ΠΜΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ : ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ « ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΨΗΛΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ 6ος -11ος αιώνας» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ

Στο έργο παρουσιάζεται με γνώμονα το επιστημονικό κεκτημένο των διεθνών σχέσεων και της στρατηγικής ανάλυσης η υψηλή στρατηγική της βυζαντινής αυτοκρατορίας που αποτέλεσε τη μακροβιότερη αυτοκρατορία στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού από τον 6ο έως και τον 11ο αιώνα.

Αρχικά τίθεται το θεωρητικό πλαίσιο της υψηλής στρατηγικής που

περιλαμβάνει αφενός το πλαίσιο ανάλυσης των πολέμων και αφετέρου τις μακροσκοπικές υψηλές στρατηγικές των κρατών τόσο σε ειρηνικές όσο και σε περιόδους πολέμου. Η μακροσκοπική υψηλή στρατηγική δεν αφορά μόνο το στοιχείο της σύγκρουσης στη διεθνή πολιτική αλλά αφορά επίσης και την αύξηση της επιρροής ενός κράτους στη διεθνή πολιτική μέσω της προώθησης θεσμών συνεργασίας και επιδίωξης προώθησης πανανθρώπινων αξιών.

Η υψηλή στρατηγική στον πόλεμο αναφέρεται στο σύνολο των μέσων που

χρησιμοποιούν οι αντιμαχόμενοι για να προωθήσουν τους αντικειμενικούς σκοπούς που έχουν θέσει και περιλαμβάνει πέντε διαστάσεις την στρατιωτική στρατηγική, την οικονομία, την εσωτερική πολιτική, την διεθνή νομιμοποίηση και την διπλωματία. Η στρατιωτική στρατηγική αναφέρεται στη χρήση της ένοπλης βίας για την προώθηση των πολιτικών σκοπών και περιλαμβάνει τις χερσαίες, ναυτικές και εναέριες δυνάμεις. Ο πόλεμος υπακούει με ελάχιστες εξαιρέσεις στους πολιτικούς αντικειμενικούς σκοπούς οι οποίοι εάν επιτευχθούν ή εκπληρωθούν η χρήση βίας δεν θα έχει νόημα. Η χρήση ένοπλης βίας έχει τρεις βασικούς επιχειρησιακούς στόχους με σκοπό την κάμψη της θέλησης του αντιπάλου. Α) Καταστροφή των ένοπλων δυνάμεων του αντιπάλου που αποτελεί και το σημαντικότερο κομμάτι των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Β) Κατάκτηση και υπεράσπιση εδάφους Γ) Καταστροφή συντελεστών ισχύος του αντιπάλου πλην τον ένοπλων δυνάμεων του. Η τακτική νίκη στη μάχη καλείται να εξυπηρετεί σε κάθε περίπτωση τους αντικειμενικούς πολιτικούς σκοπούς σε αντίθετη περίπτωση οι τακτικές νίκες θα είναι χωρίς αντίκρισμα. Παράλληλα η στρατηγική πρέπει να προσαρμόζεται στις τακτικές δυνατότητες σε αντίθετη περίπτωση αυτό θα οδηγήσει σε ήττες σε τακτικό επίπεδο και κατ’ επέκταση σε στρατηγική ήττα. Η ναυτική στρατηγική έχει συμπληρωματικό ρόλο προς τις χερσαίες επιχειρήσεις προσδίδοντας στις δυνάμεις της ξηράς κινητικότητα (μεταφορά, ανεφοδιασμός) και αυξημένη συγκέντρωση πυρός μέσω βομβαρδισμών. Με τον έλεγχο μιας θαλασσιάς περιοχής να είναι σαφώς δυσκολότερη από τον έλεγχο μιας χερσαίας περιοχής ο πόλεμος στη θάλασσα χαρακτηρίζεται από μεγάλη κινητικότητα. Η οικονομία του πολέμου αφορά την χρηματοδότηση των ενόπλων δυνάμεων τον εξοπλισμό καθώς και ζητήματα διοικητικής μέριμνας. Για την υψηλή στρατηγική θα

πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψην και η υπονόμευση της οικονομικής υποστήριξης των εχθρικών ενόπλων δυνάμεων. Συνήθως αποδίδουν περισσότερο οι επιχειρήσεις που έχουν να κάνουν με την καταστροφή των οικονομικών μέσων που έχουν άμεση σχέση με την υποστήριξη των εχθρικών ενόπλων δυνάμεων και όχι με την καταστροφή των γενικότερων οικονομικών υποδομών του αντιπάλου αφού ο λαός σε κατάσταση πολέμου είναι διατεθειμένος να υποβληθεί σε τέτοιου είδους θυσίες. Στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής η ικανότητα ενός πολιτικού συστήματος να εξασφαλίζει τη λαϊκή υποστήριξη ηθική και υλική για την ενίσχυση των ένοπλων δυνάμεων αποτελεί σημαντικό παράγοντα της υψηλής στρατηγικής Η προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης αποτελεί κρίσιμο παράγοντα που εξαρτάται άμεσα πολιτική οργάνωση του κράτους και τη συνοχή του πολιτικού συστήματος. Σημαντικό παράγοντα αποτελεί και η εσωτερική νομιμοποίηση που συνίσταται στην ανοχή ή την υποστήριξη των πολεμικών προσπαθειών από τον λαό που εξαρτάται από τους πολιτικούς αντικειμενικούς σκοπούς του πολέμου ( η υπεράσπιση των εθνικών συνόρων αποσπά συνήθως καθολική λαϊκή νομιμοποίηση) ενώ ποικίλει ανάλογα και με τη μορφή του πολιτεύματος (πχ. Στο φεουδαρχικό σύστημα ο μονάρχης πρέπει να εξασφαλίσει την υποστήριξη των βαρόνων)

Η διεθνής νομιμοποίηση εξαρτάται από το κατά πόσο ο σκοπός και τα μέσα του πολέμου συμβαδίζουν με τις διεθνείς αξίες. Συνίσταται λοιπόν στη στάση των υπολοίπων κρατών απέναντι στους εμπολέμους και στοχεύει στον θετικό επηρεασμό της διεθνούς κοινής γνώμης.

Η διπλωματία αφορά την προσπάθεια για άμεση (εμπλοκή) ή έμμεση σύμπραξη στον πόλεμο τρίτων κρατών. Η διπλωματία εδράζεται στο υπολογισμό του εθνικού συμφέροντος και όχι στις κρατούσες διεθνείς αξίες όπως η διεθνής νομιμοποίηση αφού για την σύμπραξη ενός κράτους στον πόλεμο ή την έμμεση υποστήριξη σε έναν εκ των αντιμαχομένων απαιτείται ο ορθολογικός υπολογισμός του εθνικού συμφέροντος. Σε πόλεμο περισσοτέρων κρατών η διπλωματία έχει να κάνει με τον συντονισμό των συμμάχων για την επίτευξη των πολιτικών σκοπών και τη χρήση των μέσων, ενώ αφορά επίσης και τη σύναψη ευνοϊκής συνθήκης ειρήνης για τον τερματισμό του πολέμου. Για την μακροσκοπική υψηλή στρατηγική καθοριστικό ρόλο παίζει το στοιχείο του ανταγωνισμού σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα όπου οι δρώντες (κράτη) προσπαθούν πρωτίστως και με κάθε τρόπο να αποφύγουν την πιθανή ήττα στον πόλεμο και τις συνέπειες που το γεγονός αυτό συνεπάγεται για την επιβίωση τους και τα ζωτικά συμφέροντα τους. Στο πλαίσιο αυτό τα κράτη ακολουθούν διαχρονικά τέσσερα πρότυπα στρατηγικών. Α) Στρατιωτική ανάσχεση –επέκταση η στρατηγική αυτή συνίσταται στη χρήση της ισχύος του κράτους είτε για να αμυνθεί (ανάσχεση), είτε για να επιβληθεί σε αυτούς που του απειλούν ή ακόμα και να προχωρήσει σε ένα επιθετικό πόλεμο. Β) Συμμαχίες Ένα κράτος συμμαχεί με αλλά είτε για την αντιμετώπιση μιας απειλής είτε λόγω της ύπαρξης άλλων κοινών συμφερόντων. Οι συμμαχίες συγκεντρώνουν πόρους και ισχύ για την προώθηση κοινών σκοπών στα πλαίσιο ενός διεθνούς ανταγωνιστικού περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο των συμμαχιών περιορίζεται η αυτονομία δράσης των συμμετεχόντων κρατών σε ένα βαθμό ενώ είναι ευάλωτες στο σύνδρομο του τζαμπατζή αφού το κάθε κράτος έχει συμφέρον να μεγιστοποιεί τα

οφέλη από τις συμμαχίες και να ελαχιστοποιεί το κόστος που οι συμμαχίες συνεπάγονται. Γ) Εξισορρόπηση: εξουδετέρωση απειλών μέσω ισορροπιών μεταξύ άλλων μονάδων του συστήματος ώστε να μην μπορεί ο αντίπαλος να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του εναντίον μας. Οι συμμετέχοντες δεν περιορίζονται από ελευθερία δράσης όπως στις συμμαχίες ενώ δεν επωμίζονται και το κόστος που απορρέει από την συμμετοχή σε συμμαχίες. Οι εξισορροπήσεις θα μπορούσαν να αποβούν ιδιαίτερα επωφελείς εάν τα κράτη προσαρμόζονται γρήγορα και ευέλικτα στους εκάστοτε συσχετισμούς ισχύος. Μειονέκτημα της συγκεκριμένης στρατηγικής αποτελεί ο μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας που εμπεριέχει Δ) Κατευνασμός : Προσπάθεια άμβλυνσης της απειλής μέσω παραχωρήσεων μονομερών ή αμοιβαίων με στόχο είτε τον πρόσκαιρο κατευνασμό μιας δευτερεύουσας απειλής για την συγκέντρωση των προσπαθειών στην κύρια απειλή είτε σε μακροπρόθεσμο πλαίσιο την υπέρβαση της αντιπαλότητας. Το πλεονέκτημα εφόσον η στρατηγική αυτή επιτευχθεί είναι η μείωση του συγκρουσιακού στοιχείου στις εξωτερικές σχέσεις ενός κράτους. Ωστόσο μπορεί εύκολα να εκληφθεί ως ένδειξη αδυναμίας και να ωθήσει τον αντίπαλο να αυξήσει τις απαιτήσεις του. Κατά κανόνα οι παραπάνω στρατηγικές συνδυάζονται και δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες. Ο συγγραφέας παρακάτω προχωρεί στην εξέταση κάποιων χαρακτηριστικών συνδυασμών των παραπάνω στρατηγικών όπως ο συνδυασμός της στρατιωτικής ανάσχεσης-επέκτασης με συμμαχία φέροντας σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα το ΝΑΤΟ κατά την περίοδο του Ψυχρού πολέμου που όμως οι διαφορετικές προτεραιότητες των κρατών μελών απείλησαν κατά καιρούς την συνοχή της συμμαχίας όπως ο κίνδυνος κατάρρευσης της νοτιοανατολικής πτέρυγας από την έντονη αντιπαράθεση Ελλάδας-Τουρκίας σε Κύπρο και Αιγαίο αντίστοιχα. Συνδυασμός στρατιωτικής επέκτασης ανάσχεσης με εξισορροπήσεις φέροντας σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα την Βρετανική υψηλή στρατηγική του 18ου αιώνα. Το πρόβλημα εδώ αφορά τον τομέα της εσωτερικής νομιμοποίησης καθώς η πολιτική των εξισορροπήσεων λειτουργεί με γνώμονα τους συσχετισμούς ισχύος και όχι μέσω μιας ιδεολογικής φόρτισης που συνεπάγεται αρκετές φορές η στρατηγική της στρατιωτικής ανάσχεσης-επέκτασης. Ο συνδυασμός της στρατιωτικής ανάσχεσης-επέκτασης με τον κατευνασμό αποτελεί ουσιαστικά μια στρατηγική «μαστίγιου και καρότου» ωστόσο δυνητικά προβλήματα αποτελούν η αλληλοϋπονόμευση της αξιοπιστίας των δύο στρατηγικών αφενός και αφετέρου η δημιουργία προβλημάτων εσωτερικής νομιμοποίησης που απορρέουν από την ιδεολογική φόρτιση μιας στρατηγικής της ανάσχεσης-επέκτασης. Ο συνδυασμός συμμαχίας και εξισορροπήσεων προϋποθέτει την επιτυχή μείξη των συμμαχικών δεσμεύσεων με την ελευθερία δράσης εξισορροπητικών ελιγμών αφετέρου. Προβληματική καθίσταται όμως η συμμαχική δέσμευση όταν δεν παρέχει δυνατότητα εξισορροπητικών ελιγμών με χαρακτηριστικό παράδειγμα την αδυναμία της Ελλάδας να προβεί σε εξισορροπητικούς ελιγμούς για την αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής (Συρία, Ιράν) ελέω των δεσμεύσεων που απορρέουν από την συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ. Ο συνδυασμός κατευνασμού και εξισορρόπησης είναι δύσκολο να επιτευχθεί από πλευράς διπλωματίας, λόγω του αντιφατικού χαρακτήρα των δύο στρατηγικών, καθώς ένα κράτος δεν μπορεί από τη μια πλευρά να προβαίνει σε υποχωρήσεις και από την άλλη να προσπαθεί να πείσει τρίτες δυνάμεις να κινηθούν εναντίον του αντιπάλου .

Τα κριτήρια αξιολόγησης της υψηλής στρατηγικής που παραθέτει ο συγγραφέας είναι: Α) καταλληλότητα Συνίσταται στη δυνατότητα μιας υψηλής στρατηγικής να προσαρμόζεται στις ευκαιρίες ή τις απειλές του διεθνούς περιβάλλοντος καθώς και τις εσωτερικές συνθήκες για την καλύτερη προώθηση των στόχων που έχουν τεθεί. Β) Εσωτερική συνοχή Αναφέρεται στις πτυχές της υψηλής στρατηγικής και κατά πόσο αυτές αλληλοϋποστηρίζονται ή αλληλοϋπονομεύονται. Γ) Αποδοτικότητα Συνίσταται στην προώθηση των πολιτικών σκοπών με το οικονομικότερη χρήση πόρων. Δ) Συσχετισμός ικανοτήτων και στόχων Η σωστή εκτίμηση των μέσων που διατίθενται για τον καθορισμό των πολιτικών σκοπών συχνά η υπερκετιμηση των δυνατοτήτων οδηγεί σε υπερεπέκταση με αποτέλεσμα να ακολουθεί η κρίση χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η στρατηγική που υιοθέτησε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός τον 6ο αιώνα. Ε) Αντοχή σε σφάλματα Συνίσταται στην απορρόφηση των κραδασμών που προκαλούν τυχόν λάθη η απρόβλεπτα γεγονότα στην υψηλή στρατηγική ενός κράτους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Βιετνάμ για την αμερικάνικη υψηλή στρατηγική. Μετά την πτώση της δυτικής αυτοκρατορίας το 476 μ.Χ. το κέντρο βάρους μετατοπίζεται πλέον στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και η βυζαντινή αυτοκρατορία λαμβάνει έναν τελείως διαφορετικό γεωπολιτικό προσανατολισμό από αυτόν της Ρωμαϊκής. Ο κρατικός μηχανισμός της αυτοκρατορίας λειτουργούσε οργανωμένα με την φορολογία να παρέχει τους πόρους για την άμυνα καθώς και τα σημαντικά δημόσια έργα που συντελέστηκαν. Στις αρχές του 6ου αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία περιλάμβανε όλες τις περιοχές στη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου (Βαλκάνια, Μ. Ασία, Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος) η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ευρασίας και Μεσογείου-Ευξείνου Πόντου. Από οικονομικής άποψης η Αίγυπτος ήταν από η πλουσιότερη περιοχή της αυτοκρατορίας χωρίς να αντιμετωπίζει ελέω και της γεωγραφικής της θέσης (περιστοιχισμένη από ερήμους) σημαντικές εξωτερικές απειλές πλην κάποιων φυλών στις όχθες του Άνω Νείλου που πληρώνονταν από του Βυζαντινούς για να μην προχωρούν σε επιθετικές ενέργειες. Η περιοχή της Υπερκαυκασίας αποτέλεσε χώρο αυξημένου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία καθώς η ύπαρξη της Περσίας ως αναθεωρητικής δύναμης στην περιοχή οδήγησε σε ένα ανταγωνισμό για την επέκταση των σφαιρών επιρροής χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα για κανένα από τους δύο. Η παρουσία των νομαδικών φύλων στην ουκρανική στέπα που θα μπορούσαν να απειλήσουν την αυτοκρατορία αποτέλεσε ένα ακόμα πεδίο γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για τους βυζαντινούς αφού θα έπρεπε στον διπλωματικό τομέα να παρακολουθούν τα τεκτενόμενα στην περιοχή προλαβαίνοντας ή αποτρέποντας δυσάρεστες εξελίξεις. Στα Βαλκάνια η μορφολογία του εδάφους από τη μια πλευρά καθιστούσε δυσκολότερο τον αυτοκρατορικό έλεγχο των τοπικών πληθυσμών από την άλλη όμως διευκόλυνε την άμυνα έναντι των εξωτερικών απειλών.

Η υψηλή στρατηγική που ακολούθησε ο Ιουστινιανός οδήγησε στη στρατηγική υπερεπέκταση του Βυζαντίου με οδυνηρές συνέπειες για την ασφάλεια της αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και την Κάτω Ιταλία. Καθώς μπορεί να περιέσωσε την Αυτοκρατορία ακόμα και σε περιπτώσεις τριμέτωπων πολέμων δεν ήταν όμως σε θέση να εξασφαλίσει μια μακρά περίοδο ειρήνης και δεν ήταν ανθεκτική σε σφάλματα όπως απέδειξε η συνέχεια με τον Ιουστίνο τον Β. Τα διαθέσιμα μέσα δεν ήταν ικανά να ανταποκριθούν τελικά στους μεγαλόπνοους στόχους. Οι πολιτικές που διαμόρφωσε ο ίδιος επηρέασαν ακόμα βαθιά την μετέπειτα βυζαντινή στρατηγική σκέψη. Παρά τις απειλές από την Περσία καθώς και από βαρβαρικά φύλα στα δυτικά ο Ιουστινιανός ο οποίος διέθετε μικρότερο στράτευμα κατάφερε να ανταπεξέλθει με την κατάλληλη κινητοποίηση πόρων . Η Βυζαντινή αμυντική στρατηγική βασίστηκε σε δύο πυλώνες αφενός τον τακτικό στρατό για άμυνα σε βάθος και αφετέρου τις αμυντικές οχυρώσεις με την πολιτοφυλακή και κατώτερες μονάδες πεζικού να έχουν κυρίαρχο ρόλο επί Ιουστινιανού μάλιστα υλοποιήθηκε πρόγραμμα κατασκευής ή επιδιόρθωσης 600 περίπου οχυρών διάσπαρτών σε όλες τις παραμεθόριες περιοχές κυρίως των Βαλκανίων για την προστασία των τοπικών πληθυσμών. Ο τακτικός στρατός ήταν τοποθετημένος στο εσωτερικό της επικράτειας και λειτουργούσε ως στρατηγική εφεδρεία ικανή να κινηθεί (λόγω της ύπαρξης ευρύτατου οδικού δικτύου αλλά και βυζαντινής ναυτικής ισχύος) σε οποιοδήποτε σημείο της αυτοκρατορίας μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Οι βυζαντινοί έδιναν μεγάλη σημασία όχι στην αριθμητική υπεροχή αλλά στην ποιοτική στρατηγική και τακτική ανωτερότητα. «Το Στρατηγικόν Του Μαυρίκιου» ένας στρατιωτικός κανονισμός που συντάχθηκε μια γενιά αργότερα περιγράφει τον πυρήνα της στρατηγικής σκέψης του Ιουστινιανού και των στρατηγών του Βελισάριου, Ναρσή και Σίτα « η στρατηγική χρησιμοποιεί χρόνους , τόπους αιφνιδιασμούς και τεχνάσματα για να ξεγελά τον εχθρό ωστέ ιδανικά να επιτυγχάνει τους στόχους της ακόμα και χωρίς μάχη». Παρατηρούμε στο στρατηγικόν του Μαυρίκιου την έμφαση στην αποφυγή του ρίσκου και την εξοικονόμηση προσωπικού. Ο συγγραφέας σημειώνει τρία είδη οδηγιών που χρήζουν ιδιαίτερη μνείας. 1) Πληροφόρηση και παραπλάνηση στοιχεία που έχουν βαθύτατα επηρεάσει την στρατηγική σκέψη της Ανατολής διαχρονικά (Σουν Τσου) 2) Πορείες και στρατόπεδα με έμφαση στην ασφάλεια και την αποφυγή ρίσκου υπογραμμίζει μεταξύ άλλων την αναγκαιότητα ύπαρξης περιπόλων και παρατηρητών που να προηγούνται του στρατεύματος. 3) Παράταξη μάχης Με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο του ιππικού που αποτελούσε και τον πυρήνα του Βυζαντινού στρατού. Η παράταξη του ιππικού στη μάχη περιλάμβανε την παράταξη πρώτης γραμμής βάθους μερικών ιππέων και την ύπαρξη δεύτερης γραμμής ως εφεδρεία. Το πεζικό είχε έναν περισσότερο επικουρικό ρόλο τόσο σε τακτικό όσο και σε επιχειρησιακό επίπεδο. Κύρια αποστολή του ήταν να παρασύρει τον εχθρό σε μάχη σε ευνοϊκό χρόνο και τόπο και η πραγματοποίηση ελιγμών με σκοπό την ψυχολογική κατάρρευση του εχθρικού στρατεύματος ή την διακοπή της γραμμή επικοινωνιών του με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη τακτική του Βελισάριου κατά ενός δεκαπλάσιου σε μέγεθος περσικού στρατεύματος που οδήγησαν στην υποχώρηση του και σε μια βυζαντινή νίκη χωρίς μάχη την οποία αργότερα «αποθέωσε» ο Liddell Hart. O τακτικός στρατός βασιζόταν για την αντιμετώπιση πολλαπλών εχθρών στην υιοθέτηση διαφορετικής στρατηγικής αντιμετώπισης για κάθε αντίπαλο. Όπως για παράδειγμα με τους Πέρσες επεδίωκαν την μάχη του ιππικού σώμα με σώμα, με τα Γερμανικά φύλα ωστόσο επεδίωκαν τις ενέδρες και τις αιφνιδιαστικές επιθέσεις, με τα Νομαδικά φύλα αποσκοπούσαν στη μάχη σώμα με σώμα κατά την προέλαση ενώ κατά την υποχώρηση θα έπρεπε να διατηρούν ισχυρή αμυντική θέση, με τα Σλαβικά

φύλα τέλος επεδίωκαν τη μάχη σώμα με σώμα καθώς και ενέδρες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις ενώ με τη μέθοδο της εξαγοράς προσπαθούσαν να κατευνάσουν κάποιες σλαβικές κοινότητες ώστε να αντιμετωπίζουν μικρότερες δυνάμεις. Oι Βυζαντινοί διατήρησαν το Ρωμαϊκό πεπρωμένο του οικουμενισμού και το γεγονός αυτό δικαιολογούσε και η έκταση της αυτοκρατορίας τους τουλάχιστον όταν αυτή εκτεινόταν από το Γιβραλταρ έως τον Καύκασο. Κάθε παρέκκλιση όπως η πτώση της Δυτικής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα και η ένταση της Περσικής απειλής τον 6ο ερμηνευόταν ως θεϊκή τιμωρία για τις αμαρτίες τους και την απομάκρυνση τους από το ορθό δόγμα. Ο όρος Βυζαντινή κοινοπολιτεία αναφέρεται στην ανάδειξη μιας διεθνούς κοινωνίας με κέντρο αναφοράς το Βυζάντιο και εκπροσωπεί την μετεξέλιξη του βυζαντινού οικουμενισμού. Όλοι οι ανεξάρτητοι άρχοντες των δυνάμεων εκτός των βυζαντινών συνόρων ήταν υποτελείς του αυτοκράτορα ενώ στηριζόταν σε ένα καθεστώς διεθνούς νομιμοποίησης σύμφωνα με το οποίο η νομιμοποίηση ενός ανεξάρτητου ηγεμόνα στηριζόταν από την αναγνώριση του τίτλου του από την Κωνσταντινούπολη. Ο εκχριστιανισμός των βαρβαρικών περιοχών με την αποστολή ιεραποστόλων όπως για παράδειγμα στην Αιθιοπία στις αρχές του 6ο αιώνα βοήθησαν αποφασιστικά και τη Βυζαντινή διπλωματία. Ο Ιουστινιανός χρησιμοποίησε τόσο την ιεραποστολική διπλωματία όσο και τις οικονομικές διαστάσεις της διπλωματίας είτε μέσω τεχνικής και οικονομικής βοήθειας είτε μέσω εμπορικών αποκλεισμών για να εξασφαλίσει συμμαχίες να αποτρέπει εισβολές και να αποδυναμώνει τους εχθρούς. Το διπλωματικό δίκτυο του Βυζαντίου ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένο για τα δεδομένα της εποχής ενώ ιδιαίτερα στο βόρειο μέτωπο που οι απειλές προέρχονταν από πολλές ετεροβαρείς βαρβαρικές δυνάμεις ο Ιουστινιανός προέβη σε εξισορροπητικούς ελιγμούς καθώς και διπλωματικές ακροβασίες για παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις και να επεμβαίνει αποτρεπτικά όπου αυτό απαιτούνταν. Ο Ιουστινιανός χρησιμοποίησε και τη στρατηγική του κατευνασμού που ως προς το σκέλος της Περσικής απειλής είχε στόχο την μακροπρόθεσμη βελτίωση των σχέσεων μέσω μονομερών παραχωρήσεων εκ μέρους του Βυζαντίου παρόλα αυτά απέτυχε μακροπρόθεσμα. Από την άλλη πλευρά ο κατευνασμός χρησιμοποιήθηκε συχνά με επιτυχία για να μειώσει μια δευτερεύουσα απειλή όπως για παράδειγμα στα Βαλκάνια και στη δυτική Μεσόγειο όσο το Βυζάντιο διέθετε τις δυνάμεις του για την ανάσχεση μιας σοβαρότερης απειλής (εξαίρεση εδώ αποτελούν οι Άβαροι επί Ιουστίνου του Β) . Στη συνέχεια ο συγγραφέας αναφέρεται στον μεγάλο Βυζαντινό-περσικό πόλεμο (603-628) που έκανε φανερές της συνέπειες της υπερεπέκτασης με τους Πέρσες να κινούνται εναντίον του Βυζαντίου σε συνδυασμό με τους Αβάρους. Ο αυτοκράτορας Φωκάς ανατρέπεται και τη θέση του αναλαμβάνει ο Ηράκλειτος κύριος σκοπός του οποίου ήταν η διατήρησης του status quo ante bellum. Mε τους υπάρχοντες πόρους να είναι μειωμένοι καθώς και σοβαρά προβλήματα εσωτερικής συνοχής ο Ηράκλειτος επιχειρεί την αναδιοργάνωση του στρατεύματος και προχωρά σε μια κίνηση αντιπερισπασμού επιτιθέμενος στην Υπερκαυκασία, ενώ παράλληλα προχωρά σε εξισορροπητικούς ελιγμούς κατευνασμό και συμμαχίες. Εν τέλει καταφέρνει να καταλάβει την περσική πρωτεύουσα Κτησιφώντα και να επαναφέρει το status quo ante bellum αποκρούοντας παράλληλα και τους Αβάρους. Η μέθοδος που ακολούθησε ο Ηράκλειτος βασιζόταν στις παραδόσεις του 6ου αιώνα τόσο για την διπλωματία όσο και για τη στρατιωτική στρατηγική. Ο συνδυασμός μιας

θρησκευτικό-πατριωτικής κινητοποίησης με τις κρατικές δομές και πρακτικές του 6ου οδήγησαν τον Ηράκλειτο στην περίφημη νίκη του 628. Η αραβική έκρηξη 630-713 έμελε να ανατρέψει εκ νέου τους συσχετισμούς ισχύος στην Μέση Ανατολή και τη Μεσόγειο. Κατά τον 7ο αιώνα το Βυζάντιο είχε συρρικνωθεί εδαφικά ενώ και οι δημοσιονομικοί πόροι του κράτους ήταν περιορισμένοι και υπήρχε κυβερνητική αστάθεια με συχνές στάσεις και αλλαγές αυτοκρατόρων είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 695-717 υπήρξαν 7 αλλαγές αυτοκρατόρων. Η στρατηγική που υιοθετήθηκε απέναντι στην αραβική απειλή ήταν αυτή της έμμεσης παρενόχλησης με σκοπό την διατήρηση των εδαφών στη Μ. Ασία με το στρατό να συγκεντρώνεται σε οχυρά και πόλεις, εγκαταλείποντας την ύπαιθρο στις αραβικές επιδρομές, που αντιμετωπίζονταν με ενέδρες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Ωστόσο υπήρξαν σημαντικές απώλειες επαρχιών στα Βαλκάνια και τη βόρειο Αφρική. Με την ύπαρξη ενός αραβικού στόλου ισάξιο του βυζαντινού οι προσπάθειες των Βυζαντινών επικεντρώθηκαν στην διατήρηση των γραμμών εφοδιασμού της Κωνσταντινούπολης ενώ η τεχνολογική εξέλιξη του «υγρού πυρός» επέφερε μεγάλες καταστροφές στον αντίπαλο ιδιαίτερα στην κλειστή θάλασσα καθώς στην ανοιχτή θάλασσα ήταν αναποτελεσματικό. Η παράδοση του 6ου αιώνα σε ότι αφορά την διπλωματία με τις συμμαχίες, τους εξισορροπητικούς ελιγμούς, και τον κατευνασμό συνεχίστηκε. Ο αραβικός επεκτατισμός κορυφώνεται το πρώτο μισό του 8ου αιώνα Το Βυζάντιο κατέχει σημαίνουσα θέση απέναντι σε μια αναδυόμενη αυτοκρατορία που εκτεινόταν από την Ισπανία έως και την κεντρική Ασία. Το Βυζάντιο λοιπόν απορροφά όλες τις επιθέσεις των Αράβων στην περίπτωση που αυτό έπεφτε τότε τίποτα πλέον δεν θα σταματούσε την περαιτέρω επέκτασης τους. Την περίοδο της εικονομαχίας το Βυζάντιο θέτει τις βάσεις για την ανάκαμψη του τον 10ο αιώνα . Μετά την αποτυχημένη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (717-718) Ο Λέων ο Γ’ έρχεται σε ευθεία ρήξη με τους εσωτερικούς αντιπάλους του και καταφέρνει να σώσει την Μ. Ασία. Οι ανατολικές επαρχίες υποστήριζαν την απαγόρευση των εικόνων ενώ οι δυτικές αντέδρασαν με αποτέλεσμα μακροπρόθεσμα την αποξένωση της λατινικής Δύσης. Η διάσπαση των Αράβων το 750 οδήγησε στον πολλαπλασιασμό των απειλών για την Βυζαντινή αυτοκρατορία με την παράλληλη ισχυροποίηση των Βουλγάρων. Η δημιουργία πολλών αραβικών κρατών στην περιοχή της βορείου Αφρικής που ανέπτυξαν ισχυρή ναυτικό οδήγησε στην κατάληψη της Κρήτης και ενός τμήματος της Σικελίας. Την περίοδο 717-843 το Βυζάντιο ανακάμπτει σταδιακά κυρίως λόγω της στρατιωτικών επιτυχιών κατά των Αράβων στη Μ. Ασία με αποτέλεσμα την αύξηση των φορολογικών εσόδων, της πληθυσμιακής αύξησης, της μεταφοράς πληθυσμών σε προβληματικές περιοχές, καθώς και την αύξηση της κυριαρχίας στην περιοχή των Βαλκανίων και του εξελληνισμού των σλάβικων πληθυσμών. Ο Βυζαντινός στρατός υπερτερούσε ποιοτικά των Αράβων παρά την αριθμητική τους υπεροχή. Στα τέλη του 8ου αιώνα η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου απειλούσε επίσης την ασφάλεια της αυτοκρατορίας όχι όμως με τόσο άμεσο τρόπο. Η κυβερνητική αστάθεια με αποκορύφωμα την περίοδο 695-717 με συχνές στάσεις και αλλαγές αυτοκρατόρων παρ’ όλα αυτά η βυζαντινή υψηλή στρατηγική επικεντρώθηκε στην υπεράσπιση της Μ. Ασίας και την διεύρυνση της κυριαρχίας στη Βαλκανική κυρίως μέσω της προσπάθειας εσωτερικής κινητοποίησης πόρων για την στήριξη των πολεμικών

προσπαθειών. Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια αναδιοργάνωσης τους στρατεύματος από τον Κωνσταντίνο τον Ε’ που προέβλεπε αφενός τη δημιουργία επαγγελματικού στρατεύματος (τάγματα) και την υπαγωγή του στον άμεσο έλεγχο της αυτοκρατορικής εξουσίας και αφετέρου την διάσπαση και τον πολλαπλασιασμό των θεμάτων που θα βρίσκονταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη για την αποτροπή νέων στάσεων. Σε ότι αφορά την Βαλκανική το Βυζάντιο προσπάθησε δύο φορές αποτυχημένα (επί Κωνσταντίνου του Ε’ και επί Νικηφόρου του Ά) να εκδιώξει τους Βουλγάρους από την περιοχή Νότια του Δούναβη και έτσι αρκέστηκε στην ομαλοποίηση των σχέσεων με γνώμονα το status quo. Στον τομέα της ναυτικής στρατηγικής ο Λέων ο Γ διέσπασε τη ναυτική διοίκηση σε δύο τμήματα την ναυτική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης και στο ναυτικό Θέμα των Κιβυρραιωτών στη περιοχή της Μ. Ασίας. Μετά το 820 η ναυτική ισορροπία αλλάζει σε βάρος του Βυζαντίου. Η εικονομαχία οδήγησε το Βυζάντιο σε μια πολιτιστική εσωστρέφεια που έφερε τη σύγκρουση με τη Δύση. Μετά την απόκρουση των Λομβάρδων από τον Καρλομάγνο και τον Πιπίνο ο Πάπας το 800 με πραξικοπηματικό τρόπο αναγορεύει τον Καρλομάγνο σε αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πράγμα που αποτέλεσε πλήγμα για τη Βυζαντινή νομιμοποίηση στη Δύση. Το 812 ο Καρλομάγνος αναγνωρίζεται από την βυζαντινή αυτοκρατορία ως αυτοκράτορας των Φράγκων. Από εκεί και πέρα ο Πάπας προσπάθησε να αποκτήσει το αποκλειστικό δικαίωμα να χρήζει τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Ισχυροποιώντας τη θέση του από τη ρήξη του 800 και μετά. Στο διπλωματικό τομέα συνεχίστηκε η συμμαχία με τους Χαζάρους ενώ ακολουθήθηκαν κατευναστικές πολιτικές από την αυτοκράτειρα Ειρήνη με το Χαλιφάτο έναντι πληρωμών , τους Φράγκους (812) και τους Βουλγάρους μετά τις αποτυχημένες εκστρατευτικές προσπάθειες των Κωνσταντίνου του Ε και Νικηφόρου του Α. Η υψηλή στρατηγική του Βυζαντίου την περίοδο της εικονομαχίας υπήρξε αποτελεσματική για την προάσπιση των ζωτικών συμφερόντων μιας μεσαίας περιφερειακής δύναμης που αντιμετώπιζε θανάσιμες απειλές ωστόσο δεν κατάφερε να διατηρήσει την πολιτική και πολιτισμική ακτινοβολία που κληρονόμησε από την ύστερη αρχαιότητα. Η προσπάθεια επικεντρώθηκε στην προάσπιση της Μ. Ασίας από τις αραβικές επιθέσεις και κατά δεύτερο λόγο στην διεύρυνση της Βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια ώστε να είναι ασφαλέστερή η ενδοχώρα της Κωνσταντινούπολης. Αυτό κατέστη δυνατό λόγω της εσωτερικής κινητοποίησης πόρων για την υποστήριξη των πολεμικών προσπαθειών. Κατά την περίοδο της ανόδου της βυζαντινής Ηγεμονίας (843-959) το Βυζάντιο γνώρισε μια αξιόλογη πολιτιστική άνθιση και εξωστρέφεια που ξεκίνησε επί Καίσαρα Βάρδα και πατριάρχη Φωτίου και συνεχίστηκε από το 867 με τη δυναστεία των Μακεδόνων. Η ανάκαμψη του Βυζαντίου σηματοδότησε την εκ νέου άνθηση της Βυζαντινής κοινοπολιτείας και τη δημιουργία νέων συμμαχιών, την εκπόνηση μιας φιλόδοξης ισορροπίας δυνάμεων καθώς και την στρατιωτική αντεπίθεση για ανακατάληψη των εδαφών από τους Άραβες. Οι μακροπρόθεσμες τάσεις της Βυζαντινής υψηλής στρατηγικής ερμηνεύονται με το αφαιρετικό σχήμα των τριών ομόκεντρων κύκλων. Με τον εσωτερικό να αποτελεί η επικράτεια της αυτοκρατορίας τον ενδιάμεσο οι συμμαχίες και τον εξωτερικό η ισορροπία δυνάμεων. Το αφαιρετικό

σχήμα αυτό ενώ γνώρισε ευρύτατη εφαρμογή απέτυχε στην ανατολική Μεσόγειο με την υψηλή στρατηγική εκεί να βασίζεται αποκλειστικά στη στρατιωτική στρατηγική. Σε επίπεδο διεθνούς συστήματος το Βυζάντιο αποκτά ηγεμονική επιρροή λόγω των υλικών του πόρων της κρατικής του οργάνωσης και της υψηλής του στρατηγικής το σύστημα με την παρακμή του Χαλιφάτου μετατρέπεται σε πολυπολικό. Στον τομέα της στρατιωτικής στρατηγικής με την υιοθέτηση της στρατηγικής της έμμεσης προσέγγισης και των ελιγμών πέτυχε την κατάληψη Αραβικών εδαφών στο κεντρικό και βόρειο μέρος του ανατολικού μετώπου με αποτέλεσμα την εξασφάλιση της Μ. Ασίας. Το Βυζάντιο με τον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων, Σέρβων, Κροατών καθώς και άλλων μικρότερων εθνοτήτων της Βαλκανικής και της Υπερκαυκασίας με την έναρξη του εκχριστιανισμού των Ρώσων αφήνει πίσω την περίοδο του απομονωτισμού του κατά την εικονομαχία. Η διαμόρφωση συσχετισμών ισχύος μεταξύ των βαρβαρικών φύλων καθώς και η επέκταση στα ανατολικά με την κατάληψη εδαφών των Αράβων ήταν αποτέλεσμα των συστηματικών και μακροπρόθεσμων προσπαθειών της βυζαντινής υψηλής στρατηγικής. Μέσω της διεθνούς νομιμοποίησης και της ποιότητας του κρατικού μηχανισμού της που μεγιστοποιούσε την κινητοποίηση των πόρων της βυζαντινής κοινωνίας για την εκπλήρωση των σκοπών της υψηλής στρατηγικής της πολιτικής των συμμαχιών και των εξισορροπήσεων απέκτησε διεθνή επιρροή ενώ μετά τους πολέμους του Συμεών εξασφάλισε συνθήκες ασφάλειας στα βόρεια και βαλκανικά της μέτωπα που επέτρεψαν την επικέντρωση των πολεμικών προσπαθειών κατά των Αράβων στα ανατολικά. Η επεκτατική υψηλή στρατηγική της περιόδου (843-959) οδήγησε κατά τον συγγραφέα σε έναν ενάρετο κύκλο ανόδου των βυζαντινών συντελεστών ισχύος και της βυζαντινής ασφάλειας σε αντίθεση με την υψηλή στρατηγική του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα. Η περίοδος της κορύφωσης της βυζαντινής ηγεμονίας (959-1025) χαρακτηρίζεται από την προσάρτηση της Κρήτης, της Κύπρου, της Παλαιστίνης, τμημάτων της Υπερκαυκασίας καθώς και της καθυπόταξης της Βουλγαρικής αυτοκρατορίας του Τσάρου Σαμουήλ. Η αίγλη του στρατού δημιούργησε μια νέα στρατιωτική αριστοκρατία στη Μ. Ασία που αναδύθηκε ως δεύτερος πόλος πολιτικής ισχύος με σοβαρές συνέπειες για το εσωτερικό της αυτοκρατορίας που οδήγησε σε εμφύλια διαμάχη για το θρόνο. Η εδαφική επέκταση οδήγησε όχι μόνο στην αύξηση της έκτασης της αυτοκρατορίας αλλά και στην διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος αυξημένης ασφάλειας και ευημερίας και ιδιαίτερα για τους λαούς της Μικράς Ασίας. Η βασιλεία του Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου αποτέλεσε το αποκορύφωμα της διεθνούς ισχύος της μεσαιωνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με μοναδικό όμως πλεονέκτημα ότι η υψηλή επεκτατική του στρατηγική κατέληξε να εξαρτάται από τη δική του παρουσία. Κατά συνέπεια μετά το θάνατό του τη δυναμική του επεκτατισμού διαδέχθηκε η στασιμότητα. Ο συγγραφέας εξηγεί την κατάρρευση του 11ου αιώνα υπό το πρίσμα του επιχειρήματος της ηγεμονικής ιδεολογίας του Κrasner. Συγκεκριμένα η απουσία εξωτερικών απειλών επέτρεψε στους διαδόχους του Βουλγαροκτόνου να αφοσιωθούν σε θέματα εσωτερικής πολιτικής παραμελώντας την άμυνα. Οι εσωτερικές έριδες έλαβαν μεγάλες διαστάσεις γεγονός που θα είχε αποφευχθεί με την ύπαρξη εξωτερικών απειλών που θα επέφεραν συσπείρωση. Όταν τελικά αυτές εμφανίσθηκαν (Ούνοι, Σελτζούκοι, Νορμανδοί) οι εσωτερικές συγκρούσεις είχαν κλιμακωθεί τόσο

ώστε να μην μπορούν να παραμεριστούν σύντομα. Η Αυτοκρατορία επέστρεψε στον παραδοσιακό της προσανατολισμό αφού είχε ήδη υποστεί καταστρεπτική συρρίκνωση. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία επεδίωξε ως μεγάλη δύναμη να πετύχει την οικουμενική διάδοση του πολιτισμού της και να συγκροτήσει μια διεθνή τάξη με γνώμονα τις δικές της αξίες και να αντιμετωπίσει τις εξωτερικές απειλές για την επιβίωση της. Συμπερασματικά οι Βυζαντινοί κατάφεραν να ανταπεξέλθουν αντιμετωπίζοντας διαχρονικά τουλάχιστον μια δύναμη πιο ισχυρή στρατιωτικά ενώ η επιτυχημένη υψηλή στρατηγική που ακολούθησαν κατέστησε το Βυζάντιο την μακροβιότερη αυτοκρατορία στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Εκτός της προώθησης της οικουμενικής τους ιδεολογίας μακροπρόθεσμα η βραχυπρόθεσμη πολιτική τους ευελιξία συνέβαλε αποφασιστικά στην επιτυχία της υψηλής τους στρατηγικής. Στον τομέα της στρατιωτικής στρατηγικής ακολούθησαν σε γενικές γραμμές την έμμεση προσέγγιση (Σουν Τσου, Λίντελ Χαρτ) που συνήθως απέφευγε τις μετωπικές συγκρούσεις προβαίνοντας σε ελιγμούς, ενέδρες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Κατά τον συγγραφέα, η στρατηγική της εκμηδένισης και της άμεσης προσέγγισης που εφαρμόστηκε ως επί το πλείστον από τους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα μέχρι και τους δύο παγκοσμίους πολέμους στους οποίους η στρατηγική της εκμηδένισης προϋπέθετε ολοκληρωτικό πόλεμο τερματίστηκε με την ανακάλυψη της ατομικής βόμβας. Η στρατηγική επικεντρώθηκε στην έμμεση εξουθένωση του αντιπάλου δίνοντας έμφαση σε μη στρατιωτικές στρατηγικές έτσι καθίσταται επίκαιρη η ρήση της Άννας Κομνηνής «Εφόσον δεν είμαστε σε θέση να υλοποιήσουμε μετωπική επίθεση αλλάζουμε την τακτική μας και επιδιώκουμε να επικρατήσουμε χωρίς αιματοχυσία. Η νίκη σημαίνει πάντοτε το ίδιο αλλά τα μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται είναι διάφορα.» Τέλος ο συγγραφέας καταλήγει με μια σύντομη σύγκριση της νικηφόρας στρατηγικής των ΗΠΑ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο και της Βυζαντινής υψηλής στρατηγικής καθιστώντας σαφή τα διαχρονικά συμπεράσματα που απορρέουν από τη μελέτη της Βυζαντινής Υψηλής Στρατηγικής.