχια

31 / 82-83

Όταν το νερό διέρχεται από τα βράγχια, το οξυγόνο εισέρχεται στο κυκλοφορικό σύστημα και το διοξεί-διο του άνθρακα εξέρχεται στο νερό.

Ο ώριμος βάτραχος διαθέτει αεροφόρους σάκους (υποτυπώδεις πνεύμονες). Επιπλέον,

ο βάτραχος εξασφαλίζει μεγάλο μέρος του απαιτούμενου οξυγόνου μέσω της επιδερμικής αναπνοής.

Ο γυρίνος αναπνέει με βράγχια.

οξυγόνο

διοξείδιο του άνθρακα

32 / 83

Τα κύρια αναπνευστικά όργανα των πτηνών είναι οι πνεύμονες και οι αεροφόροι σάκοι.

Οι τελευταίοι χρησιμεύουν ως αποθήκες αέρα για την αναπνοή και τη διευκόλυνση της πτήσης.

Τα θηλαστικά αναπνέουν με πνεύμονες.

αεροφόροι σάκοι

πνεύμονας

33 / 83

Ο2CΟ2

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ… ΑΛΛΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Τα φίδια έχουν … ενάμιση πνεύμονα

Τα φίδια, όπως η οχιά, έχουν στο κεφάλι τους δύο σιαγόνες οι οποίες συνδέονται με χαλαρούς συνδέ-σμους. Έτσι μπορούν και ανοίγουν ένα τεράστιο, αναλογικά με το μέγεθός τους, στόμα και καταπί-νουν ζώα με πιο χοντρό σώμα από το δικό τους (ποντίκια, αρουραίοι). Για να διευκολύνεται η κατάποση της τροφής τους, οι πνεύμονες των φιδιών είναι έτσι διαμορφωμένοι, ώστε αυτά να μην πιέζονται και να μην κινδυνεύουν από ασφυξία όταν καταπίνουν. Ο ένας πνεύμονας είναι σχεδόν ατροφικός, ενώ ο άλλος είναι σχεδόν μακρόστενος και το κάτω μέρος του χρησιμεύει για αποθήκευση του αέρα.

34 / 84

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Αν ακολουθήσετε σωστά τις δια-δρομές του παρακάτω λαβύρινθου, θα ανακαλύψετε τα όργανα με τα οποία αναπνέουν τα πέντε ζώα των εικόνων. Στη συνέχεια, να συμπλη-ρώσετε στα κενά το όνομα του ζώου που αντιστοιχεί σε κάθε όργανο.

επιδερμίδα βράγχια τραχείες

……………. ……………. ……………

πεπτική κοιλότητα πνεύμονας

……………. ……………. ……………

35 / 84

ΠΡΟΤΑΣΗ

Η μεταφορά του οξυγόνου στα κύτταρα των εντόμων δε γίνεται με τη μεσολά-βηση του κυκλοφορικού συστήματος.

Σε όλα τα ασπόνδυλα η αναπνοή γίνεται διαμέσου της επιδερμίδας.

Στα ασπόνδυλα η ανταλλαγή των αερίων δεν γίνεται με διάχυση.

ΣΥΜΦΩΝΩ ∆ΙΑΦΩΝΩ

ΑΙΤΙΟΛΟ-ΓΗΣΗ

36 / 84

2. Να συμπληρώσετε τον παραπάνω πίνακα βάζοντας ένα (+) στη στήλη «ΣΥΜΦΩΝΩ» ή «∆ΙΑΦΩΝΩ», ανά-λογα με το αν συμφωνείτε ή διαφω-νείτε με τις προτάσεις της πρώτης στήλης. Στη συνέχεια, να συμπλη-ρώσετε την τελευταία στήλη αιτιο-λογώντας την κάθε επιλογή σας.

3. Να συμπληρώσετε σωστά τα κενά στις σύντομες προτάσεις που συνοδεύουν τις εικόνες: Ο αετός αναπνέει με…………………

Το ψάρι αναπνέει με …..……………

Η γάτα αναπνέει με…….……………

Ο γυρίνος αναπνέει με……...………

Ο βάτραχος αναπνέει με..…….……

37 / 84-85

4. Να επιστρατεύσετε τις γνώσεις σας σχετικά με τα αναπνευστικά όργανα των αμφιβίων και να συνε-χίσετε την παρακάτω ιστορία:

Μια φορά κι έναν καιρό, σε μια λίμνη γεννήθηκε ένας γυρίνος. Η πρώτη του αναπνοή …………... …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… …………………………………………… ……………………………………………

38 / 85

…………………………………………… …………………………………………… ……………………………………………

5. Να περιγράψετε τον τρόπο με τον οποίο αναπνέουν τα ψάρια. 4.4 Η αναπνοή στον άνθρωπο

Στον άνθρωπο οι θρεπτικές ουσίες της τροφής απορροφώνται από το λεπτό έντερο. Με την κυκλοφορία του αίματος φτάνουν σε όλα τα κύτ-ταρα του σώματος. Εκεί, ορισμένες από αυτές, όπως η γλυκόζη, δια-σπώνται και ελευθερώνονται ενέρ-γεια και διοξείδιο του άνθρακα (κυτ-ταρική αναπνοή). Για να γίνει αυτό, χρειάζεται, όπως γνωρίζουμε, οξυ-γόνο. Οι απαιτήσει του οργανισμού σε ενέργεια είναι συνεχείς. Για τον λόγο αυτό η είσοδος οξυγόνου στα κύτταρα, αλλά και η απομάκρυνση

39 / 85

διοξειδίου του άνθρακα πρέπει να είναι συνεχείς. Αυτή η συνεχής δια-κίνηση του οξυγόνου και του διο-ξειδίου του άνθρακα (των αναπνευ-στικών αερίων) από και προς τους πνεύμονες γίνεται με το αίμα.

ρινική κοιλότητα

μύτη φάρυγγας

επιγλωτ τίδα γλωτ τίδα λάρυγγας τραχεία βρόγχος διακλάδωση πνεύμονας διάφραγμα αιμοφόρο αγγείο

τριχοειδή αγγεία κυψελίδα

Εικ. 4.1. Τα όργανα του αναπνευ-στικού συστήματος του ανθρώπου.

40 / 86

Ο ατμοσφαιρικός αέρας φτάνει στους πνεύμονες διαμέσου κοιλο-τήτων, σωλήνων και ανοιγμάτων (αεροφόρος οδός) με τη λειτουργία της αναπνοής. Η αναπνοή περιλαμ-βάνει την εισπνοή, κατά την οποία εισέρχεται στους πνεύμονες αέρας πλούσιος σε οξυγόνο, και την εκ-πνοή, κατά την οποία εξέρχεται από τους πνεύμονες αέρας πλούσιος σε διοξείδιο του άνθρακα. 1. τροφή 2. συστατικά τροφής 3. πεπτικό σύστημα 4. χημικές ουσίες τροφής 5. ουσίες που δεν έχει πέψει ο οργανισμός

6. κόπρανα 7. κυκλοφορία του αέρα 8. αναπνευστικό

σύστημα(κυψελίδα)

41 / 86

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΟΥ

ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΣΧΗΜΑΤΟΣ

9. κύτταρα των οργάνων εξωτερικό περιβάλλον εσωτερικό περιβάλλον οξυγόνο διοξείδιο του άνθρακα χημικές ουσίες της τροφής

Εικ. 4.2 Το αναπνευστικό σύστημα συνεργάζεται με το κυκλοφορικό και το πεπτικό.

42 / 86

1 7

2 3

4

5

8

9 6

ΤΟ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Τα όργανα του αναπνευστικού συ-στήματος είναι η μύτη, ο φάρυγγας, ο λάρυγγας, η τραχεία, το βρογχικό δένδρο και οι πνεύμονες. Αυτά συνιστούν την αεροφόρο οδό.

43 / 87

ρινική κοιλότητα

δεξιός πνεύμονας

(τρεις λοβοί)

λάρυγγας

φάρυγγας

διάφραγμα

βρόγχοςτραχεία

αριστερός πνεύμονας (δύο λοβοί)

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΕΡΑ Ο αέρας εισέρχεται στη ρινική κοιλότητα, η οποία καλύπτεται από βλεννογόνο. Η επιγλωττίδα κατεβαίνει και εμπο-δίζει την είσοδο της τροφής στον λάρυγγα. Κάτω από την επιγλωτ τί-δα βρίσκεται η γλωττίδα, στα άκρα της οποίας υπάρχουν οι φωνητικές χορδές. Ο αέρας περνά στον φάρυγγα και στη συνέχεια στον λάρυγγα. Από τον λάρυγγα περνά στην τρα-χεία και μετά στους βρόγχους, που οδηγούν στους πνεύμονες. Στο εσωτερικό των πνευμόνων κάθε βρόγχος διακλαδίζεται διαδοχικά σε μικρότερους αγωγούς, σχηματίζοντας τελικά το βρογχικό δένδρο, στα άκρα του οποίου σχη-ματίζονται μικροί αεροφόροι σάκοι, οι κυψελίδες.

44 / 87

Εισπνοή, εκπνοή - Ανταλλαγή των αναπνευστικών αερίων

α β

Εικ. 4.3 Η θωρακική κοιλότητα κατά την εισπνοή (α) και την εκπνοή (β).

Η είσοδος και η έξοδος του αέρα από τους πνεύμονες γίνεται με τη βοήθεια του διαφράγματος και των μεσοπλεύριων (πλευρικών) μυών. Το διάφραγμα είναι ένας θολωτός μυς που βρίσκεται κάτω από τους πνεύμονες και χωρίζει τη θωρακική από την κοιλιακή κοιλότητα.

Εισπνοή: Για να πραγματοποιη-θεί η εισπνοή, συστέλλονται οι με-σοπλεύριοι μύες και το διάφραγμα. Με τη συστολή το διάφραγμα κατε-βαίνει προς τα κάτω. Έτσι, αυξάνε-

45 / 88

ται ο όγκος της θωρακικής κοιλότη-τας, προκαλώντας την είσοδο ατμο-σφαιρικού αέρα στους πνεύμονες (εικόνα 4.3α).

Εκπνοή: Οι μεσοπλεύριοι μύες και το διάφραγμα χαλαρώνουν, με αποτέλεσμα την επαναφορά της θωρακικής κοιλότητας στην αρχική της κατάσταση και επομένως τη μείωση του όγκου της. Έτσι, οι πνεύμονες συμπιέζονται και ο αέρας εξωθείται στο περιβάλλον (εικόνα 4.3β).

Η ανταλλαγή των αναπνευστι-κών αερίων (οξυγόνου, διοξειδίου του άνθρακα) γίνεται στις κυψελίδες των πνευμόνων. Κάθε κυψελίδα μοιάζει με ένα μικρό σάκο. Τα τοι-χώματα της κυψελίδας περιβάλλο-νται από ένα δίκτυο τριχοειδών αγγείων. Η ανταλλαγή των αερίων μεταξύ του αέρα που βρίσκεται στο

46 / 88

εσωτερικό της κυψελίδας και του αίματος που υπάρχει στα τριχοειδή αγγεία γίνεται με διάχυση. Η συγκέ-ντρωση του οξυγόνου στον αέρα που βρίσκεται στο εσωτερικό των κυψελίδων είναι μεγαλύτερη από αυτήν του αίματος. Το γεγονός αυτό αναγκάζει οξυγόνο από τις κυψελί-δες να εισέρχεται στο αίμα. Αντίθε-τα, διοξείδιο του άνθρακα εξέρχεται Εικ. 4.5 Τα τοιχώματα των κυψελίδων είναι μονόστιβα.

47 / 88

ερυθρά αιμοσφαίρια

οξυγόνο

διοξείδιο του άνθρακα

κύτταρο κυψελίδας

διάχυση τουοξυγόνου

διάχυση τουδιοξειδίου του άνθρακα

από το αίμα προς τις κυψελίδες. Έτσι, η σύσταση του εισπνεόμενου αέρα διαφέρει από εκείνη του εκπνεόμενου.

Εικ. 4.6 ∆ίκτυο τριχοειδών αγγείων που περιβάλλουν τα τοιχώματα των κυψελίδων.

Το οξυγόνο που εισέρχεται στο

αίμα δεσμεύεται από την αιμοσφαι-ρίνη των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Με την κυκλοφορία του αίματος μεταφέρεται σε όλους τους ιστούς.

διακλάδωση του βρόγχου τριχοειδή αγγεία

κυψελίδα

48 / 88

Εκεί, το οξυγόνο εισέρχεται σε κάθε κύτταρο, με διάχυση, και αξιοποιεί-ται στην κυτταρική αναπνοή. Το διοξείδιο του άνθρακα που παράγε-ται κατά την κυτταρική αναπνοή ακολουθεί την αντίστροφη πορεία.

διοξείδιο του άνθρακα οξυγόνο

Εικ. 4.7 Η ανταλλαγή των αναπνευστικών αερίων.

49 / 88-89

ερυθρό αιμοφόρο αιμοσφαίριο αγγείο κύτταρα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Όταν τρώμε δεν μιλάμε…

Με τη μάσηση η τροφή μας τεμαχίζεται σε μικρά κομ- μάτια και μαζί με το σάλιο σχηματίζεται η μπουκιά. Στη συνέχεια, καταπίνουμε την μπουκιά, με σκοπό να περάσει στο στομάχι. Η κατάποση της μπουκιάς γίνεται σε τρία στάδια. Στο πρώτο στάδιο, που γίνεται με τη θέλησή μας, η μπου- κιά προχωράει προς τον φάρυγγα. Στα επόμενα δύο στάδια, που γίνο-νται παρά τη θέλησή μας, η μπουκιά προωθείται, μέσω του φάρυγγα, στον οισοφάγο και στο στομάχι. Κατά τη διέλευση της τροφής από τον φάρυγγα προς τον οισοφάγο,

50 / 89

ο λάρυγγας κινείται προς τα επάνω, εμποδίζοντας την είσοδο της τροφής σε αυτόν. Αν κατά τη στιγμή της κατάποσης προσπαθήσουμε ταυτόχρονα να μιλήσουμε ή να αναπνεύσουμε, η τροφή εισέρχεται στον λάρυγγα και προκαλείται απόφραξη της αεροφόρου οδού από ξένο σώμα (τροφή, σάλιο).

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Στο διπλανό σχήμα να συμπληρώσετε στις ενδείξεις το γράμ-μα που αντιστοιχεί στον κατάλληλο όρο:

α. διάφραγμα β. τραχεία γ. διακλάδωση δ. βρόγχος ε. πνεύμονας

51 / 89

2. Στην παρακάτω εικόνα απεικονί-ζεται η τομή μιας κυψελίδας και τα τριχοειδή αγγεία που την περιβάλλουν. Να συμπληρώσετε με βέλη την ανταλλαγή αερίων μεταξύ της κυψελίδας και των αγγείων και να αναφέρετε ποια είναι τα αέρια αυτά. Στη συνέχεια, να χρωματίσετε με κόκκινο χρώμα το αίμα που είναι πλούσιο σε οξυγόνο και με μπλε το αίμα που είναι φτωχό σε οξυγόνο. 3. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα βάζοντας ένα (+) στην κατάλληλη στήλη:

52 / 90

∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΕΙΣΠΝΟΗ ΕΚΠΝΟΗΧασμουρητό Αναφωνητό Βήχας Γέλιο Αναστεναγμός Φτάρνισμα

4. Αφού συμβουλευτείτε το παράθεμα των σελίδων 50-51, να εξηγήσετε γιατί είναι απαραίτητο να μη μιλάμε όταν καταπίνουμε.

5. Στο σχήμα της επόμενης σελίδας απεικονίζεται η συνεργασία τεσσά-ρων συστημάτων του ανθρώπου. Να τοποθετήσετε τους όρους που ακολουθούν στις κατάλληλες θέσεις του σχήματος: αναπνευστικό σύστημα, πεπτικό σύστημα, ουρο-ποιητικό σύστημα, κυκλοφορικό σύστημα, κύτταρα ιστών.

53 / 90

κυτταρική αναπνοή

54 / 90

6. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρε-ται η ποσότητα του οξυγόνου που περιέχεται σε 100 mL αίματος, το οποίο εισέρχεται και εξέρχεται από ένα μυ σε δύο διαφορετικές καταστάσεις. Τι συμπεράσματα βγάζετε για τις ενεργειακές απαιτήσεις του οργάνου αυτού;

Οξυγόνο που περιέ-

χεται στο αίμα που φτάνει στον μυ

Οξυγόνο που

περιέχε-ται στο αίμα που φεύγει από τον

μυ Μυς σε κατά-σταση ηρεμίας

20 mL 15 mL

Μυς σε έντονη δραστηριότητα

20 mL 2 mL

55 / 90

Αναπνευστικό σύστημα και υγεία

Ο άνθρωπος προμηθεύεται το οξυ-γόνο από τον ατμοσφαιρικό αέρα. Συνεπώς, κάθε μεταβολή στη σύ-σταση του αέρα μπορεί να επηρεά-σει τις λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού. Η σύσταση του εισπνε-όμενου αέρα μπορεί να μεταβληθεί εξαιτίας της παρουσίας ατμοσφαιρι-κών ρύπων. Οι ατμοσφαιρικοί ρύ-ποι μπορεί να είναι διάφορες ου-σίες ή και σωματίδια. Αυτά εισέρχο-νται στον οργανισμό μας και επι-δρούν αρνητικά στη λειτουργία της αναπνοής. Αποτέλεσμα της αρνητι-

Εικ. 4.8 Το φωτοχημικό νέφος επιδρά αρνητικά στη λειτουργία της αναπνοής.

56 / 90

κής αυτής δράσης μπορεί να είναι διάφορες ασθένειες, όπως το εμφύσημα και η βρογχίτιδα.

Η λειτουργία της αναπνοής επη-ρεάζεται και από τον τρόπο ζωής μας. Το κάπνισμα, για παράδειγμα, βλάπτει τα όργανα του αναπνευστι-κού συστήματος και επομένως επη-ρεάζει τη λειτουργία της αναπνοής. Ένα ποσοστό εμφάνισης καρκίνου των πνευμόνων αποδίδεται στις ουσίες που περιέχονται στον καπνό του τσιγάρου.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ... ΑΛΛΕΣ Το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία

Το κάπνισμα μπορεί να προκαλέσει βλάβες στους πνεύμονες και στην καρδιά. Ένας καπνιστής έχει περισ-σότερες πιθανότητες να νοσήσει

57 / 90

από ασθένειες όπως καρκίνος του πνεύμονα, καρδιοπάθειες, βρογχί-τιδα κ.ά. από έναν μη καπνιστή. Τα τσιγάρα περιέχουν πολλές χημικές ουσίες. Πολλές από αυτές είναι βλαβερές.

Η νικοτίνη είναι ναρκωτικό (εξαρτησιογόνος ουσία). Επιδρά στον εγκέφαλο και γενικά στο νευρικό σύστημα. Για τον λόγο αυτό οι καπνιστές εθίζονται και δυσκολεύονται να σταματήσουν το κάπνισμα. Η νικοτίνη προκαλεί αύξηση του καρδιακού παλμού και στένωση των αιμοφόρων αγγείων. Έτσι, μπορεί να προκληθούν καρδιαγγειακά νοσήματα.

Η πίσσα συσσωρεύεται στους πνεύμονες όταν κρυώνει ο καπνός. Περιέχει περισσότερες από 1.000 χημικές ουσίες, ορισμένες από τις

58 / 91

οποίες είναι δυνατόν να προκαλέ-σουν καρκίνο. Η πίσσα προκαλεί ερεθισμό και στένωση της αεροφό-ρου οδού. Προκαλεί τον χαρακτηρι-στικό βήχα του καπνιστή, τον λεγό-μενο τσιγαρόβηχα.

Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι ένα δηλητηριώδες αέριο. Παίρνει τη θέση του οξυγόνου στο αίμα και πα-ρεμποδίζει τη μεταφορά της ποσό-τητας του οξυγόνου που απαιτείται για την ομαλή λειτουργία των κυττάρων.

Παθητικό κάπνισμα Το κάπνισμα σε κλειστούς

χώρους δημιουργεί προβλήματα και σε μη καπνιστές, γιατί αυξάνεται η συγκέντρωση των ουσιών του καπνού στον αέρα. Τα παιδιά που οι γονείς τους καπνίζουν εμφανί-ζουν συχνότερα λοιμώξεις του

59 / 91

αναπνευστικού συστήματος σε σχέση με τα παιδιά μη καπνιστών. Όταν ένας άνθρωπος που δεν κα-πνίζει εκτίθεται καθημερινά στον καπνό των άλλων, έχει αυξημένη πιθανότητα να προσβληθεί από καρκίνο των οργάνων του ανα-πνευστικού συστήματος.

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες

1. Υπάρχουν το λιγότερο 17 γνω-στές ουσίες στον καπνό που προ-καλούν καρκίνο στα πειραματόζωα.

Είναι επίσης γνωστό ότι το 90% των καρκίνων του πνεύμονα σχετί-ζεται με το κάπνισμα. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τη σχέση μεταξύ του αριθμού των τσιγάρων και του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου

60 / 91

των πνευμόνων. Ένας άνθρωπος μπορεί να εμφανίσει καρκίνο του πνεύμονα ακόμα και αν δεν είναι καπνιστής. Αν όμως καπνίζει, για παράδειγμα, 20 τσιγάρα την ημέρα, ο κίνδυνος είναι οκτώ φορές μεγαλύτερος.

Αριθμός τσιγάρων την

ημέρα

Αύξηση εμφάνισης

καρκίνου του πνεύμονα

14-20 x 8 21-25 x 13 26+ x 25

α. Εάν ένας άνθρωπος καπνίζει 23 τσιγάρα την ημέρα, κατά πόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να προσβλη-θεί από καρκίνο του πνεύμονα;

β. Τι θα απαντούσατε σε ένα φίλο σας που θα ισχυριζόταν ότι, αν και

61 / 91

ο παππούς του κάπνιζε ένα πακέτο τσιγάρα, πέθανε 85 χρονών χωρίς να εμφανίσει καρκίνο;

γ. Τι θα απαντούσατε σε μία φίλη σας που θα ισχυριζόταν ότι, αν και ο θείος της δεν έχει καπνίσει ποτέ, εντούτοις πάσχει από καρκίνο του πνεύμονα;

2. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρο-νται ορισμένοι ρύποι οι οποίοι έχουν προσδιοριστεί στο φωτοχη-μικό νέφος. Να εντοπίσετε ποιοι από αυτούς επηρεάζουν το ανα-πνευστικό σύστημα του ανθρώπου. Στη συνέχεια, να συντάξετε έναν πίνακα στον οποίο θα αναφέρεται κάθε επίδραση στο αναπνευστικό σύστημα και δίπλα οι ρύποι που την προκαλούν.

62 / 91

Μονοξείδιο του άνθρακα - Προκαλεί πονοκεφάλους. - Θαμπώνει τα μάτια. - Μειώνει τα αντανακλαστικά. - Προκαλεί προβλήματα στο αναπνευστικό και στο κυκλοφορικό σύστημα.

∆ιοξείδιο του άνθρακα - Ερεθίζει τα μάτια και το δέρμα. - Προκαλεί προβλήματα στο αναπνευστικό και στο κυκλοφορικό σύστημα.

∆ιοξείδιο του αζώτου - Ερεθίζει τα μάτια, τον λάρυγγα, τη μύτη και το δέρμα.

- Προκαλεί προβλήματα στο αναπνευστικό και στο κυκλοφορικό σύστημα.

63 / 92

Σωματίδια - Ερεθίζουν τον λάρυγγα. - Προκαλούν προβλήματα στο αναπνευστικό και στο κυκλοφορικό σύστημα.

3. Σύμφωνα με την 89/622 οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι υποχρεωτικό να αναγράφεται στα πακέτα των τσιγάρων μια προειδο-ποίηση για τις βλάβες που προκαλεί το κάπνισμα στην υγεία του ανθρώ-που. Για παράδειγμα, «το κάπνισμα προκαλεί καρκίνο». Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση υποχρέωσε τις καπνοβιομηχανίες να αναγράψουν την προειδοποίηση αυτή στα πακέτα των τσιγάρων; ΜΙΚΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

1. Στο παρακάτω σχήμα απεικονί-ζονται βλάβες που μπορούν να

64 / 92

προκληθούν στον οργανισμό του ανθρώπου από τη νόσο των δυτών. Να ανατρέξετε σε κατάλληλες πηγές και να συλλέξετε στοιχεία για τη νό-σο αυτή. Στη συνέχεια, να παρου-σιάσετε την εργασία σας στην τάξη.

Ο δύτης ανε- Βίαιη έξοδος βαίνει χωρίς αερίων από να εκπνεύσει τις κυψέλες

Προκαλεί εμβολή

…και βλάβες στον πνεύμονα 2. Το παράθεμα «Το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία» σάς ενημερώνει για τις επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία του καπνι-στή αλλά και στην υγεία του παθη-

65 / 92

τικού καπνιστή. Να συγκεντρώσετε περισσότερα στοιχεία σχετικά με τα προβλήματα που μπορεί να προκληθούν από το κάπνισμα. Στη συνέχεια, να συντάξετε μία επιστο-λή η οποία θα απευθύνεται σε ένα γονέα που καπνίζει και να διαβάσε-τε την επιστολή σας στην τάξη.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ουσίες όπως η γλυκόζη δια- σπώνται μέσα στα κύτταρα με την κυτταρική αναπνοή,

απελευθερώνεται ενέργεια και πα-ράγεται διοξείδιο του άνθρακα. Για να πραγματοποιηθεί η κυτταρική αναπνοή στα περισσότερα κύτταρα, είναι απαραίτητο το οξυγόνο. Με διάχυση γίνεται ανταλλαγή αερίων διαμέσου της πλασματικής μεμβρά-νης, δηλαδή πρόσληψη οξυγόνου και αποβολή του διοξειδίου του

66 / 92

άνθρακα. Στα ασπόνδυλα η ανα-πνοή γίνεται διαμέσου της πεπτικής κοιλότητας, της επιδερμίδας ή ειδι-κών οργάνων (υποτυπώδη βράγχια, υποτυπώδεις πνεύμονες ή τρα-χείες). Τα σπονδυλωτά διαθέτουν ειδικά αναπνευστικά όργανα (βράγ-χια, αεροφόρους σάκους ή πνεύμο-νες). Στα σπονδυλωτά το αναπνευ-στικό σύστημα συνεργάζεται με το κυκλοφορικό. Το οξυγόνο που εισέρχεται στο αίμα δεσμεύεται από την αιμοσφαιρίνη των ερυθρών αι-μοσφαιρίων και μεταφέρεται με την κυκλοφορία σε όλους τους ιστούς.

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ∆ΙΑ: κυτταρική αναπνοή, ανταλλαγή

αερίων, στόματα, αεροφόροι σάκοι, βράγχια, ρινική κοιλότητα, βρόγχοι, λάρυγγας, κυψελίδα, πνεύμονας, διάφραγμα, εισπνοή, εκπνοή.

67 / 92

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

1. Να αντιστοιχίσετε τους οργανισμούς της στήλης Ι με τις λέξεις της στήλης II:

Ι ΙΙ

Σκύλος Κουνούπι Ώριμος βάτραχοςΜπαρμπούνι Αμοιβάδα Πεύκο

Στόματα Τραχείες Αεροφόροι σάκοιΠνεύμονες Βράγχια

2. Να συμπληρώσετε τις ενδείξεις στο σχήμα της επόμενης σελίδας, τοποθετώντας τις λέξεις που ακο-λουθούν στις κατάλληλες θέσεις: διακλάδωση, διάφραγμα, λάρυγγας,

68 / 93

βρόγχος, αριστερός πνεύμονας, δεξιός πνεύμονας, τραχεία.

3. Να βάλετε στη σωστή σειρά τους παρακάτω όρους, ώστε να διαφαί-νεται η πορεία του αέρα στο ανα-πνευστικό σύστημα του ανθρώπου: τραχεία, φάρυγγας, κυψελίδες, λάρυγγας, μύτη, βρογχικό δένδρο.

4. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρο-νται πέντε όργανα του ανθρώπινου οργανισμού, καθώς και η ποσότητα του οξυγόνου που περιέχεται σε 100 mL αίματος που εισέρχεται και εξέρχεται από καθένα από αυτά. Τι συμπεράσματα βγάζετε για τις ενερ-γειακές απαιτήσεις κάθε οργάνου;

69 / 93

7

3

2

45 6

Όργανο

Οξυγόνο που πε-ριέχεται στο αίμα που φτάνει στο

όργανο

Οξυγόνο που πε-ριέχεται στο αίμα που φεύγει από το όργανο

Εγκέφαλος 20 mL 14,0 mL Καρδιά 20 mL 9,0 mL ∆έρμα 20 mL 18,5 mL Νεφροί 20 mL 18,5 mL Μυς σε έντονη δραστηριότητα

20 mL 2,0 mL

5. Στο διπλανό σχήμα παρουσιάζεται η ανταλλαγή των αερίων κατά τη φωτο-σύνθεση και την αναπνοή ενός φυτού στη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου.

70 / 93

α. Ποια διαδικασία γίνεται σε όλη τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου; β. Ποιο αέριο δεσμεύεται και ποιο απελευθερώνεται κατά τη διαδικα-σία αυτή;

6. Αξιοποιώντας τις γνώσεις σας σχετικά με το φαινόμενο της διάχυσης στις κυψελίδες, να παρατηρήσετε το παρακάτω σχήμα, ερυθρό να εντοπίσετε τα λάθη, να το διορθώσετε και να αιτιολογήσετε τις παρεμβάσεις σας.

71 / 93

ερυθρά αιμοσφαίρια

οξυγόνο

διοξείδιο του άνθρακα

κύτταρο κυψελίδας

7. Αξιοποιώντας τις γνώσεις σας για τη λειτουργία της αναπνοής, να συνεχίσετε την ιστορία επιλέγοντας εσείς την τύχη ενός μορίου οξυγόνου:

Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΟΥ ΟΞΥΓΟΝΟΥΛΗ

Εκείνο το ανοιξιάτικο πρωινό ο Οξυγονούλης και ο Αζωτούλης αιωρούνταν ανέμελοι πάνω από ένα καταπράσινο λιβάδι. Ξαφνικά ένα ισχυρό ρεύμα τούς παρέσυρε και βρέθηκαν μέσα στη μύτη μιας αγελάδας.

…………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. ………………………………………….

72 / 93-94

…………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. …………………………………………. ………………………………………….

8. Στον παρακάτω πίνακα αναγρά-φονται τα αποτελέσματα ενός πει-ράματος. Στο πείραμα αυτό μετρή-θηκαν ο ρυθμός της αναπνοής μιας αθλήτριας και ο όγκος του αέρα κά-θε εισπνοής της σε κατάσταση ηρε-μίας και μετά από αγώνα δρόμου.

73 / 94

Όγκος αέρα κάθε εισπνοής

Αναπνοές/ λεπτό

Ηρεμία 450 mL 20 Μετά από αγώνα δρόμου

1.000 mL

38

α. Ποιες είναι ο συνολικός όγκος του αέρα που εισπνέει η αθλήτρια κάθε λεπτό σε κατάσταση ηρεμίας και μετά από αγώνα δρόμου;

β. Το οξυγόνο αποτελεί το 20% του

εισπνεόμενου αέρα και το 16% του εκπνεόμενου. (Υποθέτουμε ότι τα ποσοστά αυτά παραμένουν σταθε-ρά στις δύο καταστάσεις του πειρά-ματος.) Ποιος είναι ο όγκος του οξυγόνου που εισέρχεται στο αίμα κάθε λεπτό στην κατάσταση ηρε-μίας και μετά τον αγώνα δρόμου;

74 / 94

ΜΙΚΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Στο παρακάτω απόσπασμα ενός πολύ γνωστού ποιήματος του Γιάννη Ρίτσου γίνεται αναφορά στη λειτουργία της αναπνοής: «…Κοιμήσου κοριτσάκι / Σ’ ένα κλωνί γαζίες - γαζίες χαμόγελα / σ’ ένα κλωνάκι αστέρια / κρεμάσαμε σημαιούλες τις ανάσες μας / να σου αερίζουν τα μαλλάκια, / κρεμάσαμε κ’ ένα σπαθάκι φως να ξεφλουδίζεις / το φλούδι του ίσκιου απ’ της αυγούλας τα ροδάκινα…» α. Να βρείτε τον τίτλο του ποιήματος στο οποίο ανήκει το απόσπασμα. β. Να αναζητήσετε και να καταγράψετε και άλλα λογοτεχνικά κείμενα, καθημερινές εκφράσει, παροιμίες από τη λαϊκή μας παράδοση και δημοτικά τραγούδια που να αναφέρονται στην αναπνοή.

75 / 94

Στήριξη και κίνηση

Ο χορός των δαιμόνων ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΡΑΣ

5

Προηγούμενες γνώσεις που θα χρειαστώ…

Το ξύλωμα είναι αγωγός ιστός των φυτών.

Τα ζώα κινούνται για να συλλάβουν την τροφή τους… …για να αποφεύγουν τον εχθρό τους κτλ.

78 / 96

Τα ασπόνδυλα δεν διαθέτουν σπονδυλική στήλη…

…ενώ τα σπονδυλωτά διαθέτουν.

Για την κίνηση συνεργάζονται τα οστά και οι μύες.

79 / 97

…καινούριες γνώσεις που θα αποκτήσω

Για ποιο λόγο είναι απαραίτητη η μετακίνηση των οργανισμών. Ποιος είναι ο μηχανισμός στήριξης στα φυτά. Με ποιον τρόπο κινούνται οι μονοκύτταροι οργανισμοί. Τι εξυπηρετεί ο εξωτερικός σκελετός τα ασπόνδυλα. Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά στον σκελετό των σπονδυλωτών. Πώς μετακινούνται τα σπονδυλωτά στην ξηρά, στο νερό και στον αέρα. Ποια είναι τα είδη του μυϊκού ιστού. Πώς η άσκηση επηρεάζει τη φυσική κατάσταση του ανθρώπινου οργανισμού.

80 / 97

ΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ

Έχουμε ήδη διαπιστώσει διαφορές μεταξύ ζωικού και φυτικού κυττά-ρου. Αντίστοιχα υπάρχουν διαφο-ρές και ανάμεσα στους ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς. Η πλέον χαρακτηριστική διαφορά έχει σχέση με την κίνηση. Η κίνηση δεν είναι εύκολο να παρατηρηθεί στα φυτά, είναι όμως χαρακτηριστική ιδιότητα των ζώων, τα οποία μπορούν να κινούνται αλλά και να μετακινού-νται. Η δυνατότητα της μετακίνησης διευκολύνει τις προσπάθειες των ζώων για αναπαραγωγή, εξασφάλι-ση τροφής ή αποφυγή των εχθρών.

Εικ. 5.1 Η ύδρα ζει προσκολλημένη στον βυθό.

81 / 98

Υπάρχουν ωστόσο και ζωικοί οργανισμοί, όπως η ύδρα, οι οποίοι ζουν προσκολλημένοι στον βυθό. Οι οργανισμοί αυτοί μπορούν να κινηθούν, αλλά δεν μπορούν να μετακινηθούν.

Ας σκεφτούμε Τι σημαίνει η λέξη «μετακίνηση»; Ταυτίζεται με την κίνηση;

Μπορείτε να κινηθείτε χωρίς να μετακινηθείτε; Ποιοι από τους παρακάτω οργανι-σμούς μπορούν να μετακινούνται και ποιοι όχι;

Οργανισμός

άνθρωπος

πεύκο

γεωσκώ

- ληκα

ς φίδι

δελφίνι

μαργα

ρίτα

Μετακινείται;

82 / 98

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Είναι φυτό ή ζώο;

Χρησιμοποιείτε σφουγγάρι; Φοράτε κοσμήματα από κο- ράλλια; Μπορείτε να απα- ντήσετε αν το «δέντρο» της εικόνας είναι φυτό ή ζώο; Οι σπόγγοι (σφουγγάρια) και τα κοράλλια είναι ζώα που ζουν προσκολλημένα στον βυθό σε μό-νιμη θέση. Τα ζώα αυτά σχηματίζουν αποικίες. Ο σπόγγος που χρησιμο-ποιούμε για την προσωπική μας υγιεινή είναι ο σκελετός του ζώου, ο οποίος έχει υποστεί ειδική επεξερ-γασία. Τα κόκκινα ή άσπρα κοράλ-λια χρησιμοποιούνται κυρίως για την κατασκευή κοσμημάτων. Εξαι-τίας της υπεραλίευσής τους αλλά και της μεγάλης ευαισθησίας τους

83 / 98

στη ρύπανση, τα κοράλλια και οι σπόγγοι είναι ζώα που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. 5.1 Η στήριξη και η κίνηση στους μονοκύτταρους οργανισμούς

Ορισμένοι μονοκύτταροι οργανισμοί, όπως τα βακτήρια και οι μύκητες, διαθέτουν κυτταρικό τοίχωμα, που χρησιμεύει στη στήριξή τους. Το κυτταρικό τοίχωμα των οργανισμών αυτών έχει διαφο-ρετική χημική σύσταση από το κυτταρικό τοίχωμα του φυτικού κυττάρου, αλλά εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό.

Οι μονοκύτταροι οργανισμοί μετακινούνται με τη βοήθεια διά-φορων μηχανισμών:

83 / 9884 / 98-99

ψευδοπόδια (προσωρινές προεκβολές)

μαστίγια βλεφαρίδες.

Εικ. 5.2 Το πρωτόζωο παραμήκιο (Paramecium)

μετακινείται με τη βοήθεια βλεφαρίδων, ενώ η ευγλήνη (Euglena) με τη βοήθεια μαστιγίου.

Εικ. 5.3 Η μετακίνηση της αμοιβάδας γίνεται με ψευδοπό-δια (αμοιβαδοειδής κίνηση). Αυτός ο τρόπος μετακίνησης παρατηρείται και σε άλλα κύτταρα.

ψευδοπόδι τροφή

85 / 98-99

5.2 Η στήριξη στα φυτά

Η φωτοσύνθεση είναι βασική λειτουργία των φυτών. Επειδή για τη λειτουργία αυτή είναι απαραίτητη η ηλιακή ακτινοβολία, τα φύλλα των φυτών θα πρέπει να είναι εκτεθειμένα στο φως του ήλιου. ∆ιάφορα τμήματα του φυτού υποστηρίζουν τα φύλλα και τις λειτουργίες τους. Ο βλαστός τα στηρίζει και η ρίζα συγκρατεί ολόκληρο το φυτό στο έδαφος. Το ξύλωμα, εκτός από τη μεταφορά των ουσιών, που ήδη γνωρίσαμε, εξυπηρετεί και τη στήριξη του φυ-τού. Τα τοιχώματα των αγωγών του ξυλώματος είναι φτιαγμένα από μια ουσία σκληρή και αδιάβροχη. Στα δέντρα οι αγωγοί του ξυλώματος είναι το κύριο συστατικό του ξύλου.

86 / 99

Εικ. 5.4 Στον κορμό του δέντρου τα κύττα-ρα του ξυλώματος

είναι νεκρά. Έχει μείνει μόνο το κυτταρικό τους τοίχωμα. Χάρη όμως στον τρόπο που είναι τοποθετημένα, το ένα κοντά στο άλλο, συγκροτούν τα αγγεία (από τη ρίζα μέχρι τα φύλλα) και παρέχουν στήριξη στο δέντρο. 5.3 Η στήριξη και η κίνηση στους ζωικούς οργανισμούς

Ποια όργανα μας βοηθούν στην κίνηση; θα μπορούσαμε να κινη-θούμε αν δεν είχαμε μυς ή οστά;

Για την πραγματοποίηση των κινήσεων, ο άνθρωπος, όπως και άλλα ζώα, διαθέτει σκελετό και μυς. Στα ζώα που διαθέτουν σκελετό, αυτός μπορεί:

87 / 99

να βρίσκεται στο εσωτερικό του οργανισμού (ενδοσκελετός) ή να καλύπτει εξωτερικά τον οργανισμό (εξωσκελετός).

Σε κάθε περίπτωση, ο σκελετός αυτός, εκτός από την κίνηση, προ-στατεύει, υποστηρίζει και διατηρεί το σχήμα του σώματος των ζώων.

Στα ασπόνδυλα ο εξωσκελετός βοηθά επιπλέον στη διατήρηση της υγρασίας του σώματός τους. Σε μια κατηγορία ασπόνδυλων, τα αρθρό-ποδα, ο εξωσκελετός είναι αρθρω-τός, έτσι ώστε να επιτρέπονται οι κινήσεις.

Εικ. 5.5 Η μέδουσα δεν διαθέτει σκελετό. Το σώμα της στηρίζεται από εσωτερικά υγρά

(υδροστατικος σκελετός). Κινείται με τη βοήθεια κυκλικών μυϊκών ινών.

88 / 99

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ… ΑΛΛΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Έκδυση: Άλλαξε ο Μανολιός

κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς!!!

Τα αρθρόποδα είναι ζώα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά, όπως είναι ο εξωσκελετός και τα αρθρωτά πόδια. Το σώμα τους είναι χωρισμένο σε ζώνες. Για την κίνηση τους μπορεί να διαθέτουν μεμβρανώδη φτερά και 6, 8, 10, 40… πόδια. Στα αρθρόποδα ανήκουν: τα καρκινοειδή (αστακός, καραβίδα, καβούρι), τα μυριάποδα (σαρανταποδαρούσα), τα έντομα (μέλισσα, ακρίδα, κουνούπι), τα αραχνοειδή (αράχνη, τσιμπούρι). Πολλές φορές, κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ζώου ο εξωσκελετός αποβάλλεται και δημιουρ- γείται νέος. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται έκδυση.

89 / 99

ΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΑ ΑΣΠΟΝ∆ΥΛΑ…

Η ύδρα βρίσκεται προσκολλημένη στον βυθό και κινεί τις κεραίες της για να προσλάβει την τροφή της. Το

σώμα της στηρίζεται από εσωτερι-κά υγρά (υδροστατικός σκελετός).

Και ο γεωσκώληκας έχει υδροστατι-κό σκελετό. Κινείται με τη βοήθεια τριχιδίων

και μυών, οι οποίοι διατάσσονται σε δύο στρώματα.

τριχίδια

κεραίες

90 / 100

Τα δίθυρα ζουν προσκολλημένα σε βράχους. Στο σώμα τους υπάρχει μια μυϊκή προεκβολή, το πόδι που εξυπηρετεί την κίνηση. Από το πόδι εκκρίνονται ουσίες που σχηματίζουν λεπτές και σκληρές κλωστές (βύσσο). Αυτές βοηθούν τη στήριξή τους στο βράχο.

Το σώμα του σαλιγκαριού αποτελείται από το κεφά-

λι, τον σπλαχνικό σάκο και το πόδι. ∆ιαθέτει σκληρό κέλυφος μέσα στο οποίο ζει προφυλαγμένο. Το πόδι είναι μυώδες και με τη βοήθειά του το σαλιγκάρι κινείται αργά (έρπει).

πόδι

βύσσος

σπλαχνικός σάκος

πόδι

κεφάλι

91 / 100

Ο εξωτερικός σκελετός καλύπτει το σώμα των εντόμων και γενικά όλων των αρθροπόδων. Η μέλισσα έχει στο σώμα της δύο ζεύγη μεμβρα-νωδών φτερών και τρία ζεύγη αρθρωτών ποδιών, που βοηθούν στη μετακίνησή της.

…ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΠΟΝ∆ΥΛΩΤΑ Τα ψάρια έχουν εσωτερικό οστέινο σκελετό (ή χόνδρινο, όπως ο καρ-χαρίας). Ο σκελετός αποτελείται από τη σπονδυλική στήλη και τα

σπονδυλική στήλη

οστά της κεφαλής

92 / 100-101

μεμβρανώδη φτερά

αρθρωτά πόδια

μικρά οστά του κεφαλιού. Στα πτε-ρύγια φέρουν μικρές οστέινες ακτί-νες. Κινούνται με πλευρικούς κυμα-τισμούς του κορμού και της ουράς.

Τα άκρα του βατράχου βοηθούν στη μετακίνησή του τόσο στο νερό όσο και στην ξηρά. Τα μπροστινά πόδια του έχουν τέσσερα δάχτυλα και τα πίσω πέντε. Τα τελευταία ενώνονται μεταξύ τους με μεμβράνη και αυτό τον βοηθά να κολυμπάει. Τα πίσω πόδια είναι μεγαλύτερα από τα μπροστινά και αυτό τον βοηθά να πηδάει. Τα φίδια δεν έχουν άκρα και κινού-νται με πλευρικούς κυματισμούς του

σπονδυλική στήλη

οστά δακτύλων

93 / 101

σώματός τους (οφιοειδής κίνηση). Σε αυτό τα βοηθά η σπονδυλική τους στήλη, που αποτελείται από πολ-λούς σπονδύλους (περισσότερους από 200). Στα πτηνά τα μπροστινά άκρα είναι διαμορφωμένα σε πτέρυγες. Ο σκελετός είναι ελαφρύς, επειδή τα περισσότερα οστά είναι κοίλα (κούφια) και γεμάτα αέρα. Στο στέρνο προσφύονται ισχυροί μύες που εξυπηρετούν τις απαραίτητες για την πτήση κινήσεις. Οι αεροφόροι σάκοι που διαθέτουν κάνουν το σώμα τους ελαφρύ σε σχέση με τον όγκο τους.

94 / 101

στέρνο

σπονδυλική στήλη

Τα θηλαστικά έχουν οστέινο σκελετό με τέσσερα άκρα και πολύπλοκο μυϊκό σύστημα. Οι μύες έχουν την ικανότητα να συστέλλο-νται και να χαλαρώνουν, μεταβάλ-λοντας το μήκος τους. Με τη συσ-τολή και τη χαλάρωση των μυών επιτυγχάνεται η κίνηση.

Όλα τα σπονδυλωτά, όπου κι αν ζουν (ξηρά, αέρα ή νερό), διαθέτουν σπονδυλική στήλη, η οποία είναι μέρος του ενδοσκελετού τους.

οστά άκρων

σπονδυλική στήλη

95 / 101

Ο σκελετός των σπονδυλωτών παρουσιάζει διαφοροποιήσεις, ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο ζουν και μετακινούνται: Στον αέρα η μετακίνηση (πτήση) γίνεται με τη βοήθεια των μπρο-στινών άκρων, που είναι διαμορφωμένα σε πτέρυγες. Τα φτερά είναι ελαφριά. Το σώμα των σπονδυλωτών που πετούν έχει αεροδυναμικό σχήμα, που εξυπηρετεί την πτήση. Στο νερό η μετακίνηση (κολύμβη-ση) διευκολύνεται από το υδρο-δυναμικό σχήμα που έχει το σώμα τους, από τα πτερύγια και τα λέπια. Στην ξηρά η μετακίνηση (βάδιση) γίνεται με τη βοήθεια άκρων τα οποία είναι κάθετα προς το έδαφος. Με τον τρόπο αυτό τα σπονδυλωτά της ξηράς βαδίζουν με ευκολία και μπορούν να τρέχουν γρήγορα. Τα

96 / 102

ερπετά, όπως, για παράδειγμα, τα φίδια, μετακινούνται έρποντας.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ… ΑΛΛΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Με συστολή και… χαλάρωση

Το σώμα του γεωσκώ- ληκα είναι επίμηκες και κυλινδρικό και αποτε- λείται από δακτυλίους (ζώνες). Σε κάθε δακτύλιο υπάρχουν τέσσερα ζευγάρια τριχίδια τα οποία τον βοηθούν να μετακινείται. Το τοίχωμα του σώμα-τός του αποτελείται από στρώματα: α. Το εξωτερικό από κυκλικούς μύες οι οποίοι ακολουθούν την περιφέρεια κάθε ζώνης. β. Το εσωτερικό από επιμήκεις μύες που έχουν διεύθυνση κάθετη προς τις ζώνες.

97 / 10297 / 102

Η συνδυασμένη λειτουργία αυτών των μυών επιτρέπει στον γεωσκώληκα να μετακινείται. Ερωτήσεις Προβλήματα

∆ραστηριότητες

1. Να αντιστοιχίσετε τους όρους της στήλης Ι με αυτούς της στήλης II:

Ι II Αμοιβάδα Μανιτάρι Ευγλήνη Παραμήκιο

Βλεφαρίδες

Ψευδοπόδια

Μαστίγιο

2. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, ή με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες.

α. Τα φυτά διαθέτουν μηχανισμούς στήριξης.

98 / 102

β. Όλοι οι ζωικοί οργανισμοί μπορούν να μετακινηθούν γ. Μικροοργανισμοί όπως η αμοι-βάδα μπορούν να μετακινούνται για τη σύλληψη της τροφής τους.

3. Να βάλετε σε κύκλο το γράμμα που αντιστοιχεί στη φράση που συμπληρώνει σωστά την πρόταση:

Α. Η μέλισσα είναι έντομο που: α. έχει σπονδυλική στήλη β. μπορεί να κολυμπάει γ. πετάει με τη βοήθεια μεμβρανωδών φτερών

δ. το σώμα της έχει υδροδυναμικό σχήμα

Β. Η γάτα έχει ενδοσκελετό ο οποίος: α. περιλαμβάνει σπονδυλική στήλη

β. διατηρεί το σχήμα του σώματός της

99 / 102-103

γ. συμβάλλει στην κίνηση δ. κάνει όσα αναφέρονται στα α, β και γ

4. Σε τι χρησιμεύει το ξύλωμα στα φυτά;

5. Να παρατηρήσετε μια κάμπια καθώς μετακινείται. Στη συνέχεια, να περιγράψετε τον τρόπο με τον οποίο κινείται το σώμα της. ΜΙΚΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

1. Συχνά αναφέρεται ότι η ύδρα έχει «υδροστατικό σκελετό». Να αναζη-τήσετε πληροφορίες από βιβλιο-γραφικές και άλλες πηγές και να γράψετε ένα κείμενο που να περι-γράφει αυτόν τον σκελετό. Στη συνέχεια, να διαβάσετε την εργασία σας στην τάξη.

100 / 103

2. Ορισμένα είδη πτηνών που ζουν στην πατρίδα μας συχνά μετακινού-νται ομαδικά και μεταναστεύουν σε άλλα μέρη. Να κάνετε μια μικρή έρευνα με σκοπό να καταγράψετε μερικά από αυτά τα είδη. Να ανακα-λύψετε σε ποιους τόπους πηγαί-νουν, για ποιο λόγο μεταναστεύουν και να γράψετε ένα άρθρο για τα μεταναστευτικά πτηνά. Μπορείτε στη συνέχεια να στείλετε το άρθρο αυτό σε μια τοπική εφημερίδα, για να ενημερωθούν σχετικά οι συμπο-λίτες σας. 3. Στα αρθρόποδα παρατηρούμε το φαινόμενο της έκδυσης. Να διαβά-σετε το παράθεμα στη σελίδα 89 και να περιγράψετε τι συμβαίνει κατά τη διάρκεια αυτού του φαινομένου. Να αναζητήσετε εικόνες οι οποίες θα αναπαριστούν τα στάδια της έκδυσης των αρθροπόδων και να

100 / 103101 / 103

τις τοποθετήσετε με τη σωστή σειρά. Στη συνέχεια, μπορείτε να κολλήσετε τη σύνθεση σας σε μεγά-λα χαρτόνια που θα αναρτήσετε στην τάξη σας. 4. Το κουνούπι, το σπουργίτι και η νυχτερίδα είναι οργανισμοί που πε-τούν. Έχουν όμως πολλές διαφορές μεταξύ τους. Να αναζητήσετε επιπλέον στοιχεία για τις διαφορές αυτές και να συντάξετε έναν κατά-λογο. Να συγκρίνετε τους καταλό-γους σας στην τάξη και να καταλή-ξετε σε έναν ο οποίος θα συγκε-ντρώνει όλες τις διαφορές που καταγράψατε. 5.4 Το μυοσκελετικό σύστημα του ανθρώπου

Η κίνηση στον άνθρωπο γίνεται με τη συνεργασία σκελετού και μυών.

102 / 103

Βέβαια, συνεργάζονται και άλλα συ-στήματα, όπως είναι το αναπνευ-στικό, το κυκλοφορικό, που μεταφέ-ρει συνεχώς οξυγόνο και θρεπτικές ουσίες για να καλυφθούν οι ενερ-γειακές απαιτήσεις της κίνησης, κα-θώς και το νευρικό, που έχει ρόλο συντονιστή.

Ας σκεφτούμε

Ο σκελετός αποτελεί πολύτιμο σύστημα του ανθρώπινου οργανι-σμού για πέντε κυρίως λόγους: 1. Λειτουργεί ως αποθήκη του ασβεστίου, που είναι απαραίτητο στον οργανισμό μας. 2. Στον ερυθρό μυελό των οστών παράγονται κύτταρα του αίματος. Μπορείτε να αναφέρετε τους άλλους τρεις λόγους;

103 / 103

άνω

άκρ

ο

κάτω

άκρ

ο

κρανίο

θώρακα

ς1 2 3

5

46

78

910

1112

1314

15

16 17

18

19

20

21

104 / 104

ΤΟ ΕΡΕΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (ΣΚΕΛΕΤΟΣ) ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

1. μετωπιαίο 12. σπονδυλική 2. βρεγματικό στήλη 3. κροταφικό 13. κερκίδα 4. ζυγωματικό 14. ωλένη 5. άνω γνάθος 15. ανώνυμο οστό 6. κάτω γνάθος 16. φάλαγγες 7. κλείδα 17. μηριαίο 8. ωμοπλάτη 18. επιγονατίδα 9. στέρνο 19. κνήμη 10. βραχιόνιο 20. περόνη 11. πλευρές 21. φάλαγγες

Βραχύ οστό

Πλατύ οστό

105 / 104

ΤΟ ΜΥΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΩΣ ΓΙΝΕΤΑΙ Η ΚΙΝΗΣΗ

Για να γίνει η κάμψη του κάτω άκρου, συστέλλεται

ο μυς Α και χαλαρώνει ο Β.

Για να γίνει έκταση του κάτω άκρου, συστέλλεται ο μυς Β και χαλαρώνει ο Α.

106 / 105

Ο σκελετός του ανθρώπου διακρίνεται σε: σκελετό του κορμού, που αποτελείται από το κρανίο, τον θώρακα και τη σπονδυλική στήλη σκελετό των άκρων, που αποτε-λείται από τον σκελετό των άνω και κάτω άκρων.

Η σπονδυλική στήλη αποτελείται από σπονδύλους, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν ελαστικοί δίσκοι, οι μεσοσπονδύλιοι δίσκοι. Οι σπόνδυλοι τοποθετούνται ο ένας πάνω στον άλλο, σχηματίζοντας ένα σωλήνα, τον σπονδυλικό σωλήνα. Μέσα στον σωλήνα αυτό προφυλάσσεται ο νωτιαίος μυελός. Η σπονδυλική στήλη παρουσιάζει τέσσερα κυρτώματα: δύο προς τα εμπρός (αυχενικό, οσφυϊκό) και δύο προς τα πίσω (θωρακικό, ιερό). Το σχήμα της σπονδυλικής στήλης και

107 / 106107 / 106

ο τρόπος άρθρωσης των σπονδύ-λων τη βοηθούν να συγκρατεί το βάρος του σώματος και να είναι

ευλύγιστη.

Εικ. 5.6 Η σπονδυλική στήλη.

Η δομή των οστών Τα οστά είναι συμπαγείς και σκλη-ρές δομές που αποτελούνται από:

αυχενικό κύρτωμα

ιερό κύρτωμα

θωρακικό κύρτωμα

οσφυϊκό κύρτωμα

μεσοσπονδύλιος δίσκος

σπόνδυλος

σπόνδυλος

108 / 106

κύτταρα, που ονομάζονται οστεοκύτταρα άλατα (φωσφόρου και ασβεστίου), που τα κάνουν σκληρά άλλες ουσίες, που τους προσδίνουν ελαστικότητα.

Κάθε οστό καλύπτεται εξωτερικά από μια μεμβράνη, το περιόστεο. Τα κύτταρα του περιοστέου βοηθούν στην ανάπτυξη των οστών και στην επούλωση τους αν σπάσουν. Στο εσωτερικό των οστών υπάρχουν Εικ. 5.7 Η δομή ενός μακρού οστού.

109 / 106

αρθρικός χόνδρος

κοιλότητα όπου υπάρχειερυθρός μυελός

περιόστεο

αιμοφόρο αγγείο

αρθρικός χόνδρος

κοιλότητες. Κάποιες από αυτές πε-ριέχουν τον ερυθρό μυελό, ο οποίος παράγει κύτταρα του αίματος.

Τα οστά, ανάλογα με τη μορφή τους, διακρίνονται σε μακρά, βραχέα και πλατιά. Συνήθως τα οστά παίρνουν το όνομα τους ανά-λογα με τη θέση τους (π.χ. μετωπιαίο, μηριαίο κτλ.). Οι αρθρώσεις

Τα οστά συνδέονται μεταξύ τους με τις αρθρώσεις. Οι αρθρώσεις διακρίνονται σε διαρθρώσεις και συναρθρώσεις. Μία διάρθρωση επιτρέπει τις κινήσεις των οστών που συμμετέχουν σε αυτή (π.χ. ώμος). Μία συνάρθρωση δεν επι-τρέπει καμία κίνηση (π.χ. λεκάνη) ή επιτρέπει πολύ περιορισμένες κινήσεις (π.χ. σπονδυλική στήλη).

110 / 106

Εικ. 5.8 Η διάρθρωση του αγκώνα.

Στη διάρθρωση τα οστά συγκρατούνται με τη βοήθεια των συνδέσμων και περιβάλλονται από ένα σάκο, τον αρθρικό θύλακα. Κινούνται χωρίς να τρίβονται μεταξύ τους χάρη στο αρθρικό υγρό, που υπάρχει στην αρθρική κοιλότητα και δρα σαν «λιπαντικό» που διευκολύνει τις κινήσεις. Οι επιφάνειες επαφής καλύπτονται από χόνδρο, τον αρθρικό χόνδρο. Οι μύες

Οι μύες έχουν την ικανότητα να συστέλλονται και να χαλαρώνουν.

111 / 106-107

αρθρικό υγρό αρθρικός θύλακας

σύνδεσμος

αρθρικός χόνδρος

Με την ικανότητά τους αυτή βοηθούν στις κινήσεις. Οι μύες διακρίνονται σε σκελετικούς, λείους και στον καρδιακό. σκελετικός λείος καρδιακός μυς μυς μυς

Εικ. 5.9 Οι μύες διακρίνονται σε σκε-λετικούς, λείους και στον καρδιακό. Οι σκελετικοί μύες λειτουργούν με τη θέλησή μας. ∆ιαθέτουν τένοντες ….με τους οποίους προσφύονται στα οστά. Συνήθως λειτουργούν κατά ζεύ-γη. Ανάλογα με την κίνηση, όταν ο ένας συστέλλεται, ο άλλος χαλαρώ-νει, με αποτέλεσμα να κινούν τα οστά. Οι λείοι μύες λειτουργούν ανεξάρ-τητα από τη θέλησή μας. Εξυπηρε-

112 / 107

τούν κινήσεις όπως, για παράδειγ-μα, κινήσεις των τοιχωμάτων του στομάχου και του εντέρου. Ο καρδιακός μυς συναντάται μόνο στην καρδιά. Λειτουργεί και αυτός ανεξάρτητα από τη θέληση μας, αλλά έχει διαφορετική δομή από αυτή των λείων μυών.

Μυοσκελετικό σύστημα και υγεία

Για την εξασφάλιση της υγείας του σκελετού και των μυών μας σημα-ντικό ρόλο παίζει μια ισορροπημέ-νη διατροφή. Η διατροφή μας πρέπει να περιλαμβάνει ασβέστιο και βιταμίνη D. Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη D είναι το γάλα, τα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα αυγά. Βιταμίνη D μπορεί να συνθέσει και ο οργανισμός μας από την αντίστοιχη προβιταμίνη, με τη βοήθεια της ηλιακής ακτινοβολίας.

113 / 107

Όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα συστήματα του οργανι-σμού μας, απαραίτητη για τη διατήρηση της καλής κατάστασης και του μυοσκελετικού συστήματος είναι η φυσική άσκηση. Όταν ασκούμαστε τακτικά, οι μύες μας αποκτούν μεγαλύτερη αντοχή και λειτουργούν καλύτερα. Σε αντίθετη περίπτωση, οι μύες ατροφούν και οι αρθρώσεις γίνονται δύσκαμπτες.

Μερικές φορές μπορεί ο σκελετός να υποστεί κάποια βλάβη, όπως κάταγμα, διάστρεμμα ή εξάρθρωση. Κάταγμα είναι το σπάσιμο των οστών. ∆ιάστρεμμα (στραμπούληγμα) είναι η κάκωση των ιστών μιας άρθρωσης (στον σύνδεσμο ή στον θύλακα), χωρίς την απομάκρυνση των αρθρούμενων οστών.

114 / 107

Εξάρθρωση είναι η πιο σοβαρή βλάβη μιας άρθρωσης, κατά την οποία έχουμε και απομάκρυνση των αρθρούμενων οστών.

Εικ. 5.70 Για την αποκατάσταση του κατάγματος και της εξάρθρωσης απαιτείται επίσκεψη σε ειδικό γιατρό.

Ερωτήσεις Προβλήματα

∆ραστηριότητες

1. Να αντιστοιχίσετε τους όρους της στήλης Ι με αυτούς της στήλης II:

Ι ΙΙ

Κάτω γνάθος Κερκίδα Κνήμη

Άνω άκρο Κάτω άκρο Σκελετός θώρακα Σκελετός κρανίου

115 / 107-108115 / 107-108

2. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα βάζοντας ένα (+) στην κατάλληλη στήλη:

ΟΣΤΑ ΠΛΑ-ΤΙΑ

ΜΑ-ΚΡΑ

ΒΡΑ-ΧΕΑ

Σπόνδυλος

Κνήμη

Μετωπιαίο

Ανώνυμο

Επιγονατίδα

Βραχιόνιο

3. Αν συμπληρώσετε σωστά το παρακάτω σταυρόλεξο, στη χρωματιστή στήλη θα σχηματιστεί το πολύτιμο σύστημα υποστήριξης του ανθρώπου.

1. Το όνομα του οστού που υπάρχει στη σπονδυλική στήλη.

116 / 108

2. Είναι ζευγάρι με την ωλένη. 3. Το οστό μεταξύ μηριαίου και κνήμης.

4. Πάει μαζί με την ωμοπλάτη. 5. Βρίσκεται μαζί με την κνήμη στο κάτω άκρο.

6. Είναι και το ιερό. 7. Υπάρχει και άνω και κάτω. 8. Αποτελεί τον σκελετό του θώρακα μαζί με τις πλευρές.

1 2 3 4 5

6 7 8

117 / 108

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι μονοκύτταροι οργανισμοί μετακινούνται με ψευδοπόδια (αμοιβάδα), με μαστίγια

(ευγλήνη) ή με βλαφαρίδες (παρα-μήκιο). Στα φυτά προσφέρει στήρι-ξη το ξύλωμα. Στους πολυκύτταρους οργανισμούς η κίνηση είναι αποτέ-λεσμα συνεργασίας του σκελετού και των μυών. Τα κύρια είδη σκελε-τού είναι ο εξωσκελετός και ο ενδο-σκελετός. Τα αρθρόποδα περιβάλ-λονται από εξωσκελετό. Τα σπον-δυλωτά διαθέτουν αρθρωτό ενδο-σκελετό. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι η σπονδυλική στήλη. Η μετακίνηση στον αέρα επιτυγχά-νεται με τα μπροστινά άκρα, που είναι διαμορφωμένα σε πτέρυγες, και διευκολύνεται από τον ελαφρύ σκελετό. Ο σκελετός του ανθρώπου είναι ενδοσκελετός κατάλληλα

118 / 108

διαμορφωμένος για την όρθια στά-ση. Τα οστά συνδέονται μεταξύ τους με αρθρώσείς. Ένας μυς μπορεί να είναι λείος, γραμμωτός ή καρδια-κός. Για την καλή υγεία του μυοσκε-λετικού συστήματος είναι απαραί-τητη η ισορροπημένη διατροφή και η τακτική φυσική άσκηση.

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ∆ΙΑ: ψευδοπόδια, μαστίγια, βλεφαρίδες, ενδοσκελετός, εξωσκελετός, υδροστατικοί σκελετός, οστεοκύτ-ταρα, περιόστεο, ερυθρός μυελός, σπόνδυλος, σπονδυλικός σωλή-νας, μεσοσπονδύλιοί δίσκος, διάρθρωση, συνάρθρωση, αρθρικό υγρό, σύνδεσμος, αρθρικός θύλακας, σκελετικός μυς, λείος μυς, καρδιακός μυς, κάταγμα, διάστρεμμα, εξάρθρωση.

119 / 108-109

Ερωτήσεις Προβλήματα ∆ραστηριότητες ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

1. Να συμπληρώσετε με τις κατάλ-ληλες λέξεις τα κενά στις παρακάτω προτάσεις:

Τα αρθρόποδα διαθέτουν ................. ........................... ενώ τα θηλαστικά ................................. Το χαρακτηρι-στικό του σκελετού των σπονδυλω-τών είναι η ..................................... στήλη. Αυτή αποτελείται από ….... ...................., οι οποίοι σχηματίζουν τον ..................................................... σωλήνα. Συνδέονται μεταξύ τους με ένα είδος άρθρωσης που ονομάζε-ται .................... Στην άρθρωση αυτή υπάρχει ένα υγρό, το ................, το οποίο διευκολύνει την κίνηση.

120 / 109

2. Να αναφέρετε σε τι διαφέρουν οι λειτουργίες των λείων και των σκελετικών μυών.

3. Στην εικόνα 5.11 απεικονίζεται μια διάρθρωση. Να συμπληρώσετε με τους σωστούς όρους τις ενδείξεις α, β και γ.

4. Να παρατηρήσετε την άρθρωση στην εικόνα 5.12. Τι θα συμβεί στους μύες Α και Β όταν το χέρι τεντωθεί;

5. Να παρατηρήσετε προσεκτικά το σχέδιο ενός σπονδύλου στη διπλανή εικόνα: α. Τι οστό είναι; Πλατύ, μακρό ή βραχύ; β. Τι βρίσκεται μέσα στον σωλήνα που σχηματίζουν οι σπόνδυλοι; γ. Ο πρώτος σπόνδυλος ονομάζεται άτλας.

121 / 109

Να αναζητήσετε πληροφορίες στην ελληνική μυθολογία για να αιτιολογήσετε το όνομά του.

6. Σε τι διαφέρει ο εξωσκελετός από τον ενδοσκελετό; ΜΙΚΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Η νυχτερίδα είναι θηλαστικό το οποίο μπορεί και πετά. Ποιες προ-σαρμογές τη βοηθούν; Να αναζητή-σετε στοιχεία και να γράψετε μία εργασία. Στη συνέχεια, να διαβά-σετε την εργασία σας στην τάξη.

Εικ. 5.12Εικ. 5.11

α

β γ

122 / 109

ΑΒΑΒ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ 3ου ΤΟΜΟΥ 4. ΑΝΑΠΝΟΗ

4.1 Η αναπνοή στους μονο- κύτταρους οργανισμούς ..........16

4.2 Η αναπνοή στα φυτά ..............22 4.3 Η αναπνοή στους

ζωικούς οργανισμούς ..............26 4.4 Η αναπνοή στον άνθρωπο......39

Εισπνοή, εκπνοή – Ανταλ- λαγή των αναπνευστικών αερίων .......................................45 Αναπνευστικό σύστημα και υγεία ....................................56

5. ΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ

5.1 Η στήριξη και η κίνηση στους μονοκύτταρους οργανισμούς .............................84

5.2 Η στήριξη στα φυτά..................86

124

5.3 Η στήριξη και η κίνηση στους ζωικούς οργανισμούς ...87

5.4 Το μυοσκελετικό σύστημα του ανθρώπου .......................102 Η δομή των οστών ................108 Οι αρθρώσεις .........................110 Οι μύες ....................................111 Μυοσκελετικό σύστημα και υγεία .................................113

125

Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του ∆ημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως ∆ιδακτι-κών Βιβλίων και διανέμονται δωρεάν στα ∆ημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότη-τάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει βιβλιόσημο, θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα µε τις διατάξεις του άρθρου 7, του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (ΦEK 1946, 108, A΄).

Απαγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.