FERNANDO PESSOA

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Σημειώσεις ε.νός λαθρεπιβάτη της Ζωής

Γ' ΕΚΔΟΣΗ

Lτη ΙΠLρΙ{ microMEGA κυκλοφορούν:

IONESCO Ε. Η ελεγεία του ριν6κερου

V ALER Υ Ρ. Σημειώσεις του καθρέφτη

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ Κατά Αθηναίων

SALOME L. Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας

SCHOPENHAUERA Δοκίμιο για τις γυναίκες

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥ ΛΟΣ Π. Ξενομανία

FITZGERALD F. S. Το ράγισμα

CICERON Q. Εγχειρίδιο προεκλογικής εκστρατείας

LA WRENCE D. Η. Πορνογραφία και αισχρ6τητα

FREUD S. Μαθήματα ψυχικής ανατομίας

LAFARGUE Ρ. Το δικαίωμα στην τεμπελιά

ORTEGA Υ GASSET J. Η επιλογή στον έρωτα

LOCKE J. Κράτος και Εκκλησία

MACHIA VELLI Ν. Η χειραγώγηση του 6χλου

MORIN Ε. Απ6 την κρίση στην πίστη

ΚΑΒΑΦΗΣ Κ. Π. Πρώτο ταξίδι στην Ελλάδα

ΚΟΡΑΗΣ Αδ. Επιστολές προς το Έθνος

ΛΑΣΚΑΡ ΑΤΟΣ Α. Λα6ς και λαοπλάνοι

ΘΑΝΑΣΕΚΟΣ Λ. Οι περιπέτειες του Θεού

ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Οι φυλακές του Ναυπλίου

ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ Α. Έθνος υπ6 σκιάν

ΡΕΝΙΕΡΗΣ Μ. - ΓΕΝΝΗΜΑΤΑΣ Π. Τι είναι η Ελλάς

THUAL Fr. Η κρίση στα Βαλκάνια και η Ελλάδα

ZOLA Ε. Μισώ ...

LONDON J. Τι είναι η ζωή για μένα

Ρ ASCAL Β. Τα πάθη του έρωτα

RENAN Ε. Τι είναι έθνος / Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη

SNITKINA Α. Η ζωή μου με τον Ντοστογιέφσκι

ΚΑΡΚΑ Fr. Αφορισμοί

STRINDBERG Α. Μικρή κατήχηση για τις κατώτερες τάξεις

KIERKEGAARD S. Διαψάλματα

GANDHI Μ. Θρησκεία και αλήθεια / Οικονομία και ηθική

DEL V ASTO L. Τρεις μήνες με τον Γκάντι

ΠΛΟΥΤ ΑΡΧΟΣ Ερωτικός

ΘΟΥΚΥ ΔΙΔΗΣ Ιστορίας επιγράμματα

NORDAU Μ. Ο κατά συνθήκην γάμος

CARL YLE Th. Σημεία των καιρών

WALTER Br. Περί της ηθικής δύναμης της μουσικής

EMERSON R. W. Άνθρωπος, ο μεταρρυθμιστής / Κύκλοι

JOUKOVSKI V. Οι τελευταίες στιγμές του Πούσκιν

GORΚI Μ.Αναμνήσεις από τον Τολστόι

ZWEIG S. Το μυστήριο της καλλιτεχνικής δημιουργιας

ΡΟΕ Ε. Α. Δοκίμια

LA ΜΕΠRΙΕ J. Ο. Η τέχνη της απόλαυσης

LACLOS Γυναικών παιδεια

SWIFT J. Οδηγίες προς υπηρέτες

ροϊΔΗΣ ΕΜ. Τα «ανθελληνικά»

STEVENSON R. L. Για τον έρωτα και το γάμο

Ρ ASCAL Β. Η τέχνη της πειθούς

PESSOA F. Πίσω από τις μάσκες

PESSOA F. Η αγωγή του στωικού

PESSOA F. Ταξίδι στην άβυσσο / Η ώρα του διαβόλου

microMEGA

η βιβλιοθήκη των ιδεών

Οι εκδόσεις ΡΟΕΣ παρουσιάζουν μια εντελώς νέα σειρά - νέα σε σχήμα, σε μορφή και σε αντίληψη,

Ακολουθώντας την πιο συγχρονη ευρωπα'ίκή τάση (επιστροφή - επανεξοικείωση με τους κλασικούς μέσα από βιβλία μικρά σε όγκο και σχήμα), η σειρά micro­MEGA περιλαμβάνει πυκνές μονογραφίες τόσο της πα­γκόσμιας, όσο και της αρχαίας και νεότερης ελληνικής

γραμματείας, Όλα τα τομίδια της σειράς έχουν επιλεγεί με στόχο

να ξαφνιάσουν τον αναγνώστη, στέλνοντας από άλλες εποχές μηνύματα που ηχούν όχι απλώς σύγχρονα, αλλά

και επίκαιρα, Η περιήγηση αυτή στη διαχρονική δυναμι­

κότητα της σκέψης, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα είδος έμμεσου Οδηγού για τον Έλληνα πολίτη του καιρού μας, Ενός καιρού αποστεγνωμένου από την πιο απαραίτητη τροφή: τις ιδέες .. ,

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Πίσω από τις μάσκες Σημειώσεις ενός

λαθρεπιβάτη της ζωής ΓΙ Έκδοση

Μετάφραση - εισαγωγή - επίμετρο: Αλέξανδρος Βέλιος

ΡΟΕΣ microMEGA

Σειρά: microMEGA

Υπεύθυνος σειράς: Αλέξανδρος Βέλιος

Συγγραφέας: Fernando Pessoa

Τί τλος: Πίσω από τις μάσκες

Μετάφραση: Αλέξανδρος Βέλιος Επιμέλεια έκδοσης: Αθανάσιος Τσικουδής

Α' έκδοση: PRiNTA, ιουλιος 1994 Β' έκδοση: Ροές, Νοέμβριος 2005 Γ' έκδοση: Ροές, Απρίλιος 2007

© Copyτight Εκδόσεις Ροές, Αθήνα 2007

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου καθώς και η αναπαραγωγή του με κάθε μέσο, χωρίς την άδεια του εκδό­τη.

PRINTED ΙΝ GREECE

Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: GR ARTS

ISBN: 960-283-228-2

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΕΣΣΟΑ

Το πρόβλημα της ταυτότητας διαπερνά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, μια ολόκληρη εποχή που

κατήργησε το μηδέν με το μικροσκόπιο και επα­

ναπροσδιόρισε το άπειρο με τον κυβερνοχώρο. Έθνη, λαοί, ράτσες, μειονότητες, άτομα διεκδι­

κούν στο ξεδίπλωμα αυτής της εκατονταετηρίδας

την ταυτότητά τους -μια ταυτότητα - , γυρεύουν

να την επιβεβαιώσουν, να τη διασφαλίσουν, την

ανακαλύπτουν ή και την εφευρίσκουν εν ανάγκη. Το φάσμα της έλλειψης ταυτότητας ή ο φόβος της

απώλειάς της στοιχειώνει τόσο τις κοινότητες όσο

και τα άτομα. Συνειδητά ή και ασύνειδα, κάθε άν­θρωπος, υπό τον μεγεθυντικό φακό των Σύγχρο­

νων Καιρών, βρίσκεται αντιμέτωπος με το θεμε­λιακό ερώτημα: Ποιος είμαι; Η πολυδιάσπαση της

προσωπικότητας δεν αποτελεί έναν ψυχιατρικό

και μόνον όρο: γνωρίζουμε πια, νιώθουμε ότι μες

7

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

στον καθέναν από εμάς κατοικοεδρεύουν (ενε­δρεύουν) πολλοί άνθρωποι, διαφορετικοί και μά­λιστα αντίθετοι μεταξύ τους. Η αναζήτηση του

εγώ γίνεται έτσι μια επίπονη διαδικασία, ένα

τσουχτερό ψηλάφισμα στα τυφλά, μια διαδρομή

όλο επτασφράγιστες πόρτες, σκοτεινές γωνιές,

παραμορφωτικούς καθρέφτες, μια επώδυνη ιχνη­λασία της εσωτερικής μας κατωκημένης χώρας. Ποιος είμαι; Ποιοι είμαστε; Ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες, αποκρίθηκε, περί το 1930, ο Πιρα­

ντέλλο. Ο Μπόρχες, ο Βαλερύ, ο Κάφκα, μεταξύ

άλλων -για να μείνουμε στη λογοτεχνία-, έδωσαν

με το έργο τους ο καθένας τις δικές του απαντή­

σεις (απαντήσεις! Πρόκειται μάλλον για αποκρυ-·

στάλλωση ερωτημάτων, για εκγυμνάσεις της συ­

νείδησης). Αλλά ίσως πιο μακριά απ' όλους, με

τον πιο συστηματικό τρόπο, με την πιο ακραία ευ­

αισθησία, προχώρησε στο πεδίο αυτό ο Φερνάντο Πεσσόα. Έχτισε το έργο του αρνούμενος και ταυ­

τόχρονα αναζητώντας τον εαυτό του, κατασκευά­ζοντας αντ' αυτού δεκάδες καθρέφτες επιλεκτικής

αντανάκλασης, δεκάδες «πραγματικά» πρόσωπα

προκειμένου να ξεφύγει από το δικό του.

8

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Δεν είμαι τίποτα. Ποτέ δεν θα είμαι τίποτα. Δ εν μπορώ να θέλω να είμαι τίποτα. Εκτός αυτού, φέρω μέσα μου όλα τα όνειρα

του κόσμου.

Αυτός ο Άνθρωπος με τις Μάσκες, αυτός ο Πολλαπλός Ποιητής, αυτός ο λαθρεπιβάτης του

εαυτού του, υπήρξε πραγματικά; Υπήρξε ο Φερ­

νάντο Πεσσόα;

Η «ζωή» του

«Ζωή είναι να είσαι άλλος . . . » Η ζωή του Πεσ­

σόα; Αχνά αποτυπώματα μιας σκιάς - ενός διά­

φανου, ασήμαντου ανθρωπάκου, ενός μεγάλου

συγγραφέα που αρνήθηκε την ταυτότητά του κα­

λυπτόμενος πίσω από δεκάδες «ετερώνυμους», με

τη φιλοδοξία να δημιουργήσει μόνος του μια ολό­

κληρη λογοτεχνία. Γεννήθηκε στη Λισσαβώνα,

το 1888. Ορφάνεψε πολύ νωρίς από πατέρα.

Η μητέρα του ξαναπαντρεύεται με ένα διπλωμά­

τη, που θα διοριστεί πρόξενος στο Ντάρμπαν της

9

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Νότιας Αφρικής. Εκεί θα μετακομίσει η οικογέ­

νεια. Ο Πεσσόα θα μεγαλώσει με την αγγλοσα­

ξονική παιδεία, προικισμένος μαθητής, και θα

παραμείνει ώς το τέλος της ζωής του ένας δί­

γλωσσος ποιητής. Το 1905 η οικογένεια επιστρέ­

φει στη Λισσαβώνα, απ' όπου ο Πεσσόα δεν θα

ξαναφύγει. Το 1907 εγκαταλείπει το πανεπιστή­

μιο για ν' ανοίξει ένα τυπογραφείο. Πρώτη του

αποτυχία στη «ζωή». Εργάζεται ως συντάκτης­

μεταφραστής εμπορικής αλληλογραφίας. Έτσι θα εξασφαλίσει εφεξής ένα στοιχειώδες εισόδη­

μα, αφού αποτυγχάνουν και οι κάποιες δειλές

προσπάθειές του για ακαδημα·ίκή καριέρα.

Ζει αρχικά μαζί με μια γεροντοκόρη θεία και

μια τρελή γιαγιά, έπειτα με μιαν άλλη θεία του,

στη συνέχεια για ένα διάστημα με τη μητέρα του,

χήρα για δεύτερη φορά. Τον υπόλοιπο καιρό, όπου λάχει. Μοναχικός πότης, συχνάζει σε καφε­

νεία και ταβέρνες. Το 1916 το ρίχνει στον απο­

κρυφισμό, σχεδιάζει να γίνει αστρολόγος. Το

1920 ερωτεύεται, ή έτσι θέλει να πιστεύει, μια νε­

αρούλα εμποροϋπάλληλο. Η σχέση θα είναι πλα­

τωνική, σύντομη και η τελευταία του. Θα πεθάνει

10

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

παρθένος (η υποβόσκουσα ομοφυλοφιλία του εκ­

φράζεται οδυνηρά σε δύο μεγάλες ποιητικές συν­θέσεις του, τη Θαλασσινή ωδή και τον Χαιρετι­σμό στον Ουίτμαν).

Συμμετέχει, ωστόσο, ενεργά στις ανανεωτικές

κινήσεις που διαπερνούν τα πορτογαλικά γράμ­

ματα την εποχή εκείνη. Πρωτοστατεί στην κυ­

κλοφορία του περιοδικού Ορφέας, σημαία του

μοντερνισμού, το 1917. Γράφει τα πρώτα του

ποιήματα στα αγγλικά μεταξύ 1905-1908. Πρω­

το δημοσιεύει κείμενά του το 1912 στο περιοδικό

Α Aguiα, όργανο της «πορτογαλικής αναγέννη­

σης»: μια σειρά άρθρων για την ποίηση της χώ­

ρας του. Συνδέεται με τον ποιητή Μάριο ντε Σα­

Καρνέιρο. Διαποτίζεται από το συμβολισμό και

το φουτουρισμό. Η έκδοση του Ορφέα τερματί­

ζεται σύντομα εν μέσω της γενικής αποδοκιμα­

σίας. Το 1922 θα συνεργαστεί με ένα νέο λογο­

τεχνικό περιοδικό, το Contemporαneα. Είναι η πε­

ρίοδος εκκόλαψης των εθνικιστικών και φιλομο­

ναρχικών του τάσεων. Δύο ακόμη καινούργια πε­

ριοδικά, το Atenα (1924) και το Ρresenςα (1927),

θα του δώσουν μια γέφυρα επικοινωνίας με τις

11

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

νεότερες γενιές. Ο Πεσσόα αρχίζει να περικυ­

κλώνει τον εαυτό του.

Αγγλομανής, παθολογικά ντροπαλός και ταυ­

τόχρονα αλαζόνας, ντυμένος πάντα στα σκούρα,

κοσμοπολίτης και εθνικιστής, μυωπικός και ορα­

ματιστής, αιρετικός και διάφανος σαν σκιά, απο­

κρυφιστής και παγανιστής, ποιος είναι αυτός ο Πεσσόα που πεθαίνει το 1935, σε ηλικία 47 μόλις

ετών, ξεχαρβαλωμένος απ' το πιοτό; Πέρα από

τα πολυάριθμα άρθρα και κάποια ποιήματα στα

παραπάνω περιοδικά, το δημοσιευμένο έργο του

αποτελείται από δύο ισχνούς τόμους με ποιήματα

στα αγγ'λ.ικά και ένα στη μητρική του γλώσσα

(Το μήνυμα). Δεν τον ενδιέφερε να δημοσιεύει. Στο σπίτι του βρέθηκε ένα μπαούλο με περισ­

σότερα από 25.000 χειρόγραφα, στα οποία ακό­

μη αναδιφούν οι ειδικοί. Η σταδιακή έκδοση του έργου του άρχισε μόνο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα ο ποιητής αναπαύεται, αδιάφο­

ρος, στο Μοναστήρι των Ιερωνύμων, όπου μετα­

φέρθηκε ο τάφος του κατά την επέτειο των 100

χρόνων από τη γέννησή του, ανάμεσα στον Κα­

μόενς και τον Βάσκο ντε Γκάμα.

12

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Μην προσπαθείτε να εξάγετε συμπεράσματα! Το μοναδικό συμπέρασμα είναι ο θάνατος.

Ο Πεσσόα πέθανε επιτέλους ένας, και πάντα ολο­

μόναχος.

Το έργο <<του»

Ο ίδιος ο Πεσσόα διηγείται ότι, παιδί ακόμα,

εφεύρισκε διάφορους φανταστικούς συνομιλητές

για να διασκεδάζει τη μοναξιά του. Στο επίπεδο

της λογοτεχνικής αποκρυστάλλωσης, όλα άρχι­

σαν τη νύχτα της 8ης Μαρτίου 1914. Όλες τις

προηγούμενες μέρες πάσχιζε μάταια να γράψει ένα ποίημα που θα το παρουσίαζε στο φίλο του Σα-Καρνέιρο με την υπογραφή ενός «βουκολι­

κού ποιητή» βγαλμένου απ' το μυαλό του. Θα

επρόκειτο για φάρσα . . . Τη νύχτα εκείνη, περι­

γράφει ο ίδιος σε μιαν επιστολή του: « ... πλησίασα

ένα ψηλό κομό, άρπαξα μερικές κόλλες χαρτί και άρχισα να γράφω όρθιος, όπως κάνω όποτε μπο­

ρώ. Κι έγραψα απνευστί κάπου τριάντα ποιήμα­

τα, βυθισμένος σε ένα είδος έκστασης που αδυ-

13

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

νατώ να περιγράψω. Αυτή υπήρξε η θριαμβευ­

τική ημέρα της ζωής μου, παρόμοια ξέρω ότι δεν θα γνωρίσω. Είχα ξεκινήσει μ' έναν τίτλο, Ο φύ­λακας του κοπαδιού. Και όσα επακολούθησαν

επέφεραν την εμφάνιση μέσα μου κάποιου, τον

οποίο ονόμασα Αλμπέρτο Καέιρο. Συγχωρέστε

μου την παραδοξολογία: μέσα μου είχε εμφανι­

στεί ο δάσκαλός μου. Αυτό ένιωσα αμέσως. [ ... ]

Απ' τη στιγμή που γεννήθηκε ο Καέιρο, προσπά­θησα να του βρω, συνειδητά και ασύνειδα, μερι­

κούς μαθητές».

Η γονιμοποίηση αυτή του πρώτου ετερώνυ­μου ήταν ο αρχικός και βασικός κρίκος μιας αλυ­

σίδας που δεν έχει ακόμη πλήρως καταμετρηθεί. Μέχρι στιγμής, η προσεκτική ιχνηλασία του φα­

νταστικού κόσμου του Πεσσόα έχει φέρει στο

φως 72 ετερώνυμους και ημι-ετερώνυμους (72 μά­

σκες). Όλοι με το δικό τους ύφος, με τη δική

τους βιογραφία, υπογράφουν ποιήματα, άρθρα,

αποσπασματικά κείμενα. Ανάμεσά τους, οι πιο

ολοκληρωμένοι είναι, μετά τον Καέιρο, ο Ρικάρ­

ντο Ρέις, νεοκλασικός ποιητής και αρχαιολάτρης

φιλόλογος, εξόριστος στη Βραζιλία λόγω των φι-

14

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

λομοναρχικών του πεποιθήσεων· ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ζωντανή αντίθεση του προηγούμενου,

μηχανικός και υμνητής της μοντέρνας τεχνολο­γίας με ένα ποιητικό ύφος που παραπέμπει στον Ουώλτ Ουίτμαν· ο αγγλόφωνο ς Αλεξάντερ Σερτς

ο βοηθός λογιστή Μπερνάντο Σοάρες ο ερμη­

νευτής και σχολιαστής τους Α ντόνιο Μόρα· και

ασφαλώς ο ίδιος ο Φερνάντο Πεσσόα, ο οποίος αντι­μετωπίζεται στα έργα των ετερωνύμων ως ένα

απλό πρόσωπο αυτής της φανταστικής κοι νότη­τας που ο ίδιος δημιούργησε.

Διότι δεν πρόκειται για απλά ψευδώνυμα, αλλά

για «φανταστικές προσωπικότητες που ενσαρκώ­νουν το συγγραφέα έξω από τη δική του προσωπι­κότηΤα» , όπως το διατυπώνει ο ίδιος ο Πεσσόα, επι­

σημαίνοντας: «Το αποδιδόμενο σε αυτά τα πρόσω­πα έργο γίνεται αισ&ητό στο πρόσωπο ενός άλλου· είναι γραμμένο δραματικά. [' . .J Στο καθένα από αυτά έθεσα μια διαφορετική έννοια της ζωής, όλες όμως αντλούν την ουσία τους από το σπουδαίο μυ­στήριο της ύπαρξης». Ένα αυτοθρυμματισμένο εγώ

που προσπαθεί να αναχθεί σ' έναν προσωπικό

γαλαξία ετερωνύμων και ημι-ετερωνύμων.

15

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Εγχείρημα που έδωσε λαβή, όπως ήταν φυ­

σικό, σε κάθε λογής ψυχαναλυτικές ερμηνείες. Ο ίδιος ο Πεσσόα ερεύνησε την περίπτωσή του:

«Πιθανότατα είμαι ένας υστερικο-νευρασθενι­κός . . . Κάτι που εξηγεί την οργανική καταγωγή των ετερωνύμων». Υπάρχει και μια άλλη πτυχή: η

ανομολόγητη ομοφυλοφιλική του τάση, που είχε

προσλάβει τη μορφή ενός τρόμου απέναντι στο

σώμα του, δηλαδή έναντι των επιθυμιών του. «Συ­χνά, κοιτώντας το ίδιο το κορμί μου / τρέμω από φόβο βλέποντάς το / τόσο πραγματικό, τόσο σαρ­κώδες». Είναι οι στίχοι ενός ανθρώπου σωματικά

και ψυχικά εντελώς μοναχικού, για τον οποίο το

σώμα του, η σάρκα, αποτελούσε μιαν ανεξάντλη­

τη πηγή αγωνίας: «Οποιαδήποτε γύμνια - πνευ­ματική ή σωματική- μου προκαλεί τρόμο». Πε­ρί τα 1913-'15, διαπιστώνει με συγκλονιστική δι­

αύγεια τη «θηλυκή του ευαισθησία και τις αντι­δράσεις που αυτή συνεπάγεταμ> και διατυπώνει

τη διάγνωση: «Είναι μια αρχέγονη σεξουαλική αναστροφή. {. .. } Ποτέ δεν ήμουν σίγουρος ότι αυτή η προδιάθεση του χαρακτήρα μου δεν θα κατέβαινε μια μέρα ώς το κορμί μου . . . » Την

16

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

ταπείνωση αυτή, αν τυχόν η επιθυμία του εκδη­

λωνόταν σαρκικά, έτρεμε ο Πεσσόα. Από αυτή

την άποψη, η δημιουργία του φανταστικού κό­

σμου των ετερωνύμων δεν ήταν, άραγε, κι ένας

τρόπος για να ξεφύγει απ' το ίδιο το κορμί του; Καθιστώντας το έργο του πιο ζωντανό απ' την ίδια τη ζωή του, δεν φίμωνε τις επιθυμίες του; Οι

ετερώνυμοι και ημι-ετερώνυμοι του Πεσσόα απο­

τελούν τους τοκετούς ενός παρθένου, ο οποίος

οχυρώνεται αδιάκοπα έναντι αυτού που επιθυμεί

και φοβάται περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο:

της ερωτικής πράξης. Μόνο σε δύο αγγλόφωνα

ποιήματά του, τον Αντίνοο και το Επιθαλάμιο, τολμά ν' αντικρύσει κατάματα τον έρωτα, ως μια

πράξη υγιή, χαρμόσυνη, ανθρώπινη, χωρίς ίχνος

ντροπής ή αναστολής. Άλλά και τα δύο τούτα

ερωτικά ποιήματα επιβάλλονται όχι με τα όσα δη­

λώνουν, αλλά με τα όσα αποσιωπούν .. . Η αγγλι­κή γλώσσα τον αποδεσμεύει εν μέρει από τις ανα­

στολές που του δημιουργεί η μητρική του γλώσσα

- γι' αυτό και υπογράφει μόνο τα αγγλόφωνα

ποιήματα με τ' όνομά του. Αλλά, στο σύνολό της,

η δημιουργία του Πεσσόα φαίνεται να είναι μια

17

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

λαβυρινθώδης διαδικασία φυγής από το σαρκικό

του εγώ, το οποίο δεν παύει να αντιμετωπίζει με

φόβο, με λαχτάρα, με σαρδόνια συνειδητότητα. Κι αν βγάζαμε τα ματογυάλια του καλού Δρα

Σίγκμουντ; Θα παρατηρούσαμε τότε ότι το μεγα­λύτερο μέρος του έργου που υπογράφουν οι ετε­

ρώνυμοι δημοσιεύτηκε όσο ζούσε ο Πεσσόα, ενώ

τα περισσότερα από τα ποιήματα που υπογράφει

με το όνομά του - και μάλιστα αυτά των τελευ­

ταίων 15 χρόνων της ζωής του - έμειναν ανέκ­δοτα. Χρειάστηκε να περιμένουμε ώς το 1955-'58

για να τ' ανακαλύψουμε. Πρόκειται για ποιήματα

εξομολογητικά. Μας αποκαλύπτουν το δράμα

μιας συνείδησης όχι απλώς δυστυχισμένης: ανί­

κανης να γευτεί την ευτυχία· όχι απλώς απελπι­

σμένης: ανίκανης να διανοηθεί την έννοια της

ελπίδας. Η δυστυχία του Πεσσόα δεν έγκειται

- μόνο - στη μιζέρια της καθημερινής του ζωής,

στη σωματική του ασημαντότητα, στην ανυπαρ­ξία έρωτα, στην έλλειψη της μητρικής αγάπης

και της οικογενειακής εστίας, στη μη αναγνώρισή

του από την πατρίδα και την εποχή του: είναι μια

βαθύτερη υπαρξιακή απελπισία, ενός ανθρώπου

18

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

που δεν τρέφει καμιά ψευδαίσθηση, δεν διαθέτει

καμιά ελπίδα και καμιά καταφυγή. Περιορίζεται

να ζει παρατηρώντας τον εαυτό του να ζει, απο­

σπασμένος απ' τον εαυτό του, κατατρωγόμενος

εσωτερικά από το βάρος μιας ιδιοφυΙας που δεν

του προκαλεί παρά σπάνιους σπασμούς έξαρ­

σης. Έτσι, η δημιουργία του φανταστικού κό­

σμου των ετερωνύμων αποτελεί ένα τέχνασμα α­

πελπισίας, μια διέξοδο διανοητικής ψυχαγωγίας

από το προσωπικό του μηδέν και άπειρο, μια ει­

ρωνική εκδίκηση ενάντια στον ίδιο τον εαυτό

του, αλλά κι έναν τρόπο να ζήσει - να ζήσει τε­

χνητά, έστω, ως διαμεσολαβητής «άλλων». Και

αλήθεια, στο παιχνίδι αυτό ποιος είναι περισσό­

τερο «πραγματικός»: ο Φερνάντο Πεσσόα, ή ο Ρι­κάρντο Ρέις, ή ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ή ο Αλ­

μπέρτο Καέιρο; Ο ίδιος ο συγγραφέας έχει απο­

κριθεί προκαταβολικά και σ' αυτό:

<<Εννοείται πως αγνοώ αν είναι αυτοί που δεν υπάρχουν ή μήπως ο ανύπαρκτος είμαι εγώ: σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις, δεν πρέπει να είμαστε δογματικοί».

19

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Κι ωστόσο, αυτός ο αδιάκοπος μόχθος να

αποπαγιδευτεί από το εγώ του δεν ισοδυναμεί με

μιαν αγωνιώδη αναζήτηση του εαυτού του; «Γρά­φουμε για να αποκρυσταλλώσουμε αυτό που εί­μαστε - ή για να γίνουμε αυτό που δεν είμαστε. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, ανα­ζητούμε τον εαυτό μας. Κι αν έχουμε την τύχη να τον βρούμε - δείγμα δημιουργίας -, ανακαλύ­πτουμε πως είμαστε ένας άγνωστος. Πάντα ο άλ­λος, πάντα αυτός, αχώριστος, ξένος, με το πρό­σωπό σου και το δικό μου, εσύ πάντα μαζί μ' εμένα και πάντα μόνος» (Οκτάβιο Παζ). Αυτό

που αποκαλούμε εγώ είναι μια πολυπληθής έρη­μος, μια φυλακή, μια σύμβαση, ένα δόγμα. Συμ­

βιώνουμε στον καθρέφτη μ' ένα στερεότυπο, μ'

έναν κατά συνθήκην εαυτό. Το εγώ μας, που το

φορούμε και το περιφέρουμε με απατηλή βεβαιό­τητα όπως ο Πεσσόα το αιώνιο μαλακό καπέλο,

το παπιγιόν και την γκρίζα καμπαρντίνα του, εί­ναι ένα σκιάχτρο. Η ανατίναξη του εγώ είναι η θεμελιώδης πράξη γονιμοποίησης του εαυτού μας. Ο Πεσσόα, που ένιωθε αδιάλειπτα «μιαν επιθυ­μία να είναι κάποιος άλλος με όλους του τους

20

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

πόρους», εκφράζει τη βούληση, την προσπάθεια,

την αγωνία τού να γίνει ο εαυτός του, μέσα από

τη διαρκή αναψηλάφηση των ετεροτήτων που πε­ρικλείει. Ένα πνευματικό εγχείρημα που παραπέ­

μπει στον Μάιστερ Έκχαρτ: «Να μην είσαι τίπο­τε, για να μπορείς να γίνεις τα πάvτω) . . .

... Και, έτσι, μέσα από το έργο του, γίνεται ο

εαυτός μας. Πέρα και πίσω απ' τις μάσκες που

χρησιμοποιεί, η σπαραχτική πολλαπλότητα του Φερνάντο Πεσσόα υποβάλλει μιαν ενιαία και πα­

νταχού παρούσα συνείδηση που μας προσκαλεί

σε ένα υποβλητικό Θέατρο του Είναι. Κρύβεται

και εκτίθεται ταυτόχρονα, ψεύδεται και εξομολο­

γείται: αυτός που προσέφυγε στο ονειρικό του

σύμπαν προκειμένου <<να αποφύγει κάθε συνερ­γασία με την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου)) , αυτός που «έγραφε για να μη διακινδυνεύει να ζει» , αυτός που αισθανόταν σωματικά (άρα και

ψυχικά) ανίκανος να επικοινωνήσει με τους

πραγματικούς ανθρώπους, αυτός που φρικιούσε

μπροστά στο θέαμα της πραγματικής ζωής, μας

καθιστά συνοδοιπόρους στην αγωνία, την πι­

κρία, τη λαχτάρα, την αναζήτησή του. Γιατί, πί-

21

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

σω από το πλήθος των ετερωνύμων και ημι-ετε­

ρωνύμων, αυτό που απομένει τελικά είναι ένα έρ­

γο, ο ανεξόρυκτος ακόμη θησαυρός του μπαού­

λου του· είναι μια φωνή που εκφράζει, με σπάνια

ακρίβεια και αμεσότητα, τον εσωτερικό διχασμό,

τις αμφιβολίες, το άγχος, τους φόβους που μοιρα­

ζόμαστε όλοι όσοι αναρωτιόμαστε ποιοι είμαστε ή τι είμαστε, πού πηγαίνουμε ή πού μας πηγαί­

νουν, τι είναι αληθινό και σε τι μπορούμε να ελπί­

ζουμε, <<ΤΙ 'ναι θεός, ΤΙ μη θεός, και τι τ' ανάμεσό τους». Παράδοξο, ναι. Πίσω από τις πολυάριθμες

μάσκες του, ο Πεσσόα μιλάει στην πραγματικό­

τητα με μια φωνή, φωνή δυνατή και σπαραχτική,

ανατρεπτική και οικεία, φωνή των καιρών μας,

ενδόμυχη φωνή μας.

Αλέξανδρος ΒέλlOς

22

Το ψευδώνυμο έργο είναι το έργο του συγγραφέα

«αυτοπροσώπως» μείον η υπογραφη του ονόματός

του' το ετερώνυμο έργο είναι αυτό του συγγραφέα

«εκτός προσώπου του»' είναι το έργο μιας προσω­

πικότητας εντελώς κατασκευασμένης απ' τον ίδιο,

όπως θα ησαν οι ανταπαντησεις ενός προσώπου σε

κάποιο θεατρικό έργο, γραμμένο με το χέρι του, Fernαndo Pessoα

ηΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ*

* Το απάνθισμα αυτό (στοχασμών , επιγραμματικών αφορισμών και στίχων), από τα δεκάδες χιλιάδες χει­ρόγραφα που άφησε πίσω του ο «άνθρωπος με τις μάσκες», συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικότερα θέ­ματα του έργου του Πεσσόα: Τέχνη και ζωή, θεός και μύθοι, όνειρο και πραγματικότητα, το αίσθημα

της διαρκούς απώλειας, μέθη και τρέλα, συνείδηση και θλίψη, υπερευαισθησία και φοβία του Άλλου, ανά­

γκη και φόβος του έρωτα, ο πανδαμάτωρ θάνατος ... Αναδεικνύει ανάγλυφα την ενότητα της σπαραχτικής φωνής του Πεσσόα, πίσω απ

' τις διαφορετικές μά­

σκες του φανταστικού του γαλαξία (Σ.τ.Μ.).

Η λογοτεχνία, όπως και κάθε μορφή τέχνης,

ισοδυναμεί με ομολογία ότι η ζωή δεν αρκεί.

*

Ολόκληρη η τέχνη αποτελεί μια μορφή λογοτε­

χνίας, γιατί ολόκληρη η τέχνη συνίσταται σε μια

προσπάθεια να ειπωθεί κάτι. Υπάρχουν δύο τρό­ποι για να ειπωθεί κάτι: μιλώντας και σωπαί νο­ντας. Οι τέχνες που δεν είναι λογοτεχνία αποτε­

λούν προβολές μιας εκφραστικής σιωπής.

*

Στη ζωή, η μόνη πραγματικότητα είναι η αίσθη­ση. Στην τέχνη, η μόνη πραγματικότητα είναι η

συνείδηση της αίσθησης.

*

27

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Η τέχνη, εν τέλει, είναι η αρμονική έκφραση της

συνείδησής μας για τις αισθήσεις, με άλλα λόγια

οι αισθήσεις μας πρέπει να εκφράζονται κατά τέ­

τοιο τρόπο, ώστε να δημιουΡΥούν ένα αντικείμε­νο που θα καταστεί μια αίσθηση Υια τους άλλους.

Οι αρχές της τέχνης είναι: 1) κάθε αίσθηση πρέπει να εκφράζεται πλήρως 2) η αίσθηση πρέ­

πει να εκφράζεται κατά τρόπον ώστε να μπορεί

να ανακαλεί πράγματα· 3) το παραγόμενο σύνο­

λο να προσομοιάζει όσο περισσότερο γίνεται σε

ένα οργανωμένο ον: μόνον έτσι θα ζήσει.

*

Οφείλω στην αποστολή την οποία νιώθω ότι

υπηρετώ μιαν απόλυτη τελειότητα στην πραγμάτω­

ση, μια ολοκληρωτική σοβαρότητα στο γράψιμο.

*

Όποιος γράφει για να επιτύχει το περισσό σαν να

έγραφε για να επιτύχει το αναγκαίο, γράφει ακό­

μη χειρότερα απ' ό,τι αν έγραφε μόνο και μόνο

για να επιτύχει το αναγκαίο.

28

ΠΙΣΩ Απα ηΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Ποια μεγαλοφυΙα δεν κατατρύχεται από την έμ­μονη ιδέα μιας αποστολής;

*

Ξέρω καλά ότι είμαι φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Σας παρακαλώ, ωστόσο, να μην ξεχνάτε ότι φω­

νή βοώντος εν τη ερήμω ήταν αυτή που ανήγγειλε

τον Σωτήρα.

*

Ίσως δεν έχω καμιά αποστολή επί Γης.

*

Ούτε φιλοδοξία τρέφω, ούτε επιθυμία. Η φιλοδοξία μου δεν είναι να είμαι ποιητής. Είναι ο δικός μου τρόπος να είμαι μόνος.

*

Ποιητής είναι εκείνος που προχωρεί πέρα από

αυτό που μπορεί να κάνει.

29

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Ο ανώτερος ποιητής λέγει ό,τι πραγματικά αι­

σθάνεται, ο μέτριος ποιητής ό,τι αποφασίζει να

αισθανθεί κι ο κατώτερος ποιητής ό,τι πιστεύει

πως πρέπει να αισθανθεί.

*

Ενυπάρχει κάποιες φορές μια μεγάλη αισθητική

απόλαυση στο να αφήνεις να περνά, χωρίς να την

εκφράζεις, μια συγκίνηση που το πέρασμά της απαιτεί λέξεις. Ουδείς ποιητής έχει το δικαίωμα

να φτειάχνει στίχους επειδή νιώθει την ανάγκη.

*

Δεν με νοιάζουν οι ρίμες. Σπάνια βρίσκει κανείς δύο όμοια δένδρα το ένα δίπλα στο άλλο.

*

Ως μορφή τέχνης, προτιμώ την πρόζα σε στίχους.

*

30

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Μου συμβαίνει να υποστηρίζω πως κάθε ποίημα

είναι σαν ένα πρόσωπο, σαν ένα ζωντανό ον, και

πως ανήκει, με μια δική του σωματική παρουσία

και σαρκική ύπαρξη, σε κάποιον άλλο κόσμο όπου το προβάλλει η φαντασία μας.

*

Να δημιουργήσω εντός μου μια κατάσταση, μια

πολι τική, κόμματα, επαναστάσεις και να είμαι όλα αυτά, να είμαι θεός στον πραγματικό πανθε­

"ίσμό τούτου του πολυπληθούς εγώ, η ουσία και η

ενέργεια των σωμάτων του, των ψυχών του, της

γης που πατούν και των πράξεων που επιτελούν. Να είμαι τα πάντα, αυτά και όχι αυτά. Ο καημέ­

νος εγώ! Ιδού άλλο ένα όνειρο που δεν είμαι σε θέση να πραγματοποιήσω.

*

Αυτή η τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν άλλο

κόσμο, όμοιο με τούτον εδώ αλλά κατοικημένο

από διαφορετικούς ανθρώπους, δεν βγήκε ποτέ

από τη φαντασία μου.

3]

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Αυτό που μου συμβαίνει κατά βάθος είναι ότι δια­πλάθω απ' τους άλλους το δικό μου όνειρο, υπο­κύπτοντας στις απόψεις τους για να τις οικειο­ποιηθώ (γιατί όχι τις δικές τους, ή οποιεσδήποτε άλλες, αφού δεν έχω ούτε μια δική μου;), για να

τις υποτάξω στο γούστο μου και να διαμορφώσω

από τις προσωπικότητές τους κάτι που να προ­

σομοιάζει στα όνειρά μου.

*

Μήπως η συνήθεια που έχω να περιελίσσομαι

στην ψυχή των άλλων με ωθεί να βλέπω τον εαυτό

μου όπως με βλέπουν -ή θα με έβλεπαν, αν μου

απέδιδαν την παραμικρή προσοχή - οι άλλοι; Ναι.

*

Καθημερινά η Ύλη με κακομεταχειρίζεται. Η ευ­

αισθησία μου είναι μια φλόγα στον άνεμο . .. Προ­

χωρώ εν μέσω εχθρικών φαντασμάτων που η

αρρωστημένη φαντασία μου έπλασε και τα κόλ­λησε σε πραγματικά πρόσωπα.

32

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Να δίνεις σε κάθε συγκίνηση μια προσωπικότη­

τα, σε κάθε ψυχική κατάσταση, μια ψυχή.

*

Πόσο δύσκολο, αλήθεια, είναι να είσαι ο εαυτός

σου και να μη βλέπεις παρά μόνο το ορατό!

*

Η όραση είναι η αφή του πνεύματος.

*

Σε σχέση με την αφή -προγενέστερη αίσθηση- τι

είναι αλήθεια η όραση; Μια τηλεπαθητική (;)

αφή, μια αφή εξ αποστάσεως. Τίποτε πιο μυστη­

ριώδες από αυτό - βλέπω! Βλέπω! Βλέπω! Ποιος

μπορεί να το καταλάβει;

*

Τα εξόχως αναλυτικά πνεύματα δεν βλέπουν πα­

ρά μόνο τα ελαττώματα: όσο πιο δυνατός ο φα-

33

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

κός, τόσο πιο ατελές μας φαίνεται το αντικείμενο

που παρατηρούμε. Η λεπτομέρεια είναι πάντα αλ­

γεινή.

*

Ναι, να ονειρευτώ πως είμαι, για παράδειγμα,

ταυτόχρονα και χωριστά, δίχως σύγχυση, ο άν­

δρας και η γυναίκα ενός περιπάτου που αυτός ο άνδρας κι αυτή η γυναίκα κάνουν στην όχθη του

ποταμού.

*

Η επιστήμη συνίσταται στη θέληση να προσαρ­

μόσουμε ένα μικρότερο όνειρο σ' ένα μεγαλύτερο.

*

Η ψυχή μου είναι μια μυστική ορχήστρα· αγνοώ

ποια όργανα κρούω και ποια τρίζουν εντός μου. Γνωρίζω τον εαυτό μου μόνο ως συμφωνία.

*

Να είσαι πληθυντικός όπως το σύμπαν.

34

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Το σύμπαν είναι το όνειρο του εαυτού του.

*

Χθες υπέστην, για παράδειγμα, την τονωτική επί­

δραση μερικών σελίδων με στατιστικές. Αν το

σκεφτούμε καλά, το μυστήριο του σύμπαντος βρί­

σκεται κι εδώ επίσης. Όσο κι αν δεν φαίνεται.

*

Περνώ και είμαι εδώ, όπως το σύμπαν.

*

Πότε θα τελειώσει η εσωτερική αυτή νύχτα, το σύμπαν,

Κι εγώ, ψυχή μου, πότε θα δω τη μέρα μου; Πότε θα ξυπνήσω από τον ξύπνο μου;

*

Κοιμόμαστε τη ζωή, αιώνια παιδιά του Πεπρωμέ­

νου.

35

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Απωλέσαμε κάτι κερδίζοντας τον Απολεσθέντα Παράδεισο.

*

Η ζωή είναι δισταγμός μεταξύ ενός θαυμαστικού

κι ενός ερωτηματικού. Εν αμφιβολία, βάζουμε τε­λεία.

*

Καρδιακοί σκλάβοι των άστρων, Κατακτούμε τον κόσμο πριν βγούμε απ' το

κρεβάτι · Ξυπνούμε όμως, είναι σκιερός, Σηκωνόμαστε, μας είναι ξένος, Βγαίνουμε απ' το σπίτι μας, είναι ολόκληρη η Γη, Συν το ηλιακό σύστημα, ο Γαλαξίας, το Άπειρο.

*

Ο τέλειος άνθρωπος των ειδωλολατρών ήταν η

τελειότητα του ανθρώπου όπως είναι· ο τέλειος άνθρωπος των χριστιανών, η τελειότητα του αν-

36

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

θρώπου όπως δεν είναι· ο τέλειος άνθρωπος των βουδιστών, η τελειότητα μιας κατάστασης όπου ο άνθρωπος δεν υπάρχει.

*

Ο κόσμος δεν έγινε για να τον σκεφτόμαστε (Η σκέψη ισοδυναμεί με οφθαλμοπάθεια) Αλλά για να τον κοιτάζουμε και να συμφωνούμε.

*

Ο καθαρός αγνωστικισμός είναι αδύνατος. Ο μό­

νος αληθινός αγνωστικισμός, είναι η άγνοια.

*

Ν α τυλίξουμε τον κόσμο γύρω από τα δάχτυλά

μας, σαν μια κλωστή ή μια κορδέλα με την οποία

παίζει μια γυναίκα ονειροπολώντας στο παράθυ­

ρό της.

*

Ω αί νι γμα ορατό του χρόνου, αυτό το ζωντανό

τίποτα που είμαστε!

37

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τίποτε περισσότερο

από τ' άλλα ζώα' ίσως μάλιστα να είναι και πιο

αδαής. Εκείνα ξέρουν όλα όσα χρειάζεται να ξέ­

ρουν. Εμείς, όχι.

*

Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που θέλει να υπάρχει.

*

Ο άνθρωπος εί ναι ένας εγωισμός ανάμεικτος με ραθυμία. Το ίδιο ακριβώς και το ζώο.

*

Ο Διογένης (με το φανάρι του αναμμένο στο φως

της ημέρας) αναζητούσε έναν άνθρωπο' ο Πλά­των δεν αναζητούσε κανέναν άνθρωπο.

*

Δεν υπάρχουν νόρμες. Όλοι οι άνθρωποι είναι

εξαιρέσεις ενός κανόνα που δεν υπάρχει.

38

illΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Περί τα τέλη Μαρτίου (αν δεν κάνω λάθος) έγι­

να μέντιουμ. Επιδόθηκα στην αυτόματη γραφή.

*

Πιστεύω στην ύπαρξη κόσμων ανώτερων απ' τον δικό μας και κατοίκων των κόσμων αυτών, οι ο­

ποίοι υπάρχουν σε διαφορετικά επίπεδα πνευμα­

τικότητας, ανυψούμενοι προς ένα Υπέρτατο Ον,

που πιθανώς δημιούργησε τον κόσμο μας.

*

Το πεπρωμένο μου ανάγεται σ' έναν άλλο νόμο,

την ύπαρξη του οποίου αγνοεί τε, και υπάγεται

ολοένα και περισσότερο σε Κυρίους που δεν συ­

ναινούν ούτε συγχωρούν. Δεν χρειάζεται να το

καταλάβετε αυτό.

*

Κανείς δεν καταλαβαίνει κανέναν. Όλα είνqι τύ­

χη και διάκενα, αλλά όλα συναρμόζονται τέλεια.

39

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Όπως και να 'χει, έτσι είναι, έτσι ας είναι, αφήνω

το χέρι αυτού που είμαι, κατά τις επιταγές της

μοίρας και τα καπρίτσια της τύχης, πιστός σ'

έναν λησμονημένο όρκο.

*

Τρελός, ναι, τρΈλός γιατί θέλησα το μεγαλείο Που η μοίρα δεν παραχωρεί.

*

Μέσα στη νύχτα, μερικές φορές κλείνω τα μάτια

και βλέπω να εμφανίζεται μια σειρά από μικρούς

πίνακες, πολύ εφήμερους αλλά πολύ καθαρούς

(εξίσου καθαρούς με τον έξω κόσμο): υπάρχουν

εκεί παράξενα πρόσωπα, σχέδια και σημεία συμ­

βολικά, αριθμοί κ.λπ. Και μερικές φορές - πε­

ρίεργη αίσθηση - έχω αίφνης την εντύπωση ότι ανήκω σε κάποιο άλλο πράγμα.

*

40

ΠΙΣΩ Απα ηΣ ΜΑΣΚΕΣ

Συμβαίνει οι εμπνεύσεις, οι σκέψεις μου, να μου

προξενούν φόβο και σάστισμα: συνειδητοποιώ

τότε πόσο λίγο από τον εαυτό μου μου ανήκει στ'

αλήθεια.

*

Όλα τούτα είναι τυπωμένα με πολύ μικρά γράμ­ματα σ' ένα βιβλίο με ξηλωμένο δέσιμο.

*

Βρίσκομαι σε τέτοια κατάσταση απελπισίας και

αγωνίας, που δεν μπορεί τε να φανταστεί τε.

*

Αισθάνομαι ότι δεν είμαι παρά η σκιά Μιας αόρατης σιλουέτας που με τρομάζεΙ.

*

Πέρασα τούτους τους τελευταίους μήνες περνώ­

ντας τούτους τους τελευταίους μήνες. Τίποτε άλλο, ένα τείχος πλήξης διάσπαρτο με θρύψαλα οργής.

41

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Βρίσκομαι σε μια aπ' τις μέρες εκείνες όπου πο­τέ δεν είχα μέλλον. Δεν υπάρχει παρά μόνο ένα

ασάλευτο παρόν περιφραγμένο από ένα τείχος

αγωνίας.

*

Στο πέρας τούτης της μέρας aπoμένει ό,τι aπέ­

μενε από χθες, ό,τι θ' απομείνει κι αύριο: η ακό­

ρεστη αγωνία, αγωνία aπύθμενη του να είμαι πά­

ντα ο ίδιος και πάντα ένας άλλος.

*

Να γιατί δεν βασίλεψε ο Πρίγκιπας. Η φράση

αυτή είναι εντελώς παράλογη. Αισθάνομαι όμως

τούτη τη στιγμή πως οι παράλογες φράσεις με

κάνουν να θέλω να κλάψω.

*

Η ζωή με πονά, με μικρά πλήγματα, με μικρά

τραύματα, κατά διαστήματα.

42

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η ψυχή μου είναι σαν την κατάμαυρη ρουφήχτρα

του Μάελστρομ, ιλιγγιώδης στροβιλισμός γύρω

από το κενό, αναρρόφηση ενός άπειρου ωκεανού

προς μια τρύπα στο μηδέν· και σ' αυτά τα νερά, ή μάλλον σ' αυτή τη δίνη, επιπλέουν πάντοτε οι

εικόνες που μπόρεσα να δω και ν' ακούσω ανά

τον κόσμο.

*

Στον φυσικό ίλιγγο, περιστρέφεται γύρω μας ο

εξωτερικός κόσμος στον ηθικό ίλιγγο, είναι ο

εσωτερικός μας κόσμος που περιστρέφεται. Είχα

για μια στιγμή την εντύπωση πως έχασα τη συ­

νείδηση των αληθινών σχέσεων ανάμεσα στα πράγ­ματα, πως δεν καταλάβαινα πια, πως διολίσθαινα

σε μιαν άβυσσο ηθικού κενού. Είναι μια τρομε­ρή αίσθηση, που προκαλεί έναν υπέρμετρο φόβο. Τα φαινόμενα αυτά πυκνώνουν, φαίνονται να

οριοθετούν το δρόμο μου προς μια νέα διανοητι­

κή ζωή, που θα είναι φυσικά η τρέλα.

43

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Από φυσική σκοπιά, είμαι περικυκλωμένος.

*

... Αυτή η θεία εξωπραγματικότητα των πραγμά­

των.

*

Από ψυχιατρική σκοπιά, είμαι ένας υστερικο­

νευρασθενής, ευτυχώς όμως η νευροψύχωσή μου δεν είναι και τόσο ισχυρή· το νευρασθενικό στοι­

χείο κυριαρχεί του υστερικού στοιχείου . . .

*

Οι ψυχίατροι γνωρίζουν (ενίοτε) πώς δουλεύει το άρρωστο πνεύμα, αλλ' αγνοούν πώς δουλεύει το

υγιές πνεύμα.

*

Και η αρρώστια είναι μια μορφή υγείας. Ένας

τέλειος άνθρωπος, αν υπήρχε, θα ήταν το πιο

αφύσικο ον που μπορεί να φανταστεί κανείς.

44

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Μια από τις παθογένειες του πνεύματός μου είναι

ο φόβος της τρέλας, πράγμα που ισοδυναμεί ήδη

με τρέλα. Είναι αδύνατον να προσδιορίσω αυτές

τις ροπές, συχνά εγκληματικές, άλλοτε παρα­ληρηματικές, αυτά τα μαρτύρια που καταλήγουν

σε μια τρομερή ανάγκη δράσης, μια φοβερή μυϊ­κότητα, μια αίσθηση στους μυώνες, που πραγμα­

τικά μου φαίνεται πιο έντονη παρά ποτέ, τόσο με

τη συχνότητά της όσο και με τη βιαιότητά της.

*

Η τρέλα, όχι απλώς δεν αποτελεί ανωμαλία, αλ­

λά είναι η συνηθισμένη ανθρώπινη συνθήκη. Εφόσον δεν έχεις συνείδηση της τρέλας σου και

αυτή είναι ήπιας μορφής, είσαι φυσιολογικός. Εφόσον δεν έχεις συνείδηση της τρέλας σου κι

αυτή είναι μεγάλη, είσαι τρελός. Όποιος, αντίθε­

τα, έχει συνείδηση της τρέλας του που παραμένει ήπια, είναι ένας άνθρωπος χωρίς ψευδαισθήσεις. Εάν έχεις συνείδηση κι η τρέλα σου είναι μεγάλη,

τόσαι είσαι ιδιοφυΙα.

45

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Όταν αναλογίζομαι πόσο πραγματικό και αληθι­

νό είναι για τον τρελό το περιεχόμενο της τρέλας

του, δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω με την ου­

σία της ρήσης του Πρωταγόρα, «πάντων χρημά­

των μέτρον άνθρωπος».

*

Στην απίθανη περίπτωση που ένα σκυλί άρχιζε

να σκέπτεται όπως εμείς, το σκυλί αυτό θα ήταν

τελειότερο από όλα τα άλλα - κι ωστόσο, το πι­θανότερο είναι ότι εκείνα θα το σκότωναν, παίρ­

νοντάς το για τρελό.

Αν ένας άνθρωπος είναι πραγματικά σοφός,

μπορεί να απολαύσει από την καρέκλα του το θέ­

αμα του κόσμου, χωρίς να ξέρει να διαβαζει, χω­

ρίς να μιλά σε κανέναν, χρησιμοποιώντας μόνο

τις αισθήσεις του, υπό την προϋπόθεση ότι η ψυ­χή του δεν είναι ποτέ θλψμένη.

46

ΠΙΣΩ ΑΠΟ Π� ΜΑΣΚΕΣ

Να αισθάνεσαι τα πάντα, μ' όλους τους τρόπους.

*

Να συναισθάνεσαι τα πράγματα, τι πλήξη!

*

Είμαι ένας τσοπάνος. Το κοπάδι μου είναι οι σκέψεις μου. Και οι σ�έψεις μου είναι όλες αισθήσεις.

*

Α, οι αισθήσεις, οι άρρωστοι αυτοί που ακούνε και βλέπουν!

Αχ, αν ήμασταν όπως θα 'πρεπε να είμαστε Και δεν υπήρχε μέσα μας η ανάγκη της

αυταπάτης .. . Θα αρκούσε να αισθανόμαστε καθαρά

τα πράγματα Και δεν θα παρατηρούσαμε καν πως υπάρχουν

αισθήσεις.

*

Πολλαπλασιάστηκα για να μ ' αισθανθώ,

47

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Για να μ' αισθανθώ, είχα ανάγκη να συναισθανθώ τα πάντα ·

Ξεχει'λισα, και κατέληξα να διασκορπιστώ . . .

*

Κυρίως πρέπει να είμαι φυσικός και ήρεμος Στην ευτυχία ή στη δυστυχία, Να αισθάνομαι καταπώς κοιτάμε γύρω μας, Να σκέπτομαι καταπώς περπατάμε, Και, στο χείλος του τάφου, να θυμηθώ ότι και

η μέρα πεθαίνει . . .

*

Σημασία δεν έχει να νιώθουμε αυτό που εκφρά­

ζουμε: αρκεί, αφού το σκεφτούμε, να μπορούμε

να υποκριθούμε ότι το αισθανθήκαμε.

Γυρεύω να πω ό, τι νιώθω. Δ ίχως να πω στον εαυτό μου ότι το νιώθω.

*

48

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Στον ποταμό το νερό, όπως κι αν τρέχει, Πρωτότυπη έκδοση δεν έχει.

*

Κάθε αληθινή συγκίνηση συνιστά ένα ψέμα για τη νόηση, δεδομένου ότι της διαφεύγει.

*

Μην εμπιστεύεστε αυτό που αισθάνεστε ή αυτό

που σκέπτεστε όταν έχετε πάψει πια να το αι­

σθάνεστε ή να το σκέπτεστε. Τότε ακριβώς μπο­

ρείτε να χρησιμοποιήσετε προς όφελός σας, και

προς όφελος όλων, την ευαισθησία σας . . .

*

Το ουσιώδες είναι να ξέρουμε να βλέπουμε, Να βλέπουμε χωρίς να σκεφτόμαστε, Να βλέπουμε όταν βλέπουμε Και όχι Να σκεφτόμαστε όταν βλέπουμε Ούτε να βλέπουμε όταν σκεφτόμαστε.

49

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Όχι τα πράγματα, αλλά η αίσθησή μας των πραγ­

μάτων.

*

Να αισθάνεσαι μ' όλους σου τους πόρους, Να ζεις τα πάντα απ' όλες τις πλευρές, Να 'σαι το ίδιο πράγμα, ταυτόχρονα, μ ' όλους

τους δυνατούς τρόπους . ..

*

Δεν ξέρω να νιώθω, δεν ξέρω να σκέπτομαι, δεν ξέρω να θέλω.

*

Η σκέψη οφείλει να ορμάται από το ακατάλυτο.

*

Οφείλουμε να εκκινούμε από το άτομο, ακόμη κι

αν χρειάζεται να το εγκαταλείψουμε στη συνέ­

χεια.

50

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Εμένα μ ' έκανε η φαντασία. Μ' έπαιρνε πάντοτε απ' το χέρι και με ταξίδευε. Πάντοτε αγάπησα, μίσησα, μίλησα, στοχάστηκα,

χάρη σ' αυτήν. Καθημερινά αγναντεύω από το παραθύρι της Και κάθε ώρα, έτσι, μοιάζει να 'ναι ολόδική μου.

*

Επί σειρά ετών ταξίδεψα σε αναζήτηση τρόπων

αίσθησης. Τώρα πια που έχω δει και γευτεί τα πά­

ντα, καθήκον μου είναι ν' αναδιπλωθώ στον εαυ­

τό μου, να εργαστώ όσο περισσότερο μπορώ σε όλους τους τομείς που είμαι ικανός, για να συμβά­λω στην πρόοδο του πολιτισμού και στη διεύρυν­

ση της ανθρώπινης συνείδησης.

Το να ζεις, είναι να είσαι άλλος. Και το να αισθά­νεσαι δεν είναι δυνατόν, αν σήμερα αισθανόμα­

στε όπως αισθανθήκαμε χθες.

51

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Τίποτε δεν είναι, όλα μεταβάλλονται.

*

Καμιά εποχή δεν μεταδίδει την ευαισθησία της σε

μιαν άλλη' μόλις και μετά βίας μεταδίδει τη νόηση

της ευαισθησίας αυτής. Είμαστε ο εαυτός μας διά

της συγκίνησης είμαστε άλλοι διά της νόησης.

*

Ο διχασμός του εγώ είναι ένα φαινόμενο που πα­

ρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις αυνανισμού.

*

Η συνείδηση του ασυνειδήτου της ζωής είναι ο

αρχαιότερος φόρος που καταβάλλεται στη νόηση.

*

Καθένας έχει το ποτό της μέθης του. Το να

υπάρχω με μεθά αρκετά.

52

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η θεία χάρη ενός αγνού έρωτα, για μια γυναίκα ή ένα νεαρό αγόρι, είναι από τα ωραιότερα πράγ­

ματα στον κόσμο αυτόν.

*

Τα πάντα είναι διαφορετικά από εμάς να γιατί

τα πάντα υπάρχουν.

*

Η Λισσαβώνα με τα σπίτια της Τα πολύχρωμα, Η Λισσαβώνα με τα σπίτια της Τα πολύχρωμα, Η Λισσαβώνα με τα σπίτια της Τα πολύχρωμα . . . Αυτή η συνεχής ποικιλία, καταντά μονότονη. Όπως εγώ, με το να αισθάνομαι συνεχώς, άλλο

δεν κάνω απ' το να σκέπτομαι.

53

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Είναι κατάχρηση να αισθάνεσαι ότι σκέπτεσαι.

*

Να μπορεί κανείς να ξέρει να σκέπτεται! Να μπο­

ρεί να ξέρει να αισθάνεται!

*

Έχω έναν πόνο στο κεφάλι και στο σύμπαν.

*

Δ εν υπάρχει άραγε μια κούραση Των πραγμάτων Όλων των πραγμάτων Όπως υπάρχει για τις γάμπες ή τα χέρια;

*

Είμαι κουρασμένος, είναι φανερό, Έρχεται μια στιγμή όπου πρέπει να 'μαστε

κουρασμένοι. Κουρασμένοι από τι, δεν ξέρω: Κι αν ήξερα δεν θα μ ' ωφελούσε σε τίποτα Αφού η κούραση θα παρέμενε η ίδια.

54

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ

Είναι τόσο κουραστικό το να ζεις! Ας υπήρχε άλ-

λ ' ζ " ος τροπος ωης . . . .

*

Στό τέλος-τέλος, να κοιμηθεί κανείς. Σε ποιο τέλος; Στο τέλος αυτού που όλα φαίνονται να είναι . . .

*

Εγώ, τη μέρα είμαι ένα τίποτα' τη νύχτα είμαι εγώ.

*

Στο τιμόνι της Σεβρολέτ, στο δρόμο προς τη Σίντρα,

Με το σεληνόφως, οδηγώ ωσάν σ' όνειρο στον έρημο δρόμο, μόνος,

Ολομόναχος, οδηγώ μάλλον αργά, κι έχω κάπως Την εντύπωση - ή πασχι'ζ,ω να 'χω κάπως

την εντύπωση Ότι τρέχω σ' έναν άλλο δρόμο, σ' ένα άλλο

55

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

όνειρο, σ' έναν άλλο κόσμο, Ότι τρέχω χωρίς να έχω φύγει από τη Λισσαβώνα

ή χωρίς να πρέπει να πάω στη Σίντρα, Ότι τρέχω - και τι άλλο να κάνω; Μόνο να μη

σταματώ, και να τρέχω . . .

*

Δεν στοχάζομαι, ονειρεύομαι . . .

*

Το πιο ανούσιο στα όνειρα είναι ότι όλος ο κό­

σμος ονειρεύεται.

*

... η απατηλή πραγματικότητα του κόσμου.

*

Η ζωή μου είναι καμωμένη από παθητικότητα και όνειρα.

*

56

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Μεγαλύτερη λύπηση αισθάνομαι για όσους ο­

νειρεύονται το πιθανό, το κοντινό, ό,τι είναι νόμι­

μο, παρά για εκείνους που ονειροπολούν με το

αλλόκοτο, το μακρινό.

*

Έχουμε όλοι δυο ζωές: Την αληθινή, αυτήν που ονειρευόμαστε στα

παιδικάτα μας, Και που εξακολουθούμε να ονειρευόμαστε,

ως ενήλικες, πνιγμένη στην ομίχλη. Την ψεύτικη, αυτήν που μοιραζόμαστε με τους

άλλους, Την πρακτική ζωή, την ωφέλιμη ζωή, Αυτήν πόυ στο τέρμα της είναι το φέρετρο.

Να περιμένω, γιατί; - Όλα είναι Όνειρο.

*

*

57

Φ ΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Κάθε μέρα της ζωής μου είναι η πιο δυστυχισμέ­

νη μέρα της ζωής μου. Κάθε όνειρό μου είναι το

ωραιότερο όνειρο που έχω κάνει ποτέ.

*

Δ εν κοιμάμαι, δεν ελπι'ζ,ω να κοιμηθώ. Δεν ελΠι'ζω καν να κοιμηθώ στο θάνατο.

*

Δεν κοιμάμαι. Μισοϋπάρχω.

*

Πώς να σκεφτώ εσένα, αφού δεν σκέπτομαι εμένα;

*

Όλα όσα εκδηλώνει ή εκφράζει ο άνθρωπος είναι

σημειώσεις στο περιθώριο ενός ολοκληρωτικά

σβησμένου κειμένου. Μπορούμε λίγο-πολύ, από

το νόημα της σημείωσης, να συμπεράνουμε ποιο

πρέπει να ήταν το νόημα του κειμένου ' πάντα όμως μένει κάποια αμφιβολία, και τα νοήματα εί­

ναι πολυσήμαντα.

58

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Αν και υπήρξα ένθερμος κι αχόρταγος βιβλιοφά­γος, δεν θυμάμαι κανένα από τα βιβλία που έχω διαβάσει, στο βαθμό που τα διαβάσματά μου

αποτελούσαν αντανάκλαση της δικής μου σκέ­ψης, των δικών μου ονείρων, ή μάλλον ένα κίνη­τρο για ονειροπολήσεις.

*

Ξεπέρασα τη συνήθεια να διαβάζω. Δεν διαβάζω

πλέον τίποτα, με εξαίρεση τις εφημερίδες πού και

πού, λίγη εύκολη λογοτεχνία και, καμιά φορά, τε­

χνικά βιβλία . . .

*

Απεχθάνομαι το διάβασμα: οι άγνωστες σελίδες

με κάνουν να πλήττω προκαταβολικά. Μπορώ να διαβάσω μόνον ό,τι γνωρίζω ήδη . . .

*

Μ' αρέσει να λέω. Ή μάλλον, μ' αρέσει να φλυα-

59

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

ρώ. Οι λέξεις συνιστούν για μένα σώματα που

μπορείς ν' αγγίξεις, σειρήνες που μπορείς να δεις, αισθησιασμούς που μπορείς να ενσαρκώσεις. Ίσως γιατί ο πραγματικός αισθησιασμός δεν έχει

το παραμικρό ενδιαφέρον για μένα .. . Δεν έχω ερωμένη και δεν είμαι ερωτευμένος εί­

ναι και τούτο ένα από τα ιδεώδη μου, και νιώθω

με πληρότητα το κενό της ψυχής μου. Αδυνατώ

να σταθώ στο ύψος του ονείρου μου.

*

Θα 'θελα να ήθελα να θέλω τον έρωτα.

*

Το νεανικό όνειρο του έρωτα είναι ήδη πολύ γε­ρασμένο.

*

Αποθέσαν στα χείλη μου τα φιλήματα όλων των ερωτικών ανταμωμάτων,

Ανέμισαν στην καρδιά μου τα μαντήλια όλων των αποχωρισμών . . .

60

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Αγαπά κανείς όταν κουράζεται να είναι μόνος:

πρόκειται λοιπόν για δειλία, και προδοσία απέ­

ναντι στους εαυτούς μας (βασικά, πρέπει να μην

αγαπάς).

*

Είμαι ντροπαλός και δεν μου αρέσει να μιλάω για

τις δυστυχίες μου. Ένας στενός qiλος, αυτό είναι

το ιδεώδες μου, ένα από τα πράγματα που ονει­

ρεύομαι ξύπνιος, αλλά ουδέποτε θα τον αποκτή­

σω.

*

Η αγάπη είναι πλάνη!

*

Μόνο οι ενδεδυμένοι λαοί απολαμβάνουν την

ομορφιά ενός γυμνού κορμιού. Η αιδώς τρέφει

κυρίως τον αισθησιασμό, καθώς το εμπόδιο την

ενεργητικότητα.

61

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

One like Rousseau

Α misanthropic lover οί mankind.

Η αλήθεια είναι ότι έχω πολλές, πάρα πολλές

εκλεκτικές σιJ'{'/ένειες με τον Ρσυσσώ. Σε ορισμένους

τομείς, οι χαρακτήρες μας είναι ταυτόσημοι. Μια φλογερή, έντονη, ανείπωτη αγάπη για την

ανθρωπότητα, και σε αντιδιαστολή μια κάποια δόση εγωισμού: ιδού ένα βασικό στοιχείο του χα­

ρακτήρα του, αλλά και του δικού μου.

Καρδιά μου Πολύ υπερήφανη για ν' αναρωτηθείς: είναι

δυνατόν Να σ' αγαπήσουν;

*

Ένα πράγμα με εκπλήσσει περισσότερο από τον βλακ(ί)δη τρόπο με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν τις ζωές τους: είναι η εξυπνάδα

που ενυπάρχει σ' αυτή τη βλακεία.

62

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Είμαστε ενσαρκώσεις της μωρίας του παρελθόντος.

*

Τι υπέροχη αυτή η φυλή των ανθρώπων που ζουν σαν τα σκυλιά,

Έξω από κάθε σύστημα ηθικής. Γι ' αυτούς καμιά θρησκεία δεν ιδρύθηκε, Καμιά τέχνη δεν δημιουργήθηκε, Καμιά πολιτική δεν καταστρώθηκε! Πόσο σας αγαπώ, όλους σας, επειδή είστε έτσι

όπως είστε.

*

Σε κανέναν απ' όσους με περιβάλλουν δεν βρί­

σκω μια στάση απέναντι στη ζωή που να αντα­

ποκρί νεται στο ρυθμό της εσώτερης ευαισθησίας

μου, των προσδοκιών και των φιλοδοξιών μου, όλων των στοιχείων που συνιστούν το θεμέλιο και

την ουσία του βαθύτερου πνευματικού μου είναι.

*

63

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Μια οικογένεια δεν είναι άθροισμα συγγενών' ει­

ναι κάτι περισσότερο από CJ1.J'{'{ένεια αιματος, πρέ­

πει να ειναι συγγένεια ιδιοσυγκρασΙας. Ο ιδιοφυής

συχνά δεν έχει οικογένεια. Έχει μόνο συγγενεΙς.

*

Δεν παραπονούμαι επειδή βιώνω μια κρΙση. Το

πρόβλημα ειναι ότι βρισκόμαστε μόνοι όταν αφή­

νουμε πολύ πίσω τους συνοδοιπόρους μας.

*

Μία από τις όψεις της ανισότητας ει ναι η μοναδι­

κότητα - δηλαδή, όχι το ότι κάποιος εμφανίζει ένα χαρακτηριστικό πιο έντονα απ' ό,τι οι άλλοι,

αλλά ότι ειναι, απλώς, διαφορετικός από αυτούς.

*

Α! Να μην είσαι οι πάντες και παντού!

*

Το να ζω με τους άλλους είναι για μένα μαρτύριο.

64

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Και όλοι οι άλλοι συνυπάρχουν εντός μου. Ακό­

μη και μακριά τους είμαι αναγκασμένος να ζω

μαζί τους. Όντας μονάχος, πλήθη με περικυκλώ­

νουν. Δεν ξέρω πώς να ξεφύγω, εκτός πια κι αν ξεφύγω από τον εαυτό μου.

*

Τι τραγωδία να μ ην πιστεύει κανείς στην ανθρώ­

πινη τελειότητα! . . . Και τι τραγωδία να πιστεύει

σε αυτήν!

*

Το θάρρος που ξεπερνά το φόβο εμπεριέχει πε­

ρισσότερο μεγαλείο από το θάρρος που δεν γνω­

ρίζει το φόβο. Το ένα πηγάζει από μέσα' το άλλο

είναι καθαρά εξωτερικό. Το δεύτερο αντιμετωπί­ζει τον κίνδυνο' το πρώτο αντιμετωπίζει, πρωτί­

στως, το φόβο που φωλιάζει στο βάθος της ψυχής.

*

Παιδί, είχα ήδη την τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν πλασματικό κόσμο, να περιστοιχίζομαι από

6S

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΆ

qiλους και γνωριμίες που ποτέ δεν υπήρξαν (δεν ξέρω, βέβαια, αν αυτοί δεν υπήρξαν ή μήπως

εγώ είμαι ο ανύπαρκτος. Σε τέτοια ζητήματα, όπως

και σε όλα τα ζητήματα, ας μην είμαστε δογματικοί).

*

Ελπίζω ότι μια μέρα, μετά το θάνατό μου, θα

μου δοθεί επιτέλους η ευκαιρία να συναντήσω

πραγματικά μερικά από τα παιδιά που δημιούρ­

γησα εδώ κάτω, κι ότι θα τα βρω ωραία με το φω­

τοστέφανο της αθανασίας τους.

*

Η πείνα μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο με τροφή, και

η λαχτάρα της ψυχής για αθανασία μόνο με την

αθανασία. Και οι δυο συνιστούν γνήσια ένστικτα.

*

Η αγάπη είναι ένα θνητό δείγμα αθανασίας.

*

Δεν μετάνιωσα ποτέ για τα παιδικάτα μου - για

66

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

να πω την αλήθεια, ουδέποτε μετάνιωσα για οτι­δήποτε.

*

Δεν θέλω να θυμάμαι, ούτε να ενδοσκοπούμαι. Είμαστε υπερβολικά πολυάριθμοι όταν γυρεύουμε

να βρούμε ποιοι είμαστε.

*

Στον κόσμο αυτόν όπου ξεχνούμε, Είμαστε ίσκιοι αυτού που είμαστε.

*

Όλα μού εξατμίζονται (sic). Η ζωή μου ολόκλη­

ρη, οι θύμησές μου, η φαντασία μου και ό,τι εμπε­

ριέχει, όλα μού εξατμίζονται.

*

Να βρεις μια προσωπικότητα στον ίδιο της το χαμό:

Μια κοινή πίστη εγιυάται αυτή την αίσθηση του πεπρωμένου.

67

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Με βάλανε σε μια γωνιά όπου δεν ακούω τα παι­

χνίδια των άλλων. Νιώθω στα χέρια μου το σπα­

σμένο παιχνίδι που μου έδωσαν για παρηγοριά.

*

Το να είσαι αυστηρός, σημαίνει ότι δεν ξέρεις να

κρύβεις τη θλίψη σου που δεν είσαι αγαπητός. Η ηθική δεν είναι παρά η χολερική υποκρισία του

φθόνου.

*

Θα πεθάνω όπως έζησα, καταμεσής στο συνον­θύλευμα της ευτέλειας που μας περιστοιχίζει, ζυγισμένος ανάμεσα στα υστερόγραφα της απω­λείας.

*

Υπάρχει τίποτε πιο απωθητικό, πιο βρόμικο από

το γουρούνι; Αν μιλάμε για εξωτερικά πράγματα, όχι.

68

illΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Και μόνο το γεγονός ότι πρόκειται να εκδώσω ένα βιβλίο, θ' αλλάξει τη ζωή μου. Δ εν θα είμαι πια ανέκδοτος - επομένως, κάτι χάνω.

*

Κακομοίρηδες, που μονίμως πεινάτε: πεινάτε για ένα γεύμα, πεινάτε για λίγη δόξα, πεινάτε για τα

επιδόρπια της ζωής.

*

Το κακό είναι παντού επί της Γης, και μια από τις

μορφές του είναι η ευτυχία.

*

Μουσική ουσία των άχρηστων στίχων μου, Αν μπορούσα τουλάχιστον να σ' αναγνωρίσω ως

κάτι που έχω πλάσει, Κάτι που δεν θα μ ' άφηνε πάντοτε αντίκρυ στο

αντικρυνό καπνοπωλείο.

69

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Αγαπητέ μου φίλε, η ευθυμία βρίσκεται στο μα­

κρινό εκείνο νησί που γνωρίζετε, που γνωρίζω,

και το οποίο δεν γνωρίζει κανείς μας.

*

Η ζωή είναι κάτι τόσο σοβαρό, τα προβλήματά

της είναι τόσο σοβαρά, ώστε κανείς δεν δικαιού­

ται να γελά. Όποιος γελά είναι ηλίθιος - προς

στιγμήν, τουλάχιστον. Η ευθυμία είναι η μεταδο­

τική μορφή της ηλιθιότητας.

*

Μήτε να ερευνάς μήτε να πιστεύεις: όλα είναι

απόκρυφα.

*

Ν α ελπίζεις το καλύτερο και να προετοιμάζεσαι για το χειρότερο: ιδού ο κανόνας.

70

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Η ζωή είναι ένα δεινό που αξίζει να το απολαμ­βάνεις.

*

Τα αληθινά μυστήρια είναι αυτά της ελπίδας.

*

Ο πεσιμισμός είναι καλός ως πηγή ενέργειας.

*

Τρώγε σοκολάτες, μικρή μου, Τρώγε σοκολάτες! Να θεωρείς ότι σοκολατένια είναι κάθε

μεταφυσική. Να θεωρείς ότι όλες οι θρησκείες δεν σου

μαθαίνουν τίποτε περισσότερο από τη ζαχαροπλαστική.

*

Θεός είναι ο άνθρωπος ενός άλλου μεγαλύτερου θεού.

71

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Και η απουσία θεού, θεός είναι.

*

Ένας θεός γεννιέται. Άλλοι πεθαίνουν. Η Αλή­θεια δεν ήλθε, δεν έφύγε: άλλαξε απλώς το Λάθος.

*

Κάθε αρχή είναι αθέλητη. Μόνον ο Θεός ενεργεί.

*

Ο Θεός δεν έχει ενότητα. Πώς μπορώ να χω εγώ;

*

Δ εν πιστεύω στον Θεό γιατί ουδέποτε τον έχω αντικρύσει.

Αν ήθελε να πιστέψω σ' αυτόν, Θα ερχόταν οπωσδήποτε να μου μιλήσει . . .

72

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Υπάρχουν όλοι εκείνοι που ο ίδιος ο Θεός εκμε­

ταλλεύεται, είναι οι προφήτες και οι άγιοι διά μέ­

σου της κενότητας του κόσμου.

*

Όλα είναι βλακώδη στον Ουρανό όπως η Καθο­λική Εκκλησία.

*

Ο Θεός το θέλει, ο άνθρωπος ονειρεύεται, το έρ­

γο γεννιέται.

*

Να μη διαβάζω τίποτα, να μη σκέπτομαι τίποτα, να μην κοιμάμαι,

Να νιώθω τη ζωή να κυλά μέσα μου όπως ένα ποτάμι στην κοίτη του,

Εκεί κάτω, έξω, μια απέραντη σιωπή Σαν ένας θεός που κοιμάται.

73

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Είθε οι θεοί, καρδιά μου θλιμμένη, να έδιναν κά­

ποιο νόημα στη Μοίρα μας! Ή, ακόμα καλύτερα,

η Μοίρα να έδινε κάποιο νόημα στους θεούς!

*

Να μη λησμονήσω ποτέ το μαρτύριο του Ιάκω­βου ντε Μολαί , μέγα μάγιστρου του τάγματος

των Να'ίτών, και ν' αντιμάχομαι, παντού και πά­

ντοτε, τους τρεις φονιάδες του: την Άγνοια, τον Φανατισμό, την Τυραννία.

*

Βασανίζουμε το συνάνθρωπό μας με το μίσος, τη

μοχθηρία, την κακία μας, κι ύστερα λέμε: «ο κό­

σμος είναι κακός».

*

Σας λέω: κάντε το κ�λό. Γιατί; Τι θα κερδίσετε; Τίποτε, απολύτως τίποτε. Ούτε χρήματα, ούτε α­

γάπη, ούτε εκτίμηση, ίσως ούτε καν πνευματική

74

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤιΣ ΜΑΣΚΕΣ

γαλήνη. Ίσως δεν θα κερδίσετε τίποτε απ' αυτά. Γιατί τότε σας λέω, κάντε το καλό; Γιατί δεν θα

κερδίσετε τίποτε. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο αξί­ζει τον κόπο.

*

Είμαι ενάντιος σε οτιδήποτε μοιάζει με συντεχνία ή με αίρεση . . .

*

Κατατρύχομαι από την ιδέα πως ίσως η αλήθεια βρίσκεται πράγματι στη θεοσοφία.

*

Η θεοσοφία με τρομάζει εξαιτίας του μυστηρίου

και της απόκρυφης μεγαλοπρέπειάς της, με απω­θεί λόγω του εγγενούς ανθρωπισμού και αποστο­λισμού της (με εννοείτε;), με θέλγει γιατί προσο­μοιάζει πολύ σε έναν «υπερβατικό παγανισμό» (είναι το όνομα που δίνω στον τρόπο σκέψης στον οποίο έχω καταλήξει), με αηδιάζει γιατί μοιάζει

πολύ με τον χριστιανισμό που δεν αποδέχομαι.

75

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Ανήκω σε μια γενιά -αν υποθέσουμε ότι η εν λό­

γω γενιά περιλαμβάνει και άλλα πρόσωπα εκτός

από μένα- που έχει χάσει ταυτόχρονα την πίστη της και στους θεούς των αρχαίων θρησκειών, και

στους θεούς των μοντέρνων αθρησκειών. Δεν

μπορώ να αποδεχθώ ούτε τον Γιαχβέ, ούτε την

ανθρωπότητα. Ο Χριστός και η πρόοδος είναι για

μένα μύθοι του ίδιου κόσμου. Δεν πιστεύω ούτε

στην Παρθένο Μαρία ούτε στον ηλεκτρισμό.

*

Ό,τι καλό ή κακό υπάρχει σε οποιαδήποτε -μα

οποιαδήποτε- πίστη, είναι ο τρόπος με τον οποίο

πιστεύουμε. Το καλό και το κακό βρίσκονται

στον ψυχισμό του πιστού, όχι στην ίδια την πίστη.

*

Ο καθολικισμός είναι μια θρησκεία πανάκειας, όπως ακριβώς ο αθε·ίσμός ή η ελευθερία της σκέ­

ψης είναι μια ψευδαίσθηση φαρμακείας.

76

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Ο διχασμός που κατακαίει την ψυχή μας, είναι ο διχασμός ανάμεσα στη συναισθηματική ανάγκη

και το αδιανόητο της πίστης.

*

Ιδού η μοναδική αποστολή στον κόσμο, Η εξής: να υπάρχεις με διαύγεια Και χωρίς να χρειάζεται να το σκεφτείς.

*

Σήμερα, παίρνοντας την απόφαση να είμαι Εγώ, να ζω στο ύψος του έργου μου, και κατά συνέ­

πεια να καταφρονώ την ιδέα της αυτοπροβολής

και της αγοραίας κοινωνικότητάς μου, έγινα από­λυτος κάτοχος της Ιδιοφυ'ιας μου κι έχω τη θεία συνείδηση της Αποστολής μου.

*

Ο ρωμαλέος καλλιτέχνης καταφέρνει να σκοτώ­

σει μέσα του όχι μόνο την αγάπη και τον οίκτο,

77

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

αλλά και τους σπόρους της αγάπης και του οίκτου. Γίνεται απάνθρωπος λόγω ακριβώς της απέρα­

ντης αγάπης που τρέφει για την ανθρωπότητα -

της αγάπης αυτής που τον ωθεί να δημιουργήσει

τέχνη για τον άνθρωπο. Η ιδιοφυΙα είναι η μεγαλύτερη κατάρα με την

οποία ο Θεός μπορεί να ευλογήσει τον άνθρωπο. Κι αυτός οφείλει να την υπομείνει με όσο το δυ­

νατόν λιγότερους κλαυθμούς και οδυρμούς και με

μια όσο το δυνατόν οξύτερη συνείδηση της θε·ί­

κής του θλίψης.

*

Σήμερα νιώθω κατάπληξη και ντροπή που θαύ­

μαζα τόσο τη δημοκρατία, που είχα πιστέψει, εί­

χα τόσο θεωρήσει ότι άξιζε τον κόπο να κάνεις

μια προσπάθεια χάριν της ανυπόστατης αυτής

οντότητας που ονομάζουν «λαό», που είχα τόσο

ειλικρινά, χωρίς αφέλεια, υποθέσει ότι η λέξη

«ανθρωπότητα» συσχετίζεται με μια κοινωνική

σημασία, και όχι με την απλή βιολογική αποδοχή

του «ανθρώπινου είδους».

78

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΊΊΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Μη φοβάστε, δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος να κα­

ταρρεύσει η κοινωνία από υπερβολικό αλτρουισμό.

*

Όχι: οτιδήποτε άλλο, εκτός απ' το να έχω δίκιο! Οτιδήποτε άλλο, εκτός από το να ενδιαφέρομαι

για την ανθρωπότητα! Οτιδήποτε άλλο, εκτός απ' το να υποπέσω στο

φιλανθρωπισμό! Σε τι χρησιμεύει μια αίσθηση αν υπάρχει μια

εξωτερική αιτία που την προκαλεί;

*

Όλα για την ανθρωπότητα· τίποτε κατά του Έθνους.

*

Αμάν, πια! Υπουργικά πασσαλείμματα! Κοινοβούλια, πολιτικές, εισηγητές

προϋπολογισμών.

79

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Χαλκευμένοι προϋπολογισμοί! (Ένας προϋπολογισμός είναι εξίσου φυσικός μ '

ένα δέντρο, Ένα κοινοβούλιο εξίσου ωραίο με μια

πεταλούδα).

*

Δεν με διακατέχει κανένα πολιτικό ή κοινωνικό

συναίσθημα. Τρέφω, ωστόσο, κατά κάποιον τρό­

πο, ένα πολύ υψηλό πατριωτικό συναίσθημα. Πα­

τρίδα μου είναι η πορτογαλέζικη γλώσσα.

*

Η φύση του πνεύματός μου είναι τέτοια που μι­

σώ κάθε αρχή και κάθε τέλος, διότι αποτελούν

συγκεκριμένα σημεία. Και μόνο η σκέψη πως ό,τι

είναι εφήμερο θα μπορούσε να 'ναι οριστικό, πως

οι άνθρωποι θα μπορούσαν μια μέρα να 'ναι όλοι

ευτυχισμένοι, πως θα μπορούσε να βρεθεί μια λύ­

ση για τις πληγές της κοινωνίας, αρκεί για να με

τρελάνει.

80

Ο πατέρας και η μητέρα του Πεσσ6α την εΠΟΧ1ί του γάμου τους.

Καλλιτεχνικές φύσεις και οι δύο, καλλιεργημένοι

και κοινωνικοί. Ο πρωτr)τοκος Πεσσr)α παρέμεινε προσκολλημένος

στη μητέρα του και η παιδική του ηλικία αποτέλεσε μια Εδέμ

την οποία αναπολούσε.

Ενός έτους με τη ,ιητ"ρη του

Σ' ένα διαμέρισμα ",!ΤοιΊ τοι' κτηρίου, στη Λισσα[I,;>να, γεννιΊθηκε

ο [ lεuσόα, στην οδό L"rgo tlc S CiIrIos, στον 40 ι\ροφο.

ο Π εσοόα 7, J U, 13 και J 7 E"j)V - τ6τε ι\φυγr, μ6νο" απι) το Ντάρμπαν για να εγχατασταΟεί οτη Λι οοαβώνα,

για ανώτερες σπουδές.

Όλη η οιχογένεια. Πf,ρασΤLΥ.ή από τη Λισσαβιίη'α τ.ο 1 90 1 .

� ι : ·

1 6 ETdJY. «θμω ένα παιδί, μ' ενα xeQi που τρεμοσβήνει,

που διασχίζει με το νυχτικό ένα l lεγ(Ίλο �(Jημο σπίτι» .

�ΙOR1\AN[)O SOARIόS.

LtCt [iκο"i του. « ... έν" και EIIδofLl'jVTa. εξήντα ένα κlλι't, αυτ6

Εivω το παροuσιcιιττι){ι) μου. μο �να χ(ψόγf:λο ((κρω;

μπαΙΙ�Krικό . . . " IJI'''N AN I)() so \ I< �,'.

Rua Pascoa! de Me!o, όπου έζησε το 1908, στον 10 όροφο.

(1913) Όλη του τη ζω11 ο Πεσσόα συμπεριφερόταν και ντυνόταν

με «βρετανική» διακριτικότητα. Εδω, στις αρχές της λογοτεχνικής

του καριέρας, με τον εκδότη τού Ο Teαtro, όπου εργαζόταν

ως κριτικός θεάτρου.

1 1

Aln1<\da N egrciros -λαμπρ6; καλλιτέχνης, συγγραφέας, διαφημι­σηΙς και διοργανωτιις μoντερνi,στιχων «events», στενός συ­νεργάτης του Πωσόα στη σύνταξη τ.ου « Ορφέω>,

Arnlal1do Cortes­RocJrigues, ΠOlητής και έμπι στος του Πεσσύα,

Miιrio ue s<l-σιrncίro - ο ΠεσσcJα Ι1ταν αφο­σιωμένος στον νεωπ-

ρισΤΙΙ (tlJTcJv ποι ητιι και "o�ελίστα, ΠΩ υ αυτο­

ΚΤcJνησε στα 26 του. Η οικεΙcJτητά τους αποτυπ(;nιεται στη

μεταξι) το lJ( αλλ ηλογραφtα.

Η Θεία του Α νίκη -ο Jl εσσόα την (tyanOll­

σε ιδιαί τερα και συμμεριζcJταν

το ενδιαφέρον της για τον αποκρυφισμό.

Ο Πεσο6α οε ηλικία 27 fτrίJV.

( 1920) Opllelia Ωιι ei 1"0 Ζ - γραμματέας σε μια επιχεί.ρηοη όπου ο Πεοοόα εργαζόταν ως εξωτερικός ανταποκριτή ς και μεταφραστής. · Εξυπνη

και καλλιεργημένη, ήταν 19 ετών την εΠΟΧ11 της ανολοκλήρωτης συναισθηματικής σχεσης της με τον Πεσσόα.

1 926 - στους Oρι'Jμoυς της ΛI(fυ(ι�Ι:)\'α;.

Η φωτογραφία είναι του 1 929. Ο Πεσσι)α την έδωσε σ' έναν

νεαρΩ ποιητή, flaOUIlaatil το". Ήταν ανι.ψιΩς της Οφηλίας.

Η αφιέρωση γράφει ίll f7αgιωιte ιΙeΙίΙω. Με α<μψμή

τη φωτογραφΙπ αυτή, η σχέοη τους αν(ψίωσε για μερικούς

μήνες, πριν ξεθωριάσει και π<'ιλι..

1935 - εδά) ο Πεσσόα είναι με τον κουνι άδο του Luis

(που επισκεπτόταν τη Λισσαβώνα σε ταξίδι του μήνα

του μέλιτος), την κουνιάδα του Henriquela, τον άνδρα της και

την κόρη της. Διατηρούσε πάντα ζεστή επαφή με τοuς συγγενείς του.

Ο Πεσσόα στο καφενείο. Λάδι του Almada Negreiros (1954) .

(.b.· b Ο.ψ .. �yiF / .

� ο ,jI;);;- δι � Co..v-. '" J1ι rh-{� Λ

�#-r> (} Ο f:L..λ . �J . 6L.. � t:; r- � .-.. --/J �, � � - --. -../

" --,

j/ .... ().... Λ ...- �.,"

t' ",� -:>-, {ι-" Ι" ΙΙ .... >.L_ �� •

Q..1o-� � (/'» <.-v . ι---.... ο"""'" ..... , O--�Π '

,..-; ... =- �� , :"":"" r-"- r---- ll.. -r-

� -. �" ".......: Ύ �"" � ) � ... ,...-... .)t..(.λ � �' ......., . � �� "'-d� Υ'---' ι.-....:.-. t;:; � , b""",--, J..ι...A ς-...,J..

1\.ι4 � ' - ο --- � � . -

1.k ' Jv., """"""""'" fvJ"""""':' � � d-. � Α. �ι v.!J, ., � � � � J.;'-t-� -

' ,, � � ν- " ro--" � ' .... If"...- ", �. �. ,....-..-

Ανέκδοτο χειρόγραφο του Πεσσόα,

' VΙ"'OΙ . o� 72 ετερω ' r

«Δημιούργησα έ τσι έναν ανύπαρκτο μικρόκοσμο. Του

προσέδωσα την όψη της πραγματικότητας. Έπαιξα με

τις επιδρcωεις, γνώρισα φιλίες, αφουγκράστηκα μέσα

μου συζητήσεις και διαφορές απόψεων. Και μέσα σ'

όλα αυτά, μου φαίνεται ότι εγώ, ο δημιουργός όλων

τους, ήμουν ο λιγότερο παρών».

Απόπειρες καλλιγραφίας (φαίνονται τα ονόματα δύο εκ των

πρώτων «ετερωνύμων»: Αηοη και Search) .

Το θρυλικό μπαούλο, μέσα στο οποίο ο Πεσσόα διατηρούσε

ό,τι έγραφε. Μετά το θάνατό του καταγράφηκαν περισσότερα

από 25.000 χειρόγραφα, πολλά από τα οποία

δεν έχουν ακόμη εκδοθεί.

Ι '135 - 'l τελευταία φωτογραφία.

ΠΙΣΩ ΑΠΟ TlΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η έντονη ανησυχία που αισθάνομαι για την πα­

τρίδα μου, ο έντονος πόθος μου να βελτιώσω την

κατάσταση στην Πορτογαλία, μου εμπνέουν μύ­

ρια όσα σχέδια, τα οποία θα μπορούσαν να υλο­

ποιηθούν μόνο από έναν άνθρωπο προικισμένο

με μια ιδιότητα που εγώ στερούμαι παντελώς: τη δύναμη της βούλησης.

*

Ω θάλασσα αλμυρή, πόση αλμύρα σου Είναι απ' τα δάκρυα της ΠΟΡΤΟΥαλίας!

*

Ο μύθος είναι το τίποτα που είναι το παν.

*

Επιθυμώ να γίνω ένας δημιουργός μύθων, είναι

το ύψιστο επιτρεπτό μυστήριο σ' ένα ανθρώπινο έργο.

81

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Τα πάντα είναι αβέβαια και κοντά στο τέλος τους.

Τα πάντα έχουν διαλυθεί, τίποτε δεν είναι ακέραιο πια.

Ω Πορτογαλία, βρίσκεσαι σήμερα μέσα στην καταχνιά.

Ήγγικεν η Ώρα!

*

Ο κόσμος ανήκει σ' εκείνον που γεννιέται για να τον κατακτήσει

Και όχι σ' εκείνον που ονειρεύεται να τον κατακτήσει,

Ακόμη κι αν έχει δίκιο.

*

Η ηδονή τού να αποδίδεις δίκαιο σ' έναν αντίπαλο.

*

Ασυναγώνιστα ηδονικότέρο από το να μισείς, εί­ναι το να σε μισούν.

82

ωΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η δικαιοσύνη είναι για την καλοσύνη ό,τι η αγνό­τητα για τη σεξουαλική δειλία.

*

Κάπου εδώ έχασα το νήμα του θέματός μου.

*

Θα προχωρήσω σε μια μεγάλη αλλαγή στη ζωή

μου: θα καταργήσω τον τόνο απ' το όνομά μου.

*

Έχω για τη ζωή το ενδιαφέρον κάποιου που κα­

ταγίνεται να ξεδιαλύνει γρίφους.

*

Αν παντρευόμουν την κόρη της πλύστρας μου, Ίσως να ήμουν πιο ευτυχισμένος.

*

83

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Δώστε μου να πιω, δεν διψάω.

*

Μεθυσμένος, σωριάζεται στο τραπέζι του και συντάσσει ένα κύριο άρθρο

Για τους Times, καθαρό, ασυναγώνιστο, σοφό· Ήλπιζε (ο φτωχός) ότι θα επηρέαζε κάπως τον

κόσμο . . .

Θεέ και Κύριε! Ίσως και να το 'κανε!

*

Η φαιδρολογία μπορεί να με διασκεδάσει ή να με θέλξει μόνο για μια στιγμή, πολύ παροδικά, στη διάρκεια μιας περιόδου της ζωής μου ζοφερής,

μεταβατικής και χυδαίας (ευτυχώς, όχι χαρακτη­

ριστικής).

*

Αν κάποια μέρα έπαυαν να με βρίσκουν γελοίο, θα με έθλιβε να δω τον εαυτό μου, μέσα από αυ-

ΠΙΣΩ ΑΠΟ TlΣ ΜΑΣΚΕΣ

τή την αντικειμενική ( ; ) διαπίστωση, σε πλήρη πνευματική παρακμή.

*

Κάλλιο το πέταγμα ενός πουλιού που περνά και δεν αφήνει ίχνος,

Παρά το πέρασμα ενός ζώου που αφήνει το χνάρι του στο χώμα.

*

Περίβολός μου η άβυσσος Όντας εγώ είμαι άπειρος.

*

Δ εν είμαι τίποτα. Ποτέ δεν θα είμαι τίποτα. Δ εν μπορώ να θέλω να είμαι τίποτα. Εκτός αυτού, φέρω μέσα μου όλα τα όνειρα του

κόσμου.

*

85

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Σήμερα, μου αποκαλύφθηκε αίφνης μια αίσθηση

τόσο παράλογη και τόσο ορθή: συνειδητοποίη­

σα, σε μιαν έκλαμψη, ότι δεν ήμονν κανείς.

*

Αν δεν μπορούμε να έχουμε αυθόρμητα τη θαυ­

μαστή υγεία που καταργεί τα όνειρα και τις από­

ψεις, τουλάχιστον ας φροντίσουμε ν' αποκτήσου­

με την τεχνητή υγεία της παραίτησης.

*

Μπορώ να φανταστώ τα πάντα γιατί δεν είμαι τί�

ποτα.

*

Αυτοκαταστράφηκα για να δημιουργήσω· εξω­

τερικεύτηκα τόσο καλά προς τα μέσα, ώστε στο

εσωτερικό δεν υπάρχω πια παρά προς τα έξω.

*

Πού να ξέρω τι θα είμαι, εγώ που δεν ξέρω τι είμαι;

86

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Είμαι αυτός που νομι'ζω; Μα, νομι'ζω πως είμαι τόσα πράγματα!

*

Δεν ανήκω πλέον σ' εμένα. Είμαι ένα κομμάτι του

εαυτού μου φυλαγμένο σ' ένα εγκαταλειμμένο μουσείο.

*

Ίσως η δόξα να έχει μια γεύση θανάτου και ματαιότητας,

Και ο θρίαμβος μια μυρωδιά σαπίλας.

*

Θα 'θελα να ξεράσω ό, τι έχω δει, να ξεράσω μόνο και μόνο επειδή έχω δει,

Το στομάχι μιας ψυχής που ανακατεύεται όντας εγώ . . .

*

Το παν είναι εμείς κι εμείς είμαστε το παν' αλλά,

87

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

ποιο το όφελος άραγε αν αυτό το παν ισοδυναμεί

με το τίποτα;

*

Το μηδέν είναι η μεγαλύτερη μεταφορά. Το άπει­

ρο, η μεγαλύτερη παρομοίωση. Η ύπαρξη, το με­γαλύτερο σύμβολο.

*

Υπάρχει όντως αρκετή μεταφυσική στο να μη

σκέπτεσαι τίποτα.

*

Αμφιβάλλω, άρα σκέπτομαι.

*

Δ εν σκέπτομαι τίποτα, Κι αυτός ο άξονας, ο ανύπαρκτος άξονας, Με δροσ(ζ,ει όπως το νυχτερινό αεράκι Μετά τη θερινή κάψα της μέρας.

88

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η σκέψη παραμένει ο καλύτερος τρόπος για να ξεφύγεις από τη σκέψη.

*

Απέτυχα σε όλα. Όντας χωρίς σχέδιο, ίσως αυτά τα όλα να ήσαν

ένα τίποτα.

*

Αποστρεφόμαστε αυτό που σχεδόν είμαστε.

*

. . . οι ιμπεριαλισμοί της περίστασης και της οργα­

νωμένης αταξίας.

*

Περνώ τη ζωή μου αναθεωρώντας τα πάντα ώς πότε;

*

89

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Όλες οι προτάσεις του βιβλίου της ζωής, αν δια­βαστούν ώς το τέλος, τελειώνουν μ' ένα ερωτη­

ματικό.

*

Το πνεύμα μου είναι ολοκληρωτικά καμωμένο από δισταγμούς και αμφιβολίες. Για μένα, τίποτα δεν είναι ούτε μπορεί να είναι θετικό: το κάθε τι

κλονίζεται γύρω μου, κι εγώ μαζί του· είμαι ολό­

κληρος μια αβεβαιότητα. Το κάθε τι είναι για μέ­

να ακατανόητο και μεταβαλλόμενο. Το κάθε τι

είναι μυστήριο και το κάθε τι είναι σημαίνον. Το

κάθε πράγμα είναι «άγνωστο» σύμβολο του ΑγνώσΤΟύ.

*

Το πλεονέκτημα των συμβόλων είναι ότι δεν ενο­

χλούν κανέναν.

*

Με εξαίρεση τα διανοητικά ζητήματα όπου κατέ­ληξα σε συμπεράσματα τα οποΙα θεωρώ ακλόνη-

90

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

τα, αλλάζω άποψη δέκα φορές τη μέρα' το πνεύ­

μα μου είναι καταλαγιασμένο μόνο για πράγματα όπου δεν υπάρχει δυνατότητα συγκίνησης . . .

*

Καλλιεργώ την απέχθεια της δράσης σαν λουλού­δι θερμοκηπίου.

*

Οι ιδέες, και οι συνειρμοί τους, είναι κάτι θαυμα­

στό. Μέσα σε μια στιγμή έχουμε διασχί.σει τον

κόσμο ολόκληρο, παρεμβάλλοντας το άπειρο ανά­

μεσα σε δυο σκέψεις.

*

Είμαι βαθιά πεπεισμένος για την απόλυτη μα­

ταιότητα κάθε προσπάθειας και γιά τη γελοιότη­

τα της θεμελιακής πράξης του γράφειν.

*

Κατέπεσε πάνω μας η πιο βαθιά, η πιο θανατη-

91

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

φόρα ξηρασία - προερχόμενη από την εσώτερη

συνείδηση της κενότητας όλων των προσπαθειών

και της ματαιοδοξίας όλων των προθέσεών μας.

*

Η συνείδηση της ασημαντότητάς μας είναι το απο­

κορύφωμα της γνώσης μας για τη ζωή.

*

Πρώτα να είσαι ελεύθερος και μετά να ζητήσεις την ελευθερία.

*

Σας γράφω για να σας πω ότι δεν μπορώ να γράψω.

*

Πότε λοιπόν θα τελειώσει τούτο το δράμα χωρίς θέατρο,

Ή αυτό το θέατρο χωρίς δράμα; Πότε θα επιστρέψω σπίτι; Πού; Πώς; Πότε;

92

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Δεν με τυραννά η συνείδησή μου, αλλά η συνεί­δηση της ύπαρξής μου.

*

Μόνον όσοι δεν σκέπτονται ποτέ φθάνουν σε κά­

ποιο συμπέρασμα. Σκέπτομαι σημαίνει διστάζω. Οι άνθρωποι της δράσης ποτέ δεν σκέπτονται.

*

Είμαι η ζωντανή σκηνή απ' την οποία περνούν διάφοροι ηθοποιοί που παίζουν σε διάφορα έργα.

*

Εκτυλίσσεται μπροστά μου ένα θέαμα σε μιαν άλλη σκηνή. Αυτό στο οποίο παρίσταμαι, είναι

εγώ. Θεέ μου, Θεέ μου, τι θέαμα είν' αυτό; Πόσοι

είμαι; Ποιος είναι εγώ; Ποιο είναι τούτο το διάστη­

μα που εισχωρεί ανάμεσα σ' εμένα και σ' εμένα;

*

93

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Πολύ συχνά δεν με αναγνωρίζω· πράγμα σίΝηθες

σε όσους γνωρίζουν τον εαυτό τους . . . Παρίσταμαι

μέσα μου σε διάφορες μεταμφ,έσεις που με κρα­

τούν εν ζωή. Απ' όσα αλλάζουν, κατέχω μόνον ό,τι

είναι πάντα όμοιο · απ' όσα γίνονται, μόνον ό,τι δεν

είναι τίποτα.

*

Η μνήμη είναι συνείδηση χαραγμένη στο χρόνο.

*

Υπάρχω μόνο μεταμφιεσμένος.

*

Πώς μπορώ όμως να ξέρω ότι είμαι συνειδητός; Έχω συνείδηση της συνειδητότητάς μου; Είναι πο­

τέ δυνατόν;

*

Έπλασα μέσα μου πολυάριθμες πιι()οωπικότη­

τες. Δημιουργώ συνεχώς πρόσωπα.

94

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Η συνειδηση ει ναι ένα θαύμα της ασυνειδησίας.

*

Ως ποιητής, αισθάνομαι' ως δραματικι')ς ποιητψ:;,

αισθάνομαι αποσπώμενος απι) τον ιπιιτ\) μηι l ' ως δραματουργός (χωρις ποιητή), με.τω {.ιιΆπω Ι Ι Ι Ι1.( )·

μάτως ό,τι αισθάνομαι σε μια έκφvιωη ξ{:νη πυος

αυτό που αισθάνθηκα, κατασκευάζοντι ις μί:οα

στη συγκίνηση ένα πρόσωπο ανύπαρκτο που Θα

την ένιωθε πραγματικά και το οποίο, με τον τρό­

πο αυτό, θα δοΚΙμαζε άλλες συγκινήσεις προερ­

χόμενες από μένα, τις οποίες εγώ - αυτός που δεν ειναι παρά εγώ - λησμόνησα.

*

Η επιστήμη περιγράφει τα πράγματα όπως είναι'

η τέχνη τα περιγράφει όπως τα αισθανόμαστε -όπως αισθανόμαστε ότι πρέπει να είναι.

*

95

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Το ουσιώδες, στην τέχνη, είναι να εκφράζεσαι· αυ­

τό που εκφράζεται είναι άνευ σημασίας.

*

Η τέχνη για την τέχνη, στην πραγματικότητα, δεν

είναι παρά τέχνη για τον καλλιτέχνη.

*

Δεν υπάρχει στην τέχνη ούτε φιλοσοφία, ούτε

ηθική, ούτε καν αισθητική - παρ' ότι όλα αυτά συ­

νυπάρχουν στη ζωή. Στην τέχνη, υπάρχουν μόνο

αισθήσεις και η συνείδηση που έχουμε γι' αυτές. Μία από τις αισθήσεις μας είναι ο Θεός.

*

Η τέχνη είναι η έκφραση του εαυτού μας που

αγωνίζεται να φθάσει το απόλυτο.

*

Το μόνο χειρότερο από την τέχνη αυτών που πεθαί­

νουν, είναι η σκέψη αυτών που δεν υπάρχουν καν.

96

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Ο Θεός είν' ένα απέραντο Δ ιάστημα -Ανάμεσα σε τι και σε τι, όμως;

*

Ο Θεός είναι το καλύτερο καλαμπούρι του ίδιου

του Θεού.

*

Θεός είναι μια οικονομική έννοια. Υπό τη σκέπη

του ιδρύουν τη μεταφυσική τους γραφειοκρατία όλοι οι άγιοι Πατέρες όλων των θρησκειών.

*

Οι θεοί είναι η ενσάρκωση αmού που ποτέ δεν θα μπορέσουμε να είμαστε.

*

Ο θρησκευόμενος άνθρωπος είναι, κατά βάθος, ένας ηδονιστής. Το γενικό θρησκευτικό αίσθημα

97

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟ/\

είναι ένα αίσθημα ηδονής, το ένστικτο του να θέ­λεις τα πάντα λελυμένα σ' αυτή τη ζωή. Είναι

οδυνηρό για το ανθρώπινο ον να βρίσκεται ενώ­

πιο ενωπίω με την Αλήθεια. Η Πραγματικότητα

είναι βουβή και ψυχρή.

*

Θεός; Ποιος Θεός; είπε ο αναρχικός. Εδώ και αι­ώνες ο Θεός είναι νεκρός. Αλλά έκαναν τόσο και­

ρό να φτειάξουν το φέρετρο, που ο αέρας βρο­μάει και ζέχνει από τη σήψη του.

*

Ποιος έχει ανάγκη από Θεό, αφού υπάρχουν τα άνθη.

*

Ανάμεσα στο δένδρο και στο να βλέπεις το δένδρο

Πού βρίσκεται η ονειροφαντασιά;

Ανάμεσα σε αυτό που ζει και στη ζωή Σε ποια μεριά κυλάει ο ποταμός;

98

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Για κάθε φ.λόσοφο, ο Θεός ασπάζεται την άπο­

ψή του.

*

Είτε υπάρχουν θεοί είτε όχι, είμαστε σκλάβοι τους.

*

Είμαι το διάστημα ανάμεσα σ' εμένα και στον

εαυτό μου.

*

Ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει όπως ο ηθοποιός

επί σκηνής βρίσκεται εκεί, όντας ταυτόχρονα κά­

τι άλλο.

*

Πάντα ένα πράγμα μπροστά στο άλλο, Πάντα ένα πράγμα εξίσου μάταιο με το άλλο, Πάντα το αδύνατο τόσο βλακώδες όσο και το

υπαρκτό,

99

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Πάντα το μυστήριο στο βάθος, εξίσου σίγουρο με τον ύπνο του μυστηρίου στην επιφάνεια,

Πάντα ετούτο ή το άλλο πράγμα, ή ούτε το 'να ούτε τ ' άλλο.

*

Όταν δείχνω να μην είμαι συνεπής προς τον εαυτό μου,

Προσέξτε καλά: Χθες μπορεί να στρεφόμουν προς τα δεξιά, Σήμερα να στρέφομαι προς τ' αριστερά, Μα είμαι πάντα εγώ, στηριγμένος στα δυο μου

πόδια . . .

*

Μακριά από μένα, υπάρχω μέσα σ' εμένα Έξω από αυτόν που είμαι, Ο ίσκιος και η κίνηση αυτού στο οποίο

συνίσταμαι.

*

Το να μιλάς σημαίνει ότι τρέψεις υπερβολική

100

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

εκτίμηση για τους άλλους. Απ' το στόμα πεθαί­

νουν τα ψάρια κι ο Όσκαρ Ουάιλντ.

*

Όλα τούτα είναι καθαρή παρακμή: ούτε καν πα­

ρακμιακοί δεν υπάρχουν πια.

Ο μυστικισμός δεν είναι παρά ο πιο σύνθετος

τρόπος να είναι κανείς θηλυπρεπής και παρακμια­

κός. Είναι η μόνη ωφέλιμη πλευρά του ανώφελου.

*

Η ανιδιοτελή ς ηθική, η ηθική για την ηθική, πα­

ραπέμπει στον μυστικισμό, δεν είναι ούτε φυσική

ούτε φυσιολογική.

*

Ο ασκητισμός είναι η απόλυτη αυτοκυριαρχία τραβηγμένη ώς τα όρια του μυστικισμού.

*

101

ΦΕΡΝΑΝΤΟ I I I �n;oι\

Κάποιοι έχουν στη ζωή τους ένα μι:γ(�λ() ι'>νειρο,

και το προδίδουν. Άλλοι δεν έχουν το παραμικρό

όνειρο - και πάλι το προδίδουν.

*

Είναι μικρή η ζωή, απέραντη η ψυχή: Ό, τι κατέχεις; σε καθυστερεί.

*

Αποφάσισα ποιο είναι το ελάχιστο ως προς την

ταπεινή εκείνη κατάσταση που αποκαλώ οικονο­

μική σταθερότητα - περί τα εξήντα δολάρια, εκ

των οποίων σαράντα για το αναγκαίο και είκοσι για το περιττό.

*

Μπορεί τε να μου δανείσετε είκοσι χιλιάδες ε­

σκούδα; Δεν ξέρω πότε θα μπορέσω να σας τα επι­

στρέψω, αλλά σας τα ζητάω, αγαπητέ μου, διότι βρίσκομαι κυριολεκτικά χωρίς δεκάρα.

102

ΠΙΣΩ Απα ΠΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Απ' όσο ξέρω ή έχω παρατηρήσει, μόνον η έλ­λειψη χρημάτων (πρόσκαιρα) ή ο μελανός καιρός (για όσο διαρκεί) μπορούν να με καταθλίψουν.

*

Το χρήμα, αυτός ο απεχθής πράκτορας του ιδεα­λισμού, στις διαταγές του Πραγματικού.

*

Να καπνίζεις ένα ακριβό πούρο με κλειστά μάτια

- αυτό σημαίνει είμαι πλούσιος.

*

Γνωρίζετε μέχρι ποιου σημείου μπορούμε ν' ανα­

στατωθούμε 'από μια συσσώρευση χονδρών προ­

βλημάτων. Πολύ συχνά, ένα και μόνο χονδρό πρό­βλημα δεν καταφέρνει, όσο επτά ή οκτώ μικρά

προβλήματα μαζεμένα, να μας διαλύσει και να μας

αλλοτριώσει.

103

ΦΙ , Ι ' Ν , \ ΝΤ( ) Ι Ι Ι ·:��( )ι\

( ) κ l ι \, l lγ(Ί.:, λlοντ(ψι(ίΝ δεν βιώνει πλέον περιπέ­

τι ι ι-c; I I I'1Λ το ΤΙΥί,το του λιοντάρι.

*

l/οτέ δεν φύλαξα κοπάδια, Κι όμως είναι σαν να έχω φυλάξει.

*

Το τεχνητό είναι η οδός που επιτρέπει να προ­

σεγγίσεις το φυσικό.

*

Το τεχνητό είναι ο τρόπος για ν' απολαύσεις το φυσικό. Όποιος ουδέποτε υπέστη καταναγκασμό

δεν μπορεί να γευθεί την ελευθερία.

*

Ο κόσμος δεν είναι αληθινός, είναι όμως πραγμα­τικός.

J04

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Τι χρειαζόμαστε ένα πιάνο; Κάλλιο να 'χει κανείς αυτιά Και ν' αγαπά τη Φύση.

*

Το σοβαρότερο σφάλμα στο οποίο μπορεί να

υποπέσουν οι άνθρωποι είναι να θέλουν να υπερ­

πηδήσουν τις βαθμίδες εξέλιξης της φύσης, επι­

χειρώντας να πραγματοποιήσουν σήμερα αυτό

που η φύση έχει σχεδιάσει για αύριο.

*

Σκέπτομαι ένα λουλούδι σημαίνει το βλέπω και το μυρι1;,ω ·

Τρώγω ένα φρούτο σημαίνει γεύομαι το νόημά του.

*

Εγώ, γράφω την πρόζα των στίχων μου Κι αυτό με κάνει ευτυχισμένο

1 0S

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Γιατί γνωρι'ζω και κατανοώ τη Φύση απ' έξω' Δ εν την καταλαβαίνω εκ των έσω Γιατί η Φύση δεν έχει εντός Αλλιώς δεν θα ήταν η Φύση.

*

Το ποτάμι του χωριού μου δεν εμπνέει καμιά σκέψη.

Όποιος βρίσκεται κοντά του βρίσκεται απλώς κοντά του.

...

Ρώτησα ξαφνικά τον δάσκαλό μου Καέιρο, «Εί­

στε ικανοποιημένος με τον εαυτό σας;», και μου αποκρίθηκε: «Όχι, είμαι ικανοποιημένος». Ήταν η φωνή της γης, η φωνή του παντός και κανενός.

*

Το μυστήριο των πραγμάτων; Τι γνωρι'ζω εγώ από τέτοια!

Το μοναδικό μυστήριο είναι πως υπάρχουν κάποιοι που το σκέπτονται.

106

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Το μοναδικ6 βαθύτερο ν6ημα των πραγμάτων Είναι 6τι δεν έχουν κανένα βαθύτερο ν6ημα.

*

Και μόνο το ότι υπάρχουμε αποδεικνύει τα πά­ντα.

*

Η φύση αποτελείται από μέρη άνευ όλου. Ιδού, ίσως, πού έγκειται το περιβόητο

μυστήρι6 της.

*

«Τίποτα δεν αντιλαμβάνομαι ως άπειρο. Πώς θέ­λετε να αντιληφθώ οτιδήποτε ως άπειρο;» «Ακούστε», του λέω, «υποθέστε ένα διάστημα. Πέρα απ' αυτό το διάστημα υπάρχει ένα άλλο διάστημα. Πέρα απ' αυτό, ένα άλλο, κι ένα άλλο, κι ένα άλλο . . . Δεν έχει τελειωμό . . . » «Γιατί;» ρώτησε ο δάσκαλός μου Καέιρο.

]07

ΦΕΡΝΑΝΤΟ Π fjΣΣΟΑ

Έμεινα έκπληκτος: «Υποθέστε πως αυτό κάπου τελειώνει», αναφώνησα, «τι θα υπήρχε μετά;» «Αν αυτό τελειώνει, μετά δεν υπάρχει τίποτα», μου αποκρίθηκε. Ο δάσκαλός μου υπήρξε ο μοναδικός απόλυτα ειλικρινής ποιητής στον κόσμο.

*

Το υπερφυσικό κενό του πνεύματος.

'"

Είναι ανειλικρινή όλα τα γραφτά που μοναδικό

στόχο έχουνε να εντυπωσιάσουν, καθώς και εκεί­να - σημειώστε το αυτό, είναι σημαντικό - που δεν εδράζονται σε κάποια θεμελιώδη μεταφυσική

ιδέα, δηλαδή εκείνα που δεν τα διαπερνά - έστω και ως αύρα - η έννοια της σοβαρότητας και του

μυστηρίου της ζωής.

*

Η ομορφιά είναι το όνομα που δίνουμε σ' αυτό που δεν υπάρχει,

1 08

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Το όνομα που δίνω στα πράγματα με αντάλλαγμα την απόλαυση

Που μου χαρ(ζουν. Δεν σημα(νει τ(ποτα.

*

Το κάλλος είναι ελληνικό. Αλλά η ιδέα ότι είναι ελληνικό, είναι μοντέρνα.

*

Όποιος ορίζει το ωραίο δεν το κατανοεί.

*

Έχω βαλθεί και γράφω κάτι συμπαθέστατους στ(χους:

Στίχους που λένε ότι δεν έχω τ(ποτε να πω, Στ(χους που επιμένουν να το λένε, Στ(χους, στ(χους, στ(χους, στίχους, στ(χους . . . Τόσοι στ(χοι . . . Κι όλη η αλήθεια, όλη η ζωή, έξω απ' αυτούς κι

από μένα.

109

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Η εξοχή, είναι εκεί όπου δεν είμαστε. Εκεί, και μόνον εκεί, βρίσκονται τα αληθινά δέντρα κι οι αληθινές σκιές.

*

Αν ξέρατε μόνο πόση πίκρα πασχίζω να κρύψω πίσω απ' όλες τούτες τις μωρολογίες. Αλήθεια, είστε απολύτως σίγουροι ότι είμαι ειλικρινής λέ­γοντάς σας κάτι τέτοιο;

*

Η ειλικρίνεια είναι το μεγάλο εμπόδιο που πρέπει να υπερπηδήσει ο καλλιτέχνης.

*

Στο θέατρο της ζωής, τον ρόλο του ειλικρινούς έχει, συνήθως, εκείνος που παίζει καλύτερα τον δικό του ρόλο.

•

1 10

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Πόσο στοιχίζει να είσαι ειλικρινής όταν είσαι ευ­φυής! Όσο και το να είσαι έντψος όταν είσαι φι­λόδοξος.

*

Κάθε ειλικρίνεια ισοδυναμεί με μισαλλοδοξία. Δεν υπάρχουν ειλικρινείς φιλελεύθεροι. Ούτε φι­λελεύθεροι, άλλωστε.

*

Η ματαιοδοξία είναι πίστη στο αποτέλεσμα της αξίας μας, η υπεροψία, πίστη στην αξία μας.

*

Η ανεκτικότητα είναι ένα έλλειμμα της έλλειψης πίστης. Πιστεύω, σημαίνει δεν διακρίνω.

*

Όλα όσα βλέπουμε, oφεί�oυμε να τα βλέπουμε πάντοτε για πρώτη φορά, καθόσον πράγματι τα βλέπουμε για πρώτη φορά.

111

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Α! για μένα, το να βλέπω είναι μια σεξουαλική διαστροφή!

*

Κάθε απόλαυση αποτελεί βίτσιο, γιατί όλοι την απόλαυση αναζητούν στη ζωή τους, και το μόνο ασυγχώρητο βίτσιο είναι να κάνεις ό,τι κάνουν όλοι οι άλλοι.

Ο Αντίνοος και το Επιθαλάμιον είναι τα μόνα ποιήματά μου που μπορούν πραγματικά να χα­

ρακτηριστούν άσεμνα. Υπάρχει εκ φύσεως στον καθένα μας ένα τέτοιο στοιχείο, λιγότερο ή πε­ρισσότερο σημαντικό ανάλογα με τους ανθρώπους. Δεδομένου δε ότι το στοιχείο αυτό, όσο ελάχιστο και να 'ναι, επηρεάζει ορισμένες ανώτερες νοητι­κές διαδικασίες, πήρα δύο φορές την απόφαση να αποκαθαρθώ με το απλούστατο μέσο, που συ­

νίσταται στο να το εκφράσεις πολύ ωμά. Δεν ξέ­ρω γιατί έγραψα αυτά τα ποιήματα στα αγγλικά.

1 12

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

*

Θα μπορούσα να πεθάνω μες στα γρανάζια μιας μηχανής

Με την εξαίσια αίσθηση εγκατάλειψης Που βιώνει μια γυναίκα αφημένη στο πάθος. Ρίξτε με στα καζάνια! Βάλτε με κάτω από τρένα! Ξυλοκοπήστε με πάνω σε πλοία! Μαζοχισμός διά των μηχανών! Σαδισμός υπερσύγχρονης μορφής, εγώ και

ο σάλαγος!

*

Η βιομηχανική εποχή μας θα καταλήξει επιτέ­λους να παράξει και κάτι.

*

Η θλιβερή αυτή εμπιστοσύνη στο μέλλον.

*

Η ουσία της προόδου είναι η παρακμή. Προο-

1 1 3

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

δεύω σημαίνει πεθαίνω, γιατί ζω σημαίνει πεθαί­

νω.

*

Ποτέ δεν υπήρξε ψυχή τόσο θερμή και τρυφερή όσο η δική μου, τόσο γεμάτη καλοσύνη, συμπό­νια, τόσο ξέχειλη απ' ό,τι εμπεριέχει τρυφερότη­

τα και αγάπη. Κι ωστόσο δεν υπάρχει ψυχή τόσο έρημη όσο η δική μου.

*

Σκέπτομαι πολύ συχνά ότι δεν είναι οι σκέψεις πολύ βαθιές για δάκρυα, αλλά τα δάκρυα πολύ

βαθιά για σκέψεις.

*

Όποιοι δεν θέλουν να υποφέρουν, ας απομονω­

θούν. Κλείστε όσο το δυνατόν τις θύρες της ψυ­

χής σας στα φώτα της συνύπαρξης.

*

114

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Να είναι κανείς μοναχικός, για να παραμείνει αγνός και αληθινός στην ψυχή. Ο άνθρωπος

-πλάσμα κοινωνικό- είναι ένα ον διεφθαρμένο.

*

Κάτω οι αισθητικές της καρδιάς: είμαι νηφάλιος. Σκατά! Είμαι νηφάλιος. •

*

Ο ακανόνιστος κτύπος της καρδιάς μου, αν αι­σθάνομαι.

*

Όλοι οι στίχοι γράφονται πάντοτε την επόμενη μέρα.

*

Ο ποιητής είναι ένας υποκριτής. Υποκρίνεται τ6σο τέλεια Που καταλήγει να προσποιείται 6τι είναι π6νος Ο π6νος που αισθάνεται στ' αλήθεια.

1 15

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Πρέπει κάπου-κάπου να είσαι δυστυχής Για να μπορείς να είσαι φυσικός . . .

*

Η γη πλάστηκε από ουρανό. Το ψεύδος φωλιά δεν έχει. Ποτέ κανείς δεν χάθηκε. Όλα είναι αλήθεια, και πορεία.

*

Η προσποίηση είναι αυτογνωσία.

*

Πιστεύω, σημαίνει πλανώμαι. Το να μην πιστεύει

κανείς δεν χρησιμεύει σε τίποτε.

*

Αλλάζω λίγο-λίγο προσωπικότητα, αυξάνεται (ίσως εδώ μπορεί να υπάρξει εξέλιξη) η ικανό­τητά μου να δημιουργώ νέες προσωπικότητες,

1 16

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

νέους τρόπους προσποίησης, κατανόησης του κόσμου - ή μάλλον μαθαίνω να προσποιούμαι κα­λύτερα ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει κατανοητός.

*

Αισθάνομαι να γεννιέμαι ανά πάσα στιγμή Στην αιώνια νεότητα του Κόσμου . . .

*

Η θάλασσα είναι η θρησκεία της Φύσης.

*

Δεν προοδεύω: Τ ΑΞΙΔΕΥΩ.

*

Το κορμί είν ' ο ίσκιος των ρούχων Που περιβάλλουν το βαθύτερο είναι σου.

*

Τόσο πολύ απεκδύθηκα το ίδιο μου το είναι, ώστε για μένα υπάρχω σημαίνει ενδύομαι.

1 17

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Η ζέστη, σαν ένα αόρατο ρούχο, σου δημιουργεί

την επιθυμία να τη βγάλεις.

*

Θεωρώ πως είμαστε τόποι, πάνω από τους οποίους αιωρείται το φάσμα μιας θύελλας που ξεσπά αλλού ... Κενή απεραντοσίΜ] των πραγμάτων, η μεγάλη λη­σμονιά που ενιmάρχει στον ουρανό και στη γη.

*

Η κόλαση κι ο ουρανός εξακολουθούν να υπάρ­χουν. Είναι στοιχεία αιώνια. Όχι πια εν τοις ου­ρανοίς, αλλά επί γης.

*

Σηκώνεται άνεμος . . . αρχικά είναι μια φωνή στο κενό . . . μια πνοή ανοιχτού χώρου στο εσωτερικό

μιας τρύπας, μια έλλειψη στη αιωπή του αέρα.

*

118

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Η καταιγίδα: μαστιγώνει αμέσως την ανησυχία μου. Ξάφνου η σιωπή έπαψε ν' αναπνέει . . . Η συ­νείδησή μου δεν βλέπει τίποτε άλλο από μια κηλί­δα μελάνης στο χαρτί.

*

Το διώνυμο του Νεύτωνος είναι εξίσου ωραίο με την Αφροδίτη της Μήλου.

Το πρόβλημα είναι ότι λίγοι το αντιλαμβάνονται. ου-ου-ου-ου - ου-ου-ου-ου-ου-ου-ου-ου-ου -

ου-ου-ου-ου

(Ο άνεμος, έξω).

*

Μια αστραπή με θάμπωσε σήμερα - η διαύγειά

της. Γεννήθηκα.

*

Η φύση, είναι η διαφορά ανάμεσα στην ψυχή και τον Θεό.

1 19

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

*

Όχι: δεν θέλω τίποτα. Σας το είπα, δεν θέλω τίποτα.

Μην προσπαθείτε να βγάλετε συμπεράσματα! Το μοναδικό συμπέρασμα είναι ο θάνατος.

*

Ζω, σημαίνει ανήκω σ' έναν άλλο. Πεθαίνω, ση­

μαίνει ανήκω σ' έναν άλλο. Ίδιο πράγμα είναι, εί­

τε ζεις είτε πεθαίνεις. Μόνο που ζω σημαίνει ανή­

κω σε κάποιον άλλο απ' έξω, ενώ πεθαίνω ση­

μαίνει ανήκω σε κάποιον άλλο από μέσα. Τα δύο

πράγματα μοιάζουν, με τη διαφορά ότι η ζωή εί­

ναι η εξωτερική πλευρά του θανάτου.

*

Ο θάνατος είναι η στροφή του δρόμου, Το να πεθαίνεις σημαίνει απλώς ότι παύουν να

σε βλέπουν.

120

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Περισσότερο αξίζει να γράφεις παρά να τολμή­σεις να ζήσεις, μολονότι το να ζεις δεν είναι τίπο­

τε άλλο από το ν' αγοράζεις μπανάνες στον ήλιο, όσο διαρκεί ο ήλιος και υπάρχουν μπανάνες για

πούλημα.

*

Αν πεθάνω, δεν θα λείψω σε κανέναν· δεν θα πουν:

Από χθες η πόλη έχει αλλάξει.

*

Είναι απαραίτητο να θαλασσοπορείς, δεν είναι απαραίτητο να ζεις. . .

Δ εν είναι απαραίτητο να ζεις · απαραίτητο είναι να δημιουργείς.

121

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

στη β' έκδοση

γ πάρ�ει μια σαφής αναλογία ανάμεσα στην ανακάλυψη του Φερνάντο Πεσσόα από το ελλη­νικό αναγνωστικό κοινό τα πολύ τελευταία χρό­νια (η α' έκδοση του βιβλίου αυτού χρονολογεί­ται από το 1994, πριν η «μόδα Πεσσόα» βρει έδα­φος και στην Ελλάδα) και στη θεαματική επι τυ­χία που γνωρίζουν, επίσης τω καιρώ �υτώ, τα ψυχοθεραπευτικά μυθιστορήματα του Ίρβιν Γιά­λομ στη χώρα του Αριστοφάνη και του ΡοΙδη. Ο

Πορτογάλος ποιητής, ο οποίος πέθανε τρία χρό­νια αφότου γεννήθηκε ο Αμερικανός υπαρξιστής ψυχίατρος, θα μπορούσε πράγματι να αποτελέ­σει ιδεώδες υλικό για ένα από τα βιβλία του. Το έργο του οριοθετείται επακριβώς με τα «τέσσερα

1 23

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

συναφή με την ψυχοθεραπεία δεδομένα της ύ­παρξης», όπως τα ορίζει ο Γιάλομ: «Το αναπό­φευκτο του θανάτου. Η ελευθερία -σύμφυτη με το άγχος- να φτειάξουμε τη ζωή μας όπως τη θέ­λουμε. Η έσχατη μοναχικότητά μας. Και, τέλος, η απουσία οποιασδήποτε προφανούς σημασίας ή νοήματος στη ζωή». Η κοινή μοίρα όλων μας, γυ­μνή . . . Σ' ένα λαό νευρωσικά θρησκευόμενο και

υστερικά εκτονωνόμενο όπως ο ελληνικός, θα πί­

στευε κανείς ότι παρόμοια έκφραση υπαρξιακής

αγωνίας δεν θα έβρισκε ανταπόκριση. Και όμως

- είναι προφανές ότι δεν έχουν αποτιμηθεί οι

ρωγμές που έχει ανοίξει στον ψυχισμό του σημε­

ρινού Νεοέλληνα η φοβία απέναντι σ' ένα «πα­

γκόσμιο χωριό» που τον ξεπερνά, το άγχος του

μπροστά σ' ένα μέλλον που μοιάζει να μην τον

περιλαμβάνει . . . Η υπαρξιακή οδύνη και αγωνία έρχεται πάντα κοντά στην επιφάνεια σε εποχές

αγνωστικισμού, αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Τότε, χωρίς καλά-καλά να ξέρουμε γιατί, ανακα­λύπτουμε μέσα μας «τόσο πολλή λαχτάρα. Και τέτοια οδύνη. Οδύνη για το πεπρωμένο. Οδύνη για την ύπαρξη. Οδ1Jνη που είναι πάντα εκεί, που

124

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

κυκλοφορεί συνεχώς κάτω από τη μεμβράνη της ζωής». (Είναι Γιάλομ - θα μπορούσε κάλλιστα

να είναι του Πεσσόα . . . )

. . . Του Πεσσόα, ο οποίος συνιστά μια ανθρώ­

πι νη συνείδηση που φέρει μέσα της τους τρεις με­

γάλους Εκθρονιστές της νεωτερικότητάς μας -τον Κοπέρνικο, τον Δαρβίνο και, ιδιαίτερα βέ­βαια, τον Φρόυντ. Ο Απολεσθείς Παράδεισος

της ανθρώπινης αθωότητας -που έθετε τη Γη στο

κέντρο του σύμπαντος, έβλεπε το ανθρώπινο εί­δος κατ' εικόνα και ομοίωση του «Θεού», αντί­

κρυζε το Εγώ χωρίς μικροσκόπιο- είναι το ανη­

φορικό πεδίο στο οποίο ασκείται. Τον κατατρύ­

χει η ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά

και η μικρότητά της. Δημιουργεί το φανταστικό

σύμπαν των ετερωνύμων του για να ξεφύγει από

έναν κόσμο όπου πέπρωται να κυριαρχεί το Κακό

-«η Άγνοια, ο Φανατισμός, η Τυραννία», το κα­

τά συνθήκην και το συμβατικό-, έναν κόσμο τον

οποίο αδυνατεί να συμμεριστεί και μέσα στον

οποίο στερείται την επικοινωνία. Στη μοντέρνα διάλεκτο, αυτό τον καθιστά ριζικά ασύμβατο με

125

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

κάθε έννοια πολιτικής ορθότητας. Ανήκει στην ευγενική και σπαραχτική κατηγορία των «ξέ­νων» - των ανήμπορων να ενταχθούν σε μια ο­ποιασδήποτε μορφής συλλογικότητα: επιθυμεί να γίνει δεκτός στην ανθρώπινη κοινότητα την οποία ταυτόχρονα καταφρονεί, διψά για ανθρώπινη ε­παφή την οποία φοβάται, θα ήθελε αλλά δεν κα­ταδέχεται να τον καταλάβουν -και αναγνωρί­σουν- οι Άλλοι, είναι φύσει ευάλωτος και θέσει aπ-άνθρωπoς υπεροπτικά μοναδικός και ανε­

πούλωτα μοναχικός. Σαρδόνιος και aπαρηγόρη­τος. Ξένος, δηλαδή μόνος - αποκομμένος.

Η μοναδική χροιά της φωνής του Πεσσόα -η ενότητά της- εκπηγάζει aπό αυτόν τον πυρήνα μοναξιάς. Δεν είναι μια μοναξιά από θέση ι­σχύος. Ο Πεσσόα ασφυκτιά γιατί αισθάνεται ότι αφ' ενός δεν είναι καμωμένος για δράση, αφ' ετέ­ρου δεν είναι ικανός να επικοινωνήσει με τον πλησίον του. Δεν διαθέτει ούτε βούληση ούτε α­μεσότητα. Διπλά ανήμπορο ς, δεν μπορεί ούτε να

επιδράσει στην κοινωνία που τον περιβάλλει -βιάζοντάς την ν' αλλάξει- ούτε να αποδεχθεί τους όρους συνύπαρξης των μελών της. Είναι ψυ-

126

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

χολογικά και συναισθηματικά ανάπηρος. Δεν του απομένει παρά ο εαυτός του. Η ενδοσκόπηση υποκαθιστά την εξωστρεφή δράση, η πολλαπλό­τητα του εγώ του τη στέρηση της ανθρώπινης επαφής. Αποσύρεται -ή απογειώνεται- στον προσωπικό του Γαλαξία. Αλλά παραμένει σαν μια ανοιχτή πληγή έναντι της -«όχι αληθινής, αλ­λά πραγματικής»- ζωής. Τα όπλα της νόησής του -το νυστέρι και το μικροσκόπιο- τα στρέφει κα­τά του ίδιου του εαυτού του.

Σ' ένα νεωτερικό κόσμο, όπου ο Θεός είναι νε­κρός και σεσηπώς, οι βεβαιότητες κατεδαφισμέ­

νες και η ύπαρξή μας απογυμνωμένη από κάθε έξωθεν νόημα (ο αξεπέραστος Φρόυντ θα προ­

σέθετε και το ότι «ΤΟ Εγώ έχει πάψει να είναι αφέντης στο σπίτι της ψVχής του»), ο Πεσσόα εί­ναι υπερβολικά συνειδητός (η δική του διάγνωση είναι «κατάχρηση της σκέψης») για να βρει κα­ταφύγιο στην ψυχαναγκαστική νεύρωση μιας θρησκευτικής ή άλλης πίστης. Δεν προσφεύγει, εξάλλου, σε κανένα από τα -κατά Φρόυντ, πάλι­τρέχοντα καταπραϋντικά της οδύνης της ζωής: «Ισχυρές αποσπάσεις που μας κάνουν να παρα-

127

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

γνωρι"ςουμε την αθλιότητά μας, αναπληρωματι­κές απολαύσεις που τη μειώνουν, ναρκωτικά που μας κάνουν να μην την αισθανόμαστε». Κου­βαλάει το σταυρό του χωρίς να καταθέτει τα όπλα, ούτε να επουλώνει τα τραύματα της μονα­

χικής του πορείας. Και, με τον τρόπο αυτό, ψη­λαφίζει τα όριά του, τα όριά μας. Η εποχή μας

τον ανακαλύπτει αναδρομικά - αναγνωρίζοντας,

επιτέλους, στην αγωνία του τη δική μας αγωνία.

Αλέξανδρος Βέλιος

128

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1887

Έτος γέννησης του «ετερώνυμου» Ricardo Reis,

στο Πόρτο. Ένθερμος μοναρχικός, με κλασική

παιδεία, γιατρός το επάγγελμα. Θα σταματήσει

να γράφει το 1933.

1888

Γεννιέται στις 13 Ιουνίου στη ΛΙΟ(ΤιtΙ Ι(ί)να ( )

Fernando Αntόnίο Nogueira Pesso<l , Πl'ωη')το­

κος γιος του Joaquim de Seabra PcssOίI και Τ1\<; Maria Madalena Xavier Pinheiro Noguc i nl .

Ίδια ημερομηνία γέννησης έχει και ο ετερώνυμος

Alexander Search, τον οποίο ο Πεσσόα θα δημι­

ουργήσει στο Ντάρμπαν, ένδεκα χρόνια αργότε­

ρα.

129

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

1889

Γέννηση, στις 16 Απριλίου στη Λισσαβώνα, του

ετερώνυμου Alberto Kaeiro. Αδιαμφισβήτητος δάσκαλος όλων των άλλων ετερωνύμων, στον

οποίο ο Πεσσόα προσδίδει έναν μυστικιστικό ρό­λο. Θα πεθάνει το 1915, αλλά θα εξακολουθήσει

να γράφει μέχρι το 1930 ...

1890

Γέννηση στις 15 Οκτωβρίου του ετερώνυμου Al­

varo de Campos. Μαθητής του Whitman, υμνεί το

μηδέν με σπάνια βιαιότητα, είναι ο ποιητής της

«υπερβολικής» έκφρασης. Τα ίχνη του ξαναβρί­

σκονται στη Λισσαβώνα το 1935 - σε απενερ­

γοποιημένη κατάσταση . . .

1891 Έτος γέννησης στη Λισσαβώνα του Mario de Sa­

Carneiro, για τον οποίο ο Πεσσόα θα πει: «Δεν εί­

χε βιογραφία: είχε μόνο ιδιοφυια».

1893

Τον Ιανουάριο γεννιέται ο αδελφός του Jorge.

130

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

Τον Ιούλιο πεθαίνει ο πατέρας του από φυματίω­

ση, σε ηλικία 43 ετών. Παιδί με πρώιμη ανάπτυξη, ο Φερνάντο ξέρει ήδη

να διαβάζει και να γράφει.

1894

Ο Jorge πεθαίνει στις 2 Ιανουαρίου. Ο Πεσσόα δημιουργεί τον πρώτο του ετερώνυμο,

τον «Ιππότη de Pas, μέσω του οποίου έγραφα

γράμματα στον εαυτό μου».

1895

Η γιαγιά του, ονόματι Διονυσία (Dionisia! ) εισά­

γεται σε ψυχιατρική κλινική. Το πρώτο ποίημα του Πεσσόα χρονολογείται

από τις 26 Ιουλίου και τιτλοφορείται: «Στην αγα­

πημένη μου μαμά». Στις 30 Δεκεμβρίου η Dona Maria Madalena πα­

ντρεύεται διά πληρεξουσίου τον Joao Miguel Ro­sa, πρόξενο στο Ντάρμπαν της Ν. Αφρικής, στη βρετανική αποικία του Νατάλ.

131

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

1896

Ο Φερνάντο και η μητέρα του εγκαθίστανται στο Ντάρμπαν. Τον Νοέμβριο, γεννιέται το πρώτο από τα ετερο­

θαλή αδέλφια του, η Henriqueta Madalena.

1989 Γέννηση, τον Οκτώβριο, της αδελφής του Mada­

lena Henriqueta.

1899 Τον Απρίλιο εγγράφεται στο Γυμνάσιο του Ντάρμπαν, όπου θα μείνει τρία χρόνια. Είναι από

τους καλύτερους μαθητές.

1900

Γέννηση του αδελφού του Luis Miguel, τον Ια­

νουάριο.

1901

Τον Ιούνιο, θάνατος της αδελφής του Madalena

Henriqueta. Αρχίζει να γράφει ποιήματα στα αγγλικά.

132

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

1902

Γεννιέται τον Ιανουάριο ο αδελφός του Joao

Maria. Τον Σεπτέμβριο γράφεται στην Εμπορική Σχολή

της Νότιας Αφρικής.

1903

Σχεδιάζει και αρχίζει να συντάσσει ένα περιοδι­

κό, Ο Pαlrαdor: συνεργάζονται δεκαπέντε Άγ­

γλοι και Πορτογάλοι συγγραφείς, όλοι δικά του

επινοήματα.

1904

Τον Αύγουστο, γέννηση της αδελφής του Μα­ρίας Κλάρας. Επειδή δεν είναι Βρετανός υπήκοος, δεν δικαιού­

ται υποτροφία για ένα πανεπιστήμιο στην Αγ­

γλία. Τέλος των σπουδών του στη Νότια Αφρική.

1905

Τον Αύγουστο, επιστρέφει και εγκαθίσταται ορι­

στικά στη Λισσαβώνα. Εγγράφεται στη Φιλολο­

γία.

133

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Από το ημερολόγιό του εκείνης της χρονιάς: «Στην οικογένειά μου κανείς δεν κατανοεί τη νοητική

μου κατάσταση - κανείς. Με κορο·ίδεύουν, δεν με πιστεύουν» .

1906 Θάνατος της αδελφής του Μαρίας Κλάρας, τον Δεκέμβριο.

1907

Μένει με τη γιαγιά του, καθώς η οικογένειά του

επέστρεψε στο Ντάρμπαν. Περνά μια βαριά ψυ­χική κρίση. Εγκαταλείπει το πανεπιστήμιο. Πα­

ρακολουθεί μαθήματα σουηδικής γυμναστικής.

Η γιαγιά του πεθαίνει, αφήνοντάς του μια μικρή

κληρονομιά. Την ξοδεύει αγοράζοντας ένα τυπο­γραφείο, το οποίο καταλήγει σε χρεοκοπία.

1908

Αναλαμβάνει την εμπορική αλληλογραφία δια­φόρων οίκων. Γράφει αγγλικούς στίχους.

134

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

1910

Ποιήματα στα πορτογαλικά (ViSαO, '() Ι/{// Ι,\' /ί'lί­

zes) .

1912

Ίδρυση, τον Ιανουάριο, της κίνησης «RenίΙ­scenςa Portuguesa» στο Πόρτο. Όργανό της γί­

νεται το περιοδικό Α Aguia. Ο Πεσσόα συνεργά­

ζεται ως κριτικός λογοτεχνίας. Δουλεύει το σχέ­διο του «Φάουστ» του.

1913

Έντονη δημιουργική δραστηριότητα. Ποιήματα, άρθρα. Γράφει το πρώτο ποίημα, ένα σονέτο, με

την υπογραφή του Alvaro de Campos. Αυτή η

«κρίση αφθονίας» περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων,

τα ποιήματα Epithalamiunl (στα αγγλικά) , Ηοτα

αbsurda, Gladio.

1914

Στις 29 Ιανουαρίου αναδύεται ο ετερώνυμος Ri­cardo Reίs. 8 Μαρτίου, «θριαμβευτική ημέρα», με την f:μψι't·

135

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

νιση του άλλου ετερώνυμου, Alberto Caeiro. Τον Ιούνιο, οι πρώτες Ωδές του Ricardo Reis, έπειτα η Ode Trίuntαl του Alvaro de Campos. Ξεσπά ο πόλεμος. Βυθίζεται σε μια κρίση που του

υπαγορεύει τα πρώτα αποσπάσματα του «Βιβλί­

ου της ανησυχίας».

1915

Γράφει στα αγγλικά την πρώτη εκδοχή του ποιή­

ματος Αντίνοος. Τον Μάρτιο εκδίδεται το πρω­τοποριακό περιοδικό Ορφέας, βασικός συνεργά­της του οποίου στη σύντομη ζωή του θα είναι ο Πεσ­

σόα. Ο Alvaro de Campos (Pαssαgem dαs Horαs) και

ο Ricardo Reis (Ωδές) συνεχίζουν το έργο τους. Στην Πραιρώρια, η μητέρα του καθίσταται ημι­

πληγική.

1916

Ο Πεσσόα σκέφτεται να εγκατασταθεί ως αστρο­λόγος στη Λισσαβώνα. Τον Απρίλιο εκδίδει τη

ΗΟΓα αbsurdα. Στις 26 Απριλίου, αυτοκτονία του Sa-Carneiro με στρυχνίνη. Περίοδος λογοτεχνι­

κής στειρότητας για τον Πεσσόα. Τον Οκτώβριο,

136

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

πάντως, εκδίδει τα 14 αποκρυφιστικά σονέτα Pαssos da Cruz.

1918

Εκδίδονται σε δύο τόμους ο Αντίνοος και τα Τριά­ντα πέντε σονέτα. Γράφει ταΡοemas inconjuntos του Alberto Caeiro και τα ποιήματα Padraoo και Mos­trengo, που θα συμπεριληφθούν στο Mensagem.

1919

Άρθρο του στο περιοδικόΑcςaο: «Η σύγχρονη δη­

μοκρατία δεν είναι μόνο ψευδής σε όλο το φάσμα

των αρχών της, είναι ψευδής και σε ολόκληρο το

φάσμα των διαδικασιών της, που είναι διαδικασίες

επαναστατικές. Το να είναι κανείς επαναστάτης,

σημαίνει ότι υπηρετεί τον εχθρό. Το να είναι φιλε­λεύθερος, σημαίνει ότι μισεί την πατρίδα του. Η σύγ­

χρονη δημοκρατία είναι ένα όργιο προδοτών». Θάνατος, στις 5 Οκτωβρίου στην Πραιτώρια, του

πατρυιού του.

1920

Συναντά την Ophelia Queiroz. Είναι 19 ετών, εκεί-

137

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

νος 31 . Ο σύντομος ερωτικός -πλατωνικός- δε­

σμός τους θα παραμείνει η μοναδική γνωστή

σχέση του Πεσσόα. Γράφει μια σειρά επιτάφια επιγράμματα στα αγ­

γλικά.

1921 Υλοποιεί το πιο φιλόδοξο εμπορικό του σχέδιο: τον εκδοτικό οίκο Olisipo.

1922

Δοκίμια-συνεργασίες σε διάφορα περιοδικά.

1923 Εκδίδει τρία ποιήματα στα γαλλικά: Trois chαnsons mortes. Γράφει και νέες Ωδές του Ri­cardo Reis.

1924

Τον Οκτώβριο εκδίδεται το πρώτο τεύχος του μη­

νιαίου περιοδικού Atenα, που διευθύνει ο Πεσσόα

με το ζωγράφο Ruy Vaz.

138

mΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

1925

Στις 17 Μαρτίου πεθαίνει η μητέρα του. Χρονιά

κατάθλιψης.

1926

Ιδρυει τον Ιανουάριο το περιοδικό Revista de Co­Inercio e Conlabίlidade.

1927 Το υπογεγραμμένο απ' τον ίδιο ποίημα Mal'inha, ένα κείμενο του Alvaro de Campos και τρεις Ωδές του Ricardo Reis.

1928 Εννιά νέες Ωδές του Ricardo Reis και πλουσια

παραγωγή του A)varo de Campos . Γράφει απο­

σπάσματα του Φάουστ. Ιδρυει έναν νέο εκδοτικό

οίκο: lα Solur;;ao Editora.

1929 Επανασυνάπτει την ερωτική φιλία του με την Οφηλία, αλλά εκτιμά ότι ο γάμος είναι ασυμβίβα­

στος με τα λογοτεχνικά του σχέδια.

139

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

1930 Ποιήματα του Alberto Caeiro, Ωδές του Ricardo

Reis, κείμενα του Alvaro de Campos και 75 ποι­

ήματα με τη δική του υπογραφή. Δημοσιεύει

στο περιοδικό Presenr:;α ένα απόσπασμα του «Βι­

βλίου της ανησυχίας».

1931

Νέα χρονιά πλούσιας ποιητικής παραγωγής. Στις

29 Μαρτίου η Οφηλία του στέλνει το τελευταίο

από δώδεκα αναπάντητα γράμματά της . Η ρήξη

είναι οριστική. Τον Απρίλιο γράφει ένα από τα

πιο φημισμένα ορθώνυμα ποιήματα με την υπο­

γραφή του: AutopsicograJia.

1932

Νέα αποσπάσματα του «Βιβλίου της ανησυχίας».

Δημοσιεύει το αποκρυφιστικό ποίημά του Inicia­

ςαο.

1933

Ν έα ψυχολογική κρίση, που συνοδεύεται όμως

από πλούσια ποιητική παραγωγή: 5 1 ποιήματα

140

ΠΙΣΩ Απα ΤΙΣ ΜΑΣΚΕΣ

που φέρουν τη δική του υπογραφή, Tabacαria του Alvaro de Campos, αποσπάσματα του Φάουστ.

1934

Επιδίδεται σε «λα"ίκά τετράστιχα». Το Mensagem

αποσπά ένα βραβείο «Β' κατηγορίας» στο δια­

γωνισμόΑnterο de Quental της Γραμματείας Εθ­νικής Προπαγάνδας.

1935

Τον Μάρτιο δημοσιευει το πρώτο «σαρκαστικό»

του ποίημα κατά του Σαλαζάρ: Το νέο κράτος. Τον 1ουνιο, ένα ποίημα απελπισίας : Elegia na

Sombra.

Έχουν προηγηθεί. ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα

προορισμένο να δημοσιευθεί μετά το θάνατό του

κι ένα σπαρακτικό ποίημα απευθυνόμενο στη μα­

καρίτισσα μητέρα του. Προαισθάνεται τον επι­

κείμενο θάνατό του; Τον διακατέχει ένας επίμο­νος πεσιμισμός. Στις 29 Νοεμβρίου, εισάγεται στο

γαλλικό νοσοκομείο της Λισσαβώνας μετά από

μια ισχυρή κρίση ηπατικών κολικών. Η τελευταία

φράση που γράφει είναι στα αγγλικά: «ι know

141

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

not what tomorrow will bring» [δεν γνωρίζω τι θα φέρει το αύριο] . Πεθαίνει στις 30 Νοεμβρίου,

στις 20.30. Στην κηδεία του, εκτός από την οικο­

γένεια, θα παρευρεθούν καμιά πενηνταριά φίλοι. Στην επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του,

η πορτογαλική κυβέρνηση μετέφερε τον τάφο του

στο Μοναστήρι των Ιερωνύμων, ανάμεσα σε εκεί­

νους του Καμόενς και του Βάσκο ντε Γκάμα.

142

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ FERNANDO PESOA ΠΙΣΩ ΑΠΟ Τ/Σ ΜΑΣΚΕΣ, ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

λλΕΞΑΝΔΡΟΥ ΒΕΛΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΗ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΤΣΙΚΟΥΔΗ, ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕ­

ΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΕ Β'

ΕΚΔΟΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ GR ARTS ΤΟΝ

ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 2005. Η Γ' ΕΚΔΟΣΗ ΤΥ­

ΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΤΟΝ

ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 2007 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ

ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΡΟΕΣ, ΛΟΜΒΑΡΔΟΥ 31-35, ΑΘΗΝΑ 1 1 4 73, ΤΗΛ. 210-6429409,

FAX 210-6411597

Τ ον Πεσο?α (1888-1935) κατατρύχει η ματαιότητα

της OVΘρώΠ1νης ύπαρξηιΥ αλλά και η μικρότητά

της. Δημιουργεί το φαντασnκό σύμπαν των ετε� ρωνύμων του για να ξεφύγει από έναν κόσμο

όπου πέπρωται να κυριαρχεί το Κακό -«η ΆγνOlα, ο Φαναnσμός, η Τυραννία», το κατά συνθήκην και

το συμβοnκό-, έναν κόσμο τον οποίο αδυνατεί Υα

συμμέΡlOτεί και μέσα στον οποί,Ο στερείται την

εΠΙΚOlνωνία.

Ανήκει στην ευγενική και σπαραχnκή κατηγορία των « ξένων» - των ανήμπορων να ενταχθούν σε μια ΟΠOlασδήποτε μορφής συλλOYI�ότητα. Κουβαλάει το σταυρό του χωρίς να_καταθέτει τα

όπλα, ούτε να επουλώνει τα τραύματα της μονοχι­κής του πορείας. Και, με τον τρόπο αυτό, ψηλαφίΖει

τα όριά του, τα όριά μας. Η εΠΟΧή μας τον ανακα­"λύπτει αναδρομικά - αναγνωρίΖοντας, εππέλους,

στην αγωνία του τη δική μας αγωνία.

ISBN 960-283 -228-2 Ι

, 11��I����IIIJ����II ,