ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

Στράτης Στρατήγης

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑΗ ΖΩΗ ΜΟΥ, Η ΑΘΗΝΑ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ∆ιεύθυνση σειράς: Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ Συγγραφέας: Στράτης ΣτρατήγηςΕπιμέλεια-∆ιόρθωση: Συλβί Ρηγοπούλου© Εικόνες: Φωτογραφικό αρχείο Στράτη Στρατήγη © 2018, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε., Στράτης Στρατήγης

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρή-τρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά τον Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιη-θεί με τον Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιον-δήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2018

EK∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣwww.epbooks.gr

Καποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ.: 210 2816134, e-mail: info@epbooks.gr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334

ISBN 978-960-569-898-0

Στις εγγονές μουΕλένη και Ιωάννα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ ........................................................ 8

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ......................................................................................................................11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................................................... 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Από τη γέννηση στην ενηλικίωση, 1933-1951 .......................................... 29

Τα πρώτα χρόνια, 1933-1940 ........................................................................ 29Μεγαλώνοντας στην Αθήνα του Πολέμου και της Κατοχής, 1940-1945 ................................................................................................................. 42Επιστροφή στην ομαλότητα, 1945-1951 ............................................... 59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Σπουδές εκτός Ελλάδας, 1951-1957 ................................................................ 67

Η επιλογή της γερμανόφωνης Ελβετίας ................................................. 67Μετάβαση και εγκατάσταση ......................................................................... 69Σπουδές στη Βασιλεία ....................................................................................... 74 Μια ιδιαίτερη διαμονή - το Frey-Grynaeum ....................................... 80 Η ελβετοποίηση ..................................................................................................... 85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Επιστροφή στην Αθήνα, 1957-1967 ................................................................. 92

Στρατιωτική θητεία στο Ναυτικό ............................................................... 92 Σπουδές στο Λονδίνο ......................................................................................... 97Δικηγορί α στην Αθήνα ................................................................................... 100Η Ελλάδα σε πολιτικούς κλονισμούς, 1957-1967 ........................ 103

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Η Δικτατορία, 1967-1974 .....................................................................................112

Η 21η Απριλίου 1967 .......................................................................................112

O γάμος με την Ελένη Θεοδωρακοπούλου ....................................... 132Αντίσταση: Η «Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων» και τα αντίποινα της Δικτατορίας ............................................................ 1371η Ιουνίου 1973: Η «Αβασίλευτη Δημοκρατία» της Χούντας και η δήμευση της βασιλικής περιουσίας.................................................... 143

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η Μεταπολίτευση και η ανάμειξη στην πολιτική, 1974-1994 ..... 154

Διπλή απελευθέρωση: Η πτώση της Χούντας και η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή - Η γέννηση της Δέσποινας Στρατήγη ................................................................................................................. 154Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας - Γενικός γραμματέας του υπουρ-γείου Εμπορικής Ναυτιλίας ......................................................................... 159Διοικούσα Επιτροπή Νέας Δημοκρατίας και Κέντρο Πολιτικής Ερεύνης και Επιμορφώσεως (ΚΠΕΕ) ................................................... 167 Πρόεδρος του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς .............................. 180Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Συντονισμού ..................... 187Βουλευτής Επικρατείας ΝΔ και ΔΗΑΝΑ από την ίδρυση ως το τέλος ............................................................................................................. 191

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Εκτός ενεργού πολιτικής - Επιστροφή στη δικηγορία ....................... 203

Δικηγορία με «γύρο του κόσμου», 1994-1996 ............................... 203Η μετεγκατάσταση στην Πλάκα............................................................... 207H απώλεια της Ελένης .................................................................................... 209Τα Ολυμπιακά .......................................................................................................211

ΕΠΙΛΟΓΟΣ .................................................................................................................... 247

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ....................................................................................................... 252

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ......................................................................................................... 277

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ................................................................................. 279

8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ

ΒΕΟ Βασιλική Εθνική ΟργάνωσιςΓΕΝ Γενικό Επιτελείο ΝαυτικούΔΕΣΟΠ Διυπουργική Επιτροπή Συντονισμού Ολυμπιακής ΠροετοιμασίαςΔΗΑΝΑ Δημοκρατική ΑνανέωσηΔΟΕ Διεθνής Ολυμπιακή ΕπιτροπήΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό ΜέτωποΕΑΤ-ΕΣΑ Ειδικό Ανακριτικό Τμήμα - Ελληνική Στρατιωτική ΑστυνομίαΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική ΑριστεράΕΔΗΚ Ένωση Δημοκρατικού ΚέντρουΕΕΕ Ένωσις Ελλήνων ΕφοπλιστώνΕΚ Ένωσις ΚέντρουΕΚΙΝ Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων ΕΚΟΦ Εθνική Κοινωνική Οργάνωσις ΦοιτητώνΕΛΑΣ Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός ΣτρατόςΕΜΕΠ Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών ΠροβλημάτωνΕΟΕ Ελληνική Ολυμπιακή ΕπιτροπήΕΠΕΝ Εθνική Πολιτική ΈνωσιςΕΡΕ Εθνική Ριζοσπαστική ΈνωσιςΕΡΕΝ Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις ΝέωνΕτΕ Εθνική Τράπεζα της ΕλλάδοςΕΦΕΕ Εθνική Φοιτητική Ένωση ΕλλάδοςΗΑΔ Ηνωμένη Αραβική ΔημοκρατίαΙΔΕΑ Ιερός Δεσμός Ελλήνων ΑξιωματικώνΚΑΣ Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα ΕλλάδαςΚΠΕΕ Κέντρο Πολιτικής Ερεύνης και Επιμορφώσεως / μτγν. Κέντρο Πολιτικής Έρευνας και ΕπικοινωνίαςΚΥΠ Κεντρική Υπηρεσία ΠληροφοριώνΝΔ Νέα ΔημοκρατίαΟΔΙΣΥ Οργανισμός Διαχείρισης Συμμαχικού Υλικού

9

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ

ΟΛΠ Οργανισμός Λιμένος ΠειραιώςΟΝΑ Ομάδα Ναυτοπροσκόπων ΑθηνώνΟΝΝΕΔ Οργάνωση Νέων Νέας ΔημοκρατίαςΟΠΛΑ Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών ΑγωνιστώνΠΑΣΟΚ Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό ΚίνημαΠΕΑΝ Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζόμενων ΝέωνΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής ΑπελευθέρωσηςΠΟΛΑΝ Πολιτική ΆνοιξηΠΣΑΤ Πανελλήνιος Σύνδεσμος Αθλητικού ΤύπουΣΕΒ Σύνδεσμος Ελλήνων ΒιομηχάνωνΣΕΔΟΕ Συντονιστική Επιτροπή ΔΟΕΣΕΝΑ Συμβούλιο Ελέγχου Ναυτικών ΑτυχημάτωνΣΟΑΜ Στρατιωτικός Οίκος Αυτού ΜεγαλειότητοςΣτΕ Συμβούλιο της ΕπικρατείαςΤτΕ Τράπεζα της ΕλλάδοςΥΕΝ Υπουργείο Εμπορικής ΝαυτιλίαςΦΑΠ Φόρος Ακίνητης Περιουσίας

AMAG American Mission for Aid to GreeceATHOC Athens Organizing CommitteeCIA Central Intelligence AgencyEDU European Democrat UnionEPP European People’s Party FIFA Fédération Internationale de Football AssociationFISA Fédération Internationale des Sociétés d’AvironIMCO International Maritime Cooperation OrganizationIMO International Maritime OrganizationJUSMAGG Joint United States Military Aid Group to GreeceΚAS Konrad-Adenuaer-StiftungNASA National Aeronautics and Space AdministrationÖVP Österreichische VolksparteiPLA Port of London AuthorityWADA World Anti-Doping Agency

20

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Δεν είχα ποτέ την πρόθεση να γράψω βιογραφία. Το θεωρούσα ένδειξη ματαιοδοξίας, εκτός αν προερχόταν από προσωπικότητες διαμορφωτικές της ιστορίας. Αυτές εξάλλου τις βιογραφούν ιστο-ρικοί. Γι’ αυτό δεν είχα ποτέ κρατήσει συστηματικά ημερολόγια, παρά μόνο κατάσπαρτα σημειώματα σε άτυπα επιτραπέζια ημερο-λόγια και σε έγγραφα. Έτσι και στο παρόν βιβλίο δεν γράφω ιστο-ρία. Παραθέτω γεγονότα, προσωπικές μαρτυρίες, αναμνήσεις, αυτά που διηγούμαι στους δικούς μου και σε φίλους παλιούς και νέους κυρίως από μνήμης, εμπειρίες και εντυπώσεις που πολλοί επί πολλά χρόνια με παραινούσαν να καταγράψω. Προς διευκόλυνση κυρίως των νεότερων αναγνωστών, παραθέτω εν συντομία και το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο.

Λογοπαίζοντας ονόμασα το πόνημά μου «Αστυγραφία» από το «άστυ», δηλαδή την πόλη, και τον αστό που είμαι. Κατά κάποιον τρόπο αποπροσωποποιεί τις αναμνήσεις μου για να εκπληρώσει την παράλληλη επιδίωξη αυτού του βιβλίου, την περιγραφή δηλα-δή της ιδιότυπής μας αστικής κοινωνίας, όπως προέκυψε μετά το 1828, όταν απελευθερωθήκαμε από τον οθωμανικό ζυγό, και μετε-ξελίσσεται μέχρι σήμερα. Την έζησα έντονα εκ των έσω μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Σήμερα κινδυνεύει να εξαφανισθεί. Τη χαριστική βολή δίνει τα τελευταία χρόνια η εσκεμμένη υπερφο-ρολόγηση της ακίνητης περιουσίας της και των εισοδημάτων των ελεύθερων επαγγελματιών της.

Με απασχολεί καταρχήν πώς διαμορφώθηκαν ιστορικά τα ιδιαί-τερα χαρακτηριστικά της ελληνικής αστικής κοινωνίας, η οποία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

21

διαφέρει από άλλες ευρωπαϊκές, αφού έχει άλλες καταβολές και υπηρέτησε άλλες ανάγκες. Μια υπόδουλη πάμπτωχη οθωμανική επαρχία αποσπάσθηκε σταδιακά από την Ανατολή όπου βρισκόταν για να βρεθεί στη Δύση. Άρχισε να αποκτά δυτικά αστικά χαρακτη-ριστικά ήδη από το 1828, επί Καποδίστρια. Η δολοφονία του το 1831 από προύχοντες τοπικούς οπλαρχηγούς, φοροεισπράκτορες, γνωστούς και ως «κοτζαμπάσηδες», που ήθελαν να διατηρήσουν τα επί Οθωμανών προνόμιά τους, ματαίωσε, όπως πιστεύουν πολλοί ιστορικοί, μια τελείως διαφορετική διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους.

Σύντομα μετά τη δολοφονία του, η επιβολή, το 1832/1833, από τις τότε τρεις «Προστάτιδες Δυνάμεις» μας του 17χρονου Βαυα-ρού βασιλόπαιδα Όθωνα ως «Βασιλέα της Ελλάδος» με τους επίσης Βαυαρούς αντιβασιλείς του και 3.500 Βαυαρούς χωροφύλακες προ-διέγραψε την από τότε εξέλιξη της κοινωνίας μας. Δεν συνέχισαν το έργο του Καποδίστρια, αλλά «αποκατέστησαν την τάξη», και μάλιστα ιδιαίτερα βίαια, ακόμη και με αποκεφαλισμούς, στο μικρό τότε απελευθερωμένο ελληνικό έδαφος, το οποίο λυμαίνονταν ακό-μη λήσταρχοι και πειρατές. Για να είμαστε δίκαιοι, έθεσαν, βέβαια, και τα θεμέλια των δομών ενός ευνομούμενου μικρού βασιλείου κατά τα δικά τους δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα. Γρήγορα η ελληνική κοινωνία άρχισε να διαμορφώνει σύγχρονη πολιτιστική συνείδηση και να εντάσσεται σταδιακά στη χορεία των ευρωπαϊκών κρατών. Τη βοήθησαν σε αυτό η αρχαία πολιτιστική της παράδοση, η λογία της γλώσσα, η οποία είχε διασωθεί χάρη στη θρησκεία της, η ύπαρ-ξη στο έδαφός της πολλών μνημείων του αρχαίου της πολιτισμού, που είχαν ήδη υπαγορεύσει την κλασικιστική δημόσια αρχιτεκτο-νική στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, αλλά και στους δοτούς βασιλιά-δες της, που αξιοποιούσαν τα οικογενειακά τους δίκτυα μεταξύ των Ευρωπαίων εστεμμένων και αρχηγών κρατών για να διατηρούν τη διεθνή σταθερότητα, αλλά και να προωθούν σε κάθε ευκαιρία τα

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ

22

εθνικά της συμφέροντα. Άρχισε τότε να δημιουργείται η αστική μας κοινωνία με επίκεντρο την Αθήνα και τον Πειραιά, καθώς και από μέλη των λίγων μικρών αστικών κοινωνιών στη Σύρο, την Πάτρα, τον Βόλο και το Ναύπλιο, αλλά και τα Ιόνια νησιά μετά την ενσω-μάτωσή τους το 1864.

Την αποτελούσαν αρχικά αρκετοί αγωνιστές του 1821 και συγ-γενείς τους, καθώς και Έλληνες της Διασποράς οι οποίοι εγκατα-στάθηκαν στο ελληνικό κράτος. Αργότερα προστέθηκαν ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, πανεπιστημιακοί, επιστήμονες και επαγγελμα-τίες, κυρίως δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί και καλλιτέχνες, οι οποίοισυνέρρευσαν στην πρωτεύουσα. Είχαν μερικά κοινά χαρακτηριστι-κά: Ήταν ευκατάστατοι από εμπορικές επιχειρήσεις και αστικές ή αγροτικές περιουσίες, είχαν επιμορφωθεί «εν Εσπερία» και ήσαν γλωσσομαθείς. Απέκτησαν δυτικότροπα ήθη και συνήθειες, απορ-ρίπτοντας ή αγνοώντας τον λαϊκό πολιτισμό. Αναμείχθηκαν στην πολιτική, στελέχωσαν τη διοίκηση και τον στρατό, και διατηρούσαν σχέσεις με τα ανάκτορα, τους πολιτικούς και ξένους διπλωμάτες.

Για έναν περίπου αιώνα, το κράτος κατευθυνόταν από τη Με-γάλη Ιδέα, το όραμα της ανάκτησης ελληνικών εδαφών από τους Οθωμανούς. Πράγματι, με εμπνευσμένους ηγέτες, πανεθνικές προ-σπάθειες, αλλά και με τη συμπαράσταση των Μεγάλων Δυνάμεων και τον διάχυτο τότε φιλελληνισμό σε όλη την Ευρώπη, πετύχαμε την εδαφική μας διεύρυνση και μετά τη Μικρασιατική Καταστρο-φή, όταν το όραμα είχε πια σβήσει, οχυρώσαμε τη διευρυμένη Ελ-λάδα εθνολογικά, μέσω της ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923.

Δεν αποσπασθήκαμε όμως ποτέ πλήρως από την Ανατολή για να οικοδομήσουμε ένα ευνομούμενο κράτος με ανάλογη δημόσια διοίκηση. Μετά την οικονομική κρίση του 1843 και την επανάστα-ση της 3ης Σεπτεμβρίου, αποκτήσαμε Συνταγματική Βασιλεία το 1844. Ο πρώτος όμως εκλογικός νόμος του Φεβρουαρίου του 1844, με την πρώτη μάλιστα στην τότε Ευρώπη καθολική ψηφοφορία των

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

23

ανδρών άνευ περιουσιακών κριτηρίων και με τον από τότε γνωστό «σταυρό προτίμησης», ίσχυσε μόνο για «αυτόχθονες», τους γεννη-μένους δηλαδή εν πολλοίς στις εκλογικές περιφέρειες των επί Οθω-μανών «κοτζαμπάσηδων». Οι γεννημένοι εκτός αυτών στις υπόδου-λες ακόμη στους Οθωμανούς περιοχές, όπως π.χ. στην Ήπειρο, ή τις ελληνικές κοινότητες στη δυτική Ευρώπη ή τη Ρωσία, απ’ όπου προέρχονταν ήδη μεγάλοι ευεργέτες, ονομάσθηκαν «ετερόχθονες» και αποκλείστηκαν. Παραμείναμε υπόδουλοι μιας μερίδας της κοι-νωνίας η οποία διοίκησε τη χώρα οιονεί «κληρονομικώ δικαίω», τα λεγόμενα πολιτικά «τζάκια», φαινόμενο ενός ιδιότυπου μικροφεου-δαρχισμού. Αντί για «πολίτες» ευνομούμενου κράτους με αποτελε-σματική δημόσια διοίκηση, παραμείναμε «πελάτες» ενός διεθνώς χαρακτηριζομένου ως κατεξοχήν «πελατειακού κράτους», χωρίς ακόμη σαφή διάκριση των τριών εξουσιών, πρωταρχικό θεμέλιο κάθε δημοκρατικού πολιτεύματος. Εξ αυτού του λόγου γίναμε ένα μίζερο, γραφειοκρατικό και κακονομούμενο κράτος, το οποίο βρί-σκεται διαρκώς στα όρια της οικονομικής κατάρρευσης λόγω συ-νεχούς διόγκωσης του δανεισμού του και της εχθρότητας προς την ιδιωτική πρωτοβουλία.

Ένα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό που αναδείχθηκε και διαπιστώθηκε από το 1981, όταν βρεθήκαμε ως ισότιμα μέλη με τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες στην κοινή προσπάθεια ενοποίη-σης της Ευρώπης, αλλά μας διαφοροποιούσε από αυτές, με όλες τις έκτοτε δυσκολίες στη συνύπαρξή μας, ήταν ότι διαμορφωμένη μεγαλοαστική τάξη δεν είχε ποτέ από την ίδρυσή του το νεοελληνι-κό κράτος. Το διαπιστώνουν εδώ και πολλά χρόνια ιστορικοί, κοι-νωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες. Ανατρέχω σε έναν εκ των παλαιοτέρων: τον Ευάγγελο Λεμπέση (1904-1968), καθηγητή της Κοινωνιολογίας στην Πάντειο Σχολή Πολιτικών Επιστημών, στο σύγγραμμά του Μύθος και πραγματικότης της αστικής κοινωνίας (1963). Έχοντας έρθει σε επαφή με εμπεδωμένα μεγαλοαστικά

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ

24

στρώματα κυρίως τραπεζιτών και βιομηχάνων της Μεσευρώπης τα χρόνια που σπούδαζα εκεί, με έκανε να συμφωνώ με τις διαπιστώ-σεις του. Η ήδη από το πρώτο Σύνταγμά μας του 1844 (άρθρ. 4 παρ. 7) απαγόρευση των οικογενειακών τίτλων ευγενείας δεν προκάλε-σε, όπως εκεί, ενδιαφέρον πλουσίων αστών να συμπήξουν σταθερή αλληλοϋποστηριζόμενη τάξη για να συναλλαγούν με τους αριστο-κράτες φεουδάρχες κυρίως για την κοινωνική τους αναβάθμιση. Σε εμάς οι περισσότεροι, οι επιφανέστεροι και πιο δημιουργικοί προέρ-χονταν –μία, δύο, το πολύ τρεις γενιές πίσω– από μικροαστικά αλλά και λαϊκά ή αγροτικά στρώματα. Με θυσίες των γονιών τους μορ-φώθηκαν και με σκληρή εργασία οι ίδιοι, χάρη στην έμφυτή τους επιδίωξη «αριστείας» ξεχώρισαν στην πολιτική, τις επιχειρήσεις, τις επιστήμες και τις τέχνες. Δεν εδραίωσαν «μεγαλοαστική τάξη» λόγω της κοινωνικής κινητικότητας που επικρατούσε πάντα στον τόπο μας και αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα της κοινωνικής μας δομής. Αποκτούσαν, όμως, αστική συνείδηση ακολουθώντας λόγω κοινωνικής αλληλεπίδρα-σης προηγηθέντα πρότυπα.

Με αστικές αρετές έζησε όλη η κοινωνία μας και στην ύπαιθρο και στις πόλεις, διαμορφωμένη από τη θεωρία του «Κοινωνικού Συμβολαίου» του Ρουσσώ, που επικράτησε στις δυτικές κοινωνίες μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Οικειοθελής περιορισμός της επιδίω-ξης του «ιδίου» συμφέροντος, προς χάριν του «κοινού». Στην πράξη αυτό απαιτούσε τήρηση των νόμων και ορισμένων βασικών κοινω-νικών αρχών και ηθικών εντολών, όπως είναι η αποδοχή της ιεραρ-χίας, ο σεβασμός του δημόσιου χρήματος και της περιουσίας των άλλων, η κοσμιότητα στη συναναστροφή και η εγκράτεια στον βίο.

Η μεγαλύτερη ζημία την οποία υπέστη η συγκρότηση του νεοελ-ληνικού κράτους στην πρόσφατη ιστορία του είναι από την εγκαθί-δρυση της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών. Εκτός από όλα τα άλλα που της καταμαρτυρούν, είναι και η μη ορατή σε πολ-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

25

λούς ζημία στον κοινωνικό μας ιστό. Κατέλυσαν καταρχήν οι ίδιοι οι πραξικοπηματίες την έννοια της ιεραρχίας στο πιο ιεραρχημένο τμήμα του κράτους, τον στρατό. Όταν την 21η Απριλίου 1967 ξή-λωναν τις επωμίδες των ανωτέρων τους, επέφεραν ανεπανόρθωτη ζημία στο κύρος όχι μόνο του στρατού αλλά και κάθε Έλληνα, έν-στολου ή μη, επιφορτισμένου με την τήρηση της απαραίτητης τάξης στον τομέα του. Από την ώρα που, για παράδειγμα, μετά την απο-κατάσταση της δημοκρατίας το 1974, τη λεγόμενη Μεταπολίτευ-ση, οι αστυνομικοί έγιναν «μπάτσοι», πάψαμε να αστυνομευόμα-στε με την καλή έννοια του όρου, όπως σε ανάλογου πολιτιστικού και οικονομικού επιπέδου ευρωπαϊκές χώρες. Παράλληλα με τις πρωτοφανούς πρωτογονισμού και «κιτς» γελοιότητας γιορτές τους γύρω από το «Ελλάς-Ελλήνων-Χριστιανών» και το «Πατρίς-Θρη-σκεία-Οικογένεια», γελοιοποίησαν τις λεγόμενες «αστικές αρετές» σε τέτοιο σημείο, που από το 1974 και μετά όλες θεωρήθηκαν, όχι μόνο από την Αριστερά αλλά και ευρύτερα, «δεξιά πράγματα».

Γόνιμο έδαφος προσέφερε και η από αρχαιοτάτων χρόνων διευ-ρυμένη «παρά τοις Έλλησι» έννοια της ελευθερίας, η οποία συ-μπεριλάμβανε και τη μη τήρηση των νόμων. Παραμείναμε λαός άναρχος. Η παραβατικότητα συνεχίστηκε ατιμώρητη ή και επι-βραβευόμενη από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Ο βαθ-μός αποδοχής του δικαιακού πλαισίου που μας επιβαλλόταν κατά καιρούς, από την περί δικαίου κοινωνική μας συνείδηση παραμένει ένα από τα ανοιχτά ακόμη θέματα έρευνας για νομικούς και κοινω-νιολόγους. Παρά το γεγονός ότι είμαστε ένα κοσμοϊστορικό έθνος, συγκρινόμενοι ως κράτος με τα αντίστοιχα δυτικοευρωπαϊκά, αλλά και πολλά γειτονικά βαλκανικά, υστερούσαμε πάντοτε στο επίπεδο της νομιμότητας και της συνακόλουθης κοινωνικής ποιότητας.

Τα φαινόμενα αυτά εξελίχθηκαν ανεξέλεγκτα κατά τη Μεταπο-λίτευση. Παρά τα τεράστια οφέλη της στη διαμόρφωση μιας σύγ-χρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στο κοινωνικό επίπεδο εμ-

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ

26

φανίστηκαν φαινόμενα κατάλυσης των δομών μιας ως έναν βαθμό ιεραρχημένης κοινωνίας, καθώς και αλλαγής των κανόνων κοινω-νικής αλληλεπίδρασης που προϋπήρχαν. Ακόμη και συντηρητικοί πολιτικοί με το κλίμα αισιοδοξίας και ανοχής που επικράτησε μετά την πτώση της Δικτατορίας, απέτυχαν να προστατεύσουν την κοινω-νία με ασφαλιστικές δικλείδες για τη διατήρηση της κοινωνικής της δομής. Άφησαν καταρχήν το Σύνταγμα του 1975 ανοχύρωτο από διάταξη που θα προέβλεπε κυρώσεις προς τα αναγνωριζόμενα από το άρθρο 29.1 ως συστατικά του πολιτεύματος κόμματα για τη μη τήρηση της επιταγής –στο ίδιο άρθρο– ότι «η οργάνωση και η δρά-ση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημο-κρατικού πολιτεύματος». Στη συνέχεια καταλύθηκε η ιεραρχία στα ΑΕΙ προς όφελος βασικά των κομματικών φοιτητικών νεολαιών, αρχικά με την «ασυλία» από το 1974 και αργότερα με τον περίφημο πρώτο «Νόμο-πλαίσιο» (Ν. 1268/82), που επέτρεπε την εμπλοκή τους στην εκλογή και των πρυτανικών ακόμη αρχών. «Νομοθετή-θηκε» η δημοτική γλώσσα με παράλληλη περικοπή των ωρών δι-δασκαλίας των αρχαίων ελληνικών, με αποτέλεσμα να απολέσουν οι μαθητές τις ρίζες των λέξεων που χρησιμοποιούσαν και να μην καταλαβαίνουν ούτε την καθαρεύουσα των μεγάλων συγγραφέων μας του 19ου αιώνα, όπως π.χ. του Παπαδιαμάντη. Παράλληλα, η κοινωνική ποιότητα της χώρας επιβαρύνθηκε κατά ανεπανόρθωτο τρόπο κυρίως μετά το 1981. Και ενώ ήταν μεν ωφέλιμη το 1982 η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης της περιόδου 1941-1944 από την κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου, που σήμανε ουσιαστικά –και πρακτικά, μέσω συντάξεων– την αποκατάσταση της Αριστε-ράς από την εποχή του Εμφυλίου, έβλαψε όμως ανεπανόρθωτα η ανοχή σε αήθεις συμπεριφορές σε ό,τι αφορά το δημόσιο χρήμα και την κοινωνική συμπεριφορά. Η μεν δημοκρατία «βάθεψε», αλλά η κοινωνία άρχισε να εξαχρειώνεται. Μερίδα της ταύτισε τις αστικές αρετές με την «αστική ιδεολογία», η οποία κατά τους μαρξιστές δη-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

27

λώνει ιδέες και θεωρίες που εξυπηρετούν την αστική τάξη και τον καπιταλισμό διαιωνίζοντας ταξικές διακρίσεις, στις οποίες αποδό-θηκε η υστέρηση της χώρας. Από αυτούς και τους απογόνους τους προέκυψε το σημερινό αριστερό-δεξιό συνονθύλευμα, το οποίο, αφού αναβίωσε εσκεμμένα και διαστρεβλωμένα τον Εμφύλιο, πολι-τεύτηκε με διχαστικά και ρεβανσιστικά συνθήματα καταδιώκοντας την αστική τάξη, γεγονός με δυνητικά απρόβλεπτες καταστροφικές εξελίξεις στο μέλλον.

Είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι η κοινωνία στον τόπο αυτό δεν απέκτησε ταξικές διακρίσεις. Αντίθετα, ήταν πάντα ένα ισχυρό «χωνευτήρι» και χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τον εποίκη-σαν ανά τους αιώνες ομογενοποιήθηκαν. Διαπιστωμένο ήδη στην αρχαιότητα με την ισοκράτεια ρήση «και μάλλον Έλληνας καλεί-σθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας» διαμορφώνει τον χαρακτήρα τών κατά καιρούς κατοί-κων του. Ο βιολογικός γονότυπος (DNA), σύμφωνα με πρόσφατες κοινωνικές και βιολογικές μελέτες, αν εκτεθεί για κάποιο χρονικό διάστημα σε επαφή με ισχυρό πολιτιστικό περιβάλλον, αποκτά και τον λεγόμενο φαινότυπο, τον αποκαλούμενο και «cultural DNA». Είναι αξιοσημείωτο πόσες αρετές, όπως η αριστεία, η αλληλεγγύη, η φιλοξενία, αλλά και πόσα ελαττώματα, όπως ο κοινωνικός φθό-νος, η κακεντρέχεια και η συκοφαντική μομφή, επιζούν. Ο Φθόνος, ο Κόρος και ο Μώμος, θεοποιημένοι στην αρχαιότητα, διατηρού-νται ακόμη στον τόπο αυτό στη μακρόχρονη ιστορία του. Με αυτή τη ματιά παρουσιάζω και τη δική μου «αστική» εμπειρία σε τούτο το βιβλίο.

Θερμότατες ευχαριστίες θέλω να απευθύνω στους Γιάννη Πα-παδόπουλο και Κατερίνα Τριανταφύλλου του ιστορικού εκδοτικού οίκου «Εκδόσεις Παπαδόπουλος» για την έκδοση του πονήματός μου στη σειρά «Σύγχρονη Ιστορία»· επίσης ευχαριστίες στη Συλβί Ρηγοπούλου, τον Μάνο Μπονάνο και τους λοιπούς συνεργάτες του

ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑ

28

εκδοτικού οίκου που συνεισέφεραν στην έκδοση. Ιδιαίτερες εξίσου θερμές ευχαριστίες στη φίλη αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανε-πιστημίου Πελοποννήσου Κωνσταντίνα Μπότσιου, υπεύθυνη της σειράς, για τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις κατά το διά-στημα της συγγραφής του. Θέλω επίσης να μνημονεύσω επιλεκτικά μεταξύ και άλλων καλών φίλων που με παρότρυναν επί έτη στη συγγραφή των αναμνήσεών μου, τους εκλεκτούς δημοσιογράφους Ριχάρδο Σωμερίτη και Κώστα Ιορδανίδη. Τους ευχαριστώ για τις πο-λύτιμες και πολύωρες συζητήσεις ανταλλαγής πληροφοριών, γνώ-σεων και απόψεων για την περίοδο της πρόσφατης ιστορίας μας του ανά χείρας βιβλίου.

Στράτης ΣτρατήγηςΣεπτέμβριος 2018

Κωδ. μηχ/σης 25. 127

www.epbooks.gr

ΣΤΡΑΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΗΣ ΑΣΤΥΓΡΑΦΙΑH ZΩΗ ΜΟΥ, Η ΑΘΗΝΑ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Μια ιστορία λιγότερο ειπωμένη μετά το 1945 είναι η ιστορία του Έλληνα αστού. Ο αστικός τρόπος ζωής αγαπήθηκε και μισήθηκε έντονα μέσα στα μετεμφυλιακά πάθη και τους ιλιγ-γιώδεις μετασχηματισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Αυτό το βιβλίο τον ζωντανεύει μέσα από τη μαρτυρία ενός από τους γνωστότερους Αθη-ναίους αστούς. Ο Στράτης Στρατήγης είναι με διττή έννοια αστός: και βέρος Αθηναίος και οπαδός της αστικής ταυτότητας· στη ζωή και στην πολιτική. Μόνιμος κάτοικος του κέντρου της Αθήνας, ανάμεσα στον Λυκαβηττό και την Ακρόπολη, διακεκριμένος νομι-κός, πολιτικός, βασιλόφρων προοδευτικός, φίλος ή γνωστός διαφόρων και διαφορετικών προσωπικοτήτων της δικής του αθηναϊκής «γειτονιάς» και του κόσμου, ανασυνθέτει τις επιδράσεις που είχαν οι αλλεπάλληλες εσωτερικές και διεθνείς αλλαγές πάνω στο άστυ και τις αντιλήψεις των ανθρώπων του. Με κινηματογραφική μνήμη, κινεί την αφήγηση σε έξι δεκαετίες, από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, για τους οποίους χρημάτισε πρώτος πρόεδρος του «Αθήνα 2004». Σε αυτή τη διαδρομή από το ναδίρ έως το ζενίθ των δυνατοτήτων του ελληνικού κράτους στον 20ό αιώνα, η Αθήνα ξανασυστήνεται στον αναγνώστη ως πολυμορφικό σκηνικό ολοένα συνθετότερων ανθρώ-πινων ιστοριών, μια μικρογραφία της ιστορίας της χώρας.

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική, ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία, με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά. Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα, ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος. Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε. ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ