ENERGY-GR 000 CS6.indd 1 6/6/18 3:14 PMτης εκμετάλλευσης...

ENERGY-GR 000 CS6.indd 1 6/6/18 3:14 PM

Περιεχόμενα

Εισαγωγή Η ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο: γέφυρα κάτω

από μια τρικυμισμένη θάλασσα; ............................................................................. 9 Ανδρέας Στεργίου, Κίβαντς Ουλουσόι, Μεναχέμ Μπλοντχάιμ

Μέρος A: Αναλύσεις για το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο[1] Οι στρατηγικές επιπτώσεις της «Αραβικής Άνοιξης»

στη Μέση Ανατολή ................................................................................................. 21 Μοσέ Μαόζ

[2] Μερικές πολιτικές και νομικές πλευρές της έρευνας και της εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο ............... 41

Ραούφ Βερσάν

[3] Η εποχή της σημασίας του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της Ανατολικής και Κεντρικής Μεσογείου για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης .......................................................................................... 51

Αντώνιος Ε. Φώσκολος

[4] Ένα πλαίσιο για τη βιώσιμη εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου, το «τρίγωνο της φωτιάς» της Ανατολικής Μεσογείου, και η περίπτωση της θάλασσας της νότιας και ανατολικής Κίνας ............................................................................................. 67

Σωτήρης N. Καμενόπουλος

[5] Η εξωτερική πολιτική της Ρωσικής Ομοσπονδίας στην Ανατολική Μεσόγειο μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου: γεωοικονομικές και γεωπολιτικές παράμετροι ................................................................................ 95

Ανδρέας Στεργίου


6

Μέρος B: Παράγοντες της περιοχής[6] Η «χαλαρή» οιονεί συμμαχία Ισραήλ, Κύπρου, και Ελλάδας .........................135 Ζήνων Τζιάρρας

[7] Η Τουρκία και η Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου: μια ακανθώδης σχέση* .........................................................................................165

Κίβαντς Ουλουσόι

[8] Ελλάδα-Ισραήλ-Ανατολική Μεσόγειος: Θα βοηθήσουν οι κοινοί παρονομαστές το τρίτο στάδιο; ..........................................................................183

Αμικάμ Ναχμανί

[9] Η Αίγυπτος μπορεί να αναστρέψει τη ζοφερή ενεργειακή της εικόνα ..........219 Σοχμπέτ Καρμπούζ

Βιβλιογραφία ........................................................................................................250

Οι συγγραφείς ......................................................................................................267

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ


Κατάλογος εικόνων και πινάκων

ΕΙΚΟΝΕΣ/Κεφάλαιο [3]Εικόνα 1: Σενάριο του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας

και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) για την Ευρώπη ............................................... 52Εικόνα 2: Η μείωση της παραγωγής πετρελαίου της Βόρειας Θάλασσας ............. 52Εικόνα 3: Μεταφορές φυσικού αερίου μέσω αγωγών και σε μορφή υγραερίου–

LNG ........................................................................................................ 53Εικόνα 4: Πιθανά κοιτάσματα υδρογονανθράκων στον Κώνο του Νείλου

και τη Θάλασσα της Λεβαντίνης, σύμφωνα με τις Τεχνικές Εκθέσεις της USGS 2010-3014 και 2010-3027 ..................................... 55

Εικόνα 5: Αποδεδειγμένα αποθέματα φυσικού αερίου στη Βόρεια Αμερική και τη λεκάνη της Δυτικής Σιβηρίας και κατά 50% πιθανά αποθέματα φυσικού αερίου στη λεκάνη της Ανατολικής και της Κεντρικής Μεσογείου ............................................................................ 56

Εικόνα 6: Προτεινόμενος αγωγός φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου για τη μεταφορά 10-15 bcm/έτος από το Ισραήλ και την Κύπρο στην Ευρώπη. Μετά από το 2020, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα χρειάζεται 200 bcm/έτος ................................................................................................. 57

Εικόνα 7: Ο αγωγός φυσικού αερίου TANAP/TAP θα μεταφέρει 15 bcm/έτος από το Σαχ Ντενίζ του Αζερμπαϊτζάν στην Ευρωπαϊκή Ένωση ............ 57

Εικόνα 8: Δυνατή ετήσια προμήθεια με φυσικό αέριο από την Ανατολική Μεσόγειο (Ισραήλ και Κύπρο) 50-65 bcm/έτος και από την Ελλάδα 120-130 bcm/έτος ................................................................................... 58

Εικόνα 9: 3.858 υπεράκτιες ενεργές πλατφόρμες στον Κόλπο του Μεξικού παράγουν 1,5 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου/ημέρα και 46 bcf φυσικού αερίου/ημέρα ................................................................ 61

Εικόνα 10: Σταθμοί LNG στην Ευρώπη ................................................................... 62Εικόνα 11: Συνολικό παραδοτέο LNG σε bcm/έτος ................................................. 62

ΕΙΚΟΝΕΣ/Κεφάλαιο [4]Εικόνα 1: Μοντέλο για το «τρίγωνο της φωτιάς» στην Ανατολική Μεσόγειο ....... 71

ENERGY-GR 000 CS6.indd 7 6/7/18 11:31 AM

8

Εικόνα 2: Διάγραμμα αιτίου-αποτελέσματος που αναπαριστά την «επίδραση» κάθε ενδιαφερόμενου μέρους στο «τρίγωνο της φωτιάς» στην Ανατολική Μεσόγειο ............................................................................... 72

Εικόνα 3: Ένα εφικτό πλαίσιο για τη βιώσιμη ανάπτυξη έργων στους υπεράκτιους υδρογονάνθρακες της Ανατολικής Μεσογείου .................. 73

Εικόνα 4: Εφαρμογή του εφικτού πλαισίου στην περίπτωση των έργων εκμετάλλευσης υπεράκτιων υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου .............................................................................................. 73

Εικόνα 5: Michael Klare, The New Geography of Conflict (Η νέα γεωγραφία των συγκρούσεων) ................................................................................. 77

Εικόνα 6: Mark Landler, A new era of gunboat diplomacy (Μια νέα εποχή για τη διπλωματία των κανονιοφόρων) .................................................. 78

ΕΙΚΟΝΕΣ/Κεφάλαιο [9]Εικόνα 1: Υποδομή εξαγωγής φυσικού αερίου .................................................... 229Εικόνα 2: Χάρτης της περιοχής της Μεσογείου της Αιγύπτου, που δείχνει τις

αδειοδοτημένες εκτάσεις μαζί με την περιοχή των συνόρων στα δυτικά του Δέλτα του Νείλου ............................................................... 234

Εικόνα 3: Οι δραστηριότητες της BG στην Αίγυπτο ............................................ 240

ΠΙΝΑΚΕΣ/Κεφάλαιο [3]Πίνακας 1: Αναμενόμενα (πιθανά) αποθέματα συμβατικού φυσικού

αερίου στην Ανατολική και την Κεντρική Μεσόγειο ............................. 59Πίνακας 2: Αποθέματα και εξαγώγιμες ποσότητες φυσικού αερίου

από το Ισραήλ και την Κύπρο ................................................................ 60Πίνακας 3: Αποδεδειγμένα, πολύ πιθανά, και πιθανά αποθέματα πετρελαίου

στη νότια Κρήτη και το Ιόνιο πέλαγος στην Ανατολική Μεσόγειο και έξω από ακτές ................................................................................... 63

ΠΙΝΑΚΕΣ/Κεφάλαιο [4]Πίνακας 1: Πίνακας χρόνου και γεγονότων για την περιοχή

της Ανατολικής Μεσογείου .................................................................... 70Πίνακας 2: Πλαίσιο του προβλήματος ...................................................................... 80Πίνακας 3: Πιθανές ποιοτικές μεταβλητές και συγκριτικά σχόλια

για τις δύο υπό μελέτη περιπτώσεις ....................................................... 81

ΚΑΤΑΛΌΓΌΣ ΕΙΚΌΝΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ

ENERGY-GR 000 CS6.indd 8 6/7/18 11:31 AM

Εισαγωγή

Η ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο: γέφυρα κάτω από μια τρικυμισμένη θάλασσα;

Ανδρέας Στεργίου, Κίβαντς Ουλουσόι, Μεναχέμ Μπλοντχάιμ

Στο ανατολικό τμήμα της Μεσογείου διαδραματίζονται μερικά από τα πιο αξιοπερί-εργα, ανησυχητικά και επικίνδυνα γεγονότα του σημερινού κόσμου. Είναι το θέατρο του εμφυλίου πολέμου που μαίνεται στη Συρία, της ανόδου του ISIS, των κατά πα-ράδοση τεταμένων ελληνοτουρκικών σχέσεων, του Κυπριακού προβλήματος, ενώ δεν πρέπει να λησμονούμε και τη χρόνια σύγκρουση Παλαιστινίων και Ισραήλ. Η Ανατολική Μεσόγειος είναι επίσης μια βασική διαδρομή των προσφυγικών ροών, της παράνομης μετανάστευσης, της μεταφοράς ναρκωτικών και θυμάτων σωματε-μπορίας, όπως επίσης και ιδεολογικών και θρησκευτικών κινημάτων που αποσταθε-ροποιούν γειτονικές περιοχές. Στην Ανατολική Μεσόγειο υπάρχουν κράτη που είναι αδύναμα ή έχουν καταρρεύσει, διεξάγονται άμεσοι πόλεμοι, αλλά και πόλεμοι δι’ αντιπροσώπων (δηλαδή συγκρούσεις χωρίς απευθείας εμπλοκή των άμεσα εμπλε-κομένων), και επίσης εκεί συγκλίνουν συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων. όλα τα παραπάνω είναι παράγοντες που απειλούν την ασφάλεια των κοινωνιών και την ευημερία των ατόμων και όλης της περιοχής. Τα τελευταία χρόνια έχει προστεθεί αναπάντεχα ένα νέο σημαντικό στοιχείο στην ταραγμένη αναζήτηση της ισορροπίας στην περιοχή: η ανακάλυψη πολύ-τιμων υποθαλάσσιων πηγών ενέργειας. Αυτές οι νέες πηγές ενέργειας συνιστούν έναν νέο ισχυρό οικονομικό παράγοντα με πολιτικές συνέπειες που επηρεάζουν την υπάρχουσα ευαίσθητη, ή ακόμη και εύθραυστη, ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Θέτουν το δίλημμα της επιλογής μεταξύ ανταγωνισμού ή συνεργασίας στους κε-

ENERGY-GR 00 CS6 NEW.indd 9 6/6/18 3:13 PM

10 ΑνδρέΑς ςτέργίου, ΚίβΑντς ουλουςοι, ΜένΑχέΜ ΜπλοντχΑιΜ

ντρικούς «παίκτες» της ταραγμένης περιοχής, και κυρίως της Ελλάδας, της Κύπρου, του Ισραήλ, της Τουρκίας και της Αιγύπτου, αλλά το παιχνίδι μεταξύ αυτών των εθνών και το νέο ενεργειακό «γήπεδο» επηρεάζει αναπόφευκτα τη συχνά ανταγω-νιστική σχέση μεταξύ της Ρωσίας και του τριγώνου ΕΕ-NATO-ΗΠΑ. Σε αυτό το βιβλίο, στόχος μας είναι να εξερευνήσουμε τα μεταβαλλόμενα μο-τίβα συμμαχιών στην Ανατολική Μεσόγειο στο πλαίσιο αυτών των ενεργειακών ανακαλύψεων, και με φόντο τις πολιτικές αναταραχές της «Αραβικής Άνοιξης». Επικεντρωνόμαστε στις νέες γεωπολιτικές πολύπλοκες συνθήκες οι οποίες προ-κύπτουν από τις συγκρούσεις που έχουν συμβεί και τις νέες συμμαχίες που έχουν σχηματιστεί στην Ανατολική Μεσόγειο τα τελευταία χρόνια, εξετάζοντάς τες συ-γκριτικά. Οι εσωτερικές πολιτικές αλλαγές στα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου, σε συνδυασμό με τα τεράστια οικονομικά συμφέροντα που είχε ως αποτέλεσμα η ανακάλυψη φυσικού αερίου και πετρελαίου, θέτουν υπό πίεση τις υπάρχουσες συμ-μαχικές δομές και ωθούν τις τοπικές δυνάμεις να εξισορροπήσουν η μία την άλλη, αναζητώντας νέες συμμαχίες και νέες στρατηγικές. Οι πρόσφατες υπεράκτιες ανακαλύψεις ενεργειακών κοιτασμάτων αναγνωρίζο-νται ευρέως ως παράγοντας αλλαγής του παιχνιδιού τόσο στην παγκόσμια ενερ-γειακή αρένα όσο και στη γεωπολιτική της περιοχής. Ένας από τους σκοπούς του βιβλίου είναι η διερεύνηση της έκτασης αυτής της αλλαγής και του εύρους των επιπτώσεων που (θα) έχει. Με αυτή την έννοια, αναφερόμαστε συγκεκριμένα στην ισορροπία δυνάμεων μεταξύ του Ισραήλ, της Τουρκίας, της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου, καθώς και μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Ρωσίας στην ευρύτε-ρη περιοχή. Επιπλέον εξετάζουμε τον πιθανό ρόλο πιο απομακρυσμένων κρατών με καίριο ρόλο, τα οποία προηγουμένως δεν θεωρούνταν να έχουν ιδιαίτερη σχέση. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι ενεργοπαραγωγές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας και η Κίνα, η οποία με τη στρατηγική χερσαίας και ναυτικής σύνδεσης των ασιατικών κρατών (η λεγόμενη Πρωτοβουλία Ζώνης και Δρόμου–Belt and Road Initiative) αποκτά όλο και πιο ουσιαστική και εμφανή παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο. Παρόλα αυτά, στη συνολική προοπτική την οποία εξετάζουμε στο βιβλίο, η Ανατολική Μεσόγειος νοείται ως μια ξεχωριστή «νέα» περιοχή και όχι απλώς ως μια προέκταση της Μέσης Ανατολής ή της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Θεωρούμε ότι αυτή η αναλυτική αντίληψη, η οποία αποτελεί τον πυρήνα του βιβλίου, αντα-ποκρίνεται στις ανάγκες των διεθνών σχέσεων του 21ου αιώνα. Σύμφωνα με αυτή


11ΕΙΣΑΓΩΓΉ

την προοπτική, η περιοχή συνιστά σε γεωπολιτικούς όρους ένα πολύ συγκεκριμένο υποσύστημα για την ανάλυση του οποίου απαιτούνται διαφορετικά ερμηνευτικά ερ-γαλεία. Στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, η γεωπολιτική της Ανατολικής Μεσογείου δεν εμπλέκει μόνο τοπικούς παράγοντες, αλλά και παράγοντες που είναι τοποθετημένοι κατά μήκος ανταγωνιστικών, ομόκε-ντρων κύκλων: τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Ρωσική Ομοσπονδία και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ανατολική Μεσόγειος αποτελεί επίσης σημείο συνάντησης της ανατολής και της δύσης, του οικονομικού βορρά και νότου, αλλά και τριών μεγάλων παγκό-σμιων θρησκειών: του Χριστιανισμού, του Ισλάμ, και του Ιουδαϊσμού. Συν τοις άλλοις, η περιοχή βρίσκεται στην κορυφή δύο σημαντικών γεωστρα-τηγικών τριγώνων: ενός που σχηματίζεται στα βόρεια και βορειοανατολικά με τη Μαύρη Θάλασσα και την Κασπία Θάλασσα, και ενός άλλου στα νότια και νοτιοα-νατολικά με τη Μέση Ανατολή και τον Περσικό Κόλπο. Κρίσιμο ρόλο και στα δύο τρίγωνα παίζει ο Βόσπορος, ο οποίος έχει υπάρξει αιτία συγκρούσεων στο παρελ-θόν –από τον Τρωικό Πόλεμο και μετά, τουλάχιστον. Σήμερα είναι τουρκικό έδα-φος, αλλά υπόκειται στο διεθνές καθεστώς που υπαγορεύει η Συνθήκη του Μοντρέ. Αυτό το εκρηκτικό γεωπολιτικό σύμπλεγμα είναι πρόδηλο στις πολλές συγκρούσεις που έχουν λάβει χώρα ιστορικά στην περιοχή, και προκαλεί ρευστά και μεταβλητά μοτίβα συμμαχιών. Τα μεγάλα αποθέματα φυσικού αερίου που έχουν ανακαλυφθεί στις ακτές της Μεσογείου τα τελευταία χρόνια έχουν αυξήσει το διεθνές ενδιαφέρον στην περι-οχή. Το Αμερικανικό Ινστιτούτο Γεωεπιστημών (American Geosciences Institute) εκτίμησε το 2010 ότι η λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, η οποία περιλαμβάνει τα χωρικά ύδατα του Ισραήλ, της Λωρίδας της Γάζας, του Λιβάνου, της Συρίας και της Κύπρου, περιέχει 3.450 bcm (δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα) φυσικού αερίου και 1,7 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου. Από τότε που έγινε αυτή η εκτίμηση, έχουν προστεθεί νέα ευρήματα και, πιο συγκεκριμένα, τεράστια αποθέματα έξω από τις ακτές της Αιγύπτου. Η ανακάλυψη αυτών των αποθεμάτων μέσα σε ύδατα χωρών που στο παρελθόν στηρίζονταν απόλυτα στις εισαγωγές ενέργειας θα μπορούσε να δώσει σε αυτές τις χώρες την ευκαιρία να αξιοποιήσουν τα κοιτάσματα αερίου, να αποκτήσουν ενεργειακή ανεξαρτησία, ακόμη και να έχουν οικονομικό κέρδος εξάγο-ντας φυσικό αέριο σε άλλες χώρες. Όμως έχει φέρει στην επιφάνεια και προκλήσεις, όπως ο ανταγωνισμός για νέες μακρινές αγορές, η προσέλκυση ισχυρών διεθνών



υπευθύνων επιχειρήσεων, τεχνικές δυσκολίες στην κατασκευή της υποδομής που απαιτείται για τις εξαγωγές αερίου, καθώς και κρίσιμα εμπορικά και γεωπολιτικά ζητήματα που συνδέονται με τα παραπάνω. Ένα από τα πιο σημαντικά είναι η επι-δείνωση των υφιστάμενων αντιπαραθέσεων και η αναζωπύρωση του ενεργειακού ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας, ΕΕ και ΗΠΑ. Άλλωστε, η εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων έχει προκαλέσει, όπως ήταν αναμενόμενο, το ενδιαφέρον της ΕΕ, λόγω της τεράστιας ζήτησης της Ευρώπης για τη σχετικά πιο καθαρή ενέργεια του φυσικού αερίου, καθώς θα επέτρεπε στις χώρες της ΕΕ τόσο να διαφοροποιήσουν όσο και να εξασφαλίσουν την προμήθεια φυσι-κού αερίου από το εξωτερικό. Αυτό θα συνέπιπτε επίσης με τον μακροχρόνιο στόχο της Ουάσιγκτον να βάλει ένα τέλος στην τακτική της Μόσχας να χρησιμοποιεί τις εξαγωγές φυσικού αερίου της για την άσκηση οικονομικής και πολιτικής επιρροής στην Ευρώπη. Η οικονομική εκμετάλλευση των αποθεμάτων βάζει στο παιχνίδι και την Κίνα, η οποία την ίδια περίοδο προσπαθεί να δημιουργήσει έναν νέο Δρόμο του Μεταξιού στην περιοχή. Οι αλλαγές που ενδέχεται να λάβουν χώρα στην περιοχή στον απόηχο αυτών των ενεργειακών ανακαλύψεων δεν είναι λιγότερο σημαντικές. Η πιο διαβόη-τη σύγκρουση που προέκυψε από την ανακάλυψη των ενεργειακών πόρων στην Ανατολική Μεσόγειο είναι η «αρένα» Τουρκίας, Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ, που ασφαλώς επηρεάζει την οικονομική εκμετάλλευση των ευρημάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερης μνείας χρήζει το Ισραήλ, που μέχρι πρότινος ήταν μια χώρα στε-ρημένη σε ενεργειακούς πόρους, αλλά ξαφνικά αποκτά εξέχουσα θέση στην ενερ-γειακή σκηνή. Εντούτοις, στη χώρα αυτή εξακολουθούν να διεξάγονται εριστικές συζητήσεις σχετικά με την εκμετάλλευση του πρόσφατα ανακαλυφθέντος ενεργει-ακού πλούτου, που έχουν ως θέμα τους την ποσότητα του αερίου που θα αποκτήσει τελικά το Ισραήλ, το αν θα μπορεί να το εξάγει, σε ποιον και με ποια μέσα. Για κά-ποιο χρονικό διάστημα εξετάστηκε το ενδεχόμενο εξαγωγής αερίου από το Ισραήλ στην Αίγυπτο, αλλά τα μνημόνια συναντίληψης που έχουν υπογράψει οι δύο χώρες δεν έχουν ακόμη οδηγήσει σε μια τελική συμφωνία. Αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι η Κύπρος αποτελεί έναν πιο ρεαλιστικό δίαυλο για την εξαγωγή αερίου στην Ευρώπη, αλλά οι νέες ανακαλύψεις στην Αίγυπτο ίσως μπορέσουν, παρόλα αυτά, να αποτε-λέσουν μια βάση συνεργασίας με στόχο την κατασκευή υποδομών για εξαγωγές αε-ρίου στην Ευρώπη και την Ασία. Εδώ και αρκετά χρόνια είναι σε εξέλιξη συζητήσεις


13ΕΙΣΑΓΩΓΉ

με την Ελλάδα και την Κύπρο σχετικά με το αέριο, αλλά χωρίς πρακτικό αποτέλε-σμα.1 Στη θεωρία είναι εφικτή η κατασκευή ενός αγωγού που θα συνδέει τις τρεις χώρες, αλλά από τεχνική άποψη θα ήταν εξαιρετικά πολύπλοκο εγχείρημα και θα επέσυρε σημαντικό κόστος.2

Δημόσια, οι τρεις χώρες έχουν ανακοινώσει κατ’ επανάληψη ότι εξετάζουν την κατασκευή μιας κοινής υποδομής εξαγωγής αερίου υπό την αιγίδα της ΕΕ. στην πραγματικότητα, όμως, η Κύπρος και το Ισραήλ ανταγωνίζονται για την εξαγωγή αερίου σε άλλες χώρες. Εξάλλου, το Ισραήλ μπορεί να εμποδίσει την Κύπρο να εξα-γάγει αέριο στην Αίγυπτο από το κοίτασμα «Αφροδίτη» και η Κύπρος μπορεί να εμποδίσει το Ισραήλ να εξαγάγει αέριο στην Τουρκία από το κοίτασμα «Λεβιάθαν». Αυτή η δεύτερη ρύθμιση, αν δεν αποτραπεί, φαίνεται να είναι από οικονομική άπο-ψη η ιδανική οικονομική εκμετάλλευση του φυσικού αερίου της Μεσογείου, ειδικά αφού το Ισραήλ και η Τουρκία συμφώνησαν να εξομαλύνουν τις ταραγμένες σχέσεις τους τον Ιούνιο του 2016. Η επιλογή αυτή, πάντως, προϋποθέτει κάποια διευθέτη-ση του Κυπριακού προβλήματος ή τουλάχιστον μια βελτίωση των διακοινοτικών σχέσεων, καθώς ο αγωγός σχεδιάζεται να περάσει από τη διεθνώς αναγνωρισμένη Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη της Δημοκρατίας της Κύπρου. Ωστόσο, μια τέτοια μονομερής κίνηση από το Τελ Αβίβ θα μπορούσε να περιπλέξει περισσότερο τα πράγματα καθώς θα ισοδυναμούσε με αναγνώριση της «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου», που επί του παρόντος είναι αναγνωρισμένη μόνο από την Τουρκία, και θα τορπίλιζε για τα καλά τις σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Κύπρου. Ο πόλεμος στη Συρία πρόσθεσε ακόμα μία αστάθμητη μεταβλητή στην ισορρο-πία ισχύος που επικρατεί στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, αναγκάζοντας τις μεγάλες δυνάμεις να αλλάξουν γρήγορα την προηγούμενη στρατηγική τους προς τη Συρία και τις γειτονικές χώρες και, το πιο σημαντικό, προκαλώντας μια τρομερή ανθρω-πιστική κρίση καθώς ανάγκασε εκατομμύρια ανθρώπων να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Το Κρεμλίνο αποφάσισε να αναλάβει –για πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο– στρατιωτική δράση στην περιοχή. Επίσης, μέσω ενεργειών της Τουρκίας κλήθηκε το NATO να παράσχει προστασία σε ένα από τα μέλη του (Άρθρο 4 του κα-ταστατικού του οργανισμού). Η Ρωσία ισχυρίζεται ότι ενεργεί κατόπιν πρόσκλησης του επίσημου Κράτους της Συρίας, που αντιπροσωπεύεται από την κυβέρνηση της Συρίας υπό τον Μπασάρ αλ Άσαντ. Αυτό φαίνεται αντίστοιχο με το επιχείρημα των



ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου ότι αναλαμβάνουν στρατιωτική δράση μετά από αίτημα της κυβέρνησης του Ιράκ. Σε όλη αυτή την περιοχή, η Ρωσία και η Τουρκία έχουν δείξει ότι έχουν τη δυ-νατότητα και τη θέληση να παρατάξουν και να χρησιμοποιήσουν συμβατικές και ειδικές δυνάμεις, συχνά ακολουθώντας δόγμα «υβριδικού πολέμου» (ανορθόδοξες τακτικές) για να επιτύχουν περιορισμένους στόχους μακροπρόθεσμης στρατηγικής σημασίας. Η σύγκρουση στη Συρία, πάντως, έχει εξελιχθεί σε έναν πόλεμο φθοράς και για τις δύο χώρες. Γι’ αυτό, η Άγκυρα, η Μόσχα και η συριακή κυβέρνηση, καθώς επίσης το Ιράν και οι συριακές επαναστατικές ομάδες που υποστηρίζονται από την Τουρκία, θεώρησαν ότι θα έπρεπε να διαπραγματευτούν μια κατάπαυση πυρός μέχρι το τέλος του Δεκεμβρίου του 2016, η οποία έγινε ομόφωνα δεκτή από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ στις 31 Δεκεμβρίου του 2016. Αν και η συμφωνία, που απο-κλείει ρητά παρατάξεις οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ως «τρομοκρατικές», είναι πολύ εύθραυστη, αποτελεί την πιο σοβαρή έως τώρα προσπάθεια για τον τερματισμό του σχεδόν εξαετούς πολέμου. Η σύγκρουση στην Κύπρο έχει επίσης μπει σε μια πολύ κρίσιμη φάση, μεταξύ Νοεμβρίου 2016 και Ιανουαρίου 2017, όταν οι πιο πρόσφατες και ίσως πιο πολλά υποσχόμενες συνομιλίες, οι οποίες συνεχίζονταν τους τελευταίους 18 μήνες με στό-χο την επανένωση της νήσου που είναι διχοτομημένη από το 1974, έφτασαν στον τε-λευταίο γύρο των διαπραγματεύσεων. Παρότι για πρώτη φορά συζητήθηκαν θέμα-τα τα οποία αποτελούσαν ταμπού για δεκαετίες και ανταλλάχθηκαν χάρτες μεταξύ της τουρκοκυπριακής και της ελληνοκυπριακής πλευράς και πάλι μετά από χρόνια, οι διαπραγματεύσεις έφτασαν τουλάχιστον σε αδιέξοδο, όπως λέγεται λόγω διαφω-νιών στο εδαφικό ζήτημα. Το γενικό γεωπολιτικό περιβάλλον και η επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων φαίνεται να έχουν επηρεάσει αρνητικά τις διαπραγμα-τεύσεις. Πράγματι, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα τον Ιούλιο του 2016 στην Τουρκία, μια σειρά από συμβάντα έχει πλήξει καίρια και έχει προκαλέσει ένταση στις διμερείς σχέσεις αυτών των δύο χωρών. Από τον Σεπτέμβριο του 2016, Τούρκοι αξιωματούχοι έχουν αμφισβητήσει κατ’ επανάληψη τη Συνθήκη της Λωζάνης, τη συνθήκη που καθόρισε τα σύνορα της σύγχρονης Τουρκίας μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκαλώντας αντιδράσεις από την Αθήνα. Τον Ιανουάριο του 2017, η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Ελλάδας να απορ-ρίψει το αίτημα της Τουρκίας για την έκδοση οκτώ Τούρκων στρατιωτικών που ζή-


15ΕΙΣΑΓΩΓΉ

τησαν άσυλο στην Ελλάδα μετά το πραξικόπημα του Ιουλίου προκάλεσε επίσης τον θυμό της Άγκυρας, η οποία οργάνωσε μια ναυτική επιχείρηση στα Ίμια στην επέτειο της κρίσης των Ιμίων του 1996 που είχε φέρει τις δύο χώρες στο χείλος του πολέμου. Αν και τα ελληνικά δικαστήρια δεν εξέτασαν τις πράξεις των στρατιωτικών κατά τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου πριν και μετά το πραξικόπημα που επιχειρήθηκε, αλλά το αν θα είχαν δίκαιη δίκη στην Τουρκία, η οποία εξέτασε και την πιθανότη-τα επαναφοράς της ποινής του θανάτου, πιστεύεται ότι ο Ερντογάν δείχνει να έχει πάρει προσωπικά την απόφαση του ελληνικού δικαστικού συστήματος. Σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι επίσης περίεργο το ότι κατέρρευσαν οι υπό τον ΟΗΕ ειρηνευτικές συνομιλίες στην Κύπρο τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 2017, παρά τις ελπίδες μιας συμφωνίας που θα σήμαινε τη δραματική κορύφωση μιας διαδικασίας η οποία διήρ-κεσε περισσότερο από δύο χρόνια. Οι συγγραφείς του βιβλίου προσπαθούν να καλύψουν τις περισσότερες από τις προαναφερόμενες πτυχές, καθώς το βιβλίο βασίζεται σε μια σειρά συνεδρίων και εκδηλώσεων που διοργανώθηκαν από το Ίδρυμα Τρούμαν (Truman Institute) σε συνεργασία με το Ίδρυμα Κόνραντ Αντενάουερ (Konrad Adenauer Stiftung) στην Ανατολική Μεσόγειο. Στο εναρκτήριο συνέδριο της σειράς (Ιερουσαλήμ, 27-28 Νοεμβρίου 2013), με τον τίτλο “A Bridge under Troubled Water? Offshore Energy Discoveries and the geopolitics of the Eastern Mediterranean” (Γέφυρα κάτω από μια τρικυμισμένη θάλασσα; Υπεράκτιες ενεργειακές ανακαλύψεις και γεωπολιτική της Ανατολικής Μεσογείου), το οποίο διοργανώθηκε από κοινού από το Ίδρυμα Ερευνών Χάρι Σ. Τρούμαν για την Προώθηση της Ειρήνης (Harry S. Truman Research Institute for the Advancement of Peace), που υπάγεται στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, και το Ίδρυμα Κόνραντ Αντενάουερ, συγκεντρώθηκε μια ομάδα ακαδημαϊκών και ειδικών οι οποίοι με ευχαρίστηση συνεργάστηκαν και έλαβαν μέ-ρος σε επόμενα συνέδρια στο Ισραήλ και αλλού.

Το βιβλίο διαιρείται σε δύο μέρη: Το πρώτο περιλαμβάνει μια ανάλυση του κοινω-νικού, πολιτικού και οικονομικού πλαισίου, από τους Μοσέ Μαόζ (Moshe Maoz), Ραούφ Βερσάν (Rauf Versan), Αντώνιο Φώσκολο, Σωτήρη Καμενόπουλο και Ανδρέα Στεργίου, και στη συνέχεια το δεύτερο μέρος αφορά τους παράγοντες της περιοχής



και περιλαμβάνει εκθέσεις από τους Ζήνωνα Τζιάρρα, Κίβαντς Ουλουσόι (Kivanç Ulusoy), Αμικάμ Ναχμανί (Amikam Nachmani) και Σοχμπέτ Καρμπούζ (Sohbet Karbuz). Στο κεφάλαιό του σχετικά με τις πολιτικές αναταραχές σε μεσογειακές και με-σανατολικές χώρες από την «Αραβική Άνοιξη» και μετά, ο Μοσέ Μαόζ αναφέρεται στις σημαντικές στρατηγικές αλλαγές που συνέβησαν από τις αρχές του 2011 σε αρ-κετά αραβικά κράτη της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, με αποτέλεσμα αυτά να επηρεάσουν το ένα το άλλο και έτσι να προκληθούν κρίσιμες τοπικές, περιφερει-ακές και παγκόσμιες επιπτώσεις. Εξετάζει τις κυριότερες τοπικές και περιφερειακές αλλαγές στην περιοχή κατά τη διάρκεια αυτών των τελευταίων ετών, ξεκινώντας από τις εξεγέρσεις της «Αραβικής Άνοιξης» και τις επιπτώσεις τους, ιδιαίτερα στη Συρία, και αναλύοντας τον ρόλο άλλων σχετικών παραγόντων, όπως το Ιράκ, η Σαουδική Αραβία, ο Λίβανος και το Ισραήλ. Ο Ραούφ Βερσάν αναλύει τις πολιτικές και νομικές πλευρές της έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο. Η συνεισφορά του έχει μεγάλη σημασία στην κατανόηση των προβλημάτων που ανακύπτουν από τη συμφωνία για τα Όρια της Υφαλοκρηπίδας και των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών, η οποία έχει υπάρξει ακανθώδες ζήτημα στις σχέσεις των περιφερειακών κρατών. Στο κεφάλαιο που έχει γράψει ο Αντώνιος Φώσκολος αναλύεται η σημασία που έχουν οι πρόσφατες ενεργειακές ανακαλύψεις για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπη. Με βάση γεωλογικά, γεωφυσικά και γεωχημικά δεδομένα, ο Φώσκολος υποστηρίζει πως, αν επισπευστούν οι έρευνες και η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων των υδρογονανθράκων, το Ισραήλ, η Κύπρος και η Ελλάδα μπορούν να προμηθεύ-ουν την Ευρωπαϊκή Ένωση με τουλάχιστον 188 bcm/έτος και έτσι να καλύπτουν το πρόσθετο έλλειμμα αερίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αναμένεται μετά το 2020. Ο Σωτήρης N. Καμενόπουλος κάνει μια συγκριτική ανάλυση των περιπτώσεων της Ανατολικής Μεσογείου και της νότιας και ανατολικής θάλασσας της Κίνας με βάση δύο πυλώνες. Αφενός προσεγγίζει τη γεωπολιτική της Ανατολικής Μεσογείου χρησιμοποιώντας το μοντέλο του «Τριγώνου της Φωτιάς» (Triangle of Fire), αφετέ-ρου προσπαθεί να επαληθεύσει την υπόθεση βάσει μοντέλου που εφαρμόζεται στις δύο περιπτώσεις αναγνωρίζοντας επτά πιθανές ποιοτικές μεταβλητές.


17ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, η οποία αναλύεται από τον Ανδρέα Στεργίου, εξετάζεται στο πλαίσιο του ανταγωνισμού ΕΕ-NATO-Ρωσίας γύρω κυρίως από την ενέργεια και την ασφάλεια, ο οποίος μαίνεται στην ευρύτερη περιοχή από τη δεκα-ετία του 1990. Υποστηρίζεται ότι η Μόσχα επιχείρησε να εκμεταλλευτεί τα ρήγμα-τα και τις συγκρούσεις που ανέκυπταν κατ’ επανάληψη μεταξύ των περιφερειακών παραγόντων καθ’ όλη αυτή τη χρονική περίοδο ώστε να συντηρήσει μια επιδέξια στρατηγική, χαμηλών τόνων και διατήρησης ισορροπιών, προκειμένου να καλύψει εκείνη το κενό που ανοιγόταν με κάθε διένεξη στον οικονομικό τομέα και τον τομέα της ασφάλειας. Η έκθεση του Ζήνωνα Τζιάρρα επικεντρώνεται στον άξονα συνεργασίας που έχει σχηματιστεί σταδιακά μεταξύ του Ισραήλ, της Κύπρου και της Ελλάδας, κυρίως από το 2011 και μετά. Το κεφάλαιο έχει τρεις βασικούς στόχους: (i) τον προσδιορι-σμό των συλλογικών και των επιμέρους αιτιών που βρίσκονται πίσω από τη συνερ-γασία μεταξύ Ισραήλ, Ελλάδας και Κύπρου. (ii) την εξέταση των δυσκολιών και των προοπτικών της συνεργασίας, ιδιαίτερα υπό το φως των εξελίξεων στις τουρκοϊσρα-ηλινές σχέσεις. και (iii) τη διατύπωση των επιχειρημάτων βάσει των οποίων αυτή η τριμερής συνεργασία μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια «βολική» οιονεί συμμαχία. Γι’ αυτό εξετάζονται οι γεωστρατηγικές ανάγκες καθεμιάς από τις τρεις χώρες, καθώς και ο ρόλος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής μέσα στο περιβάλλον της ασφάλει-ας της περιοχής και το αναλυτικό πλαίσιο σχηματισμού μιας οιονεί συμμαχίας. Ο Κίβαντς Ουλουσόι εξετάζει την ακανθώδη σχέση μεταξύ της Τουρκίας και της Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου. Προσπαθεί να εξηγήσει το πολιτικό πλαίσιο που έφερε στην εξουσία τον Μουσταφά Ακιντσί, πρώην δήμαρχο Λευκωσίας μεταξύ 1976-1990, και τις πιθανές επιπτώσεις της εκλογής του ως προέδρου στην επίλυση του Κυπριακού προβλήματος και στην τελευταία διαπραγματευτική διαδι-κασία για την επίλυση των διαφορών. Ο Αμικάμ Ναχμανί επιχειρεί μια εμπεριστατωμένη ανάλυση των ελληνοϊσραηλι-νών σχέσεων από το 1948 μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας διακρίνει μερικούς κοινούς παρονομαστές στην ελληνοϊσραηλινή ιστορία, την κουλτούρα, την πολιτική και τις κοινωνίες, και σε αυτή τη βάση προσπαθεί να εξηγήσει με ποιον τρόπο οι δύο χώ-ρες χειρίζονται κάποιες από τις τρομακτικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν αυτή τη στιγμή, όπως η παράνομη μετανάστευση, η μη αποτελεσματική πολιτική ηγεσία, κ.λπ.



Ο Σοχμπέτ Καρμπούζ αναλύει τον ρόλο που παίζει η Αίγυπτος στα ενεργειακά αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου. Υποστηρίζει ότι το μέλλον του ενεργειακού τομέα στην Αίγυπτο θα εξαρτηθεί από το βάθος, τη χρονική στιγμή και την υλοποί-ηση των πολιτικών της αιγυπτιακής κυβέρνησης. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται και οι επιλογές που γίνονται σήμερα θα διαμορφώσουν το ενεργειακό μέλλον της χώρας και τη δυνατότητα της κυβέρνησης να μετατρέψει σε ευκαιρίες πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, καθώς υπάρχουν πάρα πολλές καλές προοπτικές για νέες ανακαλύψεις. Όλες οι γνώμες που εκφράζονται στο βιβλίο είναι προσωπικές απόψεις των συγ-γραφέων και δεν συμφωνούν απαραίτητα με αυτές των επιμελητών, οι οποίοι σέβο-νται πλήρως την ελευθερία της έκφρασης των αρθρογράφων.

Σημειώσεις1 Το κοίτασμα «Αφροδίτη», που ανακαλύφθηκε στο Οικόπεδο 12 σε κυπριακά χωρικά ύδα-

τα, εκτείνεται κατά ένα μέρος σε ισραηλινά χωρικά ύδατα. Αυτό το γεγονός περιπλέκει την από κοινού εκμετάλλευση του κοιτάσματος από Ισραήλ και Κύπρο καθυστερώντας την υπογραφή μιας συμφωνίας συνεκμετάλλευσης. Από το 2010, τα δύο μέρη αμφισβη-τούν την ποσότητα του αερίου που ανήκει στα ισραηλινά χωρικά ύδατα και τον ισραηλινό βαθμό εμπλοκής στην εκμετάλλευση του κοιτάσματος.

2 A. Mekel, A new geopolitical bloc is born in the Eastern Mediterranean: Israel, Greece and Cyprus, BESA Center Perspectives Paper No. 329, 16 Φεβρουαρίου 2016.


Μέρος A:

Αναλύσεις για το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο


[1]

Οι στρατηγικές επιπτώσεις της «Αραβικής Άνοιξης» στη Μέση Ανατολή1

Μοσέ Μαόζ

Λαϊκές επαναστάσεις, δημοκρατία, και πολιτικό ΙσλάμΤα αίτια για τις εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης ήταν τα ίδια παντού: θυμός, απο-γοήτευση, και ανταγωνισμός απέναντι σε αυταρχικούς, καταπιεστικούς, και διε-φθαρμένους ηγέτες και καθεστώτα. Τα αιτήματα των επαναστατών ήταν παρόμοια: ελευθερία, δικαιοσύνη, ίσα δικαιώματα, οικονομικές ευκαιρίες και, επίσης σημαντι-κό, δημοκρατία. Τα αιτήματα αυτά υποβάλλονταν από εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές, άντρες και γυναίκες, γέρους και νέους, κοσμικούς και θρησκευόμενους, που αγνοούσαν τα σκληρά μέτρα των κυβερνήσεων μέχρι και τη χρήση πραγματικών πυρών ενα-ντίον τους. Κατά συνέπεια, οι αυταρχικοί κυβερνήτες στην Τυνησία, την Αίγυπτο, και τη Λιβύη εκδιώχθηκαν και στη θέση τους εγκαθιδρύθηκαν δημοκρατικά εκλεγ-μένες ισλαμικές κυβερνήσεις. Παρόλα αυτά, μόνο στην Τυνησία διατηρήθηκε ένα μετριοπαθές ισλαμικό καθεστώς, παρά την ισχυρή αντιπολίτευση τόσο από κοσμικά όσο και από θρησκευτικά ισλαμικά κόμματα. Το τελικό προσχέδιο του συντάγμα-τος είναι το πιο κοσμικό και φιλελεύθερο στις αραβικές χώρες (με την εξαίρεση του Λιβάνου). Εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται ως ισλαμική αραβική χώρα, αλλά το Ισλάμ δεν αποτελεί την κυριότερη πηγή της νομοθεσίας. Οι γυναίκες απολαμβά-νουν ισότητα στα εκλεγμένα σώματα, ενώ στους μη Μουσουλμάνους το κράτος εγγυάται την ελευθερία του θρησκεύματος, της συνείδησης, και της έκφρασης. Στην


22 ΜΟΣΈ ΜΑΟΖ

πρώτη κυβέρνηση συνασπισμού, με επικεφαλής το ισλαμικό κόμμα Αλ Νάχντα (Al-Nahda), που σημαίνει «αναγέννηση», συμμετείχαν κοσμικά κόμματα, ενώ Υπουργός Τουρισμού ορίστηκε ένας Εβραίος. Στις εκλογές του Οκτωβρίου και του Δεκεμβρίου του 2014, την εξουσία κατέκτησε το κοσμικό φιλελεύθερο κόμμα Αλ Νίντα Τουνίς (Al-Nida Tunis–Έκκληση για την Τυνησία).2

Στη Λιβύη και την Υεμένη οι φυλετικές και τοπικές συγκρούσεις έχουν εμποδί-σει τις προσπάθειες για τη διατήρηση λειτουργικών δημοκρατικών κυβερνήσεων. Η Λιβύη ζει μια κατάσταση χάους, ενώ η κυβέρνηση της Υεμένης έχει επίσης απειληθεί τόσο από τις ομάδες τις Αλ Κάιντα όσο και από τη φυλή Χούτι των Σιιτών. Στην Αίγυπτο, η δημοκρατικά εκλεγμένη ισλαμική κυβέρνηση (2012) ανατράπηκε μόλις μετά από ένα έτος στα τέλη Ιουνίου του 2013, μετά από τεράστιες διαδηλώσεις κυρί-ως από κοσμικές ομάδες με την ισχυρή υποστήριξη της ηγεσίας του στρατού. Τέλος, ο δικτάτορας της Συρίας, Μπασάρ αλ Άσαντ (Bashar al Asad), έχει επικρατήσει στην αναμέτρησή του με μια αντίσταση θρησκευτικών και κοσμικών επαναστατών που εν μέρει συνεχίζουν τον αγώνα τους για ένα νέο, δημοκρατικό και πλουραλιστικό καθεστώς.3

Αξίζει να σημειωθεί ότι, μετά από την άνοδό του στην εξουσία (Ιούλιος 2000), ο Μπασάρ αλ Άσαντ ανακοίνωσε ένα νέο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων που περι-λάμβανε τους όρους «πλουραλισμό» και «δημοκρατία», και είχε την ονομασία «Η άνοιξη της Δαμασκού» (The Damascus Spring). Υποσχόταν κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, πολιτικές ελευθερίες και διαφάνεια, ελεύθερη χρήση του Διαδικτύου και κινητών τηλεφώνων, καθώς και την ίδρυση νέων πανεπιστημίων και εφημερίδων. Έτσι, Σύριοι διανοούμενοι και πρώην πολιτικοί δημιούργησαν νέα βήματα συζητή-σεων και λέσχες, ενώ εκατοντάδες πολίτες υπέγραψαν αιτήσεις, ζητώντας ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, καθώς επίσης κοινωνική και πολι-τική δημοκρατία.4 Ανήσυχος ότι αυτές οι δημοκρατικές δραστηριότητες θα μπορού-σαν να υπονομεύσουν την ισχύ του, ο Μπασάρ διέταξε να κλείσουν αυτά τα βήματα και οι λέσχες, και απέρριψε ή συνέλαβε πολλούς από τους ακτιβιστές. Περίπου δέκα χρόνια μετά, στη διάρκεια των γεγονότων της «Αραβικής Άνοιξης», συνέτριψε με ωμή βία νέες εκκλήσεις των πολιτών για ελευθερία και δη-μοκρατία. Έτσι, όπως και άλλοι Άραβες ηγέτες, έχει διακόψει τη διαδικασία εκδημο-κρατισμού στη χώρα του.


23ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ «ΑΡΑΒΙΚΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ»

Είναι αλήθεια ότι οι αραβικές και μουσουλμανικές χώρες δεν έχουν βιώσει, γενικά, εξελικτικές διαδικασίες προς τη δημοκρατία, όπως έγινε αντίστοιχα στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική [με την ανάπτυξη εξελιγμένων κοινωνιών, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ελεύθερων οργανώσεων, της ελευθερίας του τύπου και της ελευθερίας του λόγου]. Παρόλα αυτά, ακόμη και οι επαναστάσεις το 1848 στη Δυτική Ευρώπη, δηλαδή η «Άνοιξη των Εθνών» (The Spring of Nations) και το 1968 η Άνοιξη της Πράγας δεν έφεραν αμέσως πλήρως δημοκρατικά συστήματα. Είναι λοιπόν πιθανό ότι στις διάφορες αραβικές και μουσουλμανικές χώρες οι «σπόροι» της δημοκρατίας απλώνονται σταδιακά, και ιδιαίτερα ανάμεσα στις νέες γενιές, φέρνοντας καλύτερους πολιτικούς «καρπούς».5 Έτσι, αντίθετα με τις ευρύτατα δια-δεδομένες δυτικές απόψεις ότι το Ισλάμ και η δημοκρατία είναι ασύμβατα, όλο και περισσότερες μουσουλμανικές και αραβικές χώρες και κοινότητες έχουν υιοθετήσει διάφορα δημοκρατικά συστήματα στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, όπως για παράδειγμα: η Ινδονησία (το μεγαλύτερο μουσουλμανικό έθνος), η Μαλαισία, το Μπανγκλαντές, το Πακιστάν, η Τουρκία, η Σενεγάλη, η Αλβανία, η Βοσνία, το Κόσοβο, ο Λίβανος, και η Παλαιστινιακή Αρχή, καθώς και μουσουλμανικές κοινό-τητες της Ινδίας και του Ισραήλ. Είναι βέβαιο ότι αρκετές από αυτές τις μουσουλ-μανικές δημοκρατίες δεν τηρούν πλήρως δυτικά μοντέλα όπως του Γουεστμίνστερ (Westminster) ή του Τζέφερσον (Jefferson), και έχουν δείξει σοβαρές αδυναμίες όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των γυναικών. Παρόλα αυτά, στις χώρες αυτές έχουν βελτιωθεί σημαντικά η ελευθερία της αντιπροσώπευσης σε κοινοβούλια και συμβούλια, όπως και η ισότητα και η δικαιοσύνη. Και σύμφωνα με Μουσουλμάνους ακαδημαϊκούς, το Κοράνι υποστηρίζει ιδέες όπως η δικαιοσύνη, η συναίνεση (ijma), και το συνέρχεσθαι.6

Είναι σημαντικό ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα (Muslim Brotherhood), ή Μουσουλμάνοι Αδελφοί, ένα από τα πιο παλιά μουσουλμανικά κοινωνικοθρησκευ-τικά κινήματα του αραβικού κόσμου που ιδρύθηκε το 1928 στην Αίγυπτο, έχει υπο-στηρίξει την καθιέρωση ενός δημοκρατικού συστήματος στα αραβικά κράτη, αλλά κάτω από την εποπτεία του Ισλάμ.7 Για την ακρίβεια, το κίνημα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Τυνησία και την Αίγυπτο συνιστούσε τη μεγαλύτερη επαναστα-τική δύναμη στη διάρκεια των εξεγέρσεων της Αραβικής Άνοιξης, και εκλέχθηκε δημοκρατικά και στις δύο χώρες, αλλά επιβίωσε μόνο στην Τυνησία.



Στη Συρία, η Μουσουλμανική Αδελφότητα (ΜΑ) συμμετείχε σε ένα μεταγενέ-στερο στάδιο της επανάστασης που ξέσπασε τον Μάρτιο του 2011, με ειρηνικές δια-δηλώσεις. Μία από τις κυριότερες αιτίες για την καθυστέρηση αυτή ήταν η «ανοικτή πληγή» από τη σφαγή της Χάμα (Hama) το 1982, όταν ο πατέρας του Μπασάρ, ο Χαφέζ αλ Άσαντ, τότε πρόεδρος της Συρίας, κατέσφαξε περίπου 30.000 επαναστά-τες Μουσουλμάνους Αδελφούς και τις οικογένειές τους.8 Μια άλλη αιτία για την καθυστερημένη συμμετοχή της ΜΑ στην εξέγερση του 2011 ήταν ότι αυτή ξεκίνησε από χιλιάδες ακομμάτιστους και εξαθλιωμένους ανθρώπους, από διάφορα χωριά και μικρές πόλεις της Συρίας. Μόνο μετά αναδύθηκε η ΜΑ ως σημαντικός εταίρος στο κύριο ρεύμα της συριακής μουσουλμανικής αντιπολίτευσης. Αυτοί, όπως και άλλες επαναστατικές ομάδες, έχουν καταβάλει σημαντικές προσπάθειες για τη δημιουρ-γία ενός δημοκρατικού καθεστώτος για μια μετά Μπασάρ εποχή, αλλά δεν κατάφε-ραν να αποτινάξουν την τυραννική εξουσία του Μπασάρ. επίσης, δεν μπορούν να αναμετρηθούν με τη δύναμη των υπερστρατιωτικοποιημένων ισλαμικών ομάδων, κυρίως των προσκειμένων στην Αλ Κάιντα, που είναι σαφώς αντιδημοκρατικές.

Στρατιωτικές ισλαμικές ομάδες και η εμπλοκή τους στην περιοχήΕίναι αλήθεια ότι η εμφάνιση ή η ενίσχυση των στρατιωτικών ισλαμικών ομάδων στην περιοχή έχει αποτελέσει μια άλλη κρίσιμη εξέλιξη των ταραχών της Αραβικής Άνοιξης. Αυτές αποτελούνται από τους Σαλαφιστές (Salafis), από τους οποίους δεν είναι όλοι οπαδοί της βίας, τους βίαιους Σαλαφιστές-Τζιχαντιστές, και ιδιαίτερα φι-λικές προς την Αλ Κάιντα ομάδες. Αυτές οι ομάδες έχουν εκμεταλλευτεί τις λαϊκές εξεγέρσεις και την εσωτερική αστάθεια για να καταλάβουν περιοχές και να μεταδώ-σουν την ακραία ισλαμική ιδεολογία τους. Έτσι, οι ομάδες της Αλ Κάιντα –ISIS και JN– έχουν ασκήσει πολλή βία και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μεγάλες περιοχές, όπως η Νότια Υεμένη, το Δυτικό Ιράκ, η Βόρεια Συρία, τμήματα του Σινά και της Λιβύης, καθώς και κατά μήκος των συνόρων της Συρίας με το Ιράκ, την Τουρκία, τον Λίβανο, την Ιορδανία, και το Ισραήλ. Στόχος τους είναι να εγκαθιδρύσουν ένα ισλαμικό Χαλιφάτο και να επιβάλουν τον νόμο της σαρία στην περιοχή.9



Αυτές οι στρατιωτικές οργανώσεις έγιναν το 2014 πραγματικά η πιο ισχυρή ισλα-μική αντιπολίτευση στη Συρία και το Ιράκ, επισκιάζοντας άλλες αντιπολιτευτικές ομάδες, όπως ο κοσμικός «Ελεύθερος Συριακός Στρατός–ΕΣΣ» (Free Syrian Army), τα δύο «Ισλαμικά Μέτωπα», και άλλες μουσουλμανικές επαναστατικές ομάδες. Οι οργανώσεις αυτές δεν συνετέλεσαν απλώς στην επιδείνωση της σύγκρουσης μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών στη Συρία, το Ιράκ, και τον Λίβανο. Σε μια ειρωνεία της τύχης, βοήθησαν επίσης έμμεσα τον Μπασάρ να διατηρήσει τη θέση του ως κυβερνήτη της Συρίας στην αντίληψη όλων και περισσότερων Αράβων, Ευρωπαίων, Αμερικανών, και Ισραηλινών. Αυτοί έχουν υιοθετήσει φανερά ή σιωπηρά τους συνεχείς ισχυρι-σμούς του Μπασάρ ότι η εναλλακτική στη δική του ρεαλιστική, κοσμική, και στα-θερή διακυβέρνηση είναι μια φανατική ισλαμική κυβέρνηση στη Συρία και την ευ-ρύτερη περιοχή. Σε μια συνέντευξή του στους Sunday Times του Λονδίνου στις 5 Μαρτίου του 2013, ο Μπασάρ ισχυρίστηκε: «Οι Άραβες έχουν δύο επιλογές: το δικό μου καθεστώς ή τον νόμο της Αλ Κάιντα...εμείς είμαστε το τελευταίο προπύργιο της κοσμικότητας στην περιοχή...ολόκληρος ο κόσμος θα έπρεπε να ανησυχεί για τη σταθερότητα του καθεστώτος.» Άσχετα από τη στρατηγική της προπαγάνδας του Μπασάρ, οι φιλικές προς την Αλ Κάιντα ομάδες –ISIS και JN– παρέμεναν η μεγα-λύτερη δυσκολία και απειλή για το καθεστώς του. Αυτά, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2015 όταν η Ρωσία έστειλε δεκάδες αεροπλάνα στη Συρία και βοήθησε τον Μπασάρ να διατηρήσει τη θέση του. Ο ISIS δημιουργήθηκε από την Αλ Κάιντα του Ιράκ το 1999. και από το 2003 έως το 2006 πολέμησε εναντίον της αμερικανικής κατοχής στο Ιράκ. Με το όνομα The Islamic State in Iraq–ISI (Το ισλαμικό κράτος του Ιράκ) το 2006, συνέχισε να μάχεται τη σιιτική κυβέρνηση του Νουρί αλ Μαλίκι (Nuri al Maliki) με τη βοήθεια σουνιτι-κών φυλών τις οποίες η κυβέρνηση αυτή δυσαρέστησε. Ταυτόχρονα το 2011 ιδρύ-θηκε ένα άλλο παρακλάδι της Αλ Κάιντα, η JN, από τον Μουχάμαντ αλ Τζουλανί (Muhammad al-Jawlani), ως τμήμα του ISI, και στη συνέχεια ως τμήμα του ISIS. Το 2013, η JN χωρίστηκε και πάλι, αλλά έχει παραμείνει ως προέκταση της Αλ Κάιντα, ενώ ο ISIS ανεξαρτητοποιήθηκε από την Αλ Κάιντα. Το 2014, ο ISIS άλλαξε το όνο-μά του σε Ισλαμικό Κράτος (Islamic State–IS) υπό την ηγεσία του Αμπού Μπακρ αλ-Μπαγκντάντι (Abu Bakr al Baghdadi), που αυτοαποκαλείται «Μουσουλμάνος Χαλίφης», δηλαδή διάδοχος του προφήτη Μωάμεθ. Οι δύο αυτές στρατιωτικές ορ-γανώσεις είναι σε σύγκρουση μεταξύ τους, αλλά συνεργάζονται περιστασιακά. Οι



μαχητές της JN είναι κυρίως Άραβες και κατά περιόδους συνεργάστηκαν με τον ΕΣΣ και άλλες μετριοπαθείς συριακές ομάδες. Ταυτόχρονα όμως, έχουν εκθρέψει τη στρατιωτική οργάνωση Χορασάν (Khorasan), πολέμησαν εναντίον της Χεζμπολάχ (Hezbollah), και εκτέλεσαν βομβιστικές ενέργειες αυτοκτονίας στη Δαμασκό και στο Χαλέπι.10

Συγκριτικά, ο ISIS είναι πιο φανατικός, πιο σκληρός, και μεγαλύτερος από την JN. Στρατολογεί πολλούς μη Άραβες Μουσουλμάνους και μη Μουσουλμάνους Ευρωπαίους που έχουν στραφεί στο Ισλάμ. Χρηματοδοτούμενη από εισφορές πλού-σιων Μουσουλμάνων του Κόλπου, ληστείες τραπεζών, φορολογία, και εισοδήματα από πωλήσεις πετρελαίου, η οργάνωση αυτή έχει δημιουργήσει μια δύναμη περίπου 50.000 μαχητών, μεταξύ των οποίων και πρώην Ιρακινοί αξιωματούχοι του κόμματος Μπααθ. Χρησιμοποιώντας ανοιχτά φορτηγά και ημιβαρέα όπλα (επίσης, κατέλαβαν αρ-κετά ιρακινά άρματα μάχης και συριακά αεριωθούμενα καταδιωκτικά) κατέλαβαν μεγάλες περιοχές του Ιράκ, μεταξύ των οποίων και την πετρελαιοπαραγωγό πόλη της Μοσούλης, το Τικρίτ, που είναι ο τόπος γέννησης του Σαντάμ Χουσεΐν, και τη Φαλούζα (Falluja), κάπου 70 χλμ. δυτικά της Βαγδάτης, κατανικώντας έναν νέο και σε αποσύνθεση στρατό του Ιράκ. Καταργώντας στην πράξη τα σύνορα μετα-ξύ Συρίας και Ιράκ, ο ISIS κατέλαβε μεγάλα τμήματα της βόρειας και βορειοανα-τολικής Συρίας, μεταξύ των οποίων και ένα τμήμα του Χαλεπίου, το αεροδρόμιο της Ταμπάκα (Tabaqa), ένα τμήμα της Ντέιρ αλ-Ζορ, καθώς και πολλές περιοχές με κοιτάσματα πετρελαίου. Το IS εγκατέστησε το αρχηγείο του στη Ράκκα της βορειο-ανατολικής Συρίας και εξακολουθεί να μάχεται για να καταλάβει την κουρδική πόλη Κομπάνι (Kobani) στα σύνορα Συρίας και Τουρκίας. Αυτή η σουνιτική στρατιωτική οργάνωση πολέμησε, καταδίωξε, και εκτέλεσε με θηριωδία Κούρδους (Σουνίτες), Σουνίτες Άραβες «υποκριτές» (κοσμικούς), Τουρκομάνους (κυρίως Σουνίτες), Γεζίντι, Χριστιανούς, και ιδιαίτερα Σιίτες και Αλεβίτες, τρομοκρατώντας τον πληθυ-σμό.11

Έτσι, το 2014 φάνηκε ότι ο ISIS θα καταλάμβανε το Ιράκ και τη Συρία και θα ίδρυε ένα νέο στρατιωτικό Ισλαμικό Χαλιφάτο. Αυτό το ισλαμικό κράτος μπορεί να



εξαπλωνόταν στις γειτονικές αραβικές χώρες και να άλλαζε τελείως το γεωστρατη-γικό και ιδεολογικό περιβάλλον όλης της περιοχής. Τα σενάριο αυτό βασιζόταν και σε ένα καινούργιο φαινόμενο, αυτό του αυξανόμενου ρεύματος ισχυρά κινητοποι-ημένων νέων από αραβικές, μουσουλμανικές, αμερικανικές, και ευρωπαϊκές χώρες, για να πολεμήσουν στο πλευρό του ISIS, και να εκτελέσουν θηριωδίες εναντίον αιχμαλώτων.12

Στην πραγματικότητα όμως, το σενάριο αυτό αποδείχθηκε παρατραβηγμένο ή υπερβολικό. Καταρχάς, μεγάλα τμήματα των περιοχών που έχει καταλάβει το ΙΚ Ισλαμικό Κράτος) είναι έρημος, ενώ οι φυλές των Βεδουΐνων που τους βοήθησαν κινήθηκαν από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, και όχι από την ιδεολογία. το αποτέλεσμα ήταν πολλές από αυτές να αλλάξουν πλευρά και να συμμαχήσουν με τις κυβερνητικές δυνάμεις. Εξάλλου, οι περισσότεροι Μουσουλμάνοι στην περιοχή και πέρα από αυτή –τόσο οι Σουνίτες όσο και οι Σιίτες– θεωρούν τον ISIS μια πα-ραμόρφωση του Ισλάμ («σιιτικά και σουνιτικά ιδρύματα στην Αίγυπτο, το Ιράκ, τη Σαουδική Αραβία, και το Ιράν συμφώνησαν να αποκηρύξουν και να καταδικάσουν τους εξτρεμιστές [ISIS] κρίνοντας ότι οι πράξεις τους βρίσκονται σε άμεση αντίθεση με το Ισλάμ»).13 Εκτός όμως από αυτή την ιδεολογική στήριξη, τη Συρία και το Ιράκ έχουν βοηθήσει στον πόλεμο εναντίον του ΙΚ και του JN στρατιωτικά αεροπλάνα από τις ΗΠΑ, ευρωπαϊκές και αραβικές χώρες, καθώς και ιρανικές δυνάμεις, μαχητές της Χεζμπολάχ, σιιτικές πολιτοφυλακές από το Ιράκ, το Ιράν, και το Πακιστάν, και Κούρδοι μαχητές από την περιοχή. Επίσης, η Τουρκία έχει αλλάξει την αντικουρδική της στάση, αν και όχι όσον αφορά τους Κούρδους του Ιράκ. Ως αποτέλεσμα αυτών των στρατιωτικών επιχειρήσεων, ο ISIS έχασε τις περισσότερες από τις κατακτήσεις του στο Ιράκ και τη Συρία, εκτός της Μοσούλης στο βόρειο Ιράκ, η οποία πολιορ-κείται όταν γράφεται το άρθρο αυτό τον Απρίλιο του 2017, και τη Ράκκα στη βόρεια Συρία, την «πρωτεύουσα» του ISIS. Για να συνοψίσουμε, φαίνεται ότι η γεωστρατηγική διαμόρφωση της περιοχής αλλάζει όχι μόνον από κρίσιμες εσωτερικές εξελίξεις, αλλά και από την πολιτικο-στρατιωτική ανάμιξη τοπικών και παγκόσμιων δυνάμεων. Η Συρία αποτελεί μια βα-σική μελέτη περίπτωσης σε αυτή την κρίσιμη διεργασία.


ENERGY-GR 000 CS6.indd 1 6/6/18 3:14 PMτης εκμετάλλευσης...

Documents

Transcript of ENERGY-GR 000 CS6.indd 1 6/6/18 3:14 PMτης εκμετάλλευσης...