Hδιπλή πασχαλιά του 1912, ο σπά-νιος δηλαδή συνεορτασμός τουΕυαγγελισμού της Θεοτόκου

και της Ανάστασης του Κυρίου, πραγ-ματικά έφερε την απελευθέρωση. Αυ-τό το είχε προφητέψει ο φωτιστής τωνσκλάβων Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779): «Το ποθούμενο θα έλθει ότανθα ’ρθουν δυο πασχαλιές μαζί»! Αλλά και η γιορτή του πολιούχου τηςΘεσσαλονίκης, του Αγίου Δημητρίου,χαρακτηρίζεται και ως Πάσχα του φθι-νοπώρου. Μάλιστα πιο παλιά οι Θεσ-σαλονικείς συνήθιζαν να κρατούν καισαρανταήμερη νηστεία, δηλαδή μια κα-νονική σαρακοστή, που άρχιζε από τουΣταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου, ημέρα

αυστηρής νηστείας. Και ακόμη οι Θεσ-σαλονικείς τελούσαν τη λατρευτική Με-γάλη Εβδομάδα του Αγίου Δημητρίου,με περιεχόμενο αντίστοιχο της κατα-νυκτικής Μεγάλης Εβδομάδας του Πά-σχα. Δεν ξέρω αν αυτή η Μεγάλη Εβδο-μάδα του πολιούχου της πόλης συμβό-λιζε τα περίπου 500 χρόνια σκλαβιάςστους Οθωμανούς... Πάντως μετά τοπέρας της εβδομάδας αυτής ποτέ δενεύχονταν μεταξύ τους «Χριστός Ανέ-στη» και ποτέ δεν έβαφαν κόκκινα αυ-γά. Και να όμως που σ’ αυτό το Πάσχα τουφθινοπώρου του 1912, το οποίο έφερετην Ανάσταση του γένους, ο λαός τηςΘεσσαλονίκης υποδέχτηκε τους απε-

λευθερωτές του με αγκαλιές και ασπα-σμούς (δείγμα κι αυτό της Διακαινησί-μου, πασχαλινής ευφρόσυνης περιό-δου στην οποία έμπαινε ο ελληνισμός)και βέβαια με τον αναστάσιμο πασχα-λινό χαιρετισμό Χριστός Ανέστη! «Σήμερον εμείς έχουμε Πάσχα»! «Ανά-στασιν έχουμε»! «Χριστός Ανέστη αδελ-φάκια μας»! έλεγαν, και κάποιοι τουςέδιναν και κόκκινα αυγά... Αλλά η Παρασκευή της 26ης Οκτωβρί-ου του 1912, ανήμερα του πολιούχουτης πόλης, έμοιαζε να είναι περισσότε-ρο Μεγάλη Παρασκευή παρά Πάσχα.Και όπως την κανονική Μεγάλη Παρα-σκευή, με τον Χριστό στον Τάφο καιτην ελπίδα στον Άδη -«Πού έδυ σου το

κάλλος;»- δεν περνά η ώρα για να ξη-μερώσει μεγάλο Σάββατο και να ακου-στεί το πρωί στις εκκλησιές το «Ανά-στα ο Θεός...», έτσι και ο Ταξίν πασάςαργοπορούσε να απαντήσει ότι αποδέ-χεται την άνευ όρων παράδοση της πό-λης. Την Παρασκευή 26 Οκτωβρίου του 1912λοιπόν η χαρμολύπη διακατείχε έντο-να τον πληθυσμό της πόλης. Όπως δια-βάζουμε σε ενθυμήσεις της εποχής,«Όλοι οι εορτάζοντες τότε ηρώτων ανή-συχοι τον κάθε επισκέπτην των: ‘Τι νέαέχομεν;’ ενώ μυστικά όλοι εψιθύριζοντο μέγα δι’ ημάς τους Έλληνας χριστια-νούς, το μέγα και αλησμόνητον ‘Χρι-στός Ανέστη’»!

αφιέρωμα 27-28/10/2012

1912-2012 ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Α ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

Επιμέλεια αφιερώματος, συνεντεύξεις, εισαγωγή: Στέλιος Κούκοςskoukos@makthes.gr

ΣυνέντευξηΕυάγγελος Χεκίμογλου

ΚείμεναΑντώνης Ευ. Κωφού,Βασίλειος Νικόλτσιος

Η Ανάσταση της Θεσσαλονίκης!«Η παράδοση της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό στρατό», λιθογραφία του Σωτήρη Χρηστίδη.

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

34|02 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Oι ξεχωριστές γνώσεις του για την ιστο-ρία, τον κόσμο και τη ζωή της πόλης έχουνκαταγραφεί με ιδιαίτερη ζωντάνια σταδιάφορα βιβλία που έχει γράψει, σταάρθρα που έχει δημοσιεύσει, στις ομι-λίες που έχει πραγματοποιήσει, κι έτσι ησυνομιλία μαζί του ήταν ιδιαίτερα δια-φωτιστική. Οι επιστημονικές έρευνεςτου Ευάγγελου Χεκίμογλου για την ιστο-ρία της πόλης διεύρυναν τους ορίζον-τες των ερευνητών και πλούτισαν τη βι-βλιογραφία προς τέρψιν των αναγνω-στών. Περισσότερα στη διεύθυνση: ehe-kimoglou.blogspot.com.

Για τη Θεσσαλονίκη η τελευταία 20ετίαπριν από την απελευθέρωσή της ήτανμια περίοδος ανάπτυξης. Ποια ήταν ταπιο σημαντικά έργα, δημόσια και ιδιω-τικά, που έγιναν στην πόλη και διαμόρ-φωσαν τον χαρακτήρα της; Η δημιουργία λιμένος, η πολεοδομικήεπέκταση προς τα ανατολικά, η εγκα-τάσταση ηλεκτροκίνητου τροχιόδρο-μου, ο ηλεκτροφωτισμός μικρού τμήμα-τος της πόλης, η ανέγερση θαυμάσιωνκτιρίων και η ίδρυση μικρού αριθμού βιο-μηχανιών. Υπήρξε μεγάλη αύξηση τωνεισαγωγών, αλλά είναι παρακινδυνευ-μένο να κάνουμε λόγο για ανάπτυξη,τουλάχιστον με τη σημερινή έννοια. Ητοπική κοινωνία παρέμεινε μια φτωχήκοινωνία. Ίσως διευρύνθηκε η αστικήτάξη, λόγω της διόγκωσης του εμπορί-ου και της ανόδου των τιμών γης. Πάν-τως, η μελέτη των τραπεζικών πιστώσε-ων της περιόδου 1905-1912 δεν μαρτυ-ρά κάτι το ιδιαίτερο μέσα στην πόλη τηςΘεσσαλονίκης.

Ποια ήταν η θέση της πολυεθνικής πό-λης μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας και στην ευρύτερη πε-ριοχή των Βαλκανίων, και ποια η σχέσητης με τον εμπορικό κόσμο της δυτικήςΕυρώπης; Χρησιμοποιώ τον όρο πολυπολιτισμική,που έχει συγκεκριμένο επιστημονικόπεριεχόμενο, αντί του περιγραφικού όρουπολυεθνική. Άλλωστε, πολυεθνική μετην έννοια που το εννοείτε ήταν ολό-κληρη η Οθωμανική αυτοκρατορία. ΗΘεσσαλονίκη ήταν ένα σημαντικό εισα-γωγικό λιμάνι, από το οποίο περνούσετο ένα έβδομο των οθωμανικών εισα-γωγών. Οι εισαγωγές που γίνονταν μέ-σω της Θεσσαλονίκης δεν απορρο-φούνταν από τον αστικό πληθυσμό της,αλλά από την αγροτική ενδοχώρα, η οποία

έφτανε μέχρι τα Σκόπια και την Κορυ-τσά. Αυτό το εμπόριο γινόταν από ένανμικρό αριθμό επιχειρήσεων, που αν καιείχαν οικογενειακή μορφή, λειτουργού-σαν ουσιαστικά ως υποκαταστήματα πο-λυεθνικών εταιρειών. Οι Αλλατίνι επίπαραδείγματι ήταν μια τέτοια οικογέ-νεια, κλάδος της οποίας ασκούσε εμπο-ρικές, βιομηχανικές και πιστωτικές ερ-γασίες στη Θεσσαλονίκη, στηριζόμενοςστους άλλους κλάδους της οικογένειαςπου ήταν εγκατεστημένοι στη Μασσα-λία, το Λονδίνο κλπ. Η Θεσσαλονίκη ήτανμία «πύλη» του εισαγωγικού εμπορίου.

Οι διάφορες εθνότητες που την κατοι-κούσαν, και ιδιαίτερα οι μεγαλύτερες -εβραϊκή, τουρκική και ελληνική-, μάλ-λον ζούσαν σε παράλληλους, μονήρειςβίους, και τα μέλη τους συναγελάζον-ταν μόνο στις αγορές και στις ευρύτε-ρες εμπορικές συναλλαγές. Αυτό όμωςδεν απέχει πολύ από αυτό που πολλοίσήμερα αποκαλούν με κάποιον ρομαν-τισμό «πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη»;Άλλωστε η κάθε κοινότητα ήθελε μιαδική της προοπτική για την πόλη... Δεν διαθέτουμε καμία επιστημονική με-λέτη για τον βαθμό επικοινωνίας τωνκοινοτήτων (όχι εθνοτήτων) που κατοι-κούσαν στη Θεσσαλονίκη. Αλλά και πά-λι, η κοινότητα δεν είναι το κατάλληλοεργαλείο για να αντιληφθούμε τον βαθ-μό όσμωσης μεταξύ πολιτισμών. Στο επί-πεδο της αστικής τάξης, η όσμωση ήτανμεγάλη. Το ίδιο και στο επίπεδο της ερ-γατικής τάξης. Πέρα από την ταξική διά-κριση, όμως, υπάρχει και η διάκριση τουφύλου. Οι μικροαστικές κατοικίες τωνμουσουλμάνων ήταν πράγματι απομο-

νωμένες, ώστε οι γυναίκες να είναι απρο-σπέλαστες. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιοκαι με τους άρρενες μουσουλμάνους.Ακόμη, όλοι οι μουσουλμάνοι (Τούρκοι,Αλβανοί, Κούρδοι, Βόσνιοι, αλλά και Μου-μίν/ντονμέδες) δεν ήταν ένα και το αυ-τό. Τέλος, αν μετρήσουμε τη γεωγρα-φική διασπορά με επιστημονικό τρόπο,θα δούμε ότι οι κοινότητες δεν ζούσαναπομονωμένες η μία από την άλλη. Υπήρ-χαν συμπαγέστεροι κεντρικοί πυρήνεςγειτονιάς -διαμορφωμένες για ιστορι-κούς λόγους- και «άκρα» της γειτονιάς,όπου η θρησκευτική σύνθεση ήταν ανά-μικτη. Απορρίπτω πάντως κατηγορημα-τικά ως ανακριβή την εικόνα μιας πό-λης τριχοτομημένης.

Πώς ήταν η καθημερινή ζωή στη Θεσ-σαλονίκη πριν την έναρξη των συγ-κρούσεων;Ο Κλέων Χατζηλάζαρος, εκ των ηγε-τών της ελληνορθόδοξης κοινότητος,κτηματίας, βιομήχανος και τραπεζίτης,έγραψε τις παραμονές του πολέμου ότιη κατάσταση στη Μακεδονία ήταν τόσοέκρυθμη, ώστε οτιδήποτε μπορούσε νατην αλλάξει, όσο κόστος και αν είχε, θαγινόταν ευμενώς δεκτό. Στην ύπαιθροσημειώνονταν καθημερινά φονικά επει-σόδια μεταξύ ορθοδόξων χριστιανών,που είχαν επιλέξει εθνοτική ταυτότητα(π.χ. Έλληνες και Βούλγαροι). Επίσης, οιφατρίες των Νεότουρκων στη Θεσσα-λονίκη αλληλοκαταδιώκονταν. Θυμίζωότι το οθωμανικό κράτος βρισκόταν ήδηαπό τον Οκτώβριο του 1911 σε εμπόλε-μη κατάσταση με την Ιταλία.

Ο κόσμος περίμενε πως θα ξεσπάσει

πόλεμος; Είχε προετοιμαστεί για κάτιτέτοιο (συγκέντρωση τροφίμων κτλ.);Όσοι είχαν επαφή με τον ευρωπαϊκό Τύ-πο γνώριζαν ότι ήταν αναπόφευκτη ηέκρηξη του βαλκανικού πολέμου. Πρέ-πει να θυμηθούμε ότι η πλειονότητα τωνοικογενειών στη Θεσσαλονίκη του 1912χόρταινε με ψωμί και λαχανικά, ότι ότανκάποιος αρρώσταινε απλώς πέθαινε καιότι ο μέσος όρος ηλικίας ήταν πολύ χα-μηλός. Η ανθρώπινη ζωή αντιμετωπιζό-ταν διαφορετικά. Δεν διαθέτουμε μαρ-τυρίες για κάποιο είδος πανικού σε ό,τιαφορά τα τρόφιμα. Αλλά δεδομένουότι η επικοινωνία με τον έξω κόσμο είχεδιακοπεί μερικές εβδομάδες πριν απότον πόλεμο, θεωρώ ως βέβαιη την έλ-λειψη τροφίμων. Το είδος των πηγώνπου διαθέτουμε δεν μας επιτρέπει ναγνωρίζουμε αν υπήρξε πείνα. Οι εφημε-ρίδες δεν παρέχουν ειδήσεις του είδουςαυτού, λόγω της λογοκρισίας τόσο επίοθωμανικού όσο και επί ελληνικού κα-θεστώτος. Πάντως, σε μια δημοσιογρα-φική μαρτυρία αναφέρεται ότι το παιδίμιας πολυπληθούς οικογένειας που τα-ξίδευε πάνω σε μια καρότσα πέθανε καθ’οδόν και οι γονείς του απλώς το πέτα-ξαν στον δρόμο.

Μετά την έναρξη των συγκρούσεων πώςαντέδρασαν οι διάφορες κοινότητες;Για να έχουμε υπόψη μας την κλίμακα,ας θυμηθούμε ότι τόσο το χριστιανικόόσο και το μουσουλμανικό στοιχείο ήτανμειονοτικά και ότι μεγάλο μέρος τουςήταν νεοφερμένοι στην πόλη. Η πλει-ονότητα του πληθυσμού -πόσο μάλλοντων παλαιότερων κατοίκων- ήταν εβραϊ-κή.Ο γενικός φόβος των Θεσσαλονικέωνήταν οι σφαγές. Οι χριστιανοί φοβούν-ταν ότι θα τους έσφαζαν οι μουσουλ-μάνοι, οι μουσουλμάνοι φοβούνταν ότιθα τους έσφαζε ο ελληνικός στρατός,ενώ ο εβραϊκός πληθυσμός κινδύνευεκαι εκείνος σε περίπτωση ταραχών. Τί-ποτε από αυτά δεν συνέβη. Οι θρησκευ-τικοί ηγέτες, ο διοικητής της πόλης Να-ζίμ και το προξενικό σώμα κατόρθωσαννα ελέγξουν την κατάσταση. Ο μητρο-πολίτης Γεννάδιος, αν και ήταν νέος στηνπόλη, διαδραμάτισε αναγνωρισμένο ρό-λο στην αποτροπή των σφαγών. Κορυ-φαίος, πάντως, ήταν ο ρόλος του διοι-κητή του 8ου Σώματος Εφέδρων, στρα-τηγού Ταχσίν Πασά. Αν προσπαθούσενα αμυνθεί στη γραμμή του Νταούτ Μπα-λί - Μπάλτζας (Ωραιοκάστρου - Μελισ-σοχωρίου), την πόλη θα έπλητταν ταπυρά του ελληνικού στρατού και ο βουλ-γαρικός στρατός θα χτυπούσε τη γραμ-μή αυτή εκ των όπισθεν. Οι συνέπειεςαποκλείεται να ήταν καλές για τους Θεσ-σαλονικείς.

Παρόλο που οι συγκρούσεις και οι μά-χες ήταν κάπως μακριά από τη Θεσσα-

Η κατάσταση στην πόλη πριν και Με τον Ευάγγελο Χεκίμογλου, διδάκτορα Οικονομικής Ιστορίας και συγγραφέα, κουβεντιάσαμε για τις ειρηνικές μέ

«Εκ του ελληνοτουρκικού πολέμου 1912 -1913, Η παράδοσις της Θεσσαλονίκης εν Τόπ-σιν» έκδοση, Δράκου Παπαδημητρίου.

λονίκη, είχαμε κάποια διασάλευση τηςτάξης στην πόλη; Ποια μέτρα έλαβανοι οθωμανικές αρχές;Οι μαρτυρίες δηλώνουν μεγάλο φόβοκαι ανησυχία, την οποία ενέτεινε η έλ-λειψη πληροφόρησης και η φημολογία.Στους δημοσιογράφους δεν επιτρεπό-ταν η πρόσβαση στο μέτωπο και οι πο-λεμικοί ανταποκριτές είχαν πληροφό-ρηση από τις κυβερνητικές ανακοινώ-σεις και τις ακριτομυθίες των τοπικώνστρατιωτικών διοικητών. Θυμίζω ότι δενήταν ελληνοτουρκικός, αλλά βαλκανο-τουρκικός πόλεμος. Ενδεχόμενη ήττατων Βουλγάρων και των Σέρβων θα εί-χε καταστρεπτικά αποτελέσματα γιατον ελληνικό στρατό και την έκβασητου πολέμου.

Υπήρχε κάποια ειδική αντιμετώπιση γιατους Έλληνες; Για τους οθωμανούς υπηκόους χριστια-νικού θρησκεύματος δεν υπήρχε θέμαπεριοριστικών μέτρων. Ένα μέρος τωνΕλλήνων της Θεσσαλονίκης είχε ταχθείμε την Ιτιχάτ (Ένωση και Πρόοδος) καιένα άλλο με τη «φιλελεύθερη» παράτα-ξη. Τόσο η Ιτιχάτ όσο και οι «φιλελεύθε-ροι» ήταν Νεότουρκοι. Οι διαφορές τουςδεν ήταν τόσο μεγάλες όσο προβάλ-λονται σήμερα και η συμπαράταξη τηςελληνικής πλειοψηφίας με τους «φιλε-λεύθερους» είχε γίνει για λόγους τακτι-κής και όχι εξαιτίας διαφορετικής κο-σμοθεωρίας. Αν κάποιος χριστιανός κιν-δύνευε, ήταν διότι δεν υποστήριζε τηνεοτουρκική σωστή φατρία. Σε ό,τι αφο-ρούσε τους έλληνες υπηκόους, οι οποίοιείχαν υποστεί επανειλημμένα μποϊκοτάζαπό το 1908, και ειδικά το 1910, είχαν τε-θεί υπό την προστασία του ρωσικού προ-ξενείου, η οποία αποδείχθηκε αποτελε-σματική. Για να την κάνει αποτελεσμα-τικότερη, ένα ρωσικό πολεμικό είχε αγ-κυροβολήσει στο λιμάνι. Πάντως, η εμ-πορική δράση των ελλήνων υπηκόων εί-χε σταματήσει, δεδομένου ότι ελληνικάεμπορικά πλοία δεν έρχονταν στη Θεσ-σαλονίκη. Μην ξεχνάμε ότι μία από τιςαφορμές του πολέμου ήταν ότι η οθω-μανική κυβέρνηση είχε κρατήσει ελλη-νικά πλοία στην Κωνσταντινούπολη.

Πότε άρχισαν οι Έλληνες να εκφράζον-ται ελεύθερα; Και ποιες ήταν οι πρώτεςτους αντιδράσεις στην αποτίναξη τουζυγού της σκλαβιάς και στην απελευ-θέρωση; Οι Έλληνες της πόλης συνάντησαν μεέκπληξη και συγκίνηση αξιωματικούςτου ελληνικού στρατού, τους πρώτουςπου μπήκαν στην πόλη για να μεριμνή-σουν για τα ζητήματα της παράδοσης.Με την παρουσία τους, διαδόθηκε τονέο. Η είσοδος στην πόλη του διαδόχουτου ελληνικού θρόνου επικεφαλής μιαςμεραρχίας, την επομένη το πρωί, προ-κάλεσε φρενίτιδα στον ελληνορθόδοξο

πληθυσμό. Αλλά η κατάληψη της πόληςαπό τον ελληνικό στρατό, και μάλισταμε ταυτόχρονη είσοδο και βουλγαρικούστρατού, δεν διασφάλιζε καθόλου ότι ηΘεσσαλονίκη θα περιερχόταν στην Ελ-λάδα. Τη συγκεκριμένη στιγμή είναι αμ-φίβολο και αν η ελληνική κυβέρνησηπερίμενε ότι αυτό θα συμβεί. Δεν είχεπροηγηθεί συμφωνία για τη διανομή τωνοθωμανικών εδαφών μεταξύ των βαλ-κάνιων συμμάχων, ούτε και συμφωνίαότι όποιος από αυτούς καταλάμβανεμια πόλη θα την κρατούσε. Η διανομήτων οθωμανικών εδαφών είχε παρα-πεμφθεί στο μέλλον και στην ουσία απο-φασίστηκε από τις «Μεγάλες Δυνάμεις».

Ποιες ήταν οι πρώτες αντιδράσεις τωνάλλων δύο κοινοτήτων, τουρκικής καιεβραϊκής, όταν έγινε φανερό ότι η πό-λη θα περνούσε στα χέρια των Ελλή-νων;Σε ό,τι αφορά τη μουσουλμανική (καιόχι τουρκική, όπως εξήγησα) κοινότητα,

υπήρξε νομιμόφρων. Τυπικώς έσπευσεδιά των εκπροσώπων της να δηλώσειυποταγή. Σύμφωνα με τις θρησκευτικέςπεποιθήσεις της, έτσι έπρεπε να γίνειαφού η πόλη είχε κηρυχθεί ανοχύρωτηκαι είχε παραδοθεί κανονικά από τονΤαχσίν Πασά. Σημειώστε ότι η πλειονό-τητα των μουσουλμάνων της Θεσσαλο-νίκης έμειναν με τη θέλησή τους στηνπόλη, ως έλληνες πολίτες, μέχρι να εκ-διωχθούν με τη διαδικασία ανταλλαγήςτων πληθυσμών, χωρίς ποτέ να δημι-ουργήσουν ζήτημα στο ελληνικό κρά-τος.Σε ό,τι αφορά την εβραϊκή κοινότητα,λέγονται και γράφονται πολλές ανακρί-βειες. Οι Νεότουρκοι -και ειδικά η Ιτι-χάτ- είχαν ταχθεί υπέρ της δημιουργίαςαυτοτελούς διοικητικής οντότητας στην(οθωμανική) Παλαιστίνη, κάτι που απο-τελούσε όνειρο γενεών για πολλούςΕβραίους. Μια άλλη μερίδα του εβραϊ-κού κόσμου πίστευε ότι το εβραϊκό έθνοςθα μπορούσε να αποτελέσει συστατικό

στοιχείο του πολυεθνικού οθωμανικούκράτους, μαζί με όλα τα άλλα έθνη. Γι’αυτό τον λόγο και οι Εβραίοι του οθω-μανικού κράτους είχαν ρίξει το πολιτικόβάρος τους υπέρ των Νεότουρκων. Αυ-τή η στάση διαταράχθηκε από τις διώ-ξεις κατά των ιταλών υπηκόων -όπωςήταν οι ευπορότεροι Εβραίοι της Θεσ-σαλονίκης- στη διάρκεια του οθωμανο-ιταλικού πολέμου. Συνεπώς, η είσοδοςτου ελληνικού στρατού προκάλεσε ανά-μικτα συναισθήματα. Ας σημειωθεί ακό-μη ότι με την αλλαγή των συνόρων, 900επιχειρήσεις της Θεσσαλονίκης, κατάτο πλείστον εβραϊκής ιδιοκτησίας, έχα-σαν διά παντός τις πιστώσεις που είχανπαραχωρήσει επέκεινα των νέων συνό-ρων. Τέθηκαν επίσης θέματα δασμών,φορολογίας, λειτουργίας της αγοράςγης κλπ. Είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκοθέμα που καλό θα ήταν να μη το θίγουνανενημέρωτοι ιστοριοδίφες.

Είστε ένας από τους ανθρώπους πουγνωρίζετε πάρα πολύ καλά την ιστο-ρία, την εποχή, αλλά και την καθημερι-νή ζωή στη Θεσσαλονίκη. Αυτό φαίνε-ται πολύ καθαρά μέσα από τα πολλάκαι διάφορα βιβλία που γράψατε καιπου μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στηνιστορία και τη ζωή της πόλης. Θέλετενα μας περιγράψετε πώς θα θέλατε ναπεράσετε μία μέρα στην πόλη πριν απότην απελευθέρωση; Για μένα η ιστορία είναι περισσότεροζήτημα επιστροφής στις ιστορικές πη-γές και ανάδειξής τους, περισσότεροζήτημα μετρήσεων και διευκρινίσεων,παρά προσωπική αίσθηση. Δεν θα ήθε-λα να βρίσκομαι πάντως σε μια πόλη μεακαθαρσίες στους δρόμους, χωρίς ηλε-κτρικό, χωρίς κοινωνικές ασφαλίσεις,χωρίς κλιματισμό, χωρίς ελευθερίες καιμε εξευτελιστικά ημερομίσθια. Η εποχήμας είναι πολύ καλύτερη.

Και τι θα θέλατε να διασώσετε από τιςστιγμές της απελευθέρωσης;Θα ήθελα να διευκρινίσω ότι η απελευ-θέρωση της Θεσσαλονίκης, με την έν-νοια της ένταξης στο ελληνικό κράτος,πραγματοποιήθηκε με τη Συνθήκη τωνΑθηνών (Νοέμβριος 1913). Τότε έληξε,βάσει του διεθνούς δικαίου, η ελληνική«κατοχή» της Θεσσαλονίκης, όρος πουμας ξενίζει βέβαια σήμερα, αλλά ήταναυτός που χρησιμοποιούνταν στην επο-χή εκείνη.Αν έχει χαραχθεί στη μνήμη μου κάτιαπό τα κείμενα της εποχής που διάβα-σα, είναι η ανακούφιση των κατοίκωνότι η είσοδος του ελληνικού στρατούέγινε αναίμακτα. Το οφείλουμε στη συ-νεργασία του Γεννάδιου με τον αρχι-ραβίνο Μεΐρ και τον μουφτή Αλή, γιοτου Χαφούζ Μεχμέτ. Μαζί με τον διοι-κητή Ναζίμ πασά, γλίτωσαν τους συμ-πολίτες τους από πολλά δεινά.

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

αφιέρωμα 03|35ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012

μετά την έναρξη του πολέμου ρες της Θεσσαλονίκης αλλά και για τα όσα ακολούθησαν στην πόλη μετά την κήρυξη του Α’ Βαλκανικού πολέμου

«27 Οκτωβρίου 1912, Ο ελευθερωτής διάδοχος Κωνσταντίνος εισερχόμενος θριαμβευ-τικώς εις Θεσσαλονίκην». Λιθογραφία, έκδοση Δράκου Παπαδημητρίου.

36|04 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

Μετά από καθυστερήσεις στη διάβαση τουΑξιού, που προκάλεσαν πολιτικές προ-στριβές μεταξύ του Κωνσταντίνου καιτου Βενιζέλου, στις 25 Οκτωβρίου ο ελ-ληνικός στρατός βρέθηκε έξω από τηΘεσσαλονίκη. Στην έπαυλη Τόψιν, όπουείχε εγκατασταθεί το στρατηγείο τουδιαδόχου, έφτασαν με τρένο οι πρόξε-νοι των Μεγάλων Δυνάμεων και ο αντι-πρόσωπος του Χασάν Ταχσίν πασά, Σε-φήκ πασάς, για να διαπραγματευτεί µετον διάδοχο την παράδοση της Θεσσα-λονίκης. Οι Τούρκοι έθεσαν ως όρο τηνπαραμονή του τουρκικού στρατού μετον οπλισμό του στο στρατόπεδο τουΚαραμπουρνού έως το τέλος του πολέ-μου, αλλά ο διάδοχος απέρριψε το αίτη-μά τους, αξιώνοντας την άνευ όρων πα-ράδοση των τούρκων στρατιωτών. Τουςέδωσε μάλιστα διορία έως την 6η πρωι-νή της 26ης Οκτωβρίου. Τα χαράματατης 26ης Οκτωβρίου η τουρκική αντι-προσωπεία επέστρεψε εκ νέου, θέτον-τας ως νέο όρο τη διατήρηση 5.000 τυ-φεκίων για τις ανάγκες των νεοσυλλέ-κτων του τουρκικού στρατού. Απορρί-φθηκε και πάλι το αίτημα των Τούρκων,δίνοντάς τους αυτή τη φορά δίωρη προ-θεσμία για να απαντήσουν. Επειδή όμωςη προθεσμία πέρασε χωρίς να φτάσεικαμία τουρκική απάντηση και οι βουλ-γαρικές δυνάμεις βρίσκονταν μερικά χι-λιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, τοεπιτελείο εξέδωσε επείγουσα διαταγήπρος τις ελληνικές μεραρχίες για άμεσηκατάληψη της πόλης. Τελικά στις 2 τομεσημέρι της 26ης Οκτωβρίου 1912, ανή-μερα του πολιούχου Αγίου Δημητρίου, ητουρκική αντιπροσωπεία επέστρεψε γιατρίτη φορά στην έπαυλη Τόψιν και έκα-νε γνωστό πως ο Tαχσίν πασάς είχε δε-χτεί να παραδώσει άνευ όρων τη Θεσ-σαλονίκη. Αμέσως δόθηκαν διαταγέςπρος την 7η Μεραρχία και σε δύο τάγ-ματα ευζώνων να κινηθούν προς τη Θεσ-σαλονίκη. Ενώ γίνονταν οι διαπραγματεύσεις, οιΤούρκοι έριχναν τα όπλα τους στη θά-λασσα ή τα έθαβαν για να μην τα παρα-δώσουν.

Η Θεσσαλονίκη ελεύθερηH απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης έγι-

νε αμαχητί, όμως οι περιπλοκές της υπο-γραφής του πρωτοκόλλου παράδοσηςεξελίχθηκαν σε πραγματικό εθνικό θρί-λερ. Είναι σήμερα γνωστό ότι ο ΧασάνΤαχσίν πασάς όχι μόνο δεν διέθετε τιςαπαραίτητες δυνάμεις, αλλά ούτε καιτην επιθυμία να ευνοήσει την είσοδοτων Βουλγάρων στην πόλη. Τελικά η υπο-γραφή του πρωτοκόλλου έγινε τις πρώ-τες πρωινές ώρες της 27ης Οκτωβρίου.Οι επιτελικοί αξιωματικοί Bίκτωρ Δού-σμανης και Ιωάννης Μεταξάς το υπέ-γραψαν από ελληνικής πλευράς. Ως ημε-ρομηνία στο έγγραφο τέθηκε η 26η, διό-τι η καθυστέρηση οφειλόταν αποκλει-στικά στην τουρκική πλευρά. Χαρακτη-ριστικό είναι το απόσπασμα της αφήγη-σης του Διονυσίου Γεωργίου, που υπη-ρετούσε ως υπασπιστής του διοικητούστο 6ο Σύνταγμα Μεσολογγίου της 3ηςΜεραρχίας. «Το πρωτόκολλο άρχισε ναγράφεται στη γαλλική γλώσσα ταυτό-χρονα από έναν τούρκο αξιωματικό καιτον Μεταξά. Ο πασάς λόγω της στενο-χώριας του έλεγε στα ελληνικά: ‘Αχ τύ-χη που την είχα να παραδώσω αύριο τοξίφος μου εις τον έλληνα διάδοχο’. Τότεο Δούσμανης του είπε: ‘Στρατηγέ μου,επεδείξατε στρατιωτικήν ικανότητα, αν-δρείαν και αρετήν, πράγματα που θα γρά-ψει για σας με χρυσά γράμματα η ιστο-ρία’. Ο πασάς απάντησε: ‘Ό,τι κι αν γρά-ψει η ιστορία εγώ αύριο δεν θα είμαι τί-ποτα’. Οι διαπραγματεύσεις έληξαν περίτο μεσονύκτιο, οπότε ο πασάς διέταξενα μας φέρουν τέιον. Τα πρωτόκολλα

παραλαβής και παραδόσεως υπεγρά-φησαν ακριβώς την 12ην ώρα, το μεσο-νύκτιον, ότε εγερθέντες εχαιρετίσαμενστρατιωτικώς και διά χειραψίας, τόσοτον αρχιστράτηγον του τουρκικού στρα-τού, όσον και τους παρευρεθέντες Τούρ-κους. Εξελθόντες της αίθουσας και κα-τερχόμενοι της κλίμακος, κατεχόμενοςαπό έξαλλον χαράν συνεχάρην αμφο-τέρους τους Δούσμανη και Μεταξά, ευ-χηθέντες να υπογράψουν σχετικά πρω-τόκολλα και εις την Πόλην. Εκείνοι ήτανσυγκινημένοι».Στις 27 Οκτωβρίου, βουλγαρική αντι-προσωπεία που αποτελούνταν από τονίλαρχο Ντιμίτρι Στάνσιοβ και τον συν-ταγματάρχη Γκεοργκίεβ πίεσε τον οθω-μανό αρχιστράτηγο να υπογράψει μαζίτους δεύτερο πρωτόκολλο, παρόμοιομε αυτό που υπέγραψε με τους Έλλη-νες, το οποίο ουσιαστικά θα έθετε τιςπροϋποθέσεις για συγκυριαρχία. Ο Χα-σάν Ταχσίν αρνήθηκε κατηγορηματικά.Οι δύο βούλγαροι αξιωματικοί αρχικάαπείλησαν τον πασά και στη συνέχειαεπιχείρησαν να τον δωροδοκήσουν, χω-ρίς επιτυχία. «Η Θεσσαλονίκη χάθηκε,αλλά και σώθηκε», έγραψε στα απομνη-μονεύματά του ο τούρκος στρατηγός.

Η είσοδος των ελευθερωτώνΟι σχέσεις Βενιζέλου και Κωνσταντίνουισορροπούσαν σε τεντωμένο σχοινί, επει-δή ο Κωνσταντίνος καθυστερούσε τηνείσοδό του στη Θεσσαλονίκη. Ο βασι-λιάς Γεώργιος, που εν τω μεταξύ είχε

προωθηθεί και διανυκτέρευσε στον σι-δηροδρομικό σταθμό Γιδά (Αλεξάνδρεια),ενημερώθηκε αργά το βράδυ για τηνυπογραφή του πρωτοκόλλου της παρά-δοσης της Θεσσαλονίκης. Από τη χαράτου δεν μπόρεσε να κοιμηθεί όλη τη νύ-χτα. Στις 6 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου, η7η Μεραρχία εισήλθε στη Θεσσαλονίκηκαταλαμβάνοντας τον σιδηροδρομικόσταθμό Μοναστηρίου. Ο κόσμος ενθου-σιασμένος έδινε συγχαρητήρια σε αξιω-ματικούς και στρατιώτες, τραγουδούσε,έκλαιγε και φιλούσε τους ελευθερωτές. Μετά τις 12 το μεσημέρι ο Ίων Δραγού-μης με τον λοχαγό Εξαδάκτυλο κατευ-θύνθηκαν στο ελληνικό προξενείο, πουήταν κλειστό λόγω του πολέμου, και ύψω-σαν την ελληνική σημαία στον ιστό του.Στη συνέχεια οι δύο πήγαν στον μητρο-πολιτικό ναό του Αγίου Μηνά, όπου ύψω-σαν την ελληνική σημαία στον εξώστητης εκκλησίας. Στις 2.30 το μεσημέρι της ίδιας μέραςάρχισε η είσοδος του ελληνικού στρα-

Διαπραγματεύσεις, παράδοσηκαι ελεύθερη ΘεσσαλονίκηΑπόσπασμα από ευρύτερο κείμενο για τους Βαλκανικούς πολέμους του Βασίλειου Νικόλτσιου, ε.α.συνταγματάρχη, διευθυντή του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα

Ο Ταξίν πασάς υπογράφει το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Υδατογρα-φία του Κενάν Μεσσαρέ. Από τη συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης.

Το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσα-λονίκης γραμμένο στα γαλλικά. Από τοβιβλίο του Γιάννη Μέγα, «Η απελευθέρω-ση της Θεσσαλονίκης 1912-1913», εκδό-σεις University Studio Press.

αφιέρωμα 05|53ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

τού στη Θεσσαλονίκη, μέσω της Εγνα-τίας οδού. Κατευθύνθηκαν προς το διοι-κητήριο, στους παρακείμενους σ’ αυτόστρατώνες και στο πεδίο του Άρεως. Οικαμπάνες των εκκλησιών σήμαιναν χα-ρούμενα. Ο κόσμος που είχε συγκεν-τρωθεί τους αποθέωνε, τραγουδούσε,φώναζε, έκλαιγε από χαρά, έριχνε αν-θοδέσμες, κορδέλες λευκές και γαλά-ζιες. Οι οικίες και τα καταστήματα τωνΕλλήνων ήταν σημαιοστολισμένα. Χι-λιάδες ελληνικές σημαίες κυμάτιζαν πλέ-ον στην πόλη. Την επομένη, 28 Οκτωβρίου, ημέρα Κυ-ριακή, ο διάδοχος έφτασε στον σιδηρο-δρομικό σταθμό Μοναστηρίου στις 5 ταξημερώματα. Κατευθύνθηκε προς το δι-οικητήριο, όπου διέταξε να υψωθεί η ελ-ληνική σημαία για πρώτη φορά επίσημαστην ελεύθερη Θεσσαλονίκη, και οργά-νωσε την έπαρση της ελληνικής σημαί-ας στον Λευκό Πύργο στις 7.00, η οποίαχαιρετίστηκε με βολές πυροβόλων. Στις8.00 συναντήθηκε στο διοικητήριο μετον Χασάν Ταχσίν πασά και μέλη τουπροξενικού σώματος. Ο πασάς συγκινη-μένος με λίγες λέξεις παρέδωσε επίση-μα την πόλη στον Κωνσταντίνο και ευ-γενικά αποχώρησε. Στις 11.00 ο Κωνσταντίνος έφιππος, ακο-λουθούμενος από τους πρίγκιπες, το επι-τελείο του και ανώτερους αξιωματικούς,όλοι τους έφιπποι, κινήθηκαν από το δι-οικητήριο διαμέσου της οδού Σαμπρί πα-σά (σημερινή οδό Βενιζέλου) προς τονμητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά, όπουστις 12.00, χοροστατούντος του μητρο-πολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιου, εψάληπανηγυρική δοξολογία. Έξω από τον ναό,μέσα σε καταρρακτώδη βροχή, οι Έλλη-νες της Θεσσαλονίκης ζητωκραύγαζαν.Στη 1.00 το μεσημέρι ο διάδοχος επέ-στρεψε στο διοικητήριο, όπου στη 1.30έγινε ενώπιόν του παρέλαση του ελλη-νικού στρατού. Ο Κωνσταντίνος, κρα-τώντας γυμνό το ξίφος του, παρακολού-θησε τους γενναίους έλληνες στρατιώ-τες να περνούν περήφανα μπροστά του.Αργότερα, στις 2.30, δέχτηκε στη μεγά-λη αίθουσα του πρώτου ορόφου τουςπροξένους, τους θρησκευτικούς αρχη-γούς και τις αρχές της πόλης. Την άλλη μέρα, Δευτέρα 29 Οκτωβρίου,ο βασιλιάς Γεώργιος αναχώρησε απότον σιδηροδρομικό σταθμό Γιδά και κα-τευθύνθηκε προς τη Θεσσαλονίκη, όπουκαι έφτασε στις 10.30. Ο βασιλιάς έφιπ-πος, έχοντας δίπλα του τον Κωνσταντί-νο, κατευθύνθηκε μέσω της οδού 26ηςΟκτωβρίου και της Εγνατίας προς τονΛευκό Πύργο και από εκεί προς το διοι-κητήριο του στρατού, στο πεδίο του Άρε-ως (σημερινό στρατηγείο Γ’ ΣώματοςΣτρατού). Στρατιώτες και εύζωνοι πα-ρουσίαζαν όπλα σε όλη τη διάρκεια τηςδιαδρομής. Ο βασιλιάς εγκαταστάθηκεστην οικία του Κλέωνα Χατζηλαζάρουστη λεωφόρο των Εξοχών (σημερινήοδό Βασιλίσσης Όλγας και Πέτρου Συν-δίκα), όπου και παρέμεινε μέχρι την ημέ-ρα της δολοφονίας του (5 Μαρτίου 1913),πιέζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τις Μεγά-λες Δυνάμεις να αποδεχθούν τη Θεσ-σαλονίκη ως ελληνικό έδαφος. Στις 28 Οκτωβρίου το απόγευμα, ο Κων-σταντίνος, μετά από επίμονες παρακλή-

σεις των Βουλγάρων, επέτρεψε την εί-σοδο στη Θεσσαλονίκη δύο μόνο ταγ-μάτων τους, στα οποία υπηρετούσαν οιπρίγκιπες Μπόρις και Κύριλ, αλλά η εί-σοδος συνεχίστηκε όλη τη νύχτα, με απο-τέλεσμα να εισέλθει σιγά σιγά ολόκλη-ρη η 7η βουλγαρική μεραρχία. Οι Βούλγαροι κατέλαβαν το αυτοκρα-τορικό λύκειο Ιντατιέ (σημερινή παλιάΦιλοσοφική Σχολή), τον Άγιο Γεώργιο(Ροτόντα) και περισσότερα από δέκαδημόσια κτίρια. Διακόσιοι κομιτατζήδεςπου συνόδευαν το βουλγαρικό στρατό,με αρχηγό τον Σαντάνσκι, κατέλαβαντην Αγία Σοφία, όπου ύψωσαν τη βουλ-γαρική σημαία. Οι Βούλγαροι παρουσιά-ζονταν σαν συγκυρίαρχοι στη Θεσσα-λονίκη. Γρήγορα ξεκίνησαν επεισόδιαμεταξύ ελλήνων και βουλγάρων στρα-τιωτών μέσα και έξω από τη Θεσσαλο-νίκη.

Οι πρώτες μέρες ελευθερίαςΧαρακτηριστική είναι η περιγραφή τουνεαρού τότε Ίωνα Δραγούμη, που υπη-ρέτησε ως διπλωματικός σύμβουλος στοεπιτελείο του Κωνσταντίνου. Ήταν απότους πρώτους Έλληνες που εισήλθανστη Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη, μαςλέει, είναι πλημμυρισμένη από δικούςμας στρατιώτες και κρητικούς χωροφύ-λακες και βουλγάρους και λίγους σέρ-βους και άφθονους τούρκους αξιωματι-κούς αιχμαλώτους και χωροφύλακες. ΟιΕβραίοι με τις τραβηχτές φωνές τουςκαι τις φούστες τους, οι μουσουλμάνοιμε τα κοντοβράκια και τα κόκκινα ζου-νάρια και οι ντονμέδες με τα κόκκιναφέσια, οι σπάνιες χανούμισσες σκεπα-

σμένες, οι Εβραίισσες με τα πράσιναφακιόλια και τα μενεξεδένια φορέματα,κυρίες Αθηνιώτισσες και Λεβαντίνοι, ξέ-νοι δημοσιογράφοι, αυτοκίνητα στρα-τιωτικά, ηλεκτρικοί τροχιόδρομοι, αμά-ξια με κάθε λογής αμαξάδες, γύφτοι,λούστροι, μικροπωλητές και εφημεριδο-πώλες που φωνάζουν, μαγαζιά πλούσια,στραβοδίβολα δρομάκια με καλντιρίμιακαι σπίτια με καφάσια, καταμεστωμέναζυθοπωλεία και καφενεία στον παρα-λιακό δρόμο, όλων των ρυθμών σπίτιαμε περιβόλια. Τζαμιά και εκκλησίες, κά-στρα και πύργοι, σημαίες σε όλα τα πα-ράθυρα και τους εξώστες, σημαίες ελ-ληνικές, σημαίες όλων των βαλκανικώνστρατών και πλήθος άλλων, όλα ανακα-τωμένα στριφογυρίζουν γύρω στα μά-τια μου και τ’ αυτιά μου και τίποτα δενμπορεί να σταθεί για μια στιγμή...Ένα σοβαρότατο πρόβλημα που έπρεπενα αντιμετωπίσει η ελληνική διοίκησηήταν οι 60.000 μουσουλμάνοι πρόσφυ-γες που κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη,όπου πεινασμένοι ζητιάνευαν για λίγητροφή. Οι τούρκοι στρατιώτες, επίσης,περιφέρονταν στην πόλη ταλαιπωρημέ-νοι, εξαθλιωμένοι και πεινασμένοι, προ-σπαθώντας να ανταλλάξουν όπλα ή φυ-σίγγια με τροφή. Ο Κωνσταντίνος διόρισε στρατιωτικόδιοικητή της Θεσσαλονίκης και περιχώ-ρων τον πρίγκιπα Νικόλαο. Ο Αργυρό-πουλος διορίστηκε πρώτος νομάρχηςτης ελεύθερης Θεσσαλονίκης. Δήμαρ-χος παρέμεινε ο Οσμάν Σαΐτ.

Οι πρώτες οργανωτικές κινήσειςΟ Βενιζέλος, θέλοντας να προχωρήσει

στην ταχύτατη οργάνωση της Θεσσα-λονίκης, απέστειλε στις 27 Οκτωβρίουατμοπλοϊκώς από τον Πειραιά τον υπουρ-γό Δικαιοσύνης Κωνσταντίνο Ρακτιβάν,ως αντιπρόσωπο της ελληνικής κυβέρ-νησης, συνοδευόμενο από μεγάλο αριθ-μό ικανότατων δημοσίων υπαλλήλωνκαι ένα σώμα της κρητικής χωροφυλα-κής, για να επιβάλλει την τάξη. Αρχικάέφτασαν στη Θεσσαλονίκη, στις 30 Οκτω-βρίου, 170 άνδρες της κρητικής χωρο-φυλακής με επικεφαλής τον αντισυν-ταγματάρχη Πυροβολικού Ανδρέα Μομ-φεράτο και ανέλαβαν αμέσως την τή-ρηση της τάξης. Η εβραϊκή κοινότητατης Θεσσαλονίκης έλαβε επιστολή τηςαντίστοιχης Αθηνών, η οποία τους δια-βεβαίωνε ότι θα τύχουν χρηστής και ισό-νομης ελληνικής διοίκησης. Η Αυστρο-ουγγαρία και άλλες Μεγάλες Δυνάμειςπροωθούσαν την ιδέα της δημιουργίαςμιας αυτόνομης και ουδέτερης Θεσσα-λονίκης κάτω από ευρωπαϊκή επιτήρη-ση. Τελικά οι προσπάθειες αυτές έπε-σαν στο κενό. Ο αυστριακός πρόξενος αποστρεφότανκάθε τι το ελληνικό, αλλά και οι περισ-σότεροι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνά-μεων δημιουργούσαν συνεχώς δυσκο-λίες στις αρχές, προσποιούμενοι ότι ηπαρουσία και κατοχή του ελληνικού στρα-τού στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν νόμιμη,αλλά αμφισβητούμενη. Ένα ακόμη από τα προβλήματα που έπρε-πε να αντιμετωπίσει ο Ρακτιβάν ήταν οιτουρκικές, βουλγαρικές και εβραϊκέςεφημερίδες που εκδίδονταν στη Θεσ-σαλονίκη και δημιουργούσαν εχθρικόκλίμα εναντίον τον Ελλήνων.

Ο βασιλιάς Γεώργιος με τον διάδοχο Κωνσταντίνο εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη στις 27 Οκτωβρίου του 1912. Ελαιογραφία του Πο-λύκλειτου Ρέγκου που βρίσκεται στη Λέσχη Αξιωματικών Θεσσαλονίκης.

Στη λοιπή επετειακή ύλη του φύλλου της«Μακεδονίας» περιλαμβάνονται ακόμηδύο κείμενα. Το πρώτο, με τον τίτλο «Προςτην Θεσσαλονίκην» και υπέρτιτλο «Προενός έτους», δημοσιεύεται στην πρώτησελίδα και αφορά το τελευταίο κομμά-τι της πορείας του ελληνικού στρατούπρος την πόλη. Το δεύτερο δημοσιεύε-ται στη δεύτερη σελίδα κάτω από τοντίτλο «Η 26η Οκτωβρίου» και τον υπέρ-τιτλο «Σαν πέρυσι» και αναφέρεται στοτι επακολούθησε την προσέγγιση τουελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη.Η «Μακεδονία» δημοσιεύει επίσης καιτα τηλεγραφήματα που θα έστελνε με-τά την πανηγυρική θεία λειτουργία ομητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννά-διος προς τον βασιλιά Γεώργιο, τον διά-δοχο Κωνσταντίνο, τον πρόεδρο τηςκυβερνήσεως Ελευθέριο Βενιζέλο καιπρος τη μητρόπολη Αθηνών και την επι-σκοπική σύνοδο.

Η ΗΜEΡΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡIΑΣΣήμερον ο λαός της Ελληνικής Θεσσα-λονίκης άγει την πρώτην επέτειον τηςμεγάλης ημέρας της απελευθερώσεώςτου, της ημέρας εκείνης, κατά την οποί-αν ο ένδοξος και κραταιός ΒασιλικόςΣτρατηλάτης επί κεφαλής του γενναίουκαι νικηφόρου του στρατού έθραυσε ταςαλύσσεις της Τουρκικής σκλαβιάς, μαύ-ρης και ειδεχθούς σκλαβιάς πέντε αι-ώνων!Η επέτειος της ελευθερίας παντός λα-ού, ο οποίος υπήρξε σκλάβος, είναι ηπερισσότερον μεγάλη, η περισσότεροναληθινή ημέρα του, είναι ο μοναδικόςτου ήλιος, της επιδράσεως του οποίουαποτέλεσμα είναι πάσα του κίνησις καιπάσα ενέργειά του και παν γενικώς έρ-γον του.Και κατά την επέτειον της ημέρας ταύ-της της μεγάλης με μεγάλην ψυχήν ολαός της Θεσσαλονίκης εορτάζει τονήλιον αυτόν!Ουδέν μεγαλοπρεπέστερον και ιερώτε-ρον και συγκινητικώτερον του θεάμα-τος ενός λαού, εορτάζοντος την ελευ-θερίαν του. Κατά την ημέραν αυτήν κάθε απηλευθε-ρωμένος λαός στρέφει την ψυχήν τουμεγαλυνομένην από την ευγνωμοσύνην,προς τους ελευθερωτάς του, όσους ευ-ρίσκονται μεταξύ αυτού και όσους δεν

ευρίσκονται εντός των ορίων της γης αυ-τής, όσους δεν ευρίσκονται εις την ζωήν. Γονατίσατε και ευλογήσατε τους ελευ-θερωτάς μας, αυτούς που έθραυσαν ταςαλύσσεις της σκλαβιάς, γονατίσατε καιευλογήσατε αυτούς που μας εχάρισαντην ελευθερίαν, γονατίσατε και ευλογή-σατε Αυτόν που ηγήθη του μεγάλου τού-του έργου, τον Βασιλέα Στρατηλάτην,που συγκεντρώνει την ψυχήν και την δύ-ναμιν, που εμψυχώνει τα όνειρα και τουςπόθους, που πραγματώνει τα τραγούδιακαι τους θρύλους της Φυλής.

Και προσκαλέσατε τας μεγάλας ψυχάςεκείνων, που με τον ένδοξον θάνατόντων εις τα πεδία των μαχών έδωκαν ειςημάς την ελευθερίαν, εκείνων που μετο αίμα των έκλεισαν μίαν εποχήν τουέθνους και ήνοιξαν νέαν τοιαύτην έν-δοξον και μεγαλουργόν, προσκαλέσατετας ψυχάς των υπερανθρώπων αυτώννα σύρουν απ’ επάνω απ’ τα κεφάλιαμας, ανάμεσα εις τα σύννεφα, που χρυ-σώνει ο ήλιος της ημέρας αυτής, ο με-γάλος και λαμπρός, τον χορόν της νί-κης.

ΧΑΙΡΕΤAΤΕ ΤΗΝ ΧΡΥΣH ΕΠEΤΕΙΟ...Χαιρετάτε τη Μεγάλη μέρα! Χαιρετάτετην επέτειο τη χρυσή της απελευθερώ-σεώς μας...Η Ελλάδα μας χαμογελάει ένα τώρα χρό-νο. Και το θείο αυτό της χαμόγελο είναιικανό να μερώσει κάθε πόνο, κάθε ανα-στεναγμό. Η Αυγή, που περιμέναμε λα-χταριστά, η Μεγάλη αυγή έχει απλώσητα ολόφωτά της κάλλη και περιβάλλει μ’ένα φως ανέσπερο τη Φυλή, που με πι-κραμμένα χείλη και στεναγμούς βαθείςψάλλοντας τα πειο θρηνικά τραγούδιατην πρόσμενε αγωνιασμένη...Ο Παρθενώνας είναι τώρα ολόχρυσοςαπ’ τις φωτεινές αχτίδες της Δόξας και οΕυρώτας καταφιλεί καινούργιας στρα-τιωτικάς νίκας, νέους θριάμβους, φωτει-νά τρόπαια!Ντιγκ! Νταγκ! Ακούετε πόσο χαρμόσυναηχολογούνε η Καμπάνες!Ντιγκ! Νταγκ! Ακούετε πόσο δυνατή κι’ευφρόσυνη είνε η φωνή μιας πελωρίαςΚαμπάνας, που κρεμασμένη στην Εκκλη-σιά του Σεπτού της πόλεώς μας Πολιού-χου, για πρώτη φορά ύστερα από πεντα-κόσια χρόνια σκλαβιάς, μαύρης τυραν-νίας φρικτής εξαγγέλλει πως δεν έχουνπεια ζωή στο φως οι Τύραννοι, που δενβεβηλώνονται τα Ιερά μας στην Πόλι τουΑριστοτέλους, που δεν ακούονται πειαόργια και ύβρεις και προπηλακισμοί;!

Χαιρετάτε τη Λαμπρή!.. Ποιος ώλπιζε;.. Σφιγμένη η καρδιά μαςαπό ιδέες μαύρες, απαίσιες ζούμε μο-ναχά με καρδιοχτύπια... Νανουρίσματαγλυκά που ψάλλαμε στους πόνους μας,που ξαπλωμένοι κι’ αυτοί στο κρεββάτιτου πόνου φαίνουνταν ξεψυχισμένοι,αυτά ήταν προ ενός χρόνου τα μόνα,που έρριχναν κάποια αχτίδα μες στη μαυ-ρίλα της καρδιάς μας, αυτά ήταν το δρο-σερό αέρι μέσα στην αποπνικτική μαςατμόσφαιρα!..Ποιος έλπιζε που ύστερα από μια στρο-φή του χρόνου, χαρούμενοι, αγκαλια-σμένοι, μεταρσιωμένοι σε κόσμους ονεί-ρων, σε τόπους ιδεώδεις θ’ αναπνέαμεμιαν αύρα παραδείσια, που τώρα αρω-ματίζει το περιβάλλον με θυμιάματα και-νούργιας ζωής, ολόφωτης, με αρώματανέας Ελπίδας;..Ποιος έλπιζε που θα γιορτάζαμε σήμε-ρα την πρώτην επέτειο της Λευτεριάςμας; Ποιος έλπιζε πως η λαχτάρες μας ηκρυφές, η παραχωμένες, θα ζουν, θαεξελιχθούν τόσο γρήγορα εις την πραγ-μάτωσι του ονείρου;

Χαιρετάτε την πραγματοποίησι τωνιδεωδών μας!Χαιρετάτε τους ελευθερωτάς!Κόψτε κλαριά μυρσίνης, δάφνης απ’ τας

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

54|06 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Χαιρετάτε τη Λαμπρή!Από το φύλλο της «Μακεδονίας» της 26ης Οκτωβρίου 1913, της πρώτης δηλαδή επετείουτης απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύουμε τα δύο άρθρα της εφημερίδας (το δεύτερο μευπογραφή: Ο Φιλέας) καθώς επίσης το επίσημο πρόγραμμα των εορταστικών εκδηλώσεων της ημέρας

Το πρωτοσέλιδο της «Μακεδονίας» της 26ης Οκτωβρίου 1913.

Θερμοπύλας, απ’ τον Μαραθώνα. Θερί-στε λουλούδια μυρωμένα με το άρωματης Ευγνωμοσύνης σύρριζα απ’ τις καρ-διές Σας, σκύψατε, γονατίσατε, προσκυ-νήσατε τα θαυμαστά κι αντρειωμένα παλ-ληκάρια, που γέμισαν απ’ ομορφιά αθά-νατη κάθε ελληνική γωνιά!..Δέτε τα! Στεφανωμένα με της διπλήςΔόξας τ’ ολόχρυσο στεφάνι μάς θυμί-ζουν άλλη εποχή, αρχαία, πολύ δοξα-σμένη...Η ψυχές των ηρώων, που πότισαν το ελ-ληνικό δένδρο της Λευτεριάς με το τίμιότους αίμα θ’ αγάλλονται τώρα απ’ τα ύψηβλέποντας τα τιμημένα λεβεντόκορμανα συμμετέχουνε της χαράς της ανέκ-φραστης της σημερινής, γιατί γιορτάζειτην απελευθέρωσί του ένας λαός...Πόση, μα πόση πολύ εθνική περηφάνειαθα πλημμυρίζει, και δικαίως, σήμερα τηνκαρδιά εκείνων που θα παραταχθούνεέξω στους δρόμους, που θ’ αναμιχθούνκατόπι με τον λαό, που θα πανηγυρίζειτη Μέρα τη Μεγάλη! Επείνασαν, εδίψα-σαν οι λεβέντες, διάβησαν δρυμούς καιχαράδρας, πέρασαν βουνά απάτητα χιο-νισμένα μ’ ένα κοινό πόθο, με την ίδιαλαχτάρα να σκορπίσουν το θείο δώροτης Ελευθεριάς στ’ αδέλφια της Σκλα-βιάς...

Χαιρετάτε τους Ελευθερωτάς! Χαιρετάτε τον Ξανθό Καβαλλάρη μαςπ’ αστραφτερός, κεραυνοβόλος οδή-γησε στην νίκη, όπως και στην αθανα-σία τα ένδοξά μας παλληκάρια!..Χαιρετάτε Αυτόν που μας χάρισε έναατέλειωτο γλυκοχάραγμα θριαμβικόκαι χαρωπό... Αυτόν που είνε νανουρι-σμένος με τα προφητικά τραγούδια τηςΦυλής. Αυτός που μια μέρα θα οδηγή-ση τον Κουρασμένο ελληνισμό ν’ ανα-παυθή κάτω απ‘ τον ίσκιο του δένδρουτης Λευτεριάς που θ’ ανθίση απ’ τ’ αγια-σμένα χώματα, τα ποτισμένα με τίμιοαίμα των ηρώων μας...

Χαιρετάτε την χρυσή επέτειο τηςαπελευθερώσεώς μας Και ας μη θλιβόμαστε πολύ αν η αχτί-δες της δεν έχουνε ακόμα ξαπλωθή σ’όλο τον ελληνικό ουρανό. Ας μη λυπό-μαστε γιατί κανείς δεν θα μπορέση ναεμποδίση το μενεξεδένιο φως της ναπεριλούση κάθε βουνό ελληνικό...Το είπαν τα προφητικά τραγούδια τουΓένους, το λέγουν οι θρύλοι της Φυλήςπου από τώρ’ ακόμα βλέπει με τα μάτιατης ψυχής τον ονειρεμένο ξανθό τηςΚαβαλλάρη στην Πόλιν του Μαρμαρω-μένου Βασιληά! Ο ΦΙΛΕΑΣ

αφιέρωμα 07|55ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

Λαμπραί, λαμπρόταται προμηνύονταιαι σήμερον αρχόμεναι μεγάλαι εορ-ταί επί τη επετείω της απελευθερώσε-ώς μας.Ο διάκοσμος της πόλεως όστις προημερών ήρχισε μετά πυρετώδους τα-χύτητος θα έχη περατωθή μέχρι τηςπρωίας. Ήδη έχουν διακοσμηθή πλεί-σται οδοί, πολλά καταστήματα, εστή-θησαν αψίδες θριαμβευτικαί εις τρίασημεία, οπόθεν θα διέλθη η πομπή τηςΑ.Β. Υψηλότητος του Πρίγκηπος Δια-δόχου. Η κυανόλευκος υπερήφανοςκυματίζει από των επισήμων κτιρίωνμέχρι και των τελευταίων μικροκατα-στημάτων και των μάλλον απομεμα-κρυσμένων συνοικιών. Μία ευγενήςάμιλλα μεταξύ πάντων των ποικιλω-νύμων στοιχείων παρατηρείται όσοναφορά τον στολισμόν των οικιών καιτων καταστημάτων.Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, του οποί-ου ο καθαγιασμός θα γείνη σήμερονμεγαλοπρεπώς, έχει ήδη διακοσμηθήκαταλλήλως. Το τέμπλον αν και πρό-χειρον εν τούτοις είνε έξοχον. Ανηρ-τήθησαν εντός αυτού οι πολυέλαιοι,ων ο μεγαλύτερος είναι δωρεά του κ.Ανθ. Τρακάλη και 3 σειραί ποικιλο-χρώμων κανδυλών. Ο παλαιός νιπτήρεπεσκευάσθη. Ο τάφος του πολιού-χου της πόλεως αγίου εστολίσθη μεδάφνας.Ο σημαιοστολισμός εξωτερικός καιεσωτερικός του ναού είνε θαυμάσιος.

Πότε φθάνει ο ΔιάδοχοςΗ Βασιλική θαλαμηγός της οποίας επι-βαίνει η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος θα κατα-

πλεύση εις τον λιμένα μας περί την8ην πρωινήν. Η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος δενθα αποβιβασθή αμέσως αλλά περί την10 ώραν εις την αποβάθραν του Λευ-κού Πύργου, οπόθεν θα μεταβή εις τηνλειτουργίαν.

Τι θα γίνη σήμερονΑπό της πρωίας της σήμερον κατά δια-ταγήν του Φρουραρχείου άπασα η φρου-ρά Θεσσαλονίκης θα παραταχθή ειςτον Λευκόν Πύργον και εις τας οδούςΠαραλιακή, Σαμπρή πασσά και ΑγίουΔημητρίου. Κατά την παράταξιν θαλάβουν μέρος εν στολή εκστρατείαςτα εξής σώματα.1. Λόχος του πεζικού πυροβολικού τάγ-ματος.2. Σύνταγμα μηχανικού.3. Τάγμα Γεφυροποιών.4. Τάγμα Τηλεγραφητών.5. Το 3 πεζ. Σύνταγμα.6. Το 28 πεζικόν.7. Η 2α μοίρα του πεδινού πυροβολι-κού της ΙΙ Μεραρχίας.Η πυροβολαρχία χαιρετισμού θα χαι-ρετίση εκ του μικρού Καρά-Μπουρ-νού ως εξής.Την πρωίαν θα ρίψη 21 κανονιοβολι-σμούς, κατά την άφιξιν του πρίγκηπος31, κατά τον πολυχρονισμόν 21 και κα-τά την Δύσιν του Ηλίου άλλους 21. Το δε γενικόν πρόσταγμα της όληςπαρατάξεως θα έχη ο Συνταγματάρ-χης του Πεζικού κ. Μπαΐρας. Οι διοικηταί των διαφόρων καταστη-μάτων, ως και οι υπ’ αυτούς αξιωματι-κοί θα παρευρεθούν εν τη εκκλησίατου Αγίου Δημητρίου κατά την 10ην

ώραν π.μ. Η χωροφυλακή θα τηρή τηντάξιν διά πεζών και εφίππων χωρο-φυλάκων. Ουλαμός δε εφίππων χωροφυλάκωνεν μεγάλη στολή θα συνοδεύση ωςτιμητική φρουρά την Πριγκηπικήν συ-νοδείαν.

Το πρόγραμμα της ημέραςΤην πρωίαν θα γίνη καθαγιασμός τουΙερού Ναού του Αγ. Δημητρίου τον οποί-ον θα επακολουθήση πανηγυρική λει-τουργία.Μετά μεσημβρίαν δε η φρουρά Θεσ-σαλονίκης θα παρελάση προ του πρίγ-κηπος Διαδόχου.Μετά μεσημβρίαν κατά τας 3 1/2 θαγίνη δεξίωσις εις τον κήπον του Λευ-κού Πύργου.Εις τας 8 μ.μ. θα δοθή επίσημον γεύ-μα εις το Διοικητήριον.Κατά τας 10 μ.μ. λαμπαδηφορία καιτέλος κατά τας 10 1/2 θα καούν πυρο-τεχνήματα εν τη πλατεία του ΛευκούΠύργου.

Το πρόγραμμα της εορτήςΑύριον Σάββατον 26 Οκτωβρίου ψα-λήσεται δοξολογία εν τω Ναώ του Αγί-ου Δημητρίου χοροστατούντος τουΠαναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσα-λονίκης και συλλειτουργούντων πάν-των των παρεπιδημούντων ενταύθαΜητροπολιτών και Επισκόπων Μακε-δονίας.Την 10 1/4 π.μ. η Α.Β.Υ. ο Διάδοχος με-ταβήσεται εις τον Ναόν διά της παρα-λιακής λεωφόρου, οδών Σαμπρή πασ-σά και Αγίου Δημητρίου.

Θέλουσι δε παρευρεθή1) Ο υπουργός των Εσωτερικών Γενι-κός Διοικητής Μακεδονίας.2) Ο αντιστράτηγος διοικητής του 4ουσώματος στρατού και οι παρεπιδημούντεςαντιστράτηγοι και υποστράτηγοι.3) Άπασαι οι πολιτικαί και στρατιωτι-καί αρχαί.4) Ο Σοφολογιώτατος Μουφτής, ο σο-φολογιώτατος Αρχιρραβίνος και οι λοι-ποί θρησκευτικοί αρχηγοί των ξένωνδογμάτων εάν ευαρεστώνται.5) Ο Δήμαρχος μετά του ΔημοτικούΣυμβουλίου Θεσσαλονίκης.6) Ο διευθυντής του ενταύθα Υ/τοςτης Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος.7) Οι αντιπρόσωποι των κοινοτήτωνκαι η επιτροπή επί της δεξιώσεως τηςΑ.Β.Υ. του Διαδόχου.8) Οι φέροντες τον Σταυρόν του Σω-τήρος.9) Οι Διευθυνταί και Καθηγηταί τωνΛυκείων, ο Γυμνασιάρχης και οι Κα-θηγηταί του Γυμνασίου, οι Διευθυνταίτου Διδασκαλείου και Ορφανοτροφεί-ου.10) Οι Διευθυνταί των εν Θεσσαλονί-κη Τραπεζών και οι Διευθυνταί των ανω-νύμων Εταιριών.11) Τα προεδρεία των εν Θεσσαλονίκησωματείων.12) Οι Διευθυνταί, συντάκται και αντα-ποκριταί εφημερίδων.Οι Γενικοί Πρόξενοι, Πρόξενοι και Υπο-πρόξενοι των ξένων Δυνάμεων θα πα-ρευρεθώσιν, εάν ευαρεστώνται.

Εν Θεσ/νίκη τη 25 Ο/βρίου 1913Ο Νομάρχης Θ/νίκης

Π. Αργυρόπουλος

Πώς θα εορτάση σήμερον η Θεσσαλονίκη την μεγάλην ιστορικήν ημέραν της απελευθερώσεώς της

Ο διάδοχοςΚωνσταντίνος.

1912-2012 Εκατό χρόνια από τον Α Βαλκανικό Πόλεμο

56|08 αφιέρωμα ΣΑΒΒΑΤΟ 27/ ΚΥΡΙΑΚΗ 28.10.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Τον Σεπ/βριον 1912 βρέθηκα οικότρο-φος εις το «Μαράσλειον» Ελληνογαλ-λικόν Εμπορικόν Λύκειον του Στεφά-νου Νούκα...Δεν πέρασεν όμως μήνας σχεδόν απότης εγκαταστάσεώς μου εις την Σχο-λήν και εκηρύχθη ο Βαλκανικός Πόλε-μος και έφθαναν αι ευχάρισται ειδή-σεις της προελάσεως του ΕλληνικούΣτρατού εις την Μακεδονίαν. Μίαν εβδο-μάδα προ της καταλήψεως της Θεσ/νί-κης έγινε η ανατίναξις εις το λιμάνι τηςΘεσ/νίκης, υπό του κατόπιν ναυάρχουΒότση, του τουρκικού θωρηκτού του«Φετχή Μπουλέν» και ενθυμούμαι τονκρότον που συνετάραξε την Θεσ/νί-κην. Αι ευχάρισται ειδήσεις αστραπι-αίως μετεδίδοντο. Από την φυσιογνω-μίαν των επιμελητών της Σχολής, τωνκαθηγητών και τα μισόλογά των διαι-σθανόμεθα όλοι οι οικότροφοι μαθη-ταί την ευχάριστον εθνικήν τροπήν τωνγεγονότων, λεπτομερείας των οποίωνεπληροφορούμεθα από τους εξωτερι-κούς συμμαθητάς μας οι οποίοι καθη-μερινώς μας ενημέρωναν.Την 26η Οκτωβρίου, εορτή του ΑγίουΔημητρίου, πολιούχου της πόλεως, ήτοαργία και ως συνήθως, είχα άδειαν εξό-δου. Ανηρχόμην το πρωί από την πλα-τείαν Συντριβανίου προς την Καμάραν,είδα μίαν άμαξαν με 2-3 αξιωματικούςμε ξένην στολήν (όχι Τουρκικήν) καιμοι έκαμεν εντύπωσιν το γεγονός καιως εκ των υστέρων διελευκάνθη ήσανοι επιτελείς του Ελληνικού Στρατού,Μεταξάς και Εξαδάκτυλος, απεσταλ-μένοι του αρχιστρατήγου Διαδόχου Κων-σταντίνου, οι όποιοι είχον αφιχθή καιυπέγραψαν εις το Διοικητήριον την συν-θηκολόγησιν και παράδοσιν της Θεσ/νί-κης εις τον Ελληνικόν Στρατόν. Εντόςολίγου διεδόθη εις όλην την πόλιν ότιο Ελληνικός Στρατός ήτο εις τα πρό-θυρα της Θεσ/νίκης, στον «Αξιόν» πο-ταμόν. Υποχρεωμένος ως οικότροφοςεγκαίρως επέστρεψα εις το οικοτρο-φείον της Σχολής, το οποίον ευρίσκετοεις το άκρον της πόλεως. Ανυπομονού-σαμεν να ξημερώση.Οι ερχόμενοι το πρωί της επομένης εξω-τερικοί μαθηταί μάς μετέδιδαν τας νε-

ωτέρας ειδήσεις, ότι πολλοί Θεσ/νικείςείχαν βγει από την οδόν Μοναστηρίουέξω της πόλεως και είδον τους Έλλη-νας στρατιώτας. Ο ενθουσιασμός εκο-ρυφώθη. Παρ’ όλα ταύτα οι καθηγηταίμας, συγκρατημένοι ακόμη, διότι έξω-θεν της σχολής υπήρχε περίπολος τουτουρκικού αστυνομικού τμήματος τοοποίον ευρίσκετο πλησίον της Σχολήςκαι περιπολούσε ακόμη διά την τήρη-σιν της τάξεως, εδέησαν να κτυπήσει οκώδων και να εισέλθωμεν την 8ην πρωι-νήν εις τας παραδόσεις διά το πρώτονμάθημα της ημέρας. Δεν παρήλθον όμωςολίγα λεπτά και από τα παράθυρα τωναιθουσών διδασκαλίας αντελήφθημεννα υψώνονται ελληνικαί σημαίαι εις ταςολίγας αγροικίας, τας αραιάς αι οποίαιαπό μακρυά περιέβαλλαν την Σχολήν.Αμέσως, αυθόρμητα, διακόπτομεν τομάθημα και αλλόφρονες από τον εν-θουσιασμόν, εξήλθομεν από τας παρα-δόσεις, το ίδιον έκαμαν και αι άλλαιτάξεις, αφού διά του κώδωνος της Σχο-λής, έδωσε εις την τάξιν μας το σύνθη-μα της εξόδου. Το τι επηκολούθησε με-ταξύ των 150 και πλέον μαθητών δεν

περιγράφεται. Με φωνές και τραγού-δια συναθροισθήκαμε όλοι εις το προ-αύλιο της Σχολής και ο εκ των επιμε-λητών μας, Ν. Λούβαρης, αναπετάσειμίαν μεγάλην Ελληνικήν Σημαίαν τηνοποίαν από ημερών είχε προμηθευθείκρυφά η Σχολή και αρχίσαμεν όλοι οιμαθηταί και καθηγηταί μαζύ, δακρύ-ζοντες, να ψάλλουμε τον Εθνικόν Ύμνονκαι να ζητωκραυγάζουμε.Η ανυπομονησία μας να πεταχθούμεμέσα στην πόλιν δεν συγκρατείται. Τε-λικώς απεφασίσθη το απόγευμα να πα-ρελάσει όλη η Σχολή, να κατεβεί στηνπόλιν και, με την σημαίαν επί κεφαλής,να περάσει από όλους τους κεντρικούςδρόμους της πόλεως άδοντες πατριω-τικά θούρια. Πανζουρλισμός επικράτη-σε στην πόλιν, ραγδαία χειροκροτήμα-τα και επευφημίαι μάς συνώδευαν απότα πλήθη του αλλόφρονος από τον εν-θουσιασμόν Ελληνικού πληθυσμού τηςΘεσ/νίκης.Αι παρελάσεις επανελήφθησαν και ταςεπομένας ημέρας και ιδία μετά την άφι-ξιν του στόλου και του θρυλικού θωρη-κτού «Αβέρωφ», το οποίον, αργότε-

ρον, εν σώματι επεσκέφθη η σχολή καιανήλθομεν επ’ αυτού περιεργασθέν-τες τα ευθύβολα κανόνια του. Το ιστο-ρικόν αυτό γεγονός και της εισόδουτην επομένην του Ελληνικού Στρατούμε επικεφαλής τον Βασιλέα Γεώργιοντον Α’ και τον Διάδοχον Κωνσταντίνονκαι της δοξολογίας εις την εκκλησίαντου Αγίου Μηνά και τα διαδραματισθέντατας ημέρας εκείνας διατηρούνται ζωη-ρά εις την μνήμην μου ακόμη ωσάν νατα βλέπω σήμερα, αν και παρήλθαν 62ολόκληρα έτη.

ΒιογραφικόΟ Αντώνης Ευ. Κωφού (Δεκ. 1897-1984)υπήρξε γιος του Ευαγγέλου Αντ. Κω-φού, δημογέροντα στην Έδεσσα καιμέλος της μυστικής οργάνωσης στα χρό-νια του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Αντώ-νης, στα χρόνια του Μεσοπολέμου, υπήρ-ξε δραστήριο μέλος της κοινωνίας τηςπόλης. Κατά την Κατοχή οργανώθηκεστην Εθνική Αντίσταση, συνελήφθηκεαπό τους Γερμανούς και φυλακίστηκεστο στρατόπεδο «Παύλου Μελά» τηςΘεσσαλονίκης. Συζεύθηκε τη Θεσσα-λονικιά Άννα Αβαροπούλου (σήμερα100 ετών) και απέκτησαν δύο παιδιά,τον Ευάγγελο Κωφό και την Αντιγόνη(Νινέτα) Γώδη.

Αντελήφθημεν να υψώνονταιελληνικαί σημαίαι...Πώς έζησε την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ο 15χρονος Αντώνης Ευ. Κωφού, εδεσσαίοςοικότροφος μαθητής στη Σχολή Νούκα. Απόσπασμα από ανέκδοτα απομνημονεύματά του, πουγράφτηκαν στη Θεσσαλονίκη το 1974. Από το αρχείο του γιου του, Ευάγγελου Κωφού

Η 9μελής οικογένεια του Ευάγγελου Α. Κωφού (όρθια στο κέντρο η ψυχοκόρη της οι-κογένειας) το 1914. Στα δεξιά όρθιος ο Αντώνης, ηλικίας τότε 17 χρόνων, μαθητήςακόμα στην Οικονομική Σχολή Νούκα Θεσσαλονίκης.

Χειρόγραφο από τα απομνημονεύματατου Αντώνη Ευ. Κωφού.