ΣΠΑΡΤΗ

γιατί οί σπαρτιατικοί νόμοι ήταν θεϊκή̋ προέλευση̋.

Ό πληθυσμό̋ τή̋ Λακεδαίμονο̋ διακρινόταν σέ τρία μέρη.

Τό μικρότερο τμήμα τού πληθυσμού ήταν οί Σπαρτιάτε̋, πού

είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τό δεύτερο σέ πληθυσμό

τμήμα ήσαν οί περίοικοι, οί όποιοι ήταν βέβαια έλεύθεροι, δέν

είχαν δμω̋ πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τέλο̋ τό τρίτο καί

πολυπληθέστερο τμήμα τοΰ πληθυσμού ήταν οί είλωτε̋, οί

όποιοι δέν ήταν έλεύθεροι. Οί Σπαρτιάτε̋ πολίτε̋ πού είχαν

πλήρη πολιτικά δικαιώματα όνομάζονταν «όμοιοι» καί άποτε-

λοΰσαν μειονότητα. Ή πλειονότητα ώ̋ μή έλεύθερη άναγκα-

ζόταν νά έργάζεται γιά τή συντήρηση τών πολιτών μέ πλήρη

δικαιώματα, έτσι ώστε οί τελευταίοι νά έχουν άρκετό έλεύθερο

χρόνο γιά νά απασχολούνται στήν προετοιμασία τού πολέμου

ή στά κοινά συσσίτια.

Οί κάτοικοι τή̋ Σπάρτη̋ μέ πλήρη πολιτικά δικαιώματα

όνομάζονταν Σπαρτιάτε̋. "Οποιο̋ ήθελε νά άνήκει σ’ αύτή

τήν κατηγορία, όφειλε νά πληροί συγκεκριμένε̋ προϋποθέ-

σει̋. Ό έλεγχο̋ κάθε πολίτη ξεκινούσε μέ τή γέννησή του. Οί

Σπαρτιάτε̋ πού είχαν γεννηθεί άπό Σπαρτιάτε̋ γονεί̋ καί

πού διατηρούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα όνομάζονταν

«όμοιοι». Πολύ ούσιαστικό στοιχείο θεωρούνταν ή συνεχή̋

συναναστροφή τών «όμοιων» μεταξύ του̋ μέσα σέ πνεύμα Ισό-

τητα̋, Αυτό έπιδιωκόταν νά έξασφαλιστεΐ μέ τή συνεχή καί

άνελλιπή συμμετοχή τών ένηλίκων Σπαρτιατών στά συσσίτια ή

φειδίτια. Κάθε άντρα̋ ήταν ύποχρεωμένο̋ νά συνεισφέρει κά-

θε μήνα μία όρισμένηίποσότητα τροφίμων καί ένα όρισμένο

μικρό ποσό χρημάτων, ίσα γιά δλου̋, στί̋ κοινέ̋ δαπάνε̋ τοϋ

συσσιτίου. Ή άδυναμίασυμμετοχή̋ στί̋ κοινέ̋ αύτέ̋ δαπάνε̋

κάποιου Σπαρτιάτη τόν στερούσε άπό τό δικαίωμα νά άνήκει

στήν τάξη_τών«όμοίων», καί συντελούσε στόν υποβιβασμό του

στήν τάξη τών «ύπομειόνων», οί όποιοι είχαν χάσει τά-πολιτι-

κά δικαιώματα του̋.

Ή πόλη τή̋ Σπάρτη̋ ήταν μικρή. Κατά τή διάρκεια τών

Περσικών πολέμων στί̋ άρχέ̋ τού 5ου αί. υπολογίζονταν 8.000

34

Η ΠΟΛΓΠΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

μάχιμοι Σπαρτιάτε̋· ό άριθμό̋ του̋ συνεχώ̋ μειωνόταν.

"Οταν στά μέσα τοΰ 3ου αί. ό άριθμό̋ του̋ μειώθηκε κάτω

άπό 1.000, ήταν άναγκαΐε̋ οί μεταρρυθμίσει̋, έτσι ώστε νά κα-

ταστεί ή πόλη λειτουργική. Ή Ισότητα τών Σπαρτιατών βασι-

ζόταν στήν Ιδιοκτησία -ή τουλάχιστον έπρεπε νά βασίζεται

στήν ιδέα αύτή. Ή παράδοση συνδέει με τό όνομα τοΰ Λυ-

κούργου τή διανομή τή̋ λακωνική̋ γή̋μέ μερίδια ίση̋ έκτα-

ση̋ σέ 39.000 άκτήμσνε̋, έκ τών όποιων 30.000 περίοικοι καί

9.000 Σπαρτιάτε̋. Οί περίοικοι έγκαταστάθηκαν στήν «περιοί-

κιδα χώρα», πού ήταν ωστόσο λιγότερο εύφορη άπό τή γή πού

άνήκε στού̋ Σπαρτιάτε̋. Στού̋ Ιστορικού̋ χρόνου̋ παραδίδε-

ται άπό τού̋ συγγραφεί̋ δτι παρουσιαζόταν βαθμιαία μία

οικονομική άνισότητα μεταξύ τών «όμοιων»· παραμένει δμω̋

σημαντικό τό γεγονό̋ δτι ή ιδέα τή̋ ισότητα̋ τών πολιτών

προείχε σέ δλου̋ τού̋ τομεί̋ τοΰ βίου, στόν πολιτικό, τόν κοι-

νωνικό, άκόμα καί στόν οίκονομικό. Ή ιδέα αύτή δημιουρ-

γοΰσε σημαντικέ̋ υποχρεώσει̋ σέ κάθε Σπαρτιάτη. 'Ολόκλη-

ρη ή δραστηριότητά του ήταν δοσμένη στήν πόλη. Ή δυνατό-

τητα γιά μιά τέτοια ζωή ύλοποιοΰνταν μέ τού̋ είλωτε̋, τού̋

δημόσιου̋ δούλου̋, οί όποιοι συντηρούσαν τού̋ Σπαρτιάτε̋

καί_τί̋ οικογένειέ̋ του̋. Δέν έπιτρεπόταν στού̋ Σπαρτιάτε̋

νά άσχολοΰνται μέ όποιοδήποτε έπάγγελμα, άλλά καί τόν και-

ρό τή̋ ειρήνη̋ υποχρέωσή του̋ ήταν νά γυμνάζονται καί νά

εϊναι έτοιμοπόλεμοι. Μέ άλλα λόγια, τοποθετούσαν τήν πόλη

στό κέντρο τή̋ σκέψη̋ καί τών δραστηριοτήτων του̋.

Στή Λακεδαίμονα άνήκαν καί οί περιοχέ̋ έκεΐνε̋, οί όποιε̋

βρίσκονταν στού̋ πρόποδε̋ τοΰ Ταΰγετου καί τοΰ Πάρνωνα ή

ήταν παράλιε̋. Οί κάτοικοι τών περιοχών αυτών όνομάζσνταν

περίρικοιιήταν δωρική̋ καταγωγή̋, μιλούσαν τή δωρική διά-

λεκτο τών Σπαρτιατών καί κατοικούσαν στήν «περιοίκιδα χώ-

ρα», πού δέν συμπεριελάμβανε δμω̋ τήν κοιλάδα τοΰ Ευρώτα.

Οί περίοικοι δέν είχαν πολιτικά δικαιώματα στή Σπάρτη,

ζοΰσαν δμω̋ σέ αύτοδιοικούμενε̋ κοινότητε̋. Πλήρωναν τα-

κτικέ̋,είσφορέ̋-σχήν πόλη χαί ήταν υποχρεωμένοι, δταν

35

ΣΠΑΡΤΗ

λιτεία̋. Ά φ ’ ένό̋ οι Σπαρτιάτε̋ τού̋ άντίκρυζαν ώ̋ έχθρού̋,

άφ’ έτέρου οί είλωτε̋ έργάζονταν στά άγροκτήματα τών

Σπαρτιατών. Μέ τόν τρόπο αυτόν είχαν οί Σπαρτιάτε̋ τή δυ-

νατότητα νά ασχολούνται με τά κοινά καί τόν πόλεμο, δέν θά

πρέπει νά παραγνωριστεί δμω̋ δτι βρίσκονταν σέ διαρκή άνα-

σφάλεια γιά τυχόν έξεγέρσει̋ τών ειλώτων. Οί είλωτε̋ τή̋

Μεσσηνία̋ άπέκτησαν όριστικά τήν έλευθερία του̋ μετά τή

μάχη στά Λεΰκτρα τό 370, άλλά μέχρι τή ρωμαϊκή κατάκτηση

τή̋ Σπάρτη̋» τό 146/5 π.Χ., υπήρχαν στη Λακωνία είλωτε̋. Ό

άριθμό̋ του̋ μειώθηκε δραστικά στί̋ άρχέ̋ τοΰ 2ου αί. π.Χ. μέ

τήν πολιτική τοΰ Νάβιτο̋.

Ή διάκριση τή̋ κοινωνία̋ σέ είλωτε̋, περίοικου̋ καί

Σπαρτιάτε̋ δέν έχει δμοιά τη̋ σέ καμιά πόλη τή̋ Ελλάδα̋.

Γιά τή μικρή ομάδα τών Σπαρτιατών πού διοικούσε ύφίστατο

πάντοτε ό κίνδυνο̋ νά χειραφετηθοΰν οί περίοικοι καί κυρίω̋

οί είλωτε̋. Ό σπαρτιατικό̋ τρόπο̋ ζωή̋ ειχε ρυθμιστεί έτσι

ώστε νά άποτραπεϊ αυτό̋ ό κίνδυνο̋. Ή εκπαίδευση τών

Σπαρτιατών γιά πολεμικέ̋ έπιχειρήσει̋ τού̋ προστάτευε άπό

πιθανέ̋ έξεγέρσει̋, καί παράλληλα τού̋ δημιούργησε τί̋ προ-

ϋποθέσει̋ γιά ηγεμονία κατ’ άρχήν στήν Πελοπόννησο καί

στή συνέχεια σέ όλόκληρη τήν Ελλάδα. Γιά τήν άνοδο τή̋

Σπάρτη̋ γίνεται λόγο̋ στό έπόμενο κεφάλαιο.

ΣΠΑΡΤΗ

ρέ̋, τήν Ελλάδα καί τή Σπάρτη, θά έχει όδυνηρέ̋ συνέπειε̋.

Ή άμεση συνέπεια τή̋ μάχη̋ τών Λεύκτρων ήταν δτι ή Σπάρ-

τη διέθετε πλέον λιγότερου̋ πολίτε̋ μέ πλήρη δικαιώματα, εξαφανίστηκε ό μΰθο̋ τοϋ άήττητου τή̋ Σπάρτη̋, οί είλωτε̋ καί οί περίοικοι άποσκίρτησαν, ή Πελοποννησιακή Συμμαχία βρισκόταν λίγο πρίν τή διάλυσή τη̋, ή Μεσσηνία χωρίστηκε

άπό τήν πολιτεία τών Λακεδαιμονίων, καί τελικά ή Λακωνία

κινδύνευε άπό ξένα στρατεύματα -μία εξέλιξη πού 30 χρόνια

νωρίτερα μετά τήν ένδοξη νίκη κατά τή̋ ’Αθήνα̋ ούτε ό χει-

ρότερο̋ έχθρό̋ δέν θά μπορούσε νά φανταστεί. Τά Λεϋκτρα

σηματοδοτούν τό τέλο̋ τή̋ σπαρτιατική̋ ήγεμονία̋ στήν Ελλάδα.

Στήν Ελλάδα τήν έποχή αύτή δέν υπάρχει καμιά πόλη ώ̋ μεγάλη δύναμη. Ή Θήβα ήταν πολύ άδύναμη, ώστε νά καλύ-

ψει τό κενό. ’Αλλά στήν πραγματικότητα δλε̋ οί μεγάλε̋ πό-

λει̋, ή ’Αθήνα, ή Σπάρτη καί ή Θήβα, ήσαν άδύναμε̋. Ή Θή-βα καί ή Σπάρτη βρέθηκαν όντιμέτωπε̋ γιά μιά άκόμη φορά,

τό 362 στή Μαντίνεια, στήν Πελοπόννησο. Στήν άποφασιστική αυτή μάχη καί οί δύο δυνάμει̋ βγήκαν ζημιωμένε̋: Ή Σπάρτη ήττήθηκε έκ νέου, ενώ οί νικητέ̋ Θηβαίοι έχασαν τόν Επαμει-

νώνδα.

Έτσι, κατά τό διάστημα 371-362 ό μύθο̋ τή̋ Σπάρτη̋ έχασε

τή βάση του: Ή Μεσσηνία δέν άνήκε πιά στό κράτο̋ τών Λα-

κεδαιμονίων, καί δέν χρειάζεται καθόλου φαντασία γιά νά

άναλογιστεϊ κανεί̋, ποιέ̋ συνέπειε̋ θά ειχε στή Σπάρτη ή

άπώλεια τοϋ μεγαλύτερου άπό τό ένα τρίτο τοϋ έδάφου̋ τη̋.

"Ο,τι γνωρίζουμε γιά τή Σπάρτη τών έτών 362 μέχρι τό 244 είναι λίγα. Αύτό όμω̋ δέν πρέπει νά προκαλεΐ έντύπωση, γιατί

μία πόλη, ή όποια δέν διαδραματίζει πλέον πρωταγωνιστικό

καί ήγετικό ρόλο, δέν προξενεί τό ένδιαφέρον τών συγχρόνων

μελετητών, ιστορικών, ποιητών καί ρητόρων. Αύτοί επικε-ντρώνουν τό ένδιαφέρον του̋ στί̋ σημαντικέ̋ άλλαγέ̋ πού συμβαίνουν στήν Ελλάδα μετά τό 360 π.Χ., καί στί̋ όποίε̋ ή

Σπάρτη έχει παθητικό ρόλο. Ή Ιμπεριαλιστική πολιτική τοϋ

116

ΣΠΑΡΤΗ

μέ έπιδιώξει̋ δικών του συμμάχων, νά άναθέσσυν στόν Σπαρ-

τιάτη βασιλιά, άντί γι’ αυτόν, τήν άρχηγία τή̋ ’Αχαϊκή̋ Συ-μπολιτεία̋. Στή δύσκολη αύτή θέση άποφάσισε ό Άρατο̋ νά

προβεΐ σέ μιά άπελπισμένη προσπάθεια -συμμάχησε μέ τόν

βασιλιά τών Μακεδόνων ’Αντίγονο Δώσωνα (227-221 π.Χ.). Ό

’Αντίγονο̋ άποδέχτηκε τήν πρόσκληση, κάτι πού δέν περίμε-

νε, νά καταβάλει τόν Κλεομένη. Ό Κλεομένη̋, δμω̋, δέν κα-

τώρθωσε νά πραγματοποιήσει τί̋ άπαιτήσει̋ τών πόλεων πού «Απελευθερώθηκαν» άπ’ αύτόν, νά προχωρήσει δηλαδή σέ αναδασμό τή̋ γή̋ καί άφεση χρεών τών πολλών πτωχών, άκληρων καί χρεωμένων πολιτών. Έτσι δέν έκπλήρωσε τί̋

προσδοκίε̋ τού 'Αργου̋, ούτε καί ήταν δυνατό νά τί̋ εκπλη-

ρώσει. Ή κοινωνική δομή τή̋ Σπάρτη̋ -είλωτε̋, περίοικοι-

ήταν πολύ διαφορετική άπό τί̋ άλλε̋ πόλει̋ τή̋ Ελλάδα̋ καί

έτσι δέν ήταν δυνατό νά μεταφερθεΐ τό μεταρρυθμιστικό κοι-

νωνικό πρόγραμμα τή̋ Σπάρτη̋ σέ άλλε̋ πόλει̋. Ή Σπάρτη

δέν υπήρξε υπόδειγμα γιά δλου̋. ’Αλλά καί οί ίδιοι οί Σπαρ-τιάτε̋ δέν ένδιαφέρονταν νά έξυπηρετήσουν δημοκρατικού

χαρακτήρα έξεγέρσει̋. Έτσι, τό 222 π.Χ. στή Σελλασία, βό-ρεια τή̋ πόλη̋ του̋, ήττήθηκαν άπό τόν συνασπισμό ’Αχαιών καί Μακεδόνων. 'Ο Κλεομένη̋ σώθηκε καί διέφυγε στήν

Αίγυπτο, δπου ό βασιλιά̋ Πτολεμαίο̋ Γ' Εύεργέτη̋ (246-

222/21 π.Χ.) τόν δέχτηκε μέ χαρά. ’Αλλά ή ήττα στή Σελλασία

έβαλε τέλο̋ στό μεγάλο όνειρο γιά μιά νέα Σπάρτη, ή όποία

θά μπορούσε νά κερδίσει έκ νέου τήν ηγετική θέση τη̋ στήν

Ελλάδα.Οί άμεσε̋ συνέπειε̋ γιά τή Σπάρτη ήταν δτι ή πόλη τοϋ

Εύρώτα γιά πρώτη φορά στήν ιστορία τη̋ καταλήφθηκε άπό μιά ξένη δύναμη, τού̋ Μακεδόνε̋. ’Επιπρόσθετα έγιναν ορι-σμένε̋ -δέν γνωρίζουμε άκριβώ̋ πόσε̋- άλλαγέ̋ στό πολίτευ-

μα. "Οσον άφορά τήν εξωτερική πολιτική ή Σπάρτη βίωσε κα-τά τό διάστημα 222-206 μία περίοδο ύφεση̋, κατά τήν όποία συνέβησαν οί πρώτε̋ έπαφέ̋ μέ τή Ρώμη, καί στόν έσωτερικό

τομέα όριστικοποιήθηκε ή κατάργηση τοϋ θεσμού τή̋ διπλή̋

122