Διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργουΓιούλη Χρονοπούλου Μάιος 2018

Στόχοι της διδασκαλίας της Λογοτεχνίας

• Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας εξυπηρετεί πολλαπλούς στόχους: επικοινωνιακούς, αναγνωστικούς, γλωσσικούς, αξιακούς, ιστορικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς, αισθητικούς, κλπ.

• (συγκρότηση κοινωνικής ταυτότητας, κριτική αυτογνωσία, διαπολιτισμική συνείδηση, κ.ά.)

• Η ιεράρχηση των στόχων είναι ανάλογη και με τα προγράμματα σπουδών και με τις λογοτεχνικές θεωρίες που κάθε φορά κυριαρχούν.

• Συγγραφέας (ιστορικοφιλολογική μέθοδος)

• Κείμενο (φορμαλισμός, δομισμός, νέα κριτική)

• Αναγνώστης (αναγνωστικές θεωρίες: πρόσληψης, αναγνωστικής ανταπόκρισης, συναλλακτική)

• Η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου ακολουθεί παρόμοια λογική και υπακούει σε αντίστοιχους στόχους.

Φιλαναγνωσία

• Η ενίσχυση της φιλαναγνωσίας θεωρείται βασικός σκοπός και συνδέεται με την ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων στην τάξη (όχι υποχρεωτικά ολόκληρων έργων).

«Το στοίχημα της φιλαναγνωσίας κερδίζεται στην εφηβεία»

Η ιδιαιτερότητα της Λογοτεχνίας

Μάθημα και Τέχνη

Έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι δεν πρέπει να διδάσκεται, δεν πρέπει να διαμεσολαβείται.

Η λογοτεχνία ως τέχνη, ως αισθητική εμπειρία

• Σερζ Ντουμπρόφσκι (Serge Doubrovsky, συγγραφέας & καθηγητής Λογοτεχνίας): «Διδάσκω λογοτεχνία σημαίνει καθιστώ κάποιον ικανό να την απολαμβάνει. Ακριβέστερα, να την απολαμβάνει καλύτερα. Κατανοώντας, δηλαδή, εκλεπτύνοντας την απόλαυσή του. Ένα πνευματικό Καμασούτρα, τελικά.»

• Άραγε η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου μπορεί να εξυπηρετήσει επαρκέστερα αυτή τη φιλοδοξία; Mike Stilkey

Το ολόκληρο λογοτεχνικό έργο στο σχολείο

• Τα τελευταία χρόνια τα Π.Σ. εισηγούνται τη διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου.

• Η προτροπή συνοδεύεται από κάποιες οδηγίες στο Γυμνάσιο, αλλά όχι στο Λύκειο.

• Η ανάγνωση ολόκληρου λογοτεχνικού έργου θεωρείται αναγκαία για την πλήρη επαφή του νέου με τη λογοτεχνία, για την καλλιέργεια της αγάπης προς το βιβλίο, για την εκλέπτυνση του νου και της ψυχής, αποτελώντας έναν από τους στόχους της εκπαίδευσης.

Ως προς το ολόκληρο λογοτεχνικό έργο• Υπήρχε ως γενική οδηγία στη Β΄ Λυκείου (με 16 κείμενα) (2014-15):

• «Κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, εφόσον είναι εφικτό, οι μαθητές θα μπορούσαν να μελετήσουν δύο (2) το πολύ λογοτεχνικά βιβλία, διαφορετικά ο καθένας, στο πλαίσιο της καλλιέργειας της φιλαναγνωσίας, και να παρουσιάσουν στην τάξη, με συντονισμό του διδάσκοντος, σχετικές εργασίες, ατομικές ή ομαδικές, αξιοποιώντας μεταξύ άλλων και μέσα που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες. Επισημαίνεται ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης των μαθητών, ωστόσο τα λογοτεχνικά βιβλία δεν συμπεριλαμβάνονται στην ύλη.»

• Στον εξορθολογισμό απαλείφθηκε (με 10 κείμενα).

Στο Γυμνάσιο

Υπάρχουν οδηγίες, αλλά δεν απαντούν σε όλα τα

ερωτήματα. Από την άλλη, σε κάποια σημεία είναι πολύ

λεπτομερειακές.

«Σε όλες τις τάξεις προτείνεται να οργανώνονται

δραστηριότητες που προωθούν τη φιλαναγνωσία.

Οι μαθητές μπορούν να διαβάζουν στη διάρκεια του σχολικού έτους ένα ή δύο λογοτεχνικά βιβλία είτε

του ίδιου συγγραφέα είτε του ίδιου θέματος είτε του ίδιου είδους. (…

να λαμβάνονται υπόψη και οι αναγνωστικές προτιμήσεις τους).

Είτε διαβάζουν διαφορετικά βιβλία είτε γίνεται ανάγνωση κοινού βιβλίου ανά ομάδες.

Την ανάγνωση του βιβλίου μπορούν να συνοδεύουν και άλλες δραστηριότητες, όπως πρόσκληση του συγγραφέα,

δημιουργική γραφή, δραματοποίηση κ.ά.

… η συγκεκριμένη δραστηριότητα αποτελεί

κριτήριο αξιολόγησης, αλλά τα λογοτεχνικά βιβλία δε

συμπεριλαμβάνονται στην ύλη των εξετάσεων.»

Οδηγίες

«Πετυχημένη είναι εκείνη η ανάγνωση και παρουσίαση βιβλίου, η οποία επιτρέπει στον μαθητή:

α) να αντλεί βασικές πληροφορίες για το πού, πότε, εκτυλίσσεται η ιστορία, ποιοι είναι οι βασικοί ήρωες, ποιος μιλά, ποιος είναι ο αφηγητής, ποια η εξέλιξη της ιστορίας, ποιο το θέμα, οι ιδέες που διατυπώνονται

β) να συσχετίζει τα κείμενα με τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα

γ) να εκφράζει προσωπικές εκτιμήσεις δικές του σκέψεις, συναισθήματα, ερμηνείες και να θέτει θέματα προς συζήτηση

δ) να συνδέει και να συγκρίνει τα κείμενα με άλλα κείμενα και καλλιτεχνικές δημιουργίες

ε) να εξετάζει το κείμενο με κριτική διάθεση, να αξιολογεί ιδέες, πράξεις και χαρακτήρες, να εντοπίζει αντιφάσεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα.»

Ενδεικτικός σχεδιασμός διδασκαλίας

Α΄ φάση: Πριν την ανάγνωση (1-2 ώρες)

Στόχος: εισαγωγή στο θέμα - εξοικείωση -κινητοποίηση ενδιαφέροντος

Προτάσεις:

Ακρόαση ενός τραγουδιού σχετικού με το θέμα

Απόσπασμα από ένα κινηματογραφικό ή τηλεοπτικό έργο

Ανάγνωση μικρού αποσπάσματος από το μυθιστόρημα για έξαψη περιέργειας

Διατύπωση υποθέσεων σχετικά με περιεχόμενο, στοιχεία του μύθου, ήρωες, κ.ά.

Β΄ φάση: Προσεκτική ανάγνωση του κειμένου(3 – 4 ώρες)

Ανάγνωση στην τάξη, αλλά και στο σπίτι

(σταματά η συλλογική ανάγνωση σε κρίσιμο σημείο της δράσης, ώστε να συνεχίσουν μόνοι)

ή εναλλάξ συλλογική - ατομική ανάγνωση

• Χωρισμός σε ομάδες – Συζήτηση για:

• σχέση κεντρικού ήρωα με άλλα πρόσωπα του κειμένου, προσδοκίες των άλλων από τον ήρωα, πώς εξελίσσεται ο ρόλος του, ποιοι παράγοντες επιδρούν στο ρόλο των προσώπων, κλπ.

• χώρο, τον χρόνο, τον αφηγητή, την αφήγηση, τη γλώσσα του κειμένου

• στοιχεία της πλοκής (ποιος είναι ο «μύθος», αν υπάρχει εξέλιξη της πλοκής, κορύφωση της δράσης, τεχνάσματα).

• Κάθε ομάδα μπορεί να σκιαγραφήσει άλλον ήρωα εκτός από τον κεντρικό.

Jacob Lawrence

• Οι απαντήσεις (προφορικές και γραπτές) στηρίζονται στο κείμενο (παραπομπές).

• Οι ομάδες παρουσιάζουν.

• Κάποια μπορεί να αποτελέσει εργασία για το σπίτι.

• Η τάξη διαθέτει 1-2 ώρες για μία πρώτη συζήτηση - οι ομάδες της τάξης ανακοινώνουν τις διαπιστώσεις τους –αναδεικνύονται οι διαφορετικές οπτικές.

Ekaterina Panikanova

• Στο σημείο αυτό ανατίθενται ποικίλες δραστηριότητες:

• Αναδιήγηση μέρους τμήματος της ιστορίας από την οπτική γωνία ενός άλλου ήρωα

• Δημιουργία σκηνής συνάντησης του αναγνώστη με τον ήρωα

• Δραματοποίηση κομβικών σκηνών που παρουσιάζουν εσωτερικές ή εξωτερικές συγκρούσεις χαρακτήρων, διλήμματα των ηρώων, κ.λπ.

• Αλλαγή του αφηγητή της ιστορίας προκειμένου να δοθεί έμφαση στη σημασία της «φωνής» (φωνή ενηλίκου, άνδρα, γυναίκας, νέου, νέας).

• κλπ.

Γ΄ φάσηΜετά την ανάγνωση(3 ώρες)

Βιβλιοπαρουσίαση του συγκεκριμένου έργου ή βιβλιοκριτική για τη σχολική εφημερίδα

Αναζήτηση κειμένων του ίδιου συγγραφέα –σύντομη παρουσίαση

Παρουσίαση άλλων κειμένων με παρόμοια θεματική

Δίνουν ένα άλλο τέλος ή έναν άλλο τίτλο στο κείμενο

Προσωπική κριτική και στάση για το κείμενο με αιτιολόγηση (ευαρέσκεια – απαρέσκεια)

Πρόσληψη με όποιον άλλον τρόπο: ζωγραφική, μουσική, θέατρο, ελεύθερο κείμενο, κλπ.

Ωστόσο, ερωτήματα εξακολουθούν

Με ποια κριτήρια γίνεται η επιλογή του έργου / των έργων;

Ποιος αποφασίζει για το βιβλίο που θα μελετηθεί;

Πώς γίνεται η ανάγνωση του έργου;

Γιατί πρέπει ή δεν πρέπει να διαβαστεί το κείμενο στην τάξη;

Θα διαβαστεί μονομιάς ή τμηματικά;

Τι σημαίνει «διαβάζω ένα κείμενο» και μάλιστα με την προοπτική της κριτικής ανάγνωσης (;);

Πώς ερμηνεύεται το κείμενο; Είναι αποδεκτή κάθε ερμηνεία;

Μήπως πρέπει το έργο να μην διδάσκεται μεμονωμένα, αλλά να εντάσσεται σ’ έναν κύκλο μελέτης;

Οι στόχοι πρέπει να είναι σταθεροί ή να υπάρχει ευελιξία;

Τι συμβαίνει σήμερα

• Κατά πόσον η υπόδειξη του προγράμματος σπουδών υλοποιείται από τους εκπαιδευτικούς;

• Για την απάντηση στο ερώτημα απηύθυνα ένα ερωτηματολόγιο προς τους εκπαιδευτικούς των σχολείων ευθύνης μου, ένα είδος άτυπης έρευνας.

Nikolaj Petrovich Bogdanov Belsky “Το σχολείο του χωριού”

Το ερωτηματολόγιο μιας άτυπης έρευνας

• Έχετε διδάξει ολόκληρο λογοτεχνικό έργο εντός του μαθήματος;

• Έχετε διδάξει ολόκληρο λογοτεχνικό έργο στο πλαίσιο προγράμματος;

• Το κάνετε συστηματικά;

• Δουλέψατε ένα έργο για όλη την τάξη ή όχι;

• Ποιο έργο (ή έργα) διδάξατε;

• Με τι κριτήρια το επιλέξατε;

• Πώς προμηθευτήκατε τα βιβλία;

• Πόσο χρόνο αφιερώσατε;

• Ποια μέθοδο ακολουθήσατε;

• Υπήρξε ανάγνωση μέσα στην τάξη (εν μέρει ή εν όλω) ή στο σπίτι;

• Αναθέσατε εργασία σε ομάδες ή ατομικά;

• Πώς παρουσιάστηκε η δουλειά;

• Πώς εξασφαλίσατε ότι διαβάστηκε και μελετήθηκε το έργο;

• Ποια συμπεράσματα βγάλατε από την εμπειρία; Ως προς τη δική σας δουλειά, ως προς την ανταπόκριση των μαθητών;

• Συμπληρώστε με όποια άλλη χρήσιμη πληροφορία σχετικά με τη διαδικασία.

Τα δεδομένα της έρευνας

Από ένα σύνολο περίπου 450 φιλολόγων στα σχολεία της αρμοδιότητάς μου απάντησαν 33, που σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό έχουν ασχοληθεί με τη διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου (συνήθως εντός και σπανιότερα εκτός μαθήματος).

Ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι για διάφορους λόγους δεν απάντησαν όλοι όσοι έχουν διδάξει ολόκληρο λογοτεχνικό έργο, και πάλι ο αριθμός είναι πολύ μικρός, δηλαδή λίγο πάνω από το 7%.

Αυτό είναι λογικό, δεδομένου ότι (ανάμεσα σε άλλους λόγους) η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου είναι ένα αρκετά δύσκολα διαχειρίσιμο ζήτημα, (η υπόδειξη του Π.Σ. δεν συνοδεύεται από συστηματική μεθοδολογία).

Pawel Kuczynski

Το σημερινό σεμινάριο είναι ουσιαστικά η ανταπόκριση σε μια ανίχνευση αναγκών.

Ένιωθα κι εγώ την ανάγκη ως σύμβουλος να ασχοληθώ με το θέμα, κρίνοντας ότι υπάρχει ένα κενό στον τομέα αυτόν.

Μια αναγκαία διευκρίνιση

Μιλώντας γενικά για ολόκληρο

λογοτεχνικό έργο εννοούμε:

Μυθιστόρημα

Νουβέλα

Ποιητική συλλογή

Συλλογή διηγημάτων (όταν υπάρχει ενότητα)

Σπανιότερα αναφερόμαστε σε εκτενές διήγημα

Η μεγαλύτερη δυσκολία είναι στο

μυθιστόρημα.

Οι συνάδελφοι απάντησαν έχοντας

κατά νου όλες τις παραπάνω κατηγορίες.

Μια αναγκαία διευκρίνιση

θα μπορούσε να είναι:

Εικονογραφημένη ιστορία

Κόμικς

Graphic novelΘεατρικό έργο

Επίσης

Οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών

Έχετε διδάξει ολόκληρο λογοτεχνικό έργο εντός του μαθήματος;

Σχετικά με το ερώτημα αυτό όλοι απάντησαν θετικά,

φυσικά.

Κάποιοι δίδαξαν και σε προγράμματα

φιλαναγνωσίας, πράγμα ευκολότερο με μια έννοια

(ελευθερία, όχι πίεση, βασικό περιεχόμενο ενός τέτοιου προγράμματος) ή

και εθελοντικά εκτός ωρολογίου προγράμματος και εκτός προγραμμάτων.

Γυμνάσια: 21 Λύκεια: 12

Το κάνετε συστηματικά;

Στην ερώτηση αυτή απάντησαν θετικά 13 συνάδελφοι, ενώ οι

υπόλοιποι είτε το κάνουν μία χρονιά είτε πάντως λιγότερο

συστηματικά.

Οι τρόποι πολλοί και διαφορετικοί

Γενικά εκφράστηκε αμηχανία από τους συναδέλφους σχετικά με το θέμα και

ανασφάλεια (ακόμη και από αυτούς που τα κάνουν συστηματικά) – λογικό, εφόσον δεν υπάρχουν

κατευθυντήριες γραμμές.

«Θεωρώ ότι αν είχαμε ως φιλόλογοι κάποιες

συγκεκριμένες προτάσεις βιβλίων και δραστηριοτήτων

ανά τάξη, σε ρεαλιστικά πλαίσια πάντα –εννοώ

ωρολογίου και απαιτήσεων αναλυτικού προγράμματος-, ίσως τολμούσαμε πιο εύκολα

ή/και πιο συχνά.»

Σχετικά με τα κριτήρια επιλογής του βιβλίου

Τα συνηθέστερα κριτήρια:

Θέμα με ενδιαφέρον για τους μαθητές (αγγίζει την καθημερινότητα, την ηλικία)

Θέμα συγγενικό με τις θεματικές ενότητες του βιβλίουτης Λογοτεχνίας (κάποτε και της Ιστορίας)

Έργο του οποίου απόσπασμα υπάρχει στο βιβλίο (και ενδιαφέρει τα παιδιά)

Βιβλίο που αρέσει στον εκπαιδευτικό

Βιβλίο που αναδεικνύει βασικές ιδεολογικές παραμέτρους – θέματα για προβληματισμό

Βιβλίο που έχει γραφεί από καταξιωμένο δημιουργό ή από ζώντα, ώστε να προσκληθεί στο σχολείο

Βιβλίο με φρέσκια ή δουλεμένη γλώσσα, σύγχρονο ή κλασικό

Βιβλίο που έχει αισθητική καλλιτεχνική αξία, ποιότητα

Βιβλίο που ανταποκρίνεται στις δυνατότητες των συγκεκριμένων παιδιών

Το αν, π.χ., έχει γίνει θεατρικό ή κινηματογραφικό έργο, αν υπάρχει εικονογράφηση, υλικό εποχής, κλπ.

Επίσης η έκταση (όχι τεράστιο), η κοσμιότητα (όχι ακρότητες)

Συνήθως ένας - κατά το δυνατόν - συνδυασμός των παραπάνω.

Επίσης

Επιλογή βιβλίου

• Συχνά η επιλογή γίνεται από κοινού με τους μαθητές, οι οποίοι καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα σε κάποιους προτεινόμενους τίτλους που επεξηγούνται από τον εκπαιδευτικό.

• Γενικά είναι σωστό να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη τους.

• Σε κάθε περίπτωση, αν δεν αρέσει στα παιδιά το έργο, το εγχείρημα καταδικάζεται σε αποτυχία.

Επιλογή βιβλίου

• Συνήθως επιλέγεται ένα βιβλίο για όλη την τάξη

• Κάποιες φορές διαφορετικά βιβλία για διαφορετικούς μαθητές ή ομάδες της τάξης

• Στην Α΄ Λυκείου, που λειτουργεί ομαδοσυνεργατικά, κάθε ομάδα άλλο βιβλίο

• Κάποιες φορές αποκλειστικά επιλογή μαθητών (παρουσιάζουν όποιο βιβλίο θέλουν)

• Κάποιες φορές προτείνονται περισσότερα βιβλία και επιλέγεται το ένα από τους μαθητές

• Επίσης έχουν επιλεγεί και ελληνικά και ξένα έργα

Σχετικά με το θέμα της προμήθειας του βιβλίου

Αγορά με σημαντική έκπτωση, κατόπιν συνεννόησης, από βιβλιοπωλείο ή από τον εκδοτικό οίκο

Συνεισφορά συλλόγου γονέων

Αγορά ατομική – συνδυασμός με δανεισμό του βιβλίου

Εκ περιτροπής αντίτυπο/α στους μαθητές

Δανεισμός από τη βιβλιοθήκη του σχολείου ή της περιοχής εκ περιτροπής, αμοιβαίος δανεισμός μεταξύ μαθητών

Σχετικά με το θέμα της προμήθειας του βιβλίου

Ανάγνωση στην τάξη. Αν διαβάζεται εξ ολοκλήρου μέσα στην τάξη μπορεί να υπάρχει ένα αντίτυπο ή λίγα.

Φωτοτυπίες αποσπασμάτων (ή ολόκληρου μικρού έργου σταδιακά)

Ηλεκτρονική έκδοση

Κάποιες φορές το έχουν ήδη τα παιδιά, π.χ. Μικρός πρίγκιπας

Σε μία περίπτωση: σκανάρισμα του σχετικού διηγήματος –σμίκρυνση και συρραφή - φωτοτύπηση).

Σε μία περίπτωση: ακουστική ηλεκτρονική έκδοση (για τυφλούς) Πανελλήνια Ένωση Τυφλών, υπηρεσία ομιλούντων βιβλίων.

Διδασκαλία ή όχι

• Κάποιοι συνάδελφοι επιλέγουν να ορίσουν βιβλία προς παρουσίαση σε μαθητές (με κάποιες ερωτήσεις) χωρίς να τα διδάσκουν ακριβώς.

• Ανάθεση ανάγνωσης

• Ή γίνεται κάτι σα λέσχη ανάγνωσης (διάβασμα, λίγη συζήτηση, έκφραση συναισθημάτων, εντυπώσεων)

• Και στο πλαίσιο να ξεφεύγουν τα παιδιά από τη ρουτίνα

• Πρωτοβουλίες συναδέλφων για λογοτεχνικά εργαστήρια, πρότζεκτ για βιβλία (εντός του μαθήματος), εκτός από προγράμματα φιλαναγνωσίας.

Σχετικά με τη μέθοδο ανάγνωσης

• Ένα βασικό ερώτημα: Διαβάζουμε στο σχολείο (όλο ή μέρος) ή αναθέτουμε την ανάγνωση στο σπίτι;

Charles West Cope, Μια ζωή που περνά ευχάριστα

• Θέματα ελέγχου, χρόνου, ουσίας

• Πέραν του ότι δεν ελέγχεται εύκολα το διάβασμα στο σπίτι, υπάρχει το ζήτημα της απόλαυσης της ανάγνωσης. Πολλοί (και συνάδελφοι) θεωρούν ότι είναι μεγάλο κέρδος η ανάγνωση στο σχολείο.

• Άλλοι θεωρούν προτιμότερη την ατομική ανάγνωση (ρυθμοί, προσωπική σχέση) -Χάνεται άραγε η απόλαυση της σιωπηρής, προσωπικής ανάγνωσης στο σχολείο;

• Από την άλλη, υπάρχει το ζήτημα του χρόνου -προφανώς δεν μπορεί ή είναι δύσκολο να διαβαστεί όλο το έργο στο σχολείο (;)

• Η γνώμη μου: τουλάχιστον κάποιο τμήμα στο σχολείο (μοίρασμα ατμόσφαιρας)

Θάλεια Φλωρά- Καραβία

Ανάγνωση

• Πολλοί συνάδελφοι ακολουθούν τη μέθοδο της ανάγνωσης μέσα στην τάξη (από τους ίδιους ή και από προετοιμασμένους μαθητές) ολόκληρου του έργου ή τμημάτων (συμπλήρωση στο σπίτι)

• Αλλά και ανάγνωση μόνο στο σπίτι με φύλλο οδηγιών και εργασίας

• Αναγνωστικές οδηγίες

• Πώς εξασφαλίζεται η ανάγνωση στο σπίτι; Από ατομικές εργασίες, περιλήψεις, κ.ά.;

• Φαίνεται πως τίποτε από αυτά δεν είναι αρκετό.

• Κάτι ανάλογο: Μουσικο-θεατρο-κινητική ανάγνωση

Nella Marchesini

• Το βασικό είναι να κερδηθεί το παιδί στην ανάγνωση, να του αρέσει.

• Κάποιοι συνάδελφοι κάνουν την ανάγνωση σε άλλο χώρο, π.χ. βιβλιοθήκη (ίσως και με μουσική υπόκρουση), προκειμένου να συγκροτείται ένα διαφορετικό κλίμα (φυσικά δεν υπάρχουν θρανία, αλλά ελεύθερες καρέκλες, κλπ.)

• Κάποιοι επιλέγουν την αποσπασματική ανάγνωση του μυθιστορήματος (παραλείπουν ορισμένα κομμάτια, τα καλύπτουν με αφήγηση)

Karen Whitworth

Χρόνος που αφιερώνεται

• 6-12 ώρες (συνήθως), αλλά και λιγότερο ή και περισσότερο, ακόμη και μέχρι 1 τετράμηνο (στην Α΄ Λυκείου)

• Φυσικά, στα μικρότερα έργα λιγότερος χρόνος (διηγήματα)

• Πολλοί συνάδελφοι αφιερώνουν τη μια από τις δύο ώρες της Λογοτεχνίας για όλο το χρόνο ή για ένα εξάμηνο.

Anselm Kiefer

Σχετικά με τη μέθοδο διδασκαλίας

• Πολλές μέθοδοι

• Ολοκλήρωση ανάγνωσης και μετά εργασίες

• Διακοπτόμενη ανάγνωση για συζήτηση, ανασκόπηση, πρόβλεψη

• Ανάθεση εργασιών, ατομικά – ομαδικά

• Περισσότερες ή λιγότερες εργασίες (πολλοί επιλέγουν να μην πιέσουν, να είναι πιο χαλαρή η δραστηριότητα)

• Περισσότερο ή λιγότερο συμμετοχικές, ίσως και διερευνητικές

• Παρουσίαση εργασιών στο τέλος ή και ενδιάμεσα της ανάγνωσης

• «Η ανάγνωση έγινε μέσα στην τάξη και τα παιδιά κρατούσαν ημερολόγιο ανάγνωσης, στο οποίο σημείωναν ενέργειες, σκέψεις, συναισθήματα και ό,τι άλλο τα ενδιέφερε και σε σχέση με την εργασία που είχαν αναλάβει. Συχνά στο τέλος της ώρας συζητούσαμε, σχολιάζαμε, αλλά και …παίζαμε»

Σχετικά με την αξιολόγηση (δεν ρωτήθηκε ρητά)

• Άλλοι συνάδελφοι κάνουν συστηματική αξιολόγηση, άλλοι όχι ή καθόλου

• Επίσης γίνεται αυτοαξιολόγηση ομάδων ή αμοιβαία ετεροαξιολόγηση.

Alireza Darvish

Σχετικά με τις εργασίες

• Ομαδικές ή ατομικές ή και τα δύο

• Φύλλα εργασίας ή όχι

• Εργασίες στην τάξη ή/ και στο σπίτι

• Κάποιες φορές καθόλου εργασίες στο σπίτι –όλα πιο χαλαρά – συζήτηση και δραστηριότητες μέσα στην τάξη

• Κάποιες φορές λίστα εργασιών για ελεύθερη επιλογή

Περιεχόμενο εργασιών

• Κάλυψη των πτυχών του βιβλίου (χαρακτήρες, πλοκή, αφήγηση, ευρήματα, ιδεολογία, αξίες, κλπ.)

• Κάποιες φορές δίνεται και πρόσθετο υλικό (για συγγραφέα, συνεντεύξεις, για έργο, κριτικές, κλπ.)

Δραστηριότητες και μετα-δραστηριότητες

• Σημαντικό το μετά

• Καλλιτεχνική έκφραση (δραματοποίηση, θεατρικός μονόλογος, βίντεο, εικαστικά, μουσική, δημιουργική γραφή, κλπ.)

• Αναζήτηση / δημιουργία (εικαστικών, μουσικής, κλπ.)

• συμπλήρωση ερωτηματολογίου, παζλ, σταυρολέξου, θεατρικές τεχνικές, σύντομο δρώμενο, παιχνίδια ρόλων, κλπ.

• δημιουργία συνεργατικών κειμένων

• δημιουργική παρουσίαση βιβλίου,, κριτικός στοχασμός, συνάντηση με τον/τη συγγραφέα, κ.ά.

• Έκφραση αρέσκειας, απαρέσκειας

• «Η εργασία που πρέπει να παραδώσουν είναι σχετικά μικρή και μπορεί να είναι κάποιοι σελιδοδείκτες, η συνέχεια ή ένα διαφορετικό τέλος της ιστορίας, η δημιουργία ενός powerpoint ή ενός σχετικού βίντεο, η μεταγραφή ενός κεφαλαίου σε σενάριο.... κλπ.. , οτιδήποτε με άλλα λόγια δεν θυμίζει μάθημα...»

• «Στην α΄ γυμνασίου, αφού διαβάσουμε κάποια παραμύθια και μιλήσουμε για τις μεταμορφώσεις, θα γράψουν μέσα στην τάξη το δικό τους παραμύθι μεταμόρφωσης και θα δημιουργήσουν το δικό τους βιβλίο…»

• «Σε κάθε διδακτική ώρα διαβάζουμε περίπου για ένα μισάωρο και στη συνέχεια συζητάμε πάνω στο απόσπασμα, κάνουμε δραστηριότητες δημιουργικής γραφής με μικρά κειμενάκια τα οποία αναρτούμε σε χρωματιστά χαρτόνια στην τάξη, κάνουμε αυθόρμητο λόγο πάνω σε λέξεις – κλειδιά του αποσπάσματος… Στο τέλος συγκεντρώνω το υλικό από ό,τι έγραψαν και έφτιαξαν τα παιδιά και τους φτιάχνω ένα μικρό τετραδιάκι, το οποίο το παίρνουν όλοι, για να έχουν ένα ενθύμιο από αυτήν την εμπειρία.»

Σχετικά με τα συμπεράσματα

• Η συντριπτική πλειοψηφία των απαντήσεων έκανε λόγο για μια διαδικασία που άρεσε στα παιδιά, ήταν απελευθερωτική, ξέφυγε από τα συνήθη δεδομένα του σχολείου και κινητοποίησε ακόμη και αδύναμους μαθητές.

• Βοήθησε τα παιδιά να εκφραστούν, ιδίως με τις ελεύθερες εργασίες πρόσληψης. Απαλλαγή από το φόβο του σωστού.

• Αγάπη για την αφήγηση

• Γίνεται δουλειά σε βάθος, πράγμα δημιουργικό για μαθητές

• Μπαίνουν στην ουσία της λογοτεχνίας

• Δημιουργείται αισθητική απόλαυση

• «Απολαμβάνουν το σύνολο ενός έργου, κατανοούν με πληρότητα τα διαδραματιζόμενα, τους χαρακτήρες, τη μορφή του έργου, συμπάσχουν με τους ήρωες και οδηγούνται στην «κάθαρση»!»

• Κουραστικό για τον καθηγητή

• Σε πολλές περιπτώσεις υπήρχε όχι απλώς πρόκληση ενδιαφέροντος, αλλά και ενθουσιασμός (αγωνία για τη συνέχεια του έργου), έκφραση επιθυμίας και για άλλα μυθιστορήματα (αυτό σημαίνει ότι το περίμεναν από το σχολείο – θα έκαναν άραγε το βήμα μόνοι τους;)

• Πολλοί μαθητές μεταστράφηκαν στην πορεία από αρνητικοί σε θετικοί, όταν το βιβλίο τους κέρδιζε.

• Σε πολύ λιγότερες περιπτώσεις τα αποτελέσματα ήταν κατώτερα των προσδοκιών των εκπαιδευτικών. Κάποιες φορές δημιουργήθηκε η αίσθηση της αγγαρείας. Πάντως, φαίνεται η αποδοχή να σχετίζεται και με την επιλογή του κειμένου, καμιά φορά και με τη φουρνιά των μαθητών.

• Παρά, ωστόσο, το συνήθως θετικό της εμπειρίας, δεν υπηρετήθηκε πάντα και σίγουρα δεν εξασφαλίστηκε ο στόχος της φιλαναγνωσίας (ή και αναγνωστικής δεξιότητας), της σταθερής σχέσης με το βιβλίο.

• Δεν είναι, πάντως, εύκολο να διερευνηθεί η σταθερότητα της επίδρασης, αλλά ασφαλώς η επαφή με ένα πλήρες έργο διευκολύνει εξ αντικειμένου αυτόν τον στόχο.

• Κάποτε εμπόδιο η γλώσσα (ακόμη και η παλιά δημοτική, ο άλλος τρόπος γραφής, ο πιο γλαφυρός), άλλοτε όμως τους έχει κερδίσει η γλώσσα του Βιζυηνού ή του Παπαδιαμάντη

• (Αλλά δεν πρέπει να τον γνωρίσουν κι αυτόν;)

• «Η ανταπόκριση υπήρξε ενθουσιώδης. Ανέτρεψε τη σχολαστικότητα των καθιερωμένων μαθημάτων, κινητοποίησε μαθητές και μαθήτριες που υπήρξαν αδρανείς μέχρι τότε, έφερε στην επιφάνεια ταλέντα που δεν είχε επιτραπεί να εκδηλωθούν και ανέτρεψε την μέχρι τότε ιεραρχία καλών (επιμελών) και κακών μαθητών γιατί προώθησε την αντίληψη, τη δημιουργικότητα, την κατανόηση και τον προβληματισμό, απαξιώνοντας την αποστήθιση.»

• Θα μπορούσε κομμάτι της ύλης (θεματική ενότητα) να καλύπτεται με αυτόν τον τρόπο

Έργα που επιλέχθηκαν

Ποίηση - Διηγήματα• Ποίηση

• Γιώργος Σεφέρης: «Μυθιστόρημα»

• Οδυσσέας Ελύτης: «Άξιον Εστί»

• Γιάννης Ρίτσος: «Ρωμιοσύνη», «Επιτάφιος», «Ισμήνη»

• Κ. Π. Καβάφης: «Ποιήματα»

• Διηγήματα

• Αλέξ. Παπαδιαμάντης: «Φόνισσα» (νουβέλα)

• Γ. Βιζυηνός: «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον»

• Αντ. Σαμαράκης: «Ζητείται ελπίς»

• Μάνος Κοντολέων:«Το ταξίδι που σκοτώνει» (κάποια διηγήματα)

• Δήμητρα Μακρυνιώτη: «Τάξε μου» της (κάποια διηγήματα)

Διηγήματα ξένα

• Λευκάδιος Χερν: «Όλεθρος», «Μπουτιμάρ»

• Όσκαρ Ουάιλντ: «Ο ευτυχισμένος πρίγκιπας» κ.ά. (από το «Ο κήπος με τις ροδιές»)

• Λέων Τολστόι: «Ο αιχμάλωτος του Καυκάσου»

• Ουίλιαμ Σαρογιάν: «Οι ροδιές»

Μυθιστορήματα ελληνικά σύγχρονα

• Βασίλης Παπαθεδώρου: «Στη Διαπασών», «Το ημερολόγιο ενός δειλού», «Οι εννέα Καίσαρες»

• Άλκη Ζέη: «Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της», «Ο ψεύτης παππούς», «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», «Το καπλάνι της βιτρίνας», «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο»

• Μαρούλα Κλιάφα «Ο δρόμος για τον παράδεισο είναι μακρύς», «Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα»

• Τούλα Τίγκα: «Η εποχή των υακίνθων»

• Σοφία Παράσχου: «Το Παιδί της καρδιάς»

• Ευγένιος Τριβιζάς, Τα μαγικά μαξιλάρια, Η τελευταία μαύρη γάτα,

• Φίλιππος Μανδηλαράς: «Κάπου να ανήκεις»

• Σοφία Νικολαΐδου: »Χορεύουν οι ελέφαντες»

• Αγγελική Δαρλάση: «Το παλιόπαιδο», «Όταν έφυγαν τ’ αγάλματα»

• Λότη Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου: «Στο τσιμεντένιο δάσος»

• Ευγενία Φακίνου: «Αστραδενή»

• Άρης Φακίνος: «Το κάστρο της μνήμης»

• Ρέα Γαλανάκη: «Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά»

• Ισμήνη Καπάνταη: «Απειρωτάν και Τούρκων»

• Γιάννης Ατζακάς: «Θολός βυθός»

• Πέτρος Μάρκαρης: «Ληξιπρόθεσμα δάνεια»

• Ιωάννα Καρυστιάνη: «Η μικρά Αγγλία»

• Μαρία Κακαβογιάννη: «Πικρό μέλι στα χείλη»

• Μάνος Κοντολέων: «Γεύση πικραμύγδαλου», «Το ταξίδι που σκοτώνει»

• Φρέντυ Γερμανός: «Γυναίκα από βελούδο», «Μεσημβρινή ανάπαυσις», «Καλά, εσύ μετακόμισες νωρίς…»

• Έλενα Ακρίτα: «Οικογενειακό τραπέζι»

• Κίρα Σίνου: «Το ασημένιο μενταγιόν», «Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας»

• Φιλιώ Χαϊδεμένου: «Τρεις αιώνες μια ζωή»

Ξένα μυθιστορήματα

• Λουίς Σεπούλβεδα: «Ιστορία ενός γάτου που έμαθε σε ένα γλάρο να πετάει»

• Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ: «Ο μικρός πρίγκιπας»

• Το ημερολόγιο της Αννας Φρανκ

• Ρίτσαρντ Μπαχ: «Ο γλάρος ΙωνάθανΛίβινγκστον»

• Τζορτζ Όργουελ: «Η φάρμα των ζώων», «1984»

• Τζων Στάινμπεκ: «Άνθρωποι και ποντίκια»

• Μισέλ Τουρνιέ: Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή

• Μολιέρος: «Ο Αρχοντοχωριάτης»

• Τζίλιαν Μπράντσοου: «Ο άνθρωπος που μετρούσε την άμμο»

• Ντάρελ Τζέραλντ: «Η οικογένειά μου και άλλα ζώα» (απόσπασμα)

• Τζερόμ Τζερόμ, Τρεις άντρες σε μια βάρκα (χώρια ο σκύλος) (απόσπασμα)

• Μπ. Μπρεχτ: «Αντιγόνη» (Αρχαία)

• Ζαν Ανούιγ: «Αντιγόνη» (Αρχαία)

• Μίκα Βαλτάρι: «Ιωάννης Άγγελος» (Ιστορία)

• Τζόρτζιο Βαζάρι: «Τρεις καλλιτέχνες της αναγέννησης» (Ιστορία)

Κλασικά μυθιστορήματα

• Κων/νος Θεοτόκης: «Η τιμή και το χρήμα»

• Γρ. Ξενόπουλος: «Στέλλα Βιολάντη»

• Νίκος Καζαντζάκης: «Ασκητική», «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Αναφορά στον Γκρέκο», «Καπετάν Μιχάλης»

• Διδώ Σωτηρίου: «Ματωμένα Χώματα», «Οι νεκροί περιμένουν», «Κατεδαφιζόμεθα», «Επισκέπτες»

• Ηλίας Βενέζης: «Το νούμερο 31328, «Αιολική γη»

• Στρ. Μυριβήλης: «Η ζωή εν τάφω»

• Μαργ. Λυμπεράκη: «Τα Ψάθινα καπέλα»

• Δημ. Χατζής: «Το τέλος της μικρής μας πόλης»

• Πην. Δέλτα «Στα μυστικά του βάλτου», «Ο μάγκας»

• Κοσμάς Πολίτης: «Eroica»,

• Μεν. Λουντέμης «Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα»

• Άγγ. Τερζάκης: «Ταξίδι με τον Έσπερο»

• Λιλή Ζωγραφου: «Η αγάπη άργησε μια μέρα»

Η περίπτωση της Κύπρου

• Στην Κύπρο, εκτός από Ανθολόγια (ελληνικά βιβλία, ανθολόγιο ποίησης, ανθολόγιο κυπριακής λογοτεχνίας), διδάσκουν ολόκληρο λογοτεχνικό έργο, στο οποίο αφιερώνουν 8 συνολικά ώρες (4 στο α΄ τετράμηνο, 4 στο β΄).

• Στη Γ΄ Λυκείου ορίζεται ένα βιβλίο από το Υπουργείο, αφού περιλαμβάνεται στην ύλη των Παγκυπρίων εξετάσεων (μέχρι πέρυσι ήταν το «Διπλό Βιβλίο» του Χατζή, φέτος η «Αστροφεγγιά» του Ι,Μ. Παναγιωτόπουλου).

• Στις άλλες δύο τάξεις του Λυκείου προτείνει το υπουργείο 3 βιβλία και το σχολείο επιλέγει ποιο θα διδάξει. Δεν διαβάζουν κατά κανόνα μέσα στην τάξη, γιατί δεν προλαβαίνουν, αλλά αναθέτουν ανάγνωση στο σπίτι και στο σχολείο συζητούν τα διάφορα θέματα.

Τα αποτελέσματα

• Απόλυτη απογοήτευση από τον τρόπο αυτόν

• Αποτυχία του μαθήματος

• Αποστροφή για τη Λογοτεχνία – αποτροπή από ανάγνωση βιβλίου.

• Τα παιδιά αντιπαθούν το ολόκληρο λογοτεχνικό έργο και μάλιστα, παρότι εξετάζονται σ’ αυτό, συχνά δεν το διαβάζουν - απλώς μαθαίνουν τις απαντήσεις στις ερωτήσεις.

• Αρνητικά στοιχεία:

• Το ότι εξετάζεται στις Παγκύπριες εξετάσεις

• Το ότι είναι υποχρεωτικό και επιλεγμένο από τα πάνω (ένα για όλους τους μαθητές όλων των σχολείων)

• Το ότι συνοδεύεται από συγκεκριμένο τύπο ερωτήσεων που πρέπει να απαντηθούν (πιθανόν περιοριστικά)

• Προτάσεις Κυπρίων συναδέλφων:

• Να αποδεσμευτεί από τις εξετάσεις

• Να επιλέγεται το έργο από τα παιδιά

• Να είναι μικρότερο (π.χ. διηγήματα, νουβέλες).

Κυπριακό Γυμνάσιο

• Καθιερώθηκε Λέσχη Ανάγνωσης περίπου 6-8 ωρών.

• Επιλέγει κάθε παιδί όποιο βιβλίο θέλει από μια μεγάλη λίστα προτεινόμενων εντός του βιβλίου στο τέλος κάθε θεματικής ενότητας.

• Μπορεί να είναι και εκτός λίστας αλλά εντός θεματικής ενότητας.

• Τα επεξεργάζονται και τα παρουσιάζουν με βάση έναν οδηγό παρουσίασης με ερωτήσεις που δίνεται από το Υπουργείο.

Ο οδηγός

Ταυτότητα βιβλίου (τίτλος, συγγραφέας, χώρα, μεταφραστής, λογοτεχνικό γένος, κειμενικό είδος, εκδοτικός οίκος, χρονολογία συγγραφής, έκδοσης)

Παρουσίαση – Κριτική (βιογραφικό συγγραφέα, υπόθεση έργου, τοποθέτηση στο κοινωνικό/ιστορικό περιβάλλον, δρώντα πρόσωπα, θεματικά στοιχεία, δράση – πλοκή, αφηγηματικές τεχνικές, υφολογικοί τρόποι, ατμόσφαιρα, κοσμοθεωρία, συνολική αποτίμηση, γενικό σχόλιο)

Δημιουργικές δραστηριότητες

Τα αποτελέσματα

• Στη Λέσχη Ανάγνωσης του Γυμνασίου τα πράγματα είναι καλύτερα, αφού υπάρχει και περιθώριο επιλογής από κοινού με τους μαθητές από μεγάλη προτεινόμενη λίστα και όχι μόνο, αλλά και μεγαλύτερη ελευθερία, παρά την υποχρεωτικότητα και τις συγκεκριμένες οδηγίες.

Η περίπτωση των ευρωπαϊκών σχολείων (ελληνικός τομέας)

• Διδάσκεται (και εξετάζεται) ολόκληρο λογοτεχνικό έργο (2-3 το χρόνο)

• Με τις οδηγίες του εθνικού επιθεωρητή, ο οποίος προτείνει σε συνεργασία με τους συναδέλφους (που καταθέτουν προτάσεις) ποια έργα θα διδαχθούν κάθε φορά.

• Τα κριτήρια μπορεί να είναι ακόμη και η κάλυψη μιας περιόδου, το θέμα, η γλώσσα (κάλυψη επίσης κάποιων γλωσσικών περιόδων), κ.ά.

• Και εκεί δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι προωθείται η φιλαναγνωσία.

Προβληματισμός• Προκύπτει, λοιπόν, ένας προβληματισμός:

• Άραγε ό,τι γίνεται υποχρεωτικό καταδικάζεται σε «ανομβρία»;

• Το μάθημα μοιάζει να βιώνει μια εσωτερική αντίφαση:

• Από τη μια ο ύμνος στη δημιουργικότητα και την αισθητική απόλαυση, από την άλλη η παθητικότητα και, ακόμη κι εδώ, η απομνημόνευση.

• Ίσως πράγματι η λογοτεχνία να μην πρέπει να εξετάζεται. Σήμερα που μειώνεται ο αριθμός των εξεταζομένων μαθημάτων, ίσως το πρώτο που θα έπρεπε να εξαιρεθεί να ήταν η λογοτεχνία.

• Από την άλλη, η συνεξέταση με τη Γλώσσα έχει μια λογική (μαθήματα του λόγου). Προς σκέψιν… Nikolay Bogdanov-Belsky

Προβληματισμός

• Ωστόσο, είναι περίπου κοινή πεποίθηση ότι η λογοτεχνία δεν μπορεί να προσεγγίζεται μόνον αποσπασματικά.

• Κάποιοι θεωρούν ότι δεν πρέπει να εξετάζεται καθόλου αποσπασματικά.

• Όπως έχει λεχθεί, είναι σα να ζητάς από κάποιον να σου πει τη γνώμη του για μια γωνιά ενός πίνακα, χωρίς να τον έχει δει ολόκληρο. Το θεωρούν αποσπασματικότητα αδιανόητη για άλλες μορφές τέχνης.

• Είναι, όμως, έτσι; Η μουσική; Μια μεγάλη σύνθεση, ακόμη και ένας δίσκος με τραγούδια (κάτι σαν συλλογή διηγημάτων); Μήπως δεν είναι τόσο αδιανόητο;

Richard Diebenkorn

Προβληματισμός• Παραμένει πάντοτε η δυνατότητα διδασκαλίας

διηγήματος ή ποιήματος

• Αλλά:

• Και αυτό είναι μ’ έναν τρόπο αποσπασματικό (δεν αποκτούν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα ενός ποιητή ή διηγηματογράφου)

• Επιπλέον δεν είναι δυνατόν οι μαθητές να μην έρχονται σε επαφή με το είδος του μυθιστορήματος.

• Ωστόσο, προσωπικά δεν καταδικάζω το απόσπασμα. Αλλά, απαιτείται και το ολόκληρο έργο. Στα τόσα χρόνια του σχολείου μπορεί να ενταχθεί - ακόμη και όπως είναι σήμερα το πρόγραμμα, όπως έδειξαν οι περιπτώσεις των εκπαιδευτικών που το τολμούν.

Προβληματισμός

• Ένα άλλο ζήτημα είναι για τους εχθρούς της αποσπασματικότητας* είναι η κατάταξη των έργων σε θεματικές ενότητες, η επικράτηση δηλαδή της θεματολογίας σε βάρος άλλων παραμέτρων, που καλλιεργεί μοιραία την ηθικολογία και την επιφανειακή προσέγγιση.

• Προσωπικά, δεν πείθομαι από αυτήν την ένσταση (ούτε ως προς το ότι επικρατεί το περιεχόμενο ούτε ως προς το ότι αυτό οδηγεί σε διδακτισμό).

• Από την άλλη, η αποσπασματικότητα μπορεί πράγματι να δημιουργήσει κενά ή παρανοήσεις.

* Αντώνης Καρτσάκης: «Το ολόκληρο λογοτεχνικό έργο στη σχολική πράξη»

Προβληματισμός

• Ένα άλλο επίσης θέμα είναι η υποταγή στον λογοτεχνικό κανόνα, στις ιεραρχήσεις.

• Η αριστοκρατία της υψηλής κουλτούρας;

• Γιατί όχι βιβλίο που αρέσει στους μαθητές;

• Από την άλλη, δεν πρέπει τα παιδιά να γνωρίσουν τους μείζονες λογοτέχνες (έστω κι αν η κατάταξή τους στους μείζονες δεν είναι πάντα αντικειμενική);

• Ekaterina Panikanova

Μια αναμφισβήτητη (;) διαπίστωση

• Οι έφηβοι δεν διαβάζουν λογοτεχνία, παρότι (ή ακριβώς εξαιτίας του ότι) διαβάζουν τόσο πολύ για τα μαθήματα.

• Εντέλει, καλλιεργεί το σχολείο αναγνωστικές δεξιότητες;

• Μήπως τελικά καταργεί την αναγνωστική απόλαυση, καθιστώντας ακόμα και τη Λογοτεχνία «σχολικό» κείμενο;

• (Στην Κύπρο εξέδωσαν το εγχειρίδιο «Κείμενα Κυπριακής Λογοτεχνίας» χωρίς ερωτήσεις, για να δίνουν την αίσθηση του βιβλίου βιβλιοθήκης και όχι σχολείου).

Σε κάθε περίπτωση• Το σχολείο οφείλει (και με αυτούς τους

περιορισμούς) να προσπαθεί για την καλλιέργεια της αναγνωστικής δεξιότητας και απόλαυσης.

• Ρόλο σ’ αυτό θα παίξει και η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου.

• Είναι σημαντικό να ζει ο μαθητής πολύ καιρό με το έργο, να το ξεφυλλίζει, να το συζητά, να το σκέφτεται.

• Σημαντική και η συν-ανάγνωση / ομαδική ανάγνωση (Από συναδέλφους δηλώθηκε ότι οι μαθητές απόλαυσαν την ανάγνωση στο σχολείο).

• Σημαντικό επίσης (ίσως) το να διαβάζει και κατ’ ιδίαν στο σπίτι. (Πολλοί θεωρούν μόνο την ατομική ανάγνωση μαγευτική)

• Zinaida Serebriakova

Δεξιότητες που καλλιεργούμε

• Τεκμηριωμένη προσωπική άποψη (αρέσκειας/ απαρέσκεια)

• Αξιολόγηση ερμηνευτικής προσέγγισης (δικής τους / συμμαθητών)

• Αναγνώριση των πολιτιστικών στοιχείων/ ιστορικότητας κειμένου (χρόνος, χώρος, ιστορικά γεγονότα, οπτική γωνία συγγραφέα)

Επίσης• Εξοικείωση με όλα τα είδη

ανάγνωσης: • Φωναχτή• Σιωπηλή• Δημόσια • Ιδιωτική • Ομαδική• Ατομική • Συν-ανάγνωση• Ανάγνωση ύστερα από προτροπή /

ανάθεση• Δραματοποιημένη

Επίσης

• Αναγνώριση των συμβάσεων και τεχνικών των λογοτεχνικών ειδών

• Αναγνώριση της μυθοπλαστικής επέμβασης της λογοτεχνίας ( λ.χ. στο ιστορικό μυθιστόρημα -διάκριση από πραγματικά γεγονότα)

• Μετουσίωση και μεταφορά των συναισθημάτων που τους προκαλεί μια λογοτεχνική ανάγνωση σε νέο κείμενο κάθε είδους: πεζό, ποιητικό, δοκιμιακό, εικαστικό, μουσικό, δραματικό.

Επιπλέον

• Σημαντική η σύνδεση με τη γραφή• Όχι μόνο εργασίες αλλά και δημιουργική

γραφή • Αν και «η διδασκαλία της ανάγνωσης και

της γραφής δεν ταυτίζονται, δεν πετυχαίνεις δηλαδή με ένα σμπάρο δύο τρυγόνια· χρειάζεται ειδική προσπάθεια για την κάθε μία και εντοπισμένες διδακτικές πρακτικές, ενώ το κάθε άτομο παρουσιάζει διαφορετικούς ρυθμούς εξέλιξης στην κάθε μία.»

• (Βενετία Αποστολίδου: Ανάγνωση και γραφή, ένα προβληματικό ζευγάρι)

Τεχνικές ανάγνωσης

• Υπάρχουν πολλές τεχνικές

• Π.χ.

• Το μοντάζ ανάγνωσης: δυνατότητα να διαβαστεί από τον καθηγητή ή ομάδα μαθητών όλο το μυθιστόρημα σε 1-2 ώρες. Ακολουθεί συζήτηση.

• Η καρτέλα ανάγνωσης: περίληψη, μελέτη κέντρων ενδιαφέροντος (για βιβλία που επέλεξαν οι μαθητές).

Πρότυπα ανάγνωσης σε μικρότερα κείμενα (με δυνατότητα επέκτασης σε μεγαλύτερα)

Τεχνική ανάγνωσης ανά ζεύγη

Οι μαθητές καλούνται να εργαστούν ανά δύο σε κάποιοn από τους εξής τρόπους ανάγνωσης (patterns of reading) για να επεξεργαστούν συλλογικά ένα αφηγηματικό κείμενο:

• Διαβάζω-σταματώ-γράφω την περίληψη

• Διαβάζω-σταματώ-αναλύω τους χαρακτήρες

• Διαβάζω-σταματώ-σχεδιάζω

• Διαβάζω-σταματώ-διατυπώνω απορίες/προβληματίζω

• Διαβάζω-σταματώ-κάνω συνδέσεις

• Διαβάζω-σταματώ-προβλέπω κ.ά.

• (Από εισήγηση του Στάθη Λεουτσάκου)

Περίληψη

• Εντοπίζουν τα βασικά σημεία της ιστορίας (γεγονότα, τόπο, χρόνο, πρόσωπα)

• Κρατούν σημειώσεις με λέξεις ή φράσεις

• Κάνουν σχεδιάγραμμα της ιστορίας

• Αφηγούνται την ιστορία

Χαρακτήρες

• Περιγράφουν τους χαρακτήρες

• Καταγράφουν τις σκέψεις των ηρώων (για τον εαυτό τους και για τους άλλους)

• Επισημαίνουν τα συναισθήματα των ηρώων (από λόγια και πράξεις των ίδιων και των άλλων)

• Διατυπώνουν χαρακτηρισμούς για τους ήρωες (επίθετα) με βάση το κείμενο

• Αναλύουν τις σχέσεις ανάμεσα στους ήρωες

Σχεδιάζω

• Σκιτσάρουν

• Βάζουν λεζάντες σε σκίτσα

• Αφορμή: μια εικόνα από κείμενο, μια φράση του συγγραφέα ή ενός ήρωα

Προβληματίζω… με κριτικά ερωτήματα

• Καταγράφουν ενδιαφέροντα σημεία του κειμένου για να τα συζητήσουν με τους συμμαθητές τους

• Αναζητούν τις προθέσεις του συγγραφέα (ως προς τους χαρακτήρες ή τα θέματα)

• Διερευνούν στερεότυπα και κοινωνικές αντιλήψεις

Συνδέω

• Συνδέω το περιεχόμενο του κειμένου με κάποιο επίκαιρο γεγονός

• Συνδέω το περιεχόμενο του κειμένου με την κοινωνική πραγματικότητα

• Αξιοποιώ τις εμπειρίες μου, πράγματα που έχω διαβάσει, δει ή ακούσει (βιβλία, ταινίες, πίνακες ζωγραφικής, τραγούδια κ.ά.)

Προβλέπω

• Προβλέπω τη συνέχεια της ιστορίας

• Βασίζω την πρόβλεψή μου στο κείμενο και αξιοποιώ νύξεις ή στοιχεία από αυτό

Δημιουργώ

• Δημιουργία εναλλακτικού κειμένου

• Αλλαγές σε κάποιον χαρακτήρα ή προσθήκη νέου, καταγραφή γνωρισμάτων, διαφορετική εξέλιξη από την ύπαρξή του. Ομαδική γραφή.

Γενικές οδηγίες

Αλεξάνδρα Αθανασιάδη

Η επιλογή του βιβλίου

• Πρέπει να συνδέεται με τη δημιουργία κινήτρου για την ανάγνωσή του

• Τα θέματα:

• να αφορούν τη ζωή των παιδιών

• να εμπλουτίζουν τα ενδιαφέροντά τους

• να παρουσιάζονται με ελκυστικό τρόπο

• να προκαλούν τη σκέψη και τη συζήτηση

Κάποια ερωτήματα

• Τι σημαίνει καλό βιβλίο;

• Πώς θα συνταιριαστούν τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και τα διαφορετικά επίπεδα ή και περιβάλλοντα των παιδιών;

• Πρέπει να εμπλέκονται οι μαθητές στην επιλογή;

• Πόσο πρέπει να συνδέεται με την ύλη;

Η επιλογή

• Με το βιβλίο θα ζήσουμε μαζί ένα διάστημα. Πρέπει να το επιλέγουμε προσεκτικά.

• Γιατί αυτό το βιβλίο; Τι αξίζει να διαβάσουμε σ’ αυτό; Τι αξίζει να διδάξουμε;

Αξίζει αν…

• Είναι κλασικό που συνεχίζει να έχει νόημα σήμερα για τους μαθητές

• Είναι καλογραμμένο και δυνατό σε πεδία όπως: χαρακτήρες, πλοκή, οπτική γωνία, διάλογοι, συγκρούσεις

• Περιλαμβάνει ένα οικουμενικό θέμα που μπορεί να έχει διαθεματικότητα, παρωθητικό σήμερα αξιομνημόνευτο αύριο

• Μιλά στα μαθητικά ενδιαφέροντα, αγωνίες, κοινωνικά ζητήματα (Πρέπει οι καθηγητές να βρουν τρόπο ώστε οι μαθητές να συνδέσουν το έργο με τη ζωή τους)

• Αποτελεί παράδειγμα για ένα είδος ύφους ή γραφής

• Ανταποκρίνεται στο επίπεδο των παιδιών (ή ελαφρώς πάνω ή κάτω το μέσο όρο του αναγνωστικού επιπέδου τους)

• Υποστηρίζει τους μαθησιακούς στόχους του προγράμματος σπουδών

Η έννοια του οικουμενικού θέματος

• Είναι για ένα σκύλο που σέρνει ένα έλκηθρο; Όχι. Είναι για την αποφασιστικότητα, τις προκλήσεις, την αφοσίωση; Ναι.

• Είναι για ένα γουρούνι και μια αράχνη; Όχι. Είναι για τη συμπόνια, τη θυσία, την ταυτότητα; Ναι.

• Προτείνονται δύο αναγνώσεις (από τον εκπαιδευτικό); Η πρώτη από εξώφυλλο σε εξώφυλλο πλήρης απορρόφηση, η δεύτερη πιο αναλυτική με σημειώσεις.

• Βεβαίως, κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει από πριν με ασφάλεια ποιο βιβλίο θα αγγίξει το παιδί και θα το οδηγήσει στην «αποφασιστική συνάντηση» με τη λογοτεχνία (ούτε το ίδιο το παιδί).

• Πάντως, αν η συνάντηση με το βιβλίο οδηγήσει σε προσωπική συμμετοχή, τότε πιθανώς θα ανακαλύψει την απόλαυση του διαβάσματος.

• Αξίζει να δοκιμάσουμε…

Προετοιμασία

• Αναγκαία η προετοιμασία:

• αισθητική, πολιτιστική, κοινωνική

• Για κέντρισμα ενδιαφέροντος

• υλικό γύρω από το θέμα, τα πρόσωπα, τις τεχνικές ή ίσως αποσπάσματα από το κείμενο

• Στις τεχνικές περιλαμβάνονται η διάκριση ιστορίας-αφήγησης, οι δρώντες και οι ρόλοι τους, η διάκριση του χρόνου στην αφήγηση κ.λπ.

• Σε γενικότερο επίπεδο, θα μπορούσε ο εκπαιδευτικός να μιλήσει για δικά του διαβάσματα.

Κοινό βιβλίο για όλους;

• Είναι προτιμότερο να διαβάσουν όλοι το ίδιο βιβλίο (κοινά στοιχεία αναφοράς – συζήτηση).

• Αν όχι, καλό είναι να διαβάσουν ίδιον συγγραφέα (ή στη βάση κάποιου κοινού άξονα).

• Κάθε ομάδα/παιδί παρουσιάζει το βιβλίο που διάβασε με βάση έναν άξονα ερωτήσεων.

Σχετικά με την προμήθεια

• Όσα ήδη αναφέρθηκαν

• Εφόσον υπάρχει δανεισμός μεταξύ τους, καλό είναι να δοθεί επαρκής χρόνος για την ανάγνωση (προσφέρονται οι διακοπές των Χριστουγέννων και Πάσχα).

• Θα μπορούσε να διαβαστεί ολόκληρο στην τάξη.

Ανάγνωση

• Αν επιλεγεί η ανάγνωση στο σπίτι (με αναγνωστικές οδηγίες), εκτός από ένα λογικό χρονικό περιθώριο για να διαβαστεί, καλό είναι να υπάρχει προτροπή για «ημερολόγιο ανάγνωσης» (συναισθήματα, σκέψεις που προκλήθηκαν κατά την ανάγνωση).

• Ενδιαφέρει η διαδικασία όχι απλώς το αποτέλεσμα.

• Αν όχι, παρέχουμε σαφείς αναγνωστικές οδηγίες.

• Για μεθοδική παρατήρηση

• Από πριν με καθοδηγητικό ερωτηματολόγιο ή ένα σχεδιάγραμμα-σκελετό με βασικά στοιχεία για την κατανόηση του κειμένου (π.χ. το ιστορικό πλαίσιο, αν χρειάζεται).

• Ο σκελετός μπορεί να συνδυάζεται με ερωτήσεις.

• Χρήσιμα είναι τα «Φύλλα εργασίας», όπου ζητάμε συγκεκριμένες απαντήσεις επί του κειμένου και ελέγχουμε το επίπεδο επικοινωνίας των μαθητών με το κείμενο.

• Καλό είναι να διαβάζεται το βιβλίο με φύλλο εργασίας, για την πρόσληψη και σταδιακή μύηση στο λογοτεχνικό φαινόμενο.

• Η ανάγνωση ορίζεται από τρεις παραμέτρους: τον συγγραφέα, το κείμενο και τον αναγνώστη.

• Εάν κατά την ανάγνωση λογοτεχνημάτων καταφέρουμε να λάβουμε υπόψη μας και τις τρεις αυτές παραμέτρους, θα οδηγηθούμε σε μια πολυδιάστατη, πολυεστιακή, διαλεκτική και εντέλει προσφορότερη και δημιουργικότερη για το μαθητή συνομιλία με το λογοτεχνικό κείμενο.

Φ.Ε.Ενδεικτικά

Ποιο είναι το θέμα του βιβλίου;

Ποιοι οι κυριότεροι χαρακτήρες;

Πού και πότε διαδραματίζεται η ιστορία;

Ποιος αφηγείται;

Ποια είναι τα κύρια γεγονότα και με ποια χρονική σειρά παρουσιάζονται; Ακολουθούν τη φυσική ροή του χρόνου ή έχουμε αναδρομές στο παρελθόν;

Σε ποια σημεία υπάρχουν συγκρούσεις;

Πώς σας φάνηκε ο τρόπος γραφής του συγγραφέα (τη γλώσσα, το λεξιλόγιο) Σας άρεσε το τέλος του βιβλίου;

Αν όχι, ποιο τέλος θα προτείνατε;

Φ.Ε.Ενδεικτικά

Ποιοι χαρακτήρες εμφανίζονται στο κείμενο; (γιατί)

Ποιοι χαρακτήρες λείπουν ή αποσιωπώνται; (γιατί)

Ποιοι παρουσιάζονται με θετικό και ποιοι με αρνητικό τρόπο; (γιατί)

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών σε σχέση με τη σωματική τους εμφάνιση, το φύλο, την εθνικότητά τους, την οικογενειακή και οικονομική τους κατάσταση κ.ά.;

Ποιες είναι οι προθέσεις του συγγραφέα;

Ποια μηνύματα θέλει να μεταφέρει;

Πώς θέλει να αντιδράσει ο αναγνώστης του

Εργασίες

• Η ανάθεση εργασιών (ατομικών –ομαδικών, προφορικών – γραπτών) κατά την ανάγνωση / επεξεργασία θεωρείται ότι συμβάλλει στη συμμετοχή.

Στόχοι• Η ευαισθητοποίηση του έφηβου αναγνώστη

• Η επαρκής και ουσιαστική επικοινωνία του με το κείμενο

• Η κατασκευή της αναγνωστικής του ταυτότητας

• Ο κριτικός στοχασμός πάνω στα αναγνώσματα

• Η παραγωγή νοημάτων

• Η συνέχιση της επαφής με τη Λογοτεχνία μετά και έξω από την τάξη - Φιλαναγνωσία

• «Είμαι μέρος οποιουδήποτε έχω διαβάσει»

Στόχοι – Προσδοκώμενα αποτελέσματα

• Η ενίσχυση αναγνωστικών δυνατοτήτων/ δεξιοτήτων

• Η προοπτική αυτονόμησης της ανάγνωσης.

• Η δυνατότητα να αντιλαμβάνεται πιο ολοκληρωμένα στοιχεία της τεχνικής του συγγραφέα, της πλοκής και της δομής του έργου, να διεισδύει στον κόσμο των ιδεών.

• Ανάπτυξη μεθοδολογικών εργαλείων.

• (Γνωριμία με το λογοτεχνικό είδος του μυθιστορήματος.)

Στόχοι

• Να χαίρονται το διάβασμα

• Συσχέτιση λογοτεχνίας με τη ζωή των ανθρώπων.

• Να διαμορφωθούν σκεπτόμενες προσωπικότητες.

• Εμπλουτισμός συναισθηματικού κόσμου

• Όξυνση προβληματισμού, κριτικής ματιάς,

• Συζήτηση στάσεων, αξιών,

• Διαμόρφωση εμπειρίας

Η επεξεργασία - παρουσίαση

• Η υπόθεση του έργου, η πλοκή

• Εντοπισμός δομής, τεχνικών, φωνών, κλπ.

• Πολλαπλότητα αναγνώσεων

• Θέμα, τίτλος – θέμα, χώρος, χρόνος, επιλογή χώρου, συγκρούσεις, κορυφώσεις, χαρακτήρες,), ποιος αφηγείται, σε ποιο πρόσωπο, αφήγηση από πλευρά άλλου προσώπου, γραμμική εξέλιξη –αναχρονίες, γλώσσα, λεξιλόγιο, εικόνες, εκφραστικοί τρόποι, εικαστική απόδοση εικόνας, μηνύματα – αξίες ζωής…

Μετά την ανάγνωση

• Διάλογος με το κείμενο και τον συγγραφέα

• Δημιουργία δικής τους φωνής

• Οι ρόλοι του κριτικού και του δημιουργού.*

• *Αντώνης Καρτσάκης: «Η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου»

• Ο κριτικός αναλύει, παρουσιάζει μια ερμηνεία που τη στηρίζει σε αποσπάσματα.

• Ο δημιουργός παρεμβαίνει στο κείμενο και «συνομιλεί» με τον συγγραφέα. Ίσως να γράψει ένα κεφάλαιο που λείπει, να προσθέσει χαρακτήρα, να στείλει ένα γράμμα προς ένα χαρακτήρα ή προς τον συγγραφέα, να δώσει μια άλλη εκδοχή τέλους ή εστίασης.

Ο ρόλος του δασκάλου

• Κατά βάση, διαμεσολαβητικός

• Παροχή εργαλείων, μεθόδου, υποστηρικτικής βάσης – ένα είδος προπόνησης για απελευθέρωση της σκέψης

• Κάνει ερμηνευτικές υποθέσεις, που θα τεθούν υπό τον έλεγχο των μαθητών.

• Επιτρέπει πολλούς τρόπους κατανόησης.

• Ενθαρρύνει την έκφραση παρατηρήσεων που βασίζονται στο κείμενο.

• Με άλλα λόγια, διδάσκει τη διαδικασία της ανάγνωσης, για να οδηγήσει τους μαθητές στην αναγνωστική χειραφέτηση.

Δραστηριότητες δημιουργικής & κριτικής γραφής - θεατρικές τεχνικές

• Βιβλιοκριτική

• Κριτική υπάρχουσας κριτικής

• Επιστολή προς χαρακτήρα

• Αλλαγή τέλους

• Άλλο εξώφυλλο

• Κολάζ, ζωγραφική

• Ποίημα από το βιβλίο

• Δραματοποίηση σκηνής

• Θεατρικές τεχνικές

Δραματοποίηση

• Δραματικό περιβάλλον

• Ρόλοι/ συμπεριφορά των χαρακτήρων (δεν ενδιαφέρουν οι υποκριτικές ικανότητες)

• Εστίαση

• Δραματική ένταση (ερωτήματα, σασπένς, αναμονή, απαγορεύσεις, συγκρούσεις, διλήμματα)

• Χρόνος και Χώρος – οριοθέτηση

• Λόγος και Κίνηση σώματος

• Σύμβολα (αντικείμενα, εικόνες, μουσική, κλπ.

• Νόημα / στόχος

Θεατρικές τεχνικές

• Καυτή/Ανακριτική καρέκλα

• Παγωμένες εικόνες

• Ανίχνευση σκέψης

• Ομαδική διαμόρφωση χώρου

• Περίγραμμα χαρακτήρα

• Αντικείμενα του χαρακτήρα

• Συνέντευξη, τηλεφωνική συνομιλία, ρεπορτάζ

• Δραματοποιημένη αφήγηση

• Αναδρομή στο παρελθόν

• Διάδρομος συνείδησης

• Αντικρουόμενες σκέψεις

• Θέατρο φόρουμ

• κλπ.

• Με τις δραστηριότητες ο μαθητής φέρνει έτσι σε επαφή τα δικά του βιώματα με τον κόσμο του κειμένου.

• Απελευθερώνεται η έκφρασή του.

Παρουσίαση ολόκληρου βιβλίου από ομάδα μαθητών στην υπόλοιπη τάξη

• Οι υπόλοιποι μαθητές δεν έχουν διαβάσει το εν λόγω κείμενο.

• Δίνει ευκαιρία στην τάξη να γνωρίσει περισσότερα λογοτεχνικά έργα και να τα συγκρίνει.

Η παρουσίαση πρέπει

• Να δώσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία για το βιβλίο με σαφήνεια, ώστε να υπάρξει κατανόηση.

• Να εκφράσει τις προσωπικές ερμηνείες των μελών της ομάδας

• Να θέσει ερωτήματα προς συζήτηση στην οποία θα εμπλακεί όλη η τάξη

Μέρη της παρουσίασης

• Σύντομη αναφορά στα βασικά στοιχεία της ιστορίας (πού, πότε εκτυλίσσεται, ποιο το θέμα, ποιοι οι βασικοί ήρωες, ποια τα κύρια γεγονότα, ποιος μιλά, ποιος αφηγείται, ποια η δομή) – ίσως και με διαγράμματα

• Λίγα στοιχεία για τον συγγραφέα

• Ανάγνωση χαρακτηριστικών αποσπασμάτων

• Παρουσίαση ερμηνειών, απόψεων (για το θέμα, τους ήρωες, τα νοήματα)

Επίσης

• Να έχουν γίνει διάφορες εργασίες: γραπτές, εικαστικές, δραματικές, κλπ.

• Ανταπόκριση στα λογοτεχνικά κείμενα

• Σύνδεση των εμπειριών τους με τα λογοτεχνικά κείμενα

Λέσχες ανάγνωσης • Μικρές ομάδες συζήτησης που επιλέγουν να διαβάσουν και να συζητήσουν την ίδια ιστορία, το ίδιο ποίημα ή βιβλίο.

• Κατά την ανάγνωση κάθε μέλος της ομάδας κρατά σημειώσεις

• Ακολουθεί ανταλλαγή ιδεών (συναισθήματα , ανοιχτές, ερμηνευτικές ερωτήσεις, συζήτηση για την αναγνωστική αξία όσων διαβάστηκαν).

• Όταν το βιβλίο τελειώνει, οι μαθητές μοιράζονται τις εντυπώσεις τους με τους συμμαθητές τους και στη συνέχεια σχηματίζονται νέες ομάδες με βάση νέες επιλογές βιβλίων.

Μαθητικές αναγνωστικές κοινότητες

• Είναι «σκαλωσιές» που βοηθούν τους μαθητές να παράγουν ιδέες και να συζητούν τα όσα διάβασαν.

• κριτική σκέψη

• αναστοχασμός

• βαθύτερη κατανόηση κειμένου

• έλεγχος και ευθύνη μάθησης

• πιο σύνθετα επίπεδα σκέψης

• Στηρίζονται

• στη θεωρία της συνεργατικής μάθησης

• της ανάγνωσης ως διαδικασίας

• της σύνδεσης ανάγνωσης – γραφής

• της αυτόνομης μάθησης

• στη θεωρία της αναγνωστικής πρόσληψης.

Η λειτουργία• Οι μαθητές επιλέγουν μόνοι τους τι

θα διαβάσουν με βάση μια θεματική ενότητα ή έναν συγγραφέα

• Σχηματίζονται ομάδες ανά βιβλίο

• Οι ομάδες συναντιούνται σε τακτά διαστήματα.

• Οι μαθητές κρατούν σημειώσεις/ διαγράμματα) που θα καθοδηγήσουν το διάβασμα και τη συζήτηση

• Τα θέματα τίθενται από τους ίδιους

• Οι συνεδριάσεις της ομάδας έχουν τη μορφή ανοιχτής συζήτησης –δεκτές οι προσωπικές συνδέσεις, οι παρεκβάσεις, κλπ.

Πιθανοί ρόλοι στην ομάδα *

• Αυτός που δημιουργεί τις ερωτήσεις προς συζήτηση (questioner/discussion director): προσπαθεί να δραστηριοποιήσει όλους, αντλώντας από τις σκέψεις, τις ιδέες και τα συναισθήματα για όσα διαβάζει. Δεν επικεντρώνεται σε λεπτομέρειες, αλλά κατευθύνει την ομάδα στις θεματικές ενότητες των βιβλίων.

• Αυτός που ζωγραφίζει - οπτικοποιεί τα ενδιαφέροντα �