Eισαγωγή στην ανακαλυπτική διερευνητική μέθοδοΑνακαλυπτική-διερευνητική µέθοδος διδασκαλίας, µία σύντοµη παρουσίαση.

(Inquiry based learning)Χρήστος Γκοτζαρίδης Φυσικός Σχ. Σύµβουλος ΠΕ4

Εισαγωγή Είναι µία διδακτική προσέγγιση (κάπως) νέα που έχει στόχο να προκαλέσει το ενδιαφέρον των µαθητών ώστε να ενταχθούν ενεργητικά στη διαδικασία της µάθησης. Στηρίζεται στις οδηγίες και κατευθύνσεις του µεγάλου παιδαγωγού John Dewey. Αποτελεί µία διαφορετική (στη φιλοσοφία της) προσέγγιση διδασκαλίας, που εκ πρώτης όψεως φαίνεται να µη χωράει µέσα στα πλαίσια της εφαρµογής των αυστηρά δοµηµένων αναλυτικών προγραµµάτων και της λογικής της διδακτέας ή διδαχθείσας ύλης. Η κεντρική ιδέα της µεθόδου είναι η διατύπωση και η απάντηση, από µαθητές και εκπαιδευτικούς µαζί, ερωτηµάτων σχετικών µε (στη περίπτωσή µας) επιστηµονικά θέµατα. Τα ερωτήµατα αυτά βέβαια είναι διατυπωµένα έτσι ώστε να βρίσκονται µέσα στη σφαίρα των ενδιαφερόντων των µαθητών. Ο ρόλος του δασκάλου είναι να κατευθύνει τα παιδιά να βρουν απαντήσεις που θα τους ικανοποιούν στις αναζητήσεις τους, και να τα ενθαρρύνει να διατυπώνουν νέα ερωτήµατα που εµφανίζονται κατά τη διάρκεια της έρευνας και της µελέτης. Ως µέθοδος διδασκαλίας φαίνεται να ταιριάζει περισσότερο σε τύπους σχολείων µε λιγότερο περιχαρακωµένο και φορτωµένο αναλυτικό πρόγραµµα σπουδών. Όµως και στο Ελληνικό σχολείο θα µπορούσε να εφαρµοστεί σε αρκετές περιπτώσεις και να βελτιώσει τη ποιότητα του µαθήµατος και τη θετική στάση των µαθητών για το µάθηµα.

Βασικές θεωρητικές επισηµάνσεις Η ανακαλυπτική –διερευνητική µέθοδος είναι µία από τις διδακτικές προσεγγίσεις που στηρίζονται περισσότερο στις αναζητήσεις, απορίες και ερωτήσεις των µαθητών παρά στη παρουσίαση της διδακτέας ύλης από τον εκπαιδευτικό. Έχει σχέση µε την εποικοδοµητική προσέγγιση στη διδασκαλία, η οποία υποστηρίζει ότι κάθε άτοµο ακολουθεί τη δική του διαδροµή στη οργάνωση της προσωπικής του γνώσης, και ότι είναι σηµαντικότερο να µαθαίνει κανείς το «πώς να µαθαίνει» από την απλή παράθεση και αποµνηµόνευση πληροφοριών. Γενικά όµως η ανακαλυπτική –διερευνητική µάθηση δεν είναι εποικοδοµητισµός ούτε ο εποικοδοµητισµός είναι ανακαλυπτική –διερευνητική µάθηση, έχουν όµως πολλά κοινά σηµεία και στηρίζονται σε παρόµοιες θεωρητικές προσεγγίσεις. Σε πιο σηµείο βρίσκεται η διαφορά ανάµεσα σε ένα µάθηµα βασισµένο στην ανακαλυπτική – διερευνητική µάθηση και σε ένα παραδοσιακό µάθηµα; Στο παραδοσιακό µάθηµα ο δάσκαλος µπαίνει στη τάξη επιφορτισµένος να παρουσιάσει «το µάθηµα» που περιλαµβάνεται στη διδακτέα ύλη και είναι γραµµένο στο σχολικό εγχειρίδιο µε µία συγκεκριµένη µορφή και έκταση. Στις περισσότερες περιπτώσεις δρα ως η πηγή της γνώσης και ως ο κριτής του πιο είναι το σηµαντικό και τί πρέπει να µάθει ο µαθητής. Βέβαια η προσέγγιση αυτή έχει ένα ευρύ φάσµα διαφορετικών εκφράσεων, οι οποίες σχετίζονται µε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαίτερες ικανότητες του κάθε δασκάλου, όµως η κεντρική της φιλοσοφία παραµένει σταθερή και αδιαπραγµάτευτη. Παραµένει δηλαδή σταθερή η γραµµή «µαθαίνουµε αυτά που γράφει το βιβλίο». Η αξιολόγηση γίνεται µε βάση το σχολικό βιβλίο και το µάθηµα τρέχει, ή καθυστερεί µε στόχο «να βγει η διδακτέα ύλη».

Αντίθετα ένα µάθηµα, ή καλυτέρα ένα θέµα, βασισµένο στην ανακαλυπτική –διερευνητική µάθηση σχεδιάζεται µε βάση τις µαθητικές αναζητήσεις και εξελίσσεται (γρήγορα, ή σε βάθος, ή επιπόλαια) µε τρόπο ώστε οι µαθητές να ικανοποιούνται από τις απαντήσεις-γνώση που παίρνουν καθώς µελετούν ένα θέµα που τους ενδιαφέρει. Στα µαθήµατα αυτά ο δάσκαλος λειτουργεί ως καθοδηγητής και οργανωτής της δουλειάς που πρέπει να γίνει, παρέχει το υλικό που πιθανόν να χρειαστεί, και γενικά στηρίζει τη προσπάθεια των µαθητών του. Προσπαθεί και αυτός µαζί µε τους µαθητές του να καταλήξει στην απάντηση των ερωτηµάτων που έχουν τεθεί στη τάξη, αποφεύγοντας να «δηλώνει αυθεντία» ή να σχολιάζει αρνητικά τα ενδιαφέροντα των µαθητών και τις απαντήσεις που δίνουν. Ως παράδειγµα αναφέρω µία πολύ συνηθισµένη διδακτική πρακτική που ακολουθείται σήµερα:

Λέει ο δάσκαλος:

«Το Α φαινόµενο εµφανίζεται διότι σε……κτλ». ∆ηλαδή ο δάσκαλος θέτει το πρόβληµα (που ίσως και να µη γίνεται αντιληπτό και ως πρόβληµα από τους µαθητές) και µόνος του, στη συνέχεια, δίνει και την απάντηση στο πρόβληµα. Σε ένα µάθηµα που στηρίζεται στη διερευνητική πρόταση δεν νοείται ανάλογη παρουσίαση προβλήµατος και φυσικά ούτε και η απάντηση σ’ αυτό. Σε ένα µάθηµα µε διερευνητική ανακαλυπτική κατεύθυνση ο εκπαιδευτικός (στην ιδανική περίπτωση οι ίδιοι οι µαθητές) διαπιστώνει ένα πρόβληµα (το φαινόµενο Α), διατυπώνει το προβληµατισµό του (γιατί άραγε να συµβαίνει αυτό;) , προσπαθεί να γίνει ο προβληµατισµός του κοινός προβληµατισµός όλης της τάξης,, και στη συνέχεια όλοι µαζί αναζητούν τη λύση στο πρόβληµα. Συνήθως για την οικονοµία του χρόνου θα πρέπει ο εκπαιδευτικός να κατευθύνει τους µαθητές στην αναζήτηση της απάντησης, αυτό όµως δε µειώνει καθόλου τη προσπάθεια των µαθητών να αντιµετωπίσουν το πρόβληµα και κυρίως να το λύσουν µόνοι τους. Όλα τα παραπάνω δεν πρέπει να δηµιουργήσουν την εσφαλµένη εντύπωση ότι ένα µάθηµα (ή ένα θέµα) βασισµένο στη ανακαλυπτική –διερευνητική µέθοδο διδασκαλίας εξελίσσεται απλά και ως έτυχε, ότι δεν στηρίζεται σε ένα σχέδιο µαθήµατος, και δεν περιλαµβάνει σκοπούς και στόχους. Αντίθετα κάθε ανάλογο µάθηµα περιλαµβάνει πέρα από τους καθαρά γνωστικούς στόχους ενός κοινού µαθήµατος, και στόχους κοινωνικοποίησης, ανάδειξης προσωπικών δεξιοτήτων και χειρισµών κτλ. Όλα αυτά θα πρέπει να οργανώνονται προσεκτικά, µε εναλλακτικές επιλογές και δραστηριότητες. Στη πραγµατικότητα ένα τέτοιο µάθηµα απαιτεί ακόµη περισσότερο προγραµµατισµό, προετοιµασία, και συνεχή αναδιαµόρφωση διότι είναι διαφορετικός ο ρόλος του εκπαιδευτικού. Μερικά πλεονεκτήµατα της ανακαλυπτικής –διερευνητικής µεθόδου διδασκαλίας

Ως πρώτο και κύριο πλεονέκτηµα της µεθόδου µπορεί να αναφερθεί το γεγονός ότι καθώς οι µαθητές µελετούν το επιλεγµένο θέµα µε βάση τις προσωπικές τους γνώσεις, εµπειρίες και ενδιαφέροντα, «αναγνωρίζουν» τις επιπλέον ανάγκες τους σε πληροφορία, γνώση, εµβάθυνση, αναζήτηση και προσπαθούν να ανταποκριθούν. Ως εξίσου σηµαντικό πλεονέκτηµα θα µπορούσε να αναφερθεί το γεγονός ότι οι µαθητές που ασκούνται στη µέθοδο αυτή, φροντίζουν να διερευνούν φαινόµενα καλλιεργώντας το προσωπικό τους τρόπο και ρυθµό, εµπειρία που θα τους φανεί χρήσιµη στη προσπάθεια να αντιµετωπίζουν τα προβλήµατα στη ζωή τους µετά το σχολείο. • Η ανακαλυπτική-διερευνητική µέθοδος µπορεί να εφαρµοστεί σε µαθητές κάθε ηλικίας, υποδοµής και δυνατοτήτων. Οι µεγαλύτεροι σε ηλικία ή οι περισσότερο εξασκηµένοι µαθητές µπορεί να ακολουθήσουν µία περισσότερο περίπλοκη διαδικασία µελέτης και να διατυπώνουν περισσότερο περίπλοκα ερωτήµατα από άλλους µαθητές. Πάντως οι κάθε µελέτη δοµείται στο «πνεύµα και το κλίµα» των µαθητών που µετέχουν στη συγκεκριµένη τάξη. • Ένα µάθηµα δοµηµένο µε τη µορφή της διερευνητικής προσέγγισης διδασκαλίας είναι (όπως αναφέρθηκε παραπάνω) αρκετά εύκαµπτο, µπορεί δηλαδή να εκτείνεται σε µία σε βάθος µελέτη, ή µπορεί να µελετά επιπόλαια και γρήγορα κάποια άλλα θέµατα, όµως σε κάθε περίπτωση θα χρειαστεί οι µαθητές να ασκηθούν στην αναζήτηση, στην ανάλυση και τη σύνθεση δεδοµένων ώστε να καταλήξουν σε απαντήσεις στο πρόβληµα που µελετούν. Οι άσκηση στις ανώτερες (κατά Bloom) νοητικές δράσεις είναι αναπόσπαστο κοµµάτι ενός τέτοιου µαθήµατος. Αν σε αυτά προστεθούν και ανακαλυπτικές δραστηριότητες µέσα στο εργαστήριο, ή οι αναζητήσεις στο διαδίκτυο, τότε έχουµε µία ολοκληρωµένη εικόνα των δυνατοτήτων των µαθητών που αναδεικνύονται µε αυτό τον τρόπο δουλειάς. • Η µέθοδος «αναγνωρίζει» ότι κάποια παιδιά, (παιδία µειονοτήτων ή από υποβαθµισµένες κοινωνικά και πολιτιστικά οµάδες πληθυσµού) κατέχουν κάποιο «κεφάλαιο γνώσης» που αγνοείται από τα παραδοσιακά προγράµµατα σπουδών. Με την ανακαλυπτική-διερευνητική µάθηση δίνεται η ευκαιρία να «αξιοποιηθεί» η όποια γνώση και εµπειρία των παραπάνω µαθητών και να αναδειχθεί ακόµη και σε συγκριτικό πλεονέκτηµα αυξάνοντας έτσι την αυτοεκτίµησή τους (που συνήθως κινείται σε χαµηλά επίπεδα µέσα σε ένα παραδοσιακό µάθηµα). • Επίσης έχει βρεθεί ότι πολλοί µαθητές (έξω από τις οµάδες που αναφέρθηκαν παραπάνω) που παρουσιάζουν προβλήµατα στη σχολική επίδοση, δηλαδή δεν αποδίδουν ικανοποιητικά σε µαθήµατα διαλέξεων και αποµνηµόνευσης γνώσεων, αναδεικνύουν δυνατότητες µέσα από ανάλογου τύπου µαθήµατα αυξάνοντας το ενδιαφέρον τους για το σχολείο και φυσικά τη θετική στάση τους για το µάθηµα. • Τέλος ένα µάθηµα δοµηµένο µε τη διαδικασία της διατύπωσης ερωτήσεων και αναζητήσεις απαντήσεων δεν µπορεί παρά να επεκταθεί και σε γνωστικές περιοχές έξω από το πεδίο του συγκεκριµένου µαθήµατος. ∆ηλαδή χωρίς ιδιαίτερη οργάνωση µπορεί ένα ανάλογο µάθηµα να εξελιχθεί σε διαθεµατικό, αναζητώντας τις απαντήσεις των µαθητών σε χώρους άλλων «µαθηµάτων». Στον εκπαιδευτικό δίνεται η ευκαιρία να αξιοποιήσει αυτές τις πηγαίες αναζητήσεις των µαθητών και να συνεργαστεί µε συναδέλφους του άλλων ειδικοτήτων ώστε να προκύψει µία καλά δοµηµένη διαθεµατική δραστηριότητα. • Τέλος θεωρώντας ότι η εξέλιξη του µαθήµατος µε τις αναζητήσεις και ανακαλύψεις ωθεί τους µαθητές σε συνεργασίες, ανταλλαγές απόψεων και κοινές έρευνες, ήµαστε πολύ κοντά σε αυτό που στη θεωρία περιγράφεται ως οµαδοσυνεργατική διδασκαλία και οργάνωση σχεδίων εργασίας (project).

Οι ιδιαίτερες απαιτήσεις της µεθόδου • Κρίσιµο σηµείο για το ξεκίνηµα ενός µαθήµατος, ή καλυτέρα µιας σειράς µαθηµάτων, βασισµένων στην ανακαλυπτική-διερευνητική µέθοδο είναι η διατύπωση των ερωτηµάτων. Η µορφή των ερωτηµάτων, η έκτασή τους, το πόσο µπορεί να «αγγίξουν» τους µαθητές είναι το κρίσιµο σηµείο της προσπάθειας.

Ο εκπαιδευτικός πρέπει πάντα να θυµάται ότι είναι ο εµπνευστής και καθοδηγητής της …έρευνας και αυτός που καθορίζει το «πνεύµα» της έρευνας. Τα λάθη στη διατύπωση των ερωτήσεων µπορεί να ατονήσουν, ή και να ακυρώσουν ένα θέµα που µε πρώτη µατιά φαινόταν ότι ενδιαφέρει τους µαθητές.

• Ένα δεύτερο εξίσου σηµαντικό στοιχείο που θα χρειαστεί να καλλιεργήσουν οι εκπαιδευτικοί που θα επιχειρήσουν ανάλογες διδακτικές πρακτικές είναι η ευχέρεια στο χειρισµό των νέων ερωτηµάτων που προκύπτουν καθώς γίνεται προσπάθεια να απαντηθεί το «κεντρικό» ερώτηµα της έρευνας. Θα πρέπει να µπορούν να κατευθύνουν τη προσπάθεια προς την ....ανακάλυψη της απάντησης του κεντρικού ερωτήµατος χωρίς να παρεκκλίνουν σε δευτερεύουσες έρευνες. Θα πρέπει να γίνεται φανερό το αποτέλεσµα της προσπάθειας κατά τη διάρκεια της διδακτικής ώρας. ∆ηλαδή κάθε διδακτική ώρας θα πρέπει να έχει να προσφέρει µία απάντηση, είτε στη κύρια ερώτηση της έρευνας, είτε σε περιφερική που θα βοηθήσει στο τελικό σκοπό. Είναι λοιπόν σηµαντικός ο χειρισµός των ερωτήσεων και ερευνών ώστε κατά τη διάρκεια του περιορισµένου χρόνου της διδακτικής ώρας να γίνει δυνατή η ….εύρεση των απαντήσεων που µας απασχολούν κάθε φορά. • Τέλος θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί που θα ασχοληθούν µε τη αυτή τη διδακτική πρακτική να έχουν υπόψη τους ότι πολλές φορές θα νοιώσουν ότι χάνεται ο έλεγχος του µαθήµατος. Είτε είναι πραγµατική η αίσθηση είτε είναι απλά ένας φόβος θα χρειαστεί να κάνουν χειρισµούς ανατροφοδότησης του ενδιαφέροντος των µαθητών για την εξέλιξη της έρευνας και να µη καταφύγουν σε πειθαρχικές κυρώσεις που θα ακυρώσουν το πνεύµα της ….συν-έρευνας και συν-αναζήτησης.

Επίλογος

Ήδη θα πρέπει να έχει γίνει φανερό ότι η ανακαλυπτική-διερευνητική µέθοδος διδασκαλίας µπορεί να χρησιµοποιηθεί σχεδόν σε οποιοδήποτε είδος αναλυτικού προγράµµατος ή σε οποιοδήποτε µάθηµα επειδή είναι βασισµένη σε µια µόνο βασική αρχή:

οι µαθητές ενδιαφέρονται πρωτίστως να βρουν απαντήσεις και να µάθουν θέµατα που βρίσκονται ανάµεσα στα ενδιαφέροντα τους. Αν συνυπολογιστεί και το γεγονός ότι καθ’ όλη τη διάρκεια του µαθήµατος οι µαθητές είναι συµµέτοχοι στη λήψη αποφάσεων τότε φαίνεται ότι η επιτυχία της διδακτική προσέγγισης είναι ..σχεδόν εξασφαλισµένη. Ως προς το γνωστικό µέρος των αποτελεσµάτων ενός ανάλογου µαθήµατος όλη η προσπάθεια θα µπορούσε ίσως να αποδοθεί µε τη γνωστή έκφραση «ακούω και ξεχνάω, βλέπω και θυµάµαι, εµπλέκοµαι και κατανοώ».

Σχετική βιβλιογραφία στο διαδίκτυο Educational Technology: Support for Inquiry-based Learning http :// rapb . mspnet . org / index . cfm /8353 Inquiry-based Learning http :// www . wnet . org / wnetschool / concept 2 class / month 6/ Institute for Inquiry http :// www . exploratorium . edu / IFI / resources / index . html Using the Internet to Promote Inquiry-based Learning http :// www . biopoint . com / inquiry / ibr . html An Introduction to Inquiry-based Learninghttp://www.youthlearn.org/learning/approach/inquiry.asp