[1]

Φιλοσοφία και Δράμα

Lucius Annaeus Seneca (iunior)c. 4 BC (Corduba) – 65 AD (Ρώμη)

Βίος Γιος του Σενέκα του πρεσβύτερου και θείος του Λουκανού. Σπούδασε ρητορική

και φιλοσοφία (στωικισμός). Για λόγους υγείας πήγε στην Αίγυπτο και επέστρεψε στη Ρώμη το 31. Ο

Καλιγούλας δεν τον σκότωσε, γιατί πείστηκε ότι θα ζούσε έτσι κι αλλιώς λίγο. 41: Εξορίζεται στην Κορσική από τον Κλαύδιο (λόγοι) 49: Ανακαλείται στη Ρώμη χάρη στην Αγριππίνα, σύζυγο του Καλιγούλα 50: Γίνεται δάσκαλος του μετέπειτα αυτοκράτορα Νέρωνα 54-62: μαζί με τον Burrus (διοικητή της πραιτοριανής φρουράς) ελέγχουν το

Νέρωνα 62: μετά το θάνατο του Burrus ζητάει άδεια να αποσυρθεί 65: συλλαμβάνεται με την κατηγορία της συμμετοχής στη συνωμοσία του

Calpurnius Piso και διατάσσεται να αυτοκτονήσει

Βασικοί άξονες της ζωής του Σενέκα α) η σχέση της οικογένειάς του με τις ρητορικές σχολές β) ο πρόωρος ενθουσιασμός του για τις φιλοσοφικές σπουδές γ) η μακρά, πολύ προσωπική επαφή του με την απολυταρχική εξουσία.

Επιδίωξε μια αρμονική κατανομή της εξουσίας ανάμεσα στον αυτοκράτορα καιτη Σύγκλητο, βασισμένη στη φιλοσοφία, όμως ύστερα από τα πρώτα πέντε ειρηνικάχρόνια του Νέρωνα το σχέδιο κατέρρευσε.

Αρχικά επιδίωξε με τα έργα του να επιτελέσει μια κοινωνική λειτουργία, όμωςμετά την απόσυρσή του επικεντρώθηκε στη συνείδηση του ατόμου.

Πεζά έργαDialogi: 10 ηθικές πραγματείες σε 12 βιβλία (το De ira αποτελείται από τρία βιβλία).Δεν πρόκειται για διαλόγους, αλλά ο τίτλος οφείλεται στην παράδοση τωνφιλοσοφικών διαλόγων από τον Πλάτωνα και μετά. Είναι οι εξής:

1. De providentia ό,τι φαίνεται να είναι δυστυχία για έναν ενάρετο είναι στηνπραγματικότητα μια δοκιμασία του αληθινού ανδρισμού2. De constantia sapientis το στωικό σοφό δεν μπορεί να τον θίξει ούτε η αδικία ούτεη προσβολή

[2]

3. De ira (3 βιβλία) αφιερωμένο στον αδερφό του Novatus για το πώς μπορεί κανείςνα συγκρατεί το θυμό του4. Ad Marciam de consolatione παραμυθία της κόρης του Cremutius Cordus για τοθάνατο του γιου της5. De vita beata ατελές, περί της πραγματικής ευτυχίας στηριγμένης στα στωικάδόγματα. Ο πλούτος και η σοφία δεν είναι ασύμβατα πράγματα, αρκεί να μηνκυριεύεται κανείς από τα πλούτη. Πιθανώς το έργο αυτό ήταν άμυνα απέναντι στηνκατηγορία ότι η ζωή του δε συμβάδιζε με τις αρχές του.6. De otio τα πλεονεκτήματα της ζωής που αφιερώνεται στην ήρεμη μελέτη.7. De tranquillitate animi Το μόνο έργο μερικώς σε διαλογική μορφή.8. De brevitate vitae Η ζωή είναι αρκετά μεγάλη, αν δε σπαταλιέται.9. Ad Polybium de consolatione παραμυθία προς τον πανίσχυρο απελεύθερο τουΚλαύδιου για το θάνατο του γιου του, ελπίζοντας με τις κολακείες να πετύχει τηνανάκλησή του από την εξορία. Μίμηση των Tristia και Epistulae ex Ponto του Οβιδίου.10. Ad Helviam matrem de consolatione παρηγορεί τη μητέρα του για την εξορία του.Στα παραμυθητικά του έργα παρουσιάζει μια σειρά από τόπους του είδους, τογρήγορο πέρασμα του χρόνου, το αναπόφευκτο πεπρωμένο του ανθρώπου κλπ.

Εκτός από τους Διαλόγους, υπάρχουν πέντε άλλα πεζά έργα του Σενέκα: 1) De clementia

Ένα “κάτοπτρον ηγεμόνος”, συστήνει τη μεγαλοψυχία στο Νέρωνα και όχι τηνάσκηση φόβου απέναντι στους υπηκόους του.

2) De beneficiis(7 βιβλία) Περί ευεργεσίας, την παρουσιάζει πρωτίστως ως συνεκτικό στοιχείο τηςκοινωνίας.

3) Naturales quaestiones (7 βιβλία) αφιερωμένα στο νεαρό Λουκίλιο. Ασχολείται κυρίως με τα φυσικά φαινόμενα και τη φυσική επιστήμη, αλλά και

με ηθικά ζητήματα. Περιεχόμενο: οι ουράνιες φωτιές (κεραυνοί, αστραπές κλπ.), η υδρόσφαιρα, οι

άνεμοι, οι σεισμοί, οι κομήτες. Περιέχει πολλές αναφορές σε γνώμες Ελλήνωνφυσικών.

Βασική πηγή του ο Ποσειδώνιος.

[3]

4) Apocolocyntosis (μενίππεια σάτιρα)H μενίππεια σάτιρα διακρίνεται από την απλή satura. Ανάγεται στον κυνικό Μένιπποαπό τα Γάδαρα (2ος αι π.Χ.). Ανάμειξη πεζού λόγου και στίχου. Συνήθως μια λιγότεροή περισσότερο φανταστική αφήγηση χρησιμεύει ως περίβλημα για σύγχρονη κριτική.

Υπόθεση: Ο Κλαύδιος πεθαίνει και εμφανίζεται ενώπιον των Ολύμπιων θεών.Δικάζεται στον Κάτω κόσμο και καταδικάζεται από τον Αιακό να παίζειαιωνίως ζάρια. Τελικά ο Καλιγούλας τον παίρνει για δούλο του.

Σημασία του έργου: Είναι η μόνη πλήρης Μενίππεια σάτιρα που έχει διασωθεί. Τι σημαίνει ο τίτλος; O τίτλος πιθανότατα σημαίνει “αποθέωση μιας

κολοκύθας, ενός βλάκα”. Η κολοκύθα μάλλον αποτελεί σύμβολο ανοησίας.Ίσως να παρωδείται η ιδέα της θεοποίησης.

Λόγος για τη συγγραφή του Η παρατεταμένη εξορία του έκανε το Σενέκα να απεχθάνεται τον Κλαύδιο. Ο

ίδιος ο Νέρωνας χλεύασε το νεκρό Κλαύδιο.Πηγές-Πρότυπα Βάρρωνας Μένιππος Λουκίλιος

5) Epistulae morales Το μεγαλύτερο έργο του (124 πεζές επιστολές σε 20 βιβλία). Διασταύρωση δύο λογοτεχνικών ειδών: της φιλοσοφικής πραγματείας και της

επιστολής. Αποδέκτης και πάλι ο Λουκίλιος Δεν είναι σίγουρο αν πρόκειται για πραγματική ή υποθετική αλληλογραφία.

Τις προόριζε για δημοσίευση, η σειρά τους είναι πολύ προσεγμένη. Περιεχόμενο. Ευρεία γκάμα ηθικών προβλημάτων

Πρότυπα. Στη μορφή εμπνέονται από τις επιστολές του Κικέρωνα στον Αττικό,όμως είναι πιο κοντά στις φιλοσοφικές επιστολές του Επίκουρου και τουΟράτιου και στην παράδοση της λαϊκής φιλοσοφικής διδασκαλίας (διατριβή).

Ο Σενέκας χρησιμοποιεί την επιστολική μορφή ως ένα μέσο για την ηθική τουδιδασκαλία που γίνεται σταδιακά και μεθοδικά.

Στα τρία πρώτα βιβλία κάθε γράμμα κλείνει με μια sententia. Οι επιστολές χαρακτηρίζονται από την ισχυρότατη επιβολή της

προσωπικότητας του συγγραφέα στον αναγνώστη.

[4]

Κριτική των πεζών έργων του Σενέκα Έχει προτρεπτικό και παιδαγωγικό σκοπό. Στωική θεώρηση του κόσμου. Το έργο του είναι πολύτιμη πηγή για την ιστορία

του Στωικισμού. Διερεύνησε τις πρακτικές συνέπειες της φιλοσοφίας στην καθημερινή ηθική

συμπεριφορά με στόχο τον εφησυχασμό της μανίας των παθών.

Ύφος ρητορική ικανότητα, ζωντάνια (ανέκδοτα, υπερβολή, καταγγελία). Ύφος λαμπερό κατά τη λογοτεχνική μόδα της εποχής. Συχνά επιδιώκει το ρητορικό τέχνασμα και το εντυπωσιακό λεξιλόγιο. Ύφος αντι-κικερώνειο, ιδιαίτερα παρατακτικό, βασίζεται σε επαναλήψεις και

αντιθέσεις (επίδραση από ασιανισμό). Ιδιαίτερη αγάπη του ο Οβίδιος.

Πολύ σημαντικό: η σχετική σπανιότητα του τρίτου προσώπου. Κάθε ένα από τα έργατου απευθύνεται σε ένα άτομο και η άμεση σχέση Εγώ-Εσύ διατηρείται σ’ όλη τηδιάρκεια του βιβλίου.ΓλώσσαΣημαντική συμβολή στη δημιουργία ενός λατινικού φιλοσοφικού λεξιλογίου,ωφέλησε τους Λατίνους Πατέρες.

Τραγωδίες (όχι ακριβής χρονολόγηση) 1) Hercules [furens]. Βασίζεται στον Ηρακλή μαινόμενο του Ευριπίδη 2) Troades. Συνδυάζει στοιχεία από τις Τρωάδες και την Εκάβη του Ευριπίδη 3) Phoenissae. Ατελές έργο χωρίς χορικά. Απηχεί τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του

Σοφοκλή και τις Φοίνισσες του Ευριπίδη 4) Medea. Ακολουθεί πιστά τη Μήδεια του Ευριπίδη (ίσως και τη Medea του

Οβίδιου) 5) Phaedra. Πρότυπο ο Ιππόλυτος καλυπτόμενος του Ευριπίδη {αυτός ο Ιππόλυτος

του Ευριπίδη δε σώθηκε και είναι διαφορετικός από τον Ιππόλυτο που σώζεται}.Επίσης πιθανή επιρροή από χαμένη τραγωδία του Σοφοκλή και την 4η επιστολήτων Ηρωίδων του Οβίδιου.

6) Oedipus. Ακολουθεί πιστά τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή 7) Agamemnon. Αρκετά διαφορετικό από το ομώνυμο έργο του Αισχύλου 8) Thyestes. Πρότυπο ίσως η ομώνυμη τραγωδία του Varius 9) Hercules Oetaeus. Πρότυπο οι Τραχίνιαι του Σοφοκλή

[5]

Πηγές-Πρότυπα εμπνεύστηκε από το σύνολο της ελληνικής τραγωδίας, κυρίως από τον

Ευριπίδη. οφείλει όμως πολλά και στη λατινική ποίηση και πιθανόν και στη χαμένη

ελληνιστική τραγική παραγωγή. σημαντική επίσης ήταν η επιρροή των Ηρωίδων του Οβίδιου (Medea, Phaedra) και

επεισοδίων βίας και πάθους από την Αινειάδα και τις Μεταμορφώσεις. Γενικάμεγάλη είναι η επίδραση του Οβίδιου.

Παρουσιάζονταν επί σκηνής ή όχι;

Ρητορικότητα και Στωικισμός

Μειονεκτήματα Οι χαρακτήρες του δεν ανταποκρίνονται σε κανένα προσωπικό υπόβαθρο,

παρουσιάζουν πολύ μέτρια διακύμανση του τόνου της ομιλίας, σαν να μιλάνεόλοι την ίδια γλώσσα.

Παντού ακούγεται η δική του φωνή, που επιβάλλεται σ’ αυτή των ηρώων του. Στις τραγωδίες υπάρχει η τάση για πορεία χωρίς σταματημό, εκτροπές από την

καλαισθησία, αίσθηση του κωμικού, περιστασιακές ασυνέπειες και μια γενικήαίσθηση ότι το έργο γράφτηκε βιαστικά.

Επίδραση του Σενέκα Κοϊντιλιανός (τον κατέκρινε) Τάκιτος (διφορούμενη στάση) Δημοφιλής μεταξύ των Χριστιανών λόγω Στωικισμού (νόθη αλληλογραφία με

Απ. Παύλο) Τον μελέτησαν ο Αυγουστίνος και ο Ιερώνυμος Ο Βοήθιος διάβαζε τα έργα του Σενέκα στη φυλακή για παρηγοριά και στήριξη Κατακρίθηκε πολύ για υποκρισία και ασυμβατότητα μεταξύ της διδασκαλίας

του και της ζωής του

Octavia Είναι η μοναδική σωζόμενη ολόκληρη fabula praetexta (είδος λατινικής

τραγωδίας με υπόθεση παρμένη από τη ρωμαϊκή ιστορία)

[6]

Η Octavia είναι η μία από τις δύο αρχαίες τραγωδίες με ιστορικό θέμα πουδιασώθηκαν ολόκληρες. Ποια είναι η άλλη;

Υπόθεση: ο Νέρωνας ερωτεύεται την Ποππαία και θέλει να εκτοπίσει τηγυναίκα του Οκταβία. Ο λαός ξεσηκώνεται, για να την υποστηρίξει και οΝέρωνας καταστέλλει βίαια την εξέγερση. Τέλος η Οκταβία καταδικάζεται σεθάνατο.

Χρονολόγηση: πιθανόν στη δεκαετία 70-80 μ.Χ. Συγγραφέας: άγνωστος. Πρέπει να ήταν εχθρός του Νέρωνα και όσων εκείνος

αντιπροσώπευε, θαυμαστής και ίσως γνωστός των κακότυχων παιδιών τουΚλαυδίου, του Βρετανικού και της Οκταβίας, και ένθερμος υποστηρικτής τωνηθικών και πολιτικών ιδεωδών του Σενέκα.

Μπορεί να είναι έργο του Σενέκα;Όχι, γιατί:

i. ο Σενέκας είναι χαρακτήρας του έργουii. στην τραγωδία μεταφέρονται κομμάτια από τα φιλοσοφικά έργα του Σενέκα.

iii. ανακοινώνεται ο θάνατος του Νέρωνα με αναλυτική και πιστή στα γεγονόταπεριγραφή.

[7]

ΙστοριογραφίαCornelius Tacitus (c. 56 – 117)

Βίος Σπούδασε ρητορική Έγινε μέλος των Quindecimviri sacris faciundis Το 77 παντρεύτηκε την κόρη του Agricola, διοικητή της Βρετανίας Πραίτορας το 88 Μεταξύ 89–93 έλειπε από τη Ρώμη σε διοικητικές αποστολές Επέστρεψε στη Ρώμη και ανέλαβε και άλλα αξιώματα μέχρι το θάνατό του.

ΈργοDe vita Ιulii Agricolae ή AgricolaDe origine et situ Germanorum ή GermaniaDialogus de oratoribusHistoriaeAb excessu divi Augusti ή Annales

Agricola Ιστορικοβιογραφική αφήγηση της καριέρας του πεθερού του με έμφαση στη

διοίκηση της Βρετανίας (78-84) και τα ύστερα χρόνια επί Δομιτιανού. Συνδυάζει ιστορικά, βιογραφικά, εθνογραφικά και πανηγυρικά στοιχεία. Είναι εγκωμιαστικό και έχει ισορροπημένη πολιτική κρίση. Εν μέρει θυμίζει τις

laudationes funebres, όμως εμπεριέχει και αυστηρή κριτική για την αυταρχικήδιακυβέρνηση του Δομιτιανού

Germania Εθνογραφική μελέτη γραμμένη από ιστορική άποψη, στην οποία ο Τάκιτος

τονίζει την απλή αρετή και τα πρωτόγονα ελαττώματα των Γερμανικών φυλώνσε αντίθεση με την ηθική χαλαρότητα της σύγχρονης Ρώμης (το θέμα του«ευγενούς βαρβάρου»).

Πηγές. Πιθανόν ο Λίβιος και το χαμένο Bella Germaniae του Πλίνιου του Πρεσβύτερου.

Λόγοι συγγραφής. Οι Γερμανοί αποτελούσαν μία πραγματική, ίσωςεπικείμενη, απειλή εναντίον της αυτοκρατορίας. Άρα η Germania είναι μιαπραγματεία των καιρών, αν και δεν αποβλέπει στο να παρακινήσει ή ναδικαιολογήσει κάποια συγκεκριμένη πολιτική.

Ύφος. Υφολογικά το χειρότερο έργο του Τάκιτου.

[8]

Dialogus de oratoribus Συζήτηση για την παρακμή της ρητορικής μεταξύ κορυφαίων ρητόρων και

λογίων της νεαρής ηλικίας του Τάκιτου. Εξετάζεται το επίπεδο της ρητορικής με κριτήρια τη λογοτεχνία, την παιδεία

και την πολιτική. Είναι το πιο κικερώνειο έργο του. Ο Κικέρων ποτέ δε βρήκε καλύτερο μιμητή. Ο Τάκιτος αφήνει τους αναγνώστες του να βγάλουν τα δικά τους

συμπεράσματα.

Historiae Καλύπτουν την περίοδο 69-96 μ.Χ., αποτελούν δηλαδή μια ολοκληρωμένη

εξιστόρηση της δυναστείας των Φλαβίων (σώζεται αποσπασματικά). Διαβεβαιώνει ότι θα γράψει ανεπηρέαστα χωρίς να τον αγγίζει η κακία ή ο

φατριασμός, ωστόσο δεν αποφεύγει τις ανακρίβειες και τις παρερμηνείες. Αντιμετώπιζε αρνητικά το Δομιτιανό, λίγο καλύτερα τον Τίτο και το

Βεσπασιανό. Πιστεύει ότι μόνο η (μετριοπαθής) μοναρχία μπορεί να εξασφαλίσει την ειρήνη,

την αφοσίωση του στρατού και τη συνοχή της αυτοκρατορίας.

Annales Καλύπτουν την περίοδο από το θάνατο του Αυγούστου μέχρι το 68 μ.Χ. και

συνεχίζουν το έργο του Λίβιου. Γράφτηκε μετά τις Historiae στα τελευταίαχρόνια της ζωής του Τ. και ίσως έμεινε ανολοκλήρωτο (16 ή 18 βιβλία). Σώζεταιαποσπασματικά.

Στην πραγματικότητα οι Annales αποτελούν μία αφηγηματική διάγνωση τηςέκπτωσης της ρωμαϊκής πολιτικής ελευθερίας, η οποία γράφτηκε, για ναεξηγήσει την κατάσταση της αυτοκρατορίας, την οποία είχε ήδη περιγράψειστις Historiae.

Ο Τάκιτος δίνει έμφαση στην προσωπικότητα: κατά τον ιστορικό ο Τιβέριοςήταν φαύλος και υποκριτής, ο Κλαύδιος αδύναμος και καθοδηγούμενος, οΝέρωνας ασταθής και διαβολικός, οι αυτοκράτειρες επικίνδυνες.

Πηγές Πρωταρχικό του καθήκον η συλλογή και αξιολόγηση των στοιχείων. Κυρίως βασίζεται σε δευτερεύουσες πηγές.

[9]

Δεν ακολουθεί μία και μόνο πηγή. Συχνά ακολουθεί την ομοφωνία τωνμαρτυριών ή τις πιο αξιόπιστες, ενώ συχνά παραθέτει λεπτομέρειες ή απόψειςαπό συμπληρωματικές πηγές.

Μερικές φορές επεξεργάζεται ή επινοεί επεισόδια, για να κάνει την αφήγησήτου πιο ενδιαφέρουσα.

Αντλεί το υλικό του από:1. γενικές και ειδικές ιστορίες2. απομνημονεύματα3. προσωπική έρευνα4. επίσημες αναφορές των συνεδριάσεων της συγκλήτου (acta senatus) και

του λαού (acta diurna populi Romani)5. δημοσιευμένους λόγους6. εγκωμιαστική βιογραφία7. αυτοκρατορικά αρχεία

Κριτική και αξιολόγησηΠιστεύει ότι η ιστορία πρέπει να είναι ηθικολογική και διδακτικήΔιερευνά την ψυχολογία ιστορικών χαρακτήρων και τα κίνητρά τουςΠροσπαθεί να τραβήξει το ενδιαφέρον των αναγνωστών και να τουςψυχαγωγήσειΕπαίνεσε τα ιδανικά της ρωμαϊκής Δημοκρατίας και μας παρέδωσε βαθιάκριτικά πορτραίτα πολλών Ρωμαίων αυτοκρατόρωνΓράφει με τον αέρα απογόνου πολλών υπάτων και με μια πρόσθετηαυστηρότηταΔεν υιοθετεί τη στάση κάποιας συγκεκριμένης φιλοσοφικής σχολής

Ύφος Επίδραση από το Σαλλούστιο, τον Κικέρωνα, το Σενέκα, το Λίβιο, το Βιργίλιο. το ύφος του αλλάζει αισθητά ανάλογα με τη φύση του αντικειμένου (ωστόσο το

ύφος του Λίβιου είναι περισσότερο ποικίλο). πολλές sententiae: θέλει να εντυπωσιάσει (οι καλύτερες του λατινικού πεζού

λόγου).

[10]

Βιογραφία

Gaius Suetonius Tranquillus (c. 70-122)

Βίος Από οικογένεια ιππέων (κοινωνική τάξη της Ρώμης) Φίλος και προστατευόμενος του Πλίνιου του νεότερου, σπούδασε νομική, αλλά

δεν εργάστηκε ως δικηγόρος. Επί Αδριανού κατείχε τη θέση του ελεγκτή των Ρωμαϊκών βιβλιοθηκών, του

αρχειοθέτη και του συμβούλου του αυτοκράτορα σε θέματα πολιτισμού. Πιθανόν το 121 προήχθη σε γραμματέα της αυτοκρατορικής αλληλογραφίας,

αλλά περίπου το 122 απολύθηκε και αφοσιώθηκε στη συγγραφή μέχρι τοθάνατό του γύρω στο 130 μ.Χ.

Υπήρξε ένας ταλαντούχος και πολύπλευρος άνθρωπος των γραμμάτων.

Έργο1. De viris illustribus, ανολοκλήρωτη σειρά βιογραφιών Ρωμαίων ανθρώπων των

γραμμάτων ανά κατηγορίες: γραμματικοί και ρητοροδιδάσκαλοι, ποιητές, ρήτορες,ιστορικοί, φιλόσοφοι. Σώζεται το τμήμα De grammaticis et rhetoribus, και λίγοι άλλοι βίοι(των Τερέντιου, Οράτιου, Λουκανού και του Βεργιλίου).

2. De vita Caesarum, 12 αυτοκρατορικές βιογραφίες από τον Καίσαρα στοΔομιτιανό σε 8 βιβλία. Γράφτηκε στις αρχές του 2ου αι. Λείπουν μόνο τα πρώτα λίγακεφάλαια του Καίσαρα.

3. Χαμένα έργα, ελληνικά και λατινικά.

Πηγές Άντλησε από πολλές πηγές και αντέγραφε λέξη προς λέξη. Ενίοτε χρησιμοποιεί και πρωτογενή στοιχεία (αυθεντικά έγγραφα κλπ.), που

ίσως φυλάσσονταν στα αυτοκρατορικά αρχεία, στα οποία είχε πρόσβαση λόγωτης υψηλής θέσης του στην αυτοκρατορική γραμματεία.

Πιθανότατα μετά την απομάκρυνσή του από τα δημόσια αξιώματα να μηνμπορούσε πια να συμβουλεύεται ελεύθερα τα αρχεία αυτά.

Κριτική αξιολόγηση Δεν ασκεί την κριτική του ικανότητα και η αξία του εξαρτάται από τις πηγές

που χρησιμοποιεί.

[11]

Χρησιμοποιεί τις αναπόδεικτες φήμες με την ίδια ευκολία που χρησιμοποιεί καιτα αυστηρά αποδεδειγμένα γεγονότα.

Του αρέσουν τα σκάνδαλα και οι σεξουαλικές διαστροφές αυτών πουβιογραφεί.

Προσπαθεί να δώσει την εντύπωση ειλικρινούς, αμερόληπτης, μησυναισθηματικής και μη σκόπιμα χιουμοριστικής αναφοράς.

Διαφορά της βιογραφικής μεθόδου Πλούταρχου και ΣουητώνιουΠλούταρχος

Αντιλαμβάνεται και αξιολογεί τη ζωή των προσώπων του με λογικό ειρμό καιμε χρονολογική σειρά (per tempora).

Η προσέγγισή του είναι πολύ συναφής με εκείνη των ιστορικών.Σουητώνιος

Απορρίπτει τη χρονολογική διευθέτηση στις βιογραφίες του. Ακολουθώντας τη βιογραφική προσέγγιση των αλεξανδρινών λογίων

πραγματεύεται τα θέματά του πολύ σχηματικά, σύμφωνα με διαχωρισμούς καικατηγορίες (per species), όπως είναι οι πρόγονοι, η καταγωγή, τα επιτεύγματα, οιηθικές αρχές, η εμφάνιση και ο θάνατος.

Αυτό τον εξυπηρετούσε αρκετά, γιατί δεν ήξερε να χειρίζεται με μεγάληεπιδεξιότητα θέματα ιστορίας ή ψυχολογίας.

[12]

Μυθιστόρημα

Petronius ArbiterΒίος

• Ίσως ταυτίζεται με τον Petronius, ο οποίος ήταν arbiter elegantiae στην αυλή τουΝέρωνα.

• Αναγκάστηκε σε αυτοκτονία το 66 μ.Χ. (θεατρικός τρόπος θανάτου).

Έργο• Satyrica (~ 20 βιβλία), σώζονται μόνο τμήματα των βιβλίων 14 και 16 και

ολόκληρο το 15.• Αιτιολόγηση του τίτλου (σχέση με σάτιρα, σεξουαλική ικανότητα του

Εγκόλπιου).• Είναι πεζό διανθισμένο με ποιητικά κομμάτια, στον τύπο της μενίππειας

σάτιρας του Βάρρωνα.• Είναι ένα κωμικό, πικαρέσκο μυθιστόρημα που σχετίζεται με αρκετά

λογοτεχνικά είδη.• Σε μορφή είναι “επεισοδιακό”.• Οι βασικοί χαρακτήρες είναι το ομοφυλόφιλο ζευγάρι Εγκόλπιος (ο αφηγητής)

και ο νεαρός Γείτων, που περνούν μια σειρά από περιπέτειες στη νότια Ιταλία.Συναντούν μια σειρά από χαρακτήρες (κυρίως ελληνικής καταγωγής ή από τηΜέση ανατολή). Ο τυχοδιώκτης Άσκυλτος και ο στιχοπλόκος Εύμολποςπροσπαθούν να χωρίσουν το ζευγάρι.

• Το έργο ασχολείται με τη ζωή σε μικρές πόλεις και συνηθισμένους ανθρώπους.

Πηγές-ΠρότυπαΣε γενικές γραμμές είναι μια παρωδία του ιδεώδους ελληνικού ερωτικούμυθιστορήματος, αλλά αυτό δεν ισχύει αποκλειστικά. Δεν υπάρχει καμιάπρόθεση ηθικολογίας.Ο Πετρώνιος ανατρέπει και διακωμωδεί.Ανακάτεψε διάφορα είδη, το μυθιστόρημα, τη σάτιρα, το έπος, την ελεγεία, τομίμο, τη διατριβή και τη ρητορική, για να παραγάγει ένα αμάλγαμα αυθεντικόκαι αντικλασικό.Καταφανής η σχέση με την ποιητική σάτιρα και τη μενίππεια σάτιρα.Επίσης υπάρχουν αρκετές εμβόλιμες ιστορίες, αρκετές πικάντικουπεριεχομένου, που αντλούν από την ελληνιστική παράδοση των μιλησιακών

[13]

ιστοριών (fabula Milesia, από τα Μιλησιακά του Αριστείδη (2ος αι. π.Χ.), τιςμετέφρασε ο Sisenna τον 1ο αι. π.Χ.)Γράφει για ένα πολύ μορφωμένο κοινό που είναι σε θέση να αναγνωρίζει τιςπολλές σκόρπιες αναφορές.Τα εμβόλιμα ποιήματα είναι σε διάφορα μέτρα.Τα δύο μεγαλύτερα είναι η Troiae Halosis και το Bellum Civile, που σχετίζονται μεσύγχρονους ποιητές (ποιους;)Η λογοτεχνική κριτική είναι από τους βασικούς στόχους του Πετρώνιου(επιθέσεις στη σύγχρονη ρητορική, τη ζωγραφική και την ποίηση).

Cena Trimalchionis• Το γνωστότερο επεισόδιο των Σατυρικών.• Το δείπνο που παραθέτει ο ζάμπλουτος και άξεστος απελεύθερος Τριμαλχίων

(ίσως αποτελεί καρικατούρα του Νέρωνα).• Απεικονίζονται με πληρότητα οι σκέψεις, η συμπεριφορά και ο τρόπος ομιλίας

μιας συγκεκριμένης, κατώτερης κοινωνικής τάξης.• Χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερο ρεαλισμό και εξαίρετη περιγραφική δύναμη.• Προφανώς βασίζεται και καταγράφει πιστά σύγχρονες καταστάσεις και

πρόσωπα.

Γλώσσα• Το έργο αποτελεί πηγή για την καθημερινή γλώσσα και τους ιδιωματισμούς

των λαϊκών στρωμάτων της εποχής.• Είναι ιδιαίτερα αισθητή η παρουσία πάρα πολλών ελληνικών.

Apuleius (c. 125-170)Βίος

Από τη Μάδαυρο της Β. Αφρικής. Εύπορη οικογένεια. Σπούδασε στην Καρχηδόνα και μετά στην Αθήνα και τη Ρώμη. Στην Οία της Β.Αφρικής παντρεύτηκε μια πλούσια χήρα (Pudentilla), μητέρα

ενός παλιού συμμαθητή του. Κατηγορήθηκε για χρήση μαγείας από τους συγγενείς της και δικάστηκε

(αθωώθηκε). Θεωρούνταν κορυφαίος ρήτορας της εποχής του (άγαλμα στην Καρχηδόνα) και

μεγάλος φιλόσοφος (philosophus Platonicus)

[14]

Απέκτησε τη φήμη θαυματοποιού και μάγου (θεωρήθηκε το αντίθετο τουΙησού).

Είναι ένας βασικός εκπρόσωπος της λεγόμενης Δεύτερης Σοφιστικής, εποχήςμε πολλές μετακινήσεις και διαλέξεις ρητόρων και με κυριαρχία του άλογου(του μη λογικού) στο χώρο της θρησκείας (μυστικισμός, δεισιδαιμονία).

Ο Απουλήιος συνδυάζει τη φιλοσοφική γνώση (κυρίως τον πλατωνισμό μεπεριπατητικές και στωικές επιρροές) με θρησκευτικά ενδιαφέροντα (Ισιακήλατρεία, γνωστικισμός).

ΈργοApologia ή De magia

• Λόγος υπεράσπισης του εαυτού του ενάντια στην κατηγορία για τη χρήσημαγείας.

• Ο μοναδικός σωζόμενος δικανικός λόγος από την αυτοκρατορική περίοδο.• Υποστηρίζει ότι είναι φιλόσοφος και όχι μάγος.• Πολλές παρεκβάσεις επιστημονικού, φιλοσοφικού και λογοτεχνικού

περιεχομένου.

Florida• Συλλογή είκοσι τριών αποσπασμάτων από δημοσιευμένους λόγους και

διαλέξεις του στην Καρχηδόνα.• Άγνωστος ο δημιουργός της συλλογής.• Φανερώνεται η μεγάλη ρητορική ικανότητα του Απουλήιου.

De deo Socratis• η πιο συστηματική σωζόμενη πραγματεία περί δαιμόνων, με έμφαση στο

δαιμόνιο του Σωκράτη. Οι δαίμονες περιγράφονται ως μεσάζοντες ανάμεσαστον κόσμο των θεών και των ανθρώπων.

De Platone et eius dogmate• μια σύνοψη φιλοσοφικής διδασκαλίας, ένα περίγραμμα της φυσικής και της

ηθικής του Πλάτωνα (πλούσιες πληροφορίες για το Μέσο Πλατωνισμό).

De mundo• πιστή μετάφραση του ψευδο-Aριστοτελικού Περί κόσμου (κοσμογονία και

θεολογία).

[15]

Metamorphoses ή Asinus aureus (χρυσός γάιδαρος)• (11 βιβλία) είναι το μοναδικό λατινικό μυθιστόρημα που διασώθηκε ολόκληρο

από την κλασική εποχή.• Χρονολόγηση. Η Apologia είναι ο terninus post quem, αφού σ’ αυτή δε γίνεται

καμιά αναφορά στις Μεταμορφώσεις.• Γιατί Μεταμορφώσεις: αλλαγές της μορφής του Λούκιου αλλά και αλλαγές του

πεπρωμένου του, όπως επίσης, πάνω απ’ όλα, η θρησκευτική του μεταστροφή.Επίσης υπάρχουν αλλαγές που αφορούν άλλους χαρακτήρες (Θηλύφρων,Ψυχή).

• Γιατί Asinus aureus: α) λόγω της αξίας του έργου, β) λόγω του χρώματος τουγαϊδάρου, γ) ο γάιδαρος ταυτίζεται με τον εχθρό της Ίσιδας, τον Σεθ.

Υπόθεση• Ο νεαρός Λούκιος εξαιτίας της περιέργειάς του να μάθει τα μυστικά της

μαγείας μεταμορφώνεται σε γάιδαρο και με τη νέα του μορφή περνάει μιασειρά από εντυπωσιακές περιπέτειες μέχρι να ανακτήσει την ανθρώπινημορφή χάρη στην παρέμβαση της θεάς Ίσιδας. Στο τέλος ο αφηγητής Λούκιοςταυτίζεται με το συγγραφέα Απουλήιο.

• Στην κεντρική πλοκή παρεμβάλλονται μια σειρά από εμβόλιμες ιστορίες.• Η πιο γνωστή από αυτές είναι το παραμύθι του Έρωτα και της Ψυχής (βλ.

παρακάτω).

ΕίδοςΣτο μυθιστόρημα αυτό συναντώνται και συγχωνεύονται πολλά άλλα είδη:έπος, βιογραφία, μενίππεια σάτιρα, μιλησιακές ιστορίες, ελεγεία κλπ.

Πηγές-Πρότυπα• Α) Σώζεται το ψευδο-Λουκιάνειο έργο Λούκιος ή Όνος (στα ελληνικά, με

παρόμοια πλοκή αλλά σαφώς μικρότερο και με βασικές διαφορές).• Β) Ο Πατριάρχης Φώτιος (9ος αι.) γράφει στη Βιβλιοθήκη του ότι διάβασε

ιστορίες μεταμορφώσεων στο έργο κάποιου κατά τα λοιπά άγνωστου Λούκιουαπό την Πάτρα. Αυτό το έργο δε σώζεται.

Ποια είναι λοιπόν η σχέση ανάμεσα στο Λούκιος ή Όνος και τις Metamorphosesτου Απουλήιου; Η απάντηση δεν είναι εύκολη: ίσως

α) προέρχονται από μια κοινή πηγή ήβ) οι Metamorphoses προέρχονται από το Λούκιος ή Όνος (λιγότερο πιθανό).

• Όπως και να ’ναι, το λατινικό έργο είναι σαφώς ανώτερο.

[16]

Ποια μέρη του είναι δημιουργήματα του Απουλήιου;Κατά πάσα πιθανότητα το παραμύθι του Έρωτα και της Ψυχής (βλ.παρακάτω), η παρέμβαση της Ίσιδας και η μύηση στην ισιακή λατρεία, καθώςκαι όλα τα επεισόδια που δεν υπάρχουν στο ελληνικό Λούκιος ή Όνος.O Απουλήιος μετέτρεψε μια μικρή ελληνική ιστορία σε ένα πλήρεςμυθιστόρημα με την ενσωμάτωση όλων εκείνων των επεισοδίων που δενπεριλαμβάνονται στο Λούκιος ή Όνος.Στο Λούκιος ή Όνος δεν υπάρχει κανένα ηθικό δίδαγμα. Η πρόθεσή του είναικαθαρά να διασκεδάσει (έμφαση στο ερωτικό, στο σαδιστικό, στο χιουμοριστικόκαι στο σκαμπρόζικο στοιχείο).Οι Μεταμορφώσεις μπορεί να θεωρηθούν ως ιστορία με θρησκευτικούχαρακτήρα ηθικό δίδαγμα.Η επικίνδυνη περιέργεια για γνώση μέσω της μαγείας είναι το κεντρικό θέμα.Το κύριο αμάρτημα του Λούκιου ήταν η περιέργεια αλλά και η λαγνεία του.Ο κανονικός δρόμος για τη γνώση του θεού και του σύμπαντος δεν είναι μέσωτης μαγείας αλλά μέσω της υγιούς περιέργειας της μελέτης και τουδιαλογισμού.Οι εμβόλιμες ιστορίες είναι ποικίλες. Το μαγικό στοιχείο εναλλάσσεται με τοεπικό, το τραγικό με το κωμικό.Όλο το έργο είναι δομημένο ως ένα ταξίδι σ’ έναν κόσμο λογοτεχνικώνσυμβόλων με προορισμό την απελευθέρωση μέσα στο φως και την ηθική.Σταδιακά το μυθιστόρημα παίρνει ολοένα και πιο αυτοβιογραφικό χαρακτήρα.Ενώ αρχικά παρουσιάζεται ως έργο με σκοπό την ψυχαγωγία μέσω τηςφανταστικής διήγησης, κλείνει με έναν τόνο συνταρακτικής απολογίας καιθρησκευτικού ενθουσιασμού.

Γλώσσα Επιτηδευμένη προσποίηση και γλωσσική υπερβολή (χαρακτηριστικά της

δεύτερης Σοφιστικής). Συνδυασμός αρχαϊσμών και νεολογισμών ελληνικών και λαϊκών εκφράσεων. Ενθουσιασμός για το αρχαϊκό και τους πρώιμους συγγραφείς. Αποτελεί την κορυφή του Ασιανισμού. Διαφορά με Πετρώνιο: ο Απουλήιος ελάχιστα χρησιμοποιεί λέξεις από τη μη

λογοτεχνική, ομιλουμένη λατινική.

[17]

Το παραμύθι του Έρωτα και της ΨυχήςΠηγές-ΠρότυπαΗ ιστορία είναι ένας φιλοσοφικός μύθος με πλατωνική βάση (Φαίδρος,Συμπόσιο, έλξη της ψυχής προς το θεϊκό με τη δύναμη της αγάπης).Πιθανή επιρροή από Ιρανική ή Αιγυπτιακή ή δυτικοαφρικανική λαϊκή ιστορίασε συνδυασμό με Αλεξανδρινά και Μιλησιακά στοιχεία.Επίσης στοιχεία από Βεργίλιο και ελεγεία.Οι εμπειρίες της Ψυχής αντιπροσωπεύουν αυτές του Λούκιου: και οι δύο είναιπερίεργοι και υπομένουν εξαντλητική περιπλάνηση (το Λούκιο λυτρώνει τηνΊσιδα, την Ψυχή ο Έρωτας).