7ο ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ...

7ο ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

laquoΜουσική λόγος και τέχνεςraquo

Κέρκυρα 30 Οκτωβρίου ndash 1 Νοεμβρίου 2015

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ υπό την αιγίδα της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρείας

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ιωάννης Φούλιας Πέτρος Βούβαρης Κώστας Καρδάμης Κώστας Χάρδας

Συντονίστρια του συνεδρίου Αναστασία Σιώψη Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Επιστημονική επιτροπή του συνεδρίου Πάνος Βλαγκόπουλος Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Νίκος Μαλιάρας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εύη Νίκα-Σαμψών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Χάρης Ξανθουδάκης Ιόνιο Πανεπιστήμιο Νίκος Τσούχλος Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου Πέτρος Βούβαρης Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Κώστας Καρδάμης Ιόνιο Πανεπιστήμιο Γιώργος Κοκκώνης Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου

Νίκος Μπούκας Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ιονίων Νήσων Ιωάννης Φούλιας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

Ιωάννης Φούλιας Πέτρος Βούβαρης Κώστας Καρδάμης και Κώστας Χάρδας (επιμ) 7ο Διατμηματικό Μουσικολογικό Συνέδριο laquoΜουσική λόγος και τέχνεςraquo (Πρακτικά διατμηματικού συνεδρίου υπό την αιγίδα της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρείας Κέρκυρα 30 Οκτωβρίου ndash 1 Νοεμβρίου 2015) Ελληνική Μουσικολογική Εταιρεία Θεσσαλονίκη 2016 Πρώτη έκδοση Νοέμβριος 2016 Η έκδοση έχει σχεδιασθεί εξ αρχής για να κυκλοφορήσει σε ηλεκτρονική μορφή τυχόν έντυπα αντίτυπά της είναι πιθανόν να φέρουν ορισμένες ατέλειες ως προς τον προσανατολισμό ορισμένων σελίδων ή την εκτύπωση έγχρωμων εικόνων είτε πινάκων κοκ ISBN 978-618-82210-1-7 copy ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ httpmusicologymusauthgr

Η μορφή laquoθέμα και παραλλαγέςraquo στη μουσική του Νίκου Σκαλκώτα

Ανάλυση του έργου ldquoKurze Variationen auf ein Bergsthemardquo

από τα 32 κομμάτια για πιάνο

Κώστας Τσούγκρας 1 Εισαγωγή

Ο Νίκος Σκαλκώτας χρησιμοποίησε παραδοσιακό μουσικό υλικό (μελωδικό ή ρυθμικό) σε ένα σημαντικό αριθμό τονικών ή ατονικών έργων αξιοποιώντας μια ευρεία γκάμα συνθετικών τεχνικών για την επεξεργασία των ενσωματωμένων παραδοσιακών στοιχείων Η παρούσα εργασία εξετάζει τις Kurze Variationen auf ein Bergsthema για σόλο πιάνο έναν αντιπρόσωπο της υποκατηγορίας έργων τύπου laquoθέμα και παραλλαγέςraquo που περιλαμβάνει έργα τα οποία παρrsquo ότι βασίζονται σε τροπικές ελληνικές παραδοσιακές μελωδίες είναι ατονικά Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει τα εξής έργα1

ndash Οκτώ παραλλαγές πάνω σε ένα ελληνικό λαϊκό θέμα (8 Variationen uumlber ein griechisches Volksthema για τρίο με πιάνο AK 43 1938)

ndash Σύντομες παραλλαγές πάνω σε ένα βουνίσιο θέμα (Kurze Variationen auf ein Bergsthema αρ 3 από τα 32 Klavierstuumlcke AK 70 1940)

ndash Thema con Variazioni (αρ 1 από την 3η σουίτα για πιάνο AK 73 1940 ή 1941)

ndash Παραλλαγές πάνω στο ρεμπέτικο τραγούδι του Βασίλη Τσιτσάνη ldquoΘα πάω εκεί στην Αραπιάrdquo (δεύτερο μέρος του Κοντσέρτου για δύο βιολιά AK 24 1944-1945)

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η αναλυτική μελέτη της εναρμόνισης της

παραδοσιακής μελωδίας για τη δημιουργία του θέματος του μετασχηματισμού της

κατά τις παραλλαγές ndash ενώ λειτουργεί ως μελωδικός και δομικός πυρήνας μέσα από την τεχνική της αναπτυσσόμενης παραλλαγής ndash και της εξέλιξης της μουσικής υφής κατά την ανάπτυξη της μορφής παραλλαγών Τα αποτελέσματα της ανάλυσης επιχειρούν να ρίξουν φως σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα που αφορούν την μουσική του Νίκου Σκαλκώτα την εξερεύνηση της μορφής παραλλαγών ως μέρος μιας δημιουργικής αντιπαράθεσης μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας

Το υπό ανάλυση έργο γράφτηκε ή ολοκληρώθηκε στις 19 Ιουλίου 1940 κατά τη

διάρκεια μιας ιδιαίτερα παραγωγικής περιόδου ως το τρίτο κομμάτι του γιγαντιαίου έργου 32 Klavierstuumlcke (32 κομμάτια για πιάνο) μιας σουίτας κομματιών χαρακτήρα που γράφτηκαν για να καλύψουν ένα πλήρες πιανιστικό ρεσιτάλ Η πρώτη του

εκτέλεση έγινε από την Μαρίκα Παπαϊωάννου το 1952 ή 19532 ενώ ηχογραφήσεις που εκδόθηκαν σε δίσκους βινυλίου ή ακτίνας έγιναν μέχρι σήμερα από την Μαρίκα Παπαϊωάννου (Philips 1954) τον Γιώργο Χατζηνίκο (Εκδόσεις Νεφέλη 2006) τον Νικόλαο Σαμαλτάνο (BIS 2001 πρώτη ηχογράφηση του πλήρους κύκλου των 32 κομματιών για πιάνο) και την Idith Meshulam (GM Recordings 2004 πλήρης κύκλος

1 Οι τίτλοι και οι χρονολογίες προέρχονται από τον χρονολογικό κατάλογο έργων της Μαντζουράνη

(Mantzourani 2011 379-387) και από το λήμμα του Thornley στο GMO Η συντομογραφία AK δηλώνει τον αριθμό καταλόγου του έργου στο Αρχείο Σκαλκώτα στην Αθήνα

2 Η πληροφορία προέρχεται από τον κατάλογο του Δεμερτζή (1991 97)

36 ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΟΥΓΚΡΑΣ

των 32 κομματιών για πιάνο)3 Το έργο εκδόθηκε το 1962 από την Universal Edition με τον τίτλο ldquoShort Variations (Kurze Variationen No III from 32 Piano Pieces)rdquo και υπάρχουν δύο αυτόγραφα χειρόγραφα ένα πρόχειρο με μολύβι και ένα τελικό με μελάνι και τα δύο βρίσκονται στο Αρχείο Σκαλκώτα στην Αθήνα

Αναφορές και αναλυτικά σχόλια σχετικά με το έργο έχουν βρεθεί σε δημοσιευμένα κείμενα των Γ Χατζηνίκου (2006 101-104) Κ Δεμερτζή (1991 101-102) και C Sirodeau (2001 8 10 11) Στις παραπάνω πηγές γίνεται κυρίως αναφορά στην προέλευση του θέματος και στον χαρακτήρα των παραλλαγών ενώ δεν έχει βρεθεί μια ολοκληρωμένη ανάλυση του έργου κάτι που επιχειρείται στην παρούσα εργασία

Ο πλήρης τίτλος του τρίτου από τα 32 κομμάτια για πιάνο είναι ldquoKurze Variationen auf ein Bergsthema suumldlichen Charakters und praumlgnanter Dissonanzrdquo (ldquoΣύντομες παραλλαγές πάνω σε ένα βουνίσιο θέμα νοτίου χαρακτήρα και χαρακτηριστικής διαφωνίαςrdquo) και έχει τον εξής υπότιτλο ldquoMit dem relativem wolkigem Milieu und der huumlllender Eleganzrdquo (ldquoμε σχετικά νεφελώδη ατμόσφαιρα και μια περιβάλλουσα κομψότηταrdquo) Είναι ίσως διακριτή μια ειρωνική ή περιπαικτική διάθεση εκ μέρους του συνθέτη η οποία εκδηλώνεται τόσο με τους ασυνήθιστα μεγάλους τίτλους υπότιτλους του θέματος και μερικών παραλλαγών όσο και με το περιεχόμενο και τη σοβαροφάνεια των λεκτικών περιγραφών κάτι που επισημαίνουν τόσο ο Δεμερτζής όσο και ο

Χατζηνίκος Η προέλευση του λαϊκού τραγουδιού που λειτουργεί ως αρχικό μελωδικό θέμα δεν είναι εντελώς σαφής παρrsquo ότι ο συνθέτης δηλώνει αυτήν την ιδιότητα στον τίτλο (βουνίσιο θέμα νοτίου χαρακτήρα) Οι Sirodeau (2001 11) Δεμερτζής (1991 101) και Χατζηνίκος (2006 101) αναγνωρίζουν την ενδεχόμενη παραδοσιακή λαϊκή

προέλευση της μελωδίας και τον αντίστοιχο χαρακτήρα αλλά κανείς δεν δίνει πληροφορίες για τον τίτλο ή τους στίχους του παραδοσιακού τραγουδιού Ο Κ Δεμερτζής υποθέτει ότι ο Σκαλκώτας πρέπει να άκουσε τη μελωδία κάπου και να την θυμόταν αλλά ότι το θέμα δεν είναι απαραίτητα ελληνικό Ο Γ Χατζηνίκος υποστηρίζει ότι το θέμα είναι ελληνικό όπως και ο χαρακτήρας των παραλλαγών και ndash σε προφορική επικοινωνία με

τον συγγραφέα του άρθρου τον Ιούνιο του 2013 ndash ότι ο ρυθμός ενδεχομένως παραπέμπει στον ελληνικό χορό τσάμικο ο οποίος έχει ίδιο μετρικό οπλισμό ρυθμικό περιεχόμενο και λεβέντικο χαρακτήρα Τα παραπάνω αφήνουν λοιπόν ανοικτό το ενδεχόμενο η μελωδία να είναι μια λαϊκοφανής ή δημοτικοφανής μελωδία του ίδιου του Σκαλκώτα μεσογειακού

αλλά όχι απαραίτητα ελληνικού χαρακτήρα 2 Ανάλυση των Kurze Variationen

Η ανάλυση έγινε μέσα από τη μελέτη τόσο του χειρογράφου όσο και της έκδοσης

της UE4 (η σύγκριση των δύο εκδοχών ανέδειξε κάποιες ενδιαφέρουσες διαφορές τους βλ το παράρτημα της εργασίας) και εστιάζει στα εξής

ndash στην αρχική μελωδία και στα μορφολογικά δομικά και μοτιβικά χαρακτηριστικά της

ndash στην εναρμόνιση της μελωδίας

ndash στους μετασχηματισμούς της μελωδίας και των μοτιβικών της στοιχείων στις

παραλλαγές

3 Τα στοιχεία των ηχογραφημάτων προέρχονται από τους καταλόγους της Μεγάλης Μουσικής

Βιβλιοθήκης της Ελλάδος laquoΛίλιαν Βουδούρηraquo (httpwwwmmborggr) και του Αρχείου Ελλήνων

Μουσουργών του Θωμά Ταμβάκου (httpwwwtamvakosarchiveblogspotcom) 4 Η σημειωμένη με αναλυτικά σύμβολα παρτιτούρα του έργου που περιλαμβάνεται στο παρόν άρθρο

έγινε από τον συγγραφέα του με βάση το χειρόγραφο και με χρήση του λογισμικού επεξεργασίας

παρτιτούρας Finale

Η ΜΟΡΦΗ laquoΘΕΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣraquo ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΚΑΛΚΩΤΑ 37

ndash στη μουσική υφή και το μοτιβικό περιεχόμενο

ndash στη συνολική μορφή και τις μικροδομές των παραλλαγών

ndash στη δραματική εξέλιξη του έργου και στις κορυφώσεις εκτονώσεις της

ndash σε όποιο άλλο γενικό ή ειδικό χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου κομματιού και πιθανώς και άλλων κομματιών της ίδιας ή παρόμοιας κατηγορίας έργων

Μορφολογική δομή

Το έργο ως μέλος της κατηγορίας laquoθέμα και παραλλαγέςraquo αποτελείται από ένα τετράμετρο θέμα πέντε παραλλαγές του και μία πεντάμετρη coda η οποία επαναφέρει το θέμα διαφοροποιημένο Τα στοιχεία της μορφολογικής δομής του έργου συνοψίζονται στον Πίνακα 1

Τμήματα Μέτρα Tempo μέτρο χαρακτήρας

δυναμική

Υποτμήματα και περιεχόμενο

Θέμα μ 1-4

4 μέτρα q=120

34

p

φράση αποτελούμενη από 2 υποφράσεις με 3

μοτίβα (a b c) 1η υποφράση μ 1-2 μοτίβα a (μ 1) και b (μ 2)

2η υποφράση μ 3-4 μοτίβο c (μ 3-4)

Παραλλαγή I μ 5-14

10 μέτρα

q=180 (q=72-80)

68

con sordino

pp ndash p ndash mf

[μικροδομή διμερής AB]

A μ 5-10 θραυσματική χρήση των 3 μοτίβων σε μια ελεύθερη υφή δύο επιπέδων

B μ 11-14 παραλλαγμένη μη-μεταφερμένη

επανάληψη του θέματος

Παραλλαγή II μ 15-29 15 μέτρα

q=100

34

ordinario quasi lyra

p ndash f

[μικροδομή διμερής AB] A μ 15-19 μετασχηματισμένο και μεταφερμένο

μοτίβο c

B μ 20-23 amp 24-29 επανάληψη της αρχής του A και συνέχεια με αλυσίδες

Παραλλαγή III μ 30-58 29 μέτρα

q=140 (q=120)

24 (38) marcia discreta

p ndash mf ndash f ndash p ndash sub f

[μικροδομή τριμερής ABA΄] A μ 30-37 8μετρη φράση με 3 θραύσματα του

μοτίβου a B μ 38-51 14μετρη επεξεργασία η οποία

περιλαμβάνει 3 θραύσματα του μοτίβου a

A΄ μ 52-58 7μετρη φράση με επαναφορά και ολοκλήρωση του μετασχηματισμένου θέματος

Παραλλαγή IV μ 59-76 18 μέτρα

Andantino (q=ca 84)

44

parodistisch

p ndash sub f ndash (dim) ndash p

[μικροδομή διμερής AB] A μ 59-60 εισαγωγή 1 με νέο μελωδικό

στοιχείο x μ 61-66 παράθεμα του Romance Lied ως νέο

μελωδικό στοιχείο y και η πρώτη του εξέλιξη

B μ 67-68 κορυφοποιητικό παράθεμα του Tango ως νέο μελωδικό στοιχείο z εισαγωγή 2

μ 69-76 παράθεμα του Romance Lied και η

δεύτερη εξέλιξή του και ρευστοποίηση με θραυσματική χρήση του μοτίβου a

Παραλλαγή V μ 77-102 26 μέτρα

Allegro molto vivace

(h=ca 76)

44

f

[μικροδομή τριμερής A1 A2 A3] A1 μ 76-86 πρώτο stretto των μεγεθυμένων

μοτίβων a-b και εξέλιξη (υφή 2 επιπέδων) A2 μ 87-93 δεύτερο stretto των μεγεθυμένων

μοτίβων a-b και εξέλιξη (υφή 3 επιπέδων)

A3 μ 94-102 τρίτο stretto των μεγεθυμένων

μοτίβων a-b και εξέλιξη (υφή 2 επιπέδων 4 φωνών)

3813 13 13 ΚΩΣΤΑΣ13 ΤΣΟΥΓΚΡΑΣ13 13

13

Θέμα-shy‐coda13 μ13 103-shy‐10713 513 μέτρα13

q=12013 13 3413 13 rubato13 13 f13

Παραλλαγμένη13 επανάληψη13 του13 θέματος13 φράση13 αποτελούμενη13 από13 213 υποφράσεις13 με13 313 μοτίβα13 (a13 b13 c)13 1η13 υποφράση13 μ13 103-shy‐10413 μοτίβα13 a13 (μ13 103)13 και13 b13 (μ13 104)13 2η13 υποφράση13 μ13 105-shy‐10713 μοτίβο13 c13

Πίνακας13 113 Μορφολογικός13 σχεδιασμός13 και13 μουσικό13 περιεχόμενο13 13 Θέμα13 q=12013 3413 p13 Φράση13 αποτελούμενη13 από13 213 υποφράσεις13 με13 313 μοτίβα13 (a13 b13 c)13 1η13 υποφράση13 μ13 1-shy‐213 μοτίβα13 a13 (μ13 1)13 και13 b13 (μ13 2)13 2η13 υποφράση13 μ13 3-shy‐413 μοτίβο13 c13 (μ13 3-shy‐4)13 13 Η13 μονοφωνική13 λαϊκή13 ή13 λαϊκοφανής13 μελωδία13 είναι13 η13 βάση13 του13 θέματος13 Η13 πρώτη13 υποφράση13 περιλαμβάνει13 δύο13 μοτίβα13 τα13 a13 (σε13 κίτρινο13 υπόβαθρο)13 και13 b13 (σε13 πράσινο13 υπόβαθρο)13 με13 το13 b13 να13 γίνεται13 αντιληπτό13 ως13 μετασχηματισμός13 13 επεξεργασία13 του13 a13 Το13 μοτίβο13 c13 (σε13 πορτοκαλί13 υπόβαθρο)13 της13 δεύτερης13 υποφράσης13 είναι13 διαφορετικό13 σε13 σχήμα13 αλλά13 όχι13 και13 ως13 προς13 τα13 ρυθμικά13 του13 στοιχεία13 από13 τα13 a13 και13 b13 Τα13 τρία13 μοτίβα13 μπορούν13 να13 σπάσουν13 σε13 μικρότερα13 υπομοτίβα13 που13 χαρακτηρίζονται13 από13 ελάχιστης13 έκτασης13 ρυθμικά13 και13 διαστηματικά13 στοιχεία13 Τα13 διαστήματα13 που13 χρησιμοποιούνται13 στα13 μοτίβα13 a13 και13 b13 είναι13 μικρές13 και13 μεγάλες13 2ες13 που13 δημιουργούν13 μικρές13 3ες13 ενώ13 το13 μοτίβο13 c13 περιέχει13 μεγάλες13 2ες13 και13 μικρές13 3ες13 Ένα13 υπομοτίβο13 με13 μία13 καθαρή13 4η13 μπορεί13 να13 παραχθεί13 από13 το13 μοτίβο13 c13 (βλ13 το13 υπομοτιβικό13 υλικό13 στην13 Εικόνα13 1)13 Από13 αυτό13 το13 μοτιβικό13 και13 υπομοτιβικό13 υλικό13 προκύπτει13 όλο13 το13 ρυθμικό13 υλικό13 του13 έργου13 μέσα13 από13 μετασχηματιστικές13 διεργασίες13 και13 την13 τεχνική13 της13 αναπτυσσόμενης13 παραλλαγής13 όπως13 θα13 φανεί13 στην13 συνέχεια13 της13 ανάλυσης13 13

13

13

13 Εικόνα13 113 Το13 Θέμα13 και13 η13 φραστική-shy‐μοτιβική13 του13 δομή13

13 13 Η13 λαϊκή13 μελωδία13 είναι13 διατονική13 (με13 μόνο13 μία13 διαβατική13 χρωματική13 νότα)13 [σολ13 ndash13 λα13 ndash13 σι13 ndash13 ντο13 ndash13 (ντο-shy‐δίεση)13 ndash13 ρε13 ndash13 μι]13 και13 καταλήγει13 στο13 φθογγικό13 της13 κέντρο13 σολ13 Μια13 πλήρης13 αρμονική13 ανάλυση13 του13 θέματος13 είναι13 εφικτή13 μέσα13 από13 την13 αναγωγική13 ανάλυση13 της13 μελωδίας13 και13 της13 εναρμόνισής13 της13 (βλ13 Εικόνα13 2)13 Η13 μελωδία13 έχει13 τονικές13 αναφορές13 ακόμη13

a b c

Η13 ΜΟΡΦΗ13 laquoΘΕΜΑ13 ΚΑΙ13 ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣraquo13 ΣΤΗ13 ΜΟΥΣΙΚΗ13 ΤΟΥ13 ΝΙΚΟΥ13 ΣΚΑΛΚΩΤΑ13 13 3913 13

13

και13 μια13 θεμελιώδη13 γραμμή13 τύπου13 ^3-shy‐2-shy‐113 Η13 εναρμόνιση13 βασίζεται13 σε13 τρία13 διαφορετικά13 αλλά13 σχετιζόμενα13 σύνολα13 τα13 επτάχορδα13 set13 113 [σολ-shy‐δίεση13 λα13 σι13 ντο13 ρε13 μι13 φα]13 (7-shy‐3213 αρμονική13 ελάσσονα)13 και13 set13 213 [ντο-shy‐δίεση13 ρε13 μι-shy‐ύφεση13 φα13 σολ13 λα13 σι-shy‐ύφεση]13 (7-shy‐30)13 και13 το13 οκτάχορδο13 set13 313 [φα-shy‐δίεση13 σολ13 λα13 σι-shy‐ύφεση13 ντο13 ρε-shy‐ύφεση13 μι-shy‐ύφεση13 μι]13 (8-shy‐2813 οκτατονική13 κλίμακα)13 Τα13 set13 113 και13 213 έχουν13 μεγάλη13 συγγένεια13 (σχέση13 R113 όλες13 οι13 φθογγικές13 τάξεις13 κοινές13 εκτός13 από13 μία)513 και13 χρησιμοποιούνται13 σε13 εναλλαγή13 είτε13 στις13 πλήρεις13 μορφές13 τους13 είτε13 στις13 περικομμένες13 ή13 μεταφερμένες13 μορφές13 τους13 Κάθε13 μέτρο13 τείνει13 να13 δημιουργεί13 ατελή13 χρωματικά13 συναθροίσματα613 (το13 μ13 113 δεν13 έχει13 φα-shy‐δίεση13 το13 μ13 213 δεν13 έχει13 σι-shy‐ύφεση13 το13 μ13 313 δεν13 έχει13 φα-shy‐δίεση13 σολ-shy‐δίεση13 ντο13 και13 το13 μ13 413 δεν13 έχει13 σολ-shy‐δίεση13 σι13 ρε13 φα)13 αλλά13 κάθε13 υποφράση13 (μ13 1-shy‐213 και13 μ13 3-shy‐4)13 δημιουργεί13 ένα13 πλήρες13 12φθογγο13 συνάθροισμα13 13

13

13

13 Εικόνα13 213 Αρμονική13 ανάλυση13 του13 Θέματος13

13 Παραλλαγή13 I13 q=18013 (q=72-shy‐80)13 6813 con13 sordino13 pp13 ndash13 p13 ndash13 mf13 [μικροδομή13 διμερής13 AB]13 A13 μ13 5-shy‐1013 θραυσματική13 χρήση13 των13 313 μοτίβων13 σε13 μια13 ελεύθερη13 υφή13 δύο13 επιπέδων13 B13 μ13 11-shy‐1413 παραλλαγμένη13 μη-shy‐μεταφερμένη13 επανάληψη13 του13 θέματος13 13 Η13 Παραλλαγή13 Ι13 (Εικόνα13 3)13 είναι13 μια13 σύντομη13 και13 γρήγορη13 μινιατούρα13 (το13 tempo13 στο13 χειρόγραφο13 είναι13 q=18013 ενώ13 στην13 έκδοση13 της13 UE13 q=72-shy‐80)13 σε13 διμερή13 μικροδομή13 με13 χαρακτήρα13 βαλς13 σε13 6813 και13 με13 ένδειξη13 con13 sordino13 Το13 μέρος13 Α13 είναι13 μια13 ελεύθερη13 επεξεργασία13 του13 υπομοτιβικού13 υλικού13 με13 τέσσερις13 διακριτές13 και13 αναγνωρίσιμες13 13 513 13 Στην13 θεωρία13 της13 ατονικής13 αρμονίας13 του13 Allen13 Forte13 (The13 structure13 of13 Atonal13 Music13 1973)13 υπάρχουν13 τέσσερα13 είδη13 σχέσεων13 ομοιότητας13 μεταξύ13 συνόλων13 της13 ίδιας13 τάξης13 μεγέθους13 η13 μέγιστη13 ομοιότητα13 φθογγικής13 τάξης13 (Rp)13 η13 ελάχιστη13 ομοιότητα13 διαστηματικής13 τάξης13 (R0)13 η13 μέγιστη13 ομοιότητα13 διαστηματικής13 τάξης13 μέσω13 αμοιβαίας13 αντικατάστασης13 (R1)13 και13 η13 μέγιστη13 ομοιότητα13 διαστηματικής13 τάξης13 χωρίς13 αμοιβαία13 αντικατάσταση13 (R2)13

613 13 Ο13 όρος13 συνάθροισμα13 αποτελεί13 απόδοση13 του13 όρου13 aggregate13 και13 δηλώνει13 το13 σύνολο13 των13 1213 χρωματικών13 φθογγικών13 τάξεων13


13

εμφανίσεις13 των13 μοτίβων13 a13 b13 και13 c13 Για13 αυτό13 το13 τμήμα13 έχει13 γίνει13 μια13 πλήρης13 αρμονική13 ανάλυση13 μέσω13 κατάτμησης13 σε13 φθογγικά13 σύνολα13 η13 οποία13 δείχνει13 ότι13 όλα13 τα13 σύνολα13 που13 χρησιμοποιούνται13 είναι13 υποσύνολα13 του13 αρχικού13 υλικού13 και13 αποκαλύπτει13 μια13 προδιάθεση13 για13 συγκεκριμένα13 σύνολα13 και13 συνηχήσεις13 [014]13 [016]13 [0347]13 συγχορδίες13 από13 τρίτες13 και13 τέταρτες13 Η13 κύρια13 διεργασία13 εναρμόνισης13 είναι13 η13 αποφυγή13 κοινών13 φθόγγων13 μεταξύ13 συνόλων13 που13 ακούγονται13 ταυτόχρονα13 κάθετα13 ή13 οριζόντια13 έτσι13 ώστε13 να13 επιτευχθεί13 μέγιστη13 χρωματικότητα13 Παρομοίως13 όλο13 το13 μοτιβικό13 υλικό13 που13 χρησιμοποιείται13 στην13 δίφωνη13 αντίστιξη13 προέρχεται13 από13 το13 αρχικό13 υλικό13 του13 θέματος13 Το13 μέρος13 Β13 είναι13 μια13 παραλλαγμένη13 μη-shy‐μεταφερμένη13 επανάληψη13 του13 θέματος13 με13 μερική13 ανταλλαγή13 φωνών13 αλλά13 με13 χρήση13 διαφορετικής13 μουσικής13 υφής13 και13 δυναμικής13 13 χαρακτήρα13 Η13 μινιατούρα13 ενσωματώνει13 μια13 κορύφωση13 έκφρασης13 που13 χαρακτηρίζεται13 από13 ένα13 σταδιακό13 crescendo13 από13 pp13 σε13 mf13 μέχρι13 την13 επανεμφάνιση13 του13 θέματος13 και13 μια13 ρυθμική13 εκτόνωση13 μέσω13 ritenuto13 και13 κορώνας13 13

13 Εικόνα13 313 Ανάλυση13 της13 Παραλλαγής13 Ι13

13 Παραλλαγή13 II13 q=10013 3413 ordinario13 quasi13 lyra13 p13 ndash13 f13 [μικροδομή13 διμερής13 AB]13 A13 μ13 15-shy‐1913 μετασχηματισμένο13 και13 μεταφερμένο13 μοτίβο13 c13 B13 μ13 20-shy‐2313 amp13 24-shy‐2913 επανάληψη13 της13 αρχής13 του13 A13 και13 συνέχεια13 με13 αλυσίδες13 13 Η13 Παραλλαγή13 ΙΙ13 (Εικόνα13 4)13 είναι13 πιο13 αργή13 λυρική13 σε13 χαρακτήρα13 (ο13 συνθέτης13 σημειώνει13 ότι13 οι13 συγχορδίες13 του13 αριστερού13 χεριού13 πρέπει13 να13 παιχθούν13 ldquoquasi13 lyrardquo)13 και13 έχει13 υφή13 δύο13 επιπέδων13 Η13 μικροδομή13 είναι13 και13 πάλι13 διμερής13 (ΑΒ)13 με13 το13 Β13 να13 έχει13 διπλάσια13

a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)

Theme (T0-untransposed) with exchange of part-writing

a

b

c

con sordino


13

έκταση13 από13 το13 Α13 Στο13 μέρος13 Α13 η13 λυρική13 μελωδία13 σχηματίζεται13 από13 την13 μεταφορά13 την13 μεγέθυνση13 και13 το13 διαστηματικό13 μετασχηματισμό13 των13 μοτίβων13 c13 και13 a13 συνοδευόμενων13 από13 την13 αρμονία13 του13 θέματος13 και13 από13 παράλληλες13 ελάσσονες13 συγχορδίες13 Το13 μέρος13 Β13 αρχίζει13 με13 μια13 επανάληψη13 του13 Α13 με13 ανταλλαγή13 φωνών13 και13 συνεχίζει13 με13 τρεις13 δίμετρες13 ακολουθίες13 που13 προκύπτουν13 από13 το13 προηγούμενο13 υλικό13 και13 εισάγουν13 επιπλέον13 το13 μοτίβο13 b13 Οι13 δίμετρες13 μελωδίες13 που13 οδηγούν13 την13 εξέλιξη13 συναντώνται13 σε13 τρεις13 διαφορετικές13 εκδοχές13 ως13 προς13 την13 εσωτερική13 τους13 διαστηματική13 δομή13 [0123]13 [0134]13 και13 [0135]13 Η13 παραλλαγή13 κλείνει13 με13 το13 υπομοτίβο13 της13 μικρής13 3ης13 το13 οποίο13 είναι13 η13 βάση13 των13 μελωδικών13 υποφράσεων13 Η13 μινιατούρα13 και13 πάλι13 περικλείει13 μια13 διαδικασία13 κορύφωσης13 της13 αισθητικής13 έντασης13 αρχίζοντας13 από13 p13 και13 φτάνοντας13 απότομα13 σε13 f13 στο13 ενδέκατο13 από13 τα13 1513 μέτρα13 της13 περίπου13 στην13 αναλογία13 της13 χρυσής13 τομής13 13

13 Εικόνα13 413 Ανάλυση13 της13 Παραλλαγής13 ΙΙ13

13 Παραλλαγή13 III13 q=14013 (q=120)13 2413 (38)13 marcia13 discreta13 p13 ndash13 mf13 ndash13 f13 ndash13 p13 ndash13 sub13 f13 [μικροδομή13 τριμερής13 ABA΄]13 A13 μ13 30-shy‐3713 8μετρη13 φράση13 με13 313 θραύσματα13 του13 μοτίβου13 a13 B13 μ13 38-shy‐5113 14μετρη13 επεξεργασία13 η13 οποία13 περιλαμβάνει13 313 θραύσματα13 του13 μοτίβου13 a13 A΄13 μ13 52-shy‐5813 7μετρη13 φράση13 με13 επαναφορά13 και13 ολοκλήρωση13 του13 μετασχηματισμένου13 θέματος13 13 Η13 Παραλλαγή13 ΙΙΙ13 (Εικόνα13 5)13 έχει13 ένα13 διακριτικό13 χαρακτήρα13 εμβατηρίου13 (Marcia13 discreta)13 γρήγορο13 tempo13 (στο13 χειρόγραφο13 το13 tempo13 είναι13 q=14013 ενώ13 στην13 έκδοση13 της13 UE13 q=120)13 υφή13 τριών13 επιπέδων13 και13 μια13 τριμερή13 μικροδομή13 (ΑΒΑ΄)13 Στο13 μέρος13 Α13 το13 μοτίβο13 a13 εμφανίζεται13 σε13 κάθε13 ένα13 από13 τα13 τρία13 επίπεδα13 σε13 διαφορετικές13 μεταφορές13 και13 συνοδεύεται13 από13 χαρακτηριστικά13 σχήματα13 από13 καθαρές13 4ες13 και13 μικρές13 3ες13 Το13 μέρος13 Β13

E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]

(same harmonyas theme)

exchange ofpart-writing

parallel minor chords

sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13

είναι13 μια13 ελεύθερη13 επεξεργασία13 του13 προηγούμενου13 υλικού13 που13 περιέχει13 τρεις13 εμφανίσεις13 του13 μοτίβου13 a13 μαζί13 με13 σχήματα13 μικρών13 3ων13 Παρατηρούνται13 δύο13 ενδιαφέροντα13 στοιχεία13 μια13 παροδική13 αλλαγή13 μέτρου13 από13 2413 σε13 3813 που13 συνδυάζεται13 με13 μεγέθυνση13 του13 μοτίβου13 η13 οποία13 υποδηλώνει13 τον13 ελληνικό13 χορό13 καλαματιανό13 και13 ένα13 σύντομο13 παράθεμα13 του13 Tango13 στο13 μ13 5013 (αρ13 1413 από13 τα13 3213 κομμάτια13 για13 πιάνο13 βλ13 και13 Παραλλαγή13 IV)13 Το13 μέρος13 Α΄13 αρχίζει13 με13 μια13 επανάληψη13 του13 μέρους13 Α13 (η13 οποία13 όμως13 εισάγει13 και13 το13 μοτίβο13 b)13 και13 τελειώνει13 με13 την13 μεγέθυνση13 13 μετασχηματισμό13 του13 μοτίβου13 και13 μέτρο13 7813 Σε13 αντίθεση13 με13 τις13 προηγούμενες13 παραλλαγές13 εδώ13 τείνει13 να13 χρησιμοποιηθεί13 μια13 αψιδωτή13 εξέλιξη13 της13 δυναμικής13 (τα13 μέρη13 Α13 είναι13 σιγανά13 ενώ13 το13 μέρος13 Β13 δυνατό)13 η13 οποία13 όμως13 ανατρέπεται13 από13 τα13 τρία13 τελευταία13 μέτρα13 (sub13 f)13 13

13

13 13

(quartalharmony)

extensive use of minor 3rd motif (from c subphrase)also perfect 4th as accompaniment (also from c)

minor and major 3rds as either melodic or harmonic intervals (originating from c subphrase)

augmentation of a

pre-quotationof Tango

78 meter (kalamatianos)


13

13 Εικόνα13 513 Ανάλυση13 της13 Παραλλαγής13 ΙIΙ13

13 Παραλλαγή13 IV13 Andantino13 (q=ca13 84)13 4413 parodistisch13 p13 ndash13 sub13 f13 ndash13 (dim)13 ndash13 p13 [μικροδομή13 διμερής13 AB]13 A13 μ13 59-shy‐6013 εισαγωγή13 113 με13 νέο13 μελωδικό13 στοιχείο13 x13 13 μ13 61-shy‐6613 παράθεμα13 του13 Romance13 Lied13 ως13 νέο13 μελωδικό13 στοιχείο13 y13 και13 η13 πρώτη13 του13 εξέλιξη13 B13 μ13 67-shy‐6813 κορυφοποιητικό13 παράθεμα13 του13 Tango13 ως13 νέο13 μελωδικό13 στοιχείο13 z13 εισαγωγή13 213 13 μ13 69-shy‐7613 παράθεμα13 του13 Romance13 Lied13 και13 η13 δεύτερη13 εξέλιξή13 του13 και13 ρευστοποίηση13 με13 θραυ-shy‐σματική13 χρήση13 του13 μοτίβου13 a13 13 13 Η13 Παραλλαγή13 IV13 (Εικόνα13 6)13 είναι13 η13 μορφολογική13 και13 εκφραστική13 κορύφωση13 του13 κομματιού13 καθώς13 περιέχει13 αρκετούς13 διαφορετικούς13 χαρακτήρες13 και13 διαθέσεις13 ακραίες13 διακυμάνσεις13 δυναμικής13 και13 μεγαλύτερη13 διάρκεια13 (όχι13 αριθμό13 μέτρων)13 καθώς13 και13 πιο13 εκτεταμένο13 μοτιβικό13 μετασχηματισμό13 και13 ανάπτυξη13 Ο13 Σκαλκώτας13 περιγράφει13 την13 παραλλαγή13 αυτή13 ως13 laquoπαρωδίαraquo13 ndash13 δικαιολογημένα13 όπως13 θα13 δούμε13 Η13 μικροδομή13 μπορεί13 να13 περιγραφεί13 ως13 εκτεταμένη13 διμερής13 ΑΒ13 Το13 μέρος13 Α13 αρχίζει13 με13 μια13 δίμετρη13 εισαγωγή13 (μ13 59-shy‐60)13 που13 περιέχει13 το13 σχηματισμό13 μια13 νέας13 μελωδίας13 (μοτίβο13 x)13 μέσα13 από13 το13 χειρισμό13 ενός13 θεματικού13 υπομοτίβου13 Η13 συνέχεια13 (μ13 61-shy‐66)13 εισάγει13 μια13 νέα13 μελωδία13 (μοτίβο13 y)13 το13 οποίο13 σχετίζεται13 με13 τα13 τρέχοντα13 υπομοτίβα13 αλλά13 είναι13 ουσιαστικά13 ένα13 παράθεμα13 του13 Romance13 Lied13 του13 21ου13 κομματιού13 της13 σουίτας13 Η13 μελωδία13 συνοδεύεται13 από13 ένα13 ρυθμικό13 σχήμα13 τύπου13 habanera13 που13 θυμίζει13 καντάδα13 (ζακυνθινή13 κατά13 τον13 Γ13 Χατζηνίκο13 200613 101)13 ένα13 είδος13 ελαφράς13 μουσικής13 πολύ13 δημοφιλές13 στην13 Ελλάδα13 του13 μεσοπολέμου13 και13 εδώ13 βρίσκεται13 ίσως13 το13 στοιχείο13 της13 παρωδίας13 που13 δηλώνεται13 στον13 υπότιτλο13 της13 παραλλαγής13 Η13 νέα13 μελωδία13 αλληλεπιδρά13 με13 τα13 μοτίβα13 a13 b13 x13 ενώ13 μετασχηματίζεται13 περαιτέρω13 Το13 μέρος13 Β13 αρχίζει13 απότομα13 με13 sub13 f13 και13 ακόμη13 ένα13 παράθεμα13 το13 νέο13 μοτίβο13 z13 παρrsquo13 ότι13 σχετίζεται13 με13 το13 μοτίβο13 a13 γίνεται13 αντιληπτό13 ως13 διαφορετικό13 και13 παραπέμπει13 στο13 θέμα13 του13 Tango13 του13 14ου13 κομματιού13 της13 σουίτας13 Αυτό13 είναι13 ένα13 εκφραστικά13 13 αισθητικά13 σημαντικό13 σημείο13 καθώς13 το13 μ13 6713 αντιστοιχεί13 στην13 χρυσή13 τομή13 όλου13 του13 κομματιού13 (ως13 προς13 την13 κατά13 προσέγγιση13 υπολογιζόμενη13 διάρκειά13 του)13 Το13 υπόλοιπο13 του13 μέρους13 Β13 είναι13 μια13 εντατικοποιημένη13 και13 μετασχηματισμένη13 επανεμφάνιση13 του13 μέρους13 Α13 που13 περιλαμβάνει13 την13 εισαγωγή13 την13 μελωδία13 του13 Romance13 Lied13 και13 την13 σταδιακή13 ρευστοποίησή13 του13 η13 οποία13 περιέχει13

78


13

θραυσματική13 χρήση13 των13 μοτίβων13 a13 και13 b13 Και13 πάλι13 υπάρχει13 αψιδωτή13 εξέλιξη13 δυναμικής13 13 έκφρασης13 αυτή13 τη13 φορά13 δραματικά13 ενισχυμένη13 και13 ολοκληρωμένη13 13

13

13 Εικόνα13 613 Ανάλυση13 της13 Παραλλαγής13 ΙV13

13 Παραλλαγή13 V13 Allegro13 molto13 vivace13 (h=ca13 76)13 4413 f13 [μικροδομή13 τριμερής13 A113 A213 A3]13 A113 μ13 76-shy‐8613 πρώτο13 stretto13 των13 μεγεθυμένων13 μοτίβων13 a-shy‐b13 και13 εξέλιξη13 (υφή13 213 επιπέδων)13 A213 μ13 87-shy‐9313 δεύτερο13 stretto13 των13 μεγεθυμένων13 μοτίβων13 a-shy‐b13 και13 εξέλιξη13 (υφή13 313 επιπέδων)13 A313 μ13 94-shy‐10213 τρίτο13 stretto13 των13 μεγεθυμένων13 μοτίβων13 a-shy‐b13 και13 εξέλιξη13 (υφή13 213 επιπέδων13 13 413 φωνών)13

y b

a

yx

Romance Lied quotation

Habanera-Tango patternminor 3rds forming diminished 7th chords x

y

x

zTango quotation

y

y a b yfree transformation and liquidation of motives full quotation as codetta


13

13 Η13 τελευταία13 παραλλαγή13 (Εικόνα13 7)13 είναι13 πολύ13 γρήγορη13 (το13 tempo13 της13 έκδοσης13 UE13 είναι13 h=ca13 7613 ενώ13 στο13 χειρόγραφο13 υπάρχει13 μόνο13 λεκτική13 περιγραφή)13 ζωντανή13 και13 έντονη13 με13 δυναμική13 forte13 και13 χωρίς13 αλλαγές13 tempo13 διατηρώντας13 το13 βήμα13 και13 το13 επίπεδο13 της13 δυναμικής13 μέχρι13 την13 επιστροφή13 του13 θέματος13 στην13 coda13 Η13 μικροδομή13 είναι13 τριμερής13 13 παραλλακτική13 (A113 A213 A3)13 και13 περιλαμβάνει13 τρεις13 διαφορετικές13 εξελίξεις13 της13 ίδιας13 ιδέας13 της13 μίμησης13 σε13 stretto13 Το13 μέρος13 A113 περιέχει13 το13 πρώτο13 δίφωνο13 stretto13 μιας13 μελωδίας13 που13 προκύπτει13 από13 τα13 μεγεθυμένα13 μοτίβα13 a13 και13 b13 και13 την13 εξέλιξή13 του13 μέσα13 από13 τη13 χρήση13 παράλληλων13 διαστημάτων13 μικρής13 3ης13 Στο13 μέρος13 Α213 το13 προηγούμενο13 stretto13 μεταφέρεται13 σε13 διπλή13 αντίστιξη13 και13 εξελίσσεται13 με13 τρίφωνη13 αντίστιξη13 Το13 μέρος13 Α313 επανεισάγει13 τη13 μεταφορά13 του13 πρώτου13 stretto13 αλλά13 τώρα13 με13 διπλές13 παράλληλες13 μικρές13 3ες13 ως13 μια13 τετράφωνη13 μουσική13 υφή13 δύο13 επιπέδων13 και13 κορυφώνεται13 με13 μια13 αλληλουχία13 οκτώ13 επτάφωνων13 συνηχήσεων13 των13 οποίων13 οι13 επάνω13 φωνές13 δημιουργούν13 τριτόδμητες13 συγχορδίες13 που13 λειτουργούν13 ως13 γέφυρα13 για13 την13 coda13 13

13

13

[Stretto 1]

motif a with parallel minor 3rds

[Stretto 2] (double counterpoint of Stretto 1 with transposition)

octatonic elements


13

13 Εικόνα13 713 Ανάλυση13 της13 Παραλλαγής13 V13

13

Coda13 q=12013 3413 rubato13 f13 Παραλλαγμένη13 επανάληψη13 του13 θέματος13 φράση13 αποτελούμενη13 από13 213 υποφράσεις13 με13 313 μοτίβα13 (a13 b13 c)13 1η13 υποφράση13 μ13 103-shy‐10413 μοτίβα13 a13 (μ13 103)13 και13 b13 (μ13 104)13 2η13 υποφράση13 μ13 105-shy‐10713 μοτίβο13 c13 13 13 Η13 coda13 (Εικόνα13 8)13 επανεισάγει13 το13 θέμα13 στο13 ίδιο13 tempo13 και13 με13 τον13 ίδιο13 χαρακτήρα13 αλλά13 σε13 υψηλότερο13 επίπεδο13 δυναμικής13 (f)13 και13 ρεζίστρου13 οδηγώντας13 σε13 μια13 έντονη13 ολοκλήρωση13 του13 κομματιού13 Μια13 σημαντική13 διαφορά13 είναι13 ότι13 η13 coda13 εκτείνεται13 σε13 513 μέτρα13 αντί13 για13 413 καθώς13 το13 τελευταίο13 μέτρο13 είναι13 μια13 μεταφορά13 του13 οκτατονικού13 υλικού13 του13 τέταρτου13 μέτρου13 (oct313 pcset)13 κατά13 μία13 κατιούσα13 καθαρή13 5η13 δίνοντας13 έτσι13 μια13 επιπλέον13 αίσθηση13 πτωτικής13 κατάληξης13 13 ολοκλήρωσης13

13 Εικόνα13 813 Ανάλυση13 της13 Coda13

D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3

[Stretto 3] (with parallel minor 3rds)

4-voice 2 layers

a b

octatonic octatonic5th down

c


3 Συνθετικά χαρακτηριστικά του έργου

Μοτιβική επεξεργασία ndash Αναπτυσσόμενη παραλλαγή

Στο έργο διαπιστώνεται εκτεταμένη χρήση μοτιβικής επεξεργασίας και μοτιβικού μετασχηματισμού έτσι ώστε το μοτιβικό και υπομοτιβικό υλικό να ανανεώνεται συνεχώς αποδίδοντας νέες εκφάνσεις σε κάθε παραλλαγή χωρίς ποτέ να χάνει τα βασικά του χαρακτηριστικά Η πρακτική αυτή παραπέμπει στην τεχνική της αναπτυσσόμενης παραλλαγής (developing variation)7 Στην Εικόνα 9 επιχειρείται η ανάδειξη αυτής της διεργασίας μέσω της παράθεσης του μοτιβικού και υπομοτιβικού υλικού του θέματος και των παραλλαγών Προτιμήθηκε να μην γίνει προσπάθεια ακριβούς ταυτοποίησης της προέλευσης του κάθε μοτιβικού στοιχείου αλλά απλή παράθεση και επισήμανση λόγω του ότι τα στοιχεία αυτά συνδέονται μεταξύ τους και προκύπτουν από έναν κοινό συναφή μοτιβικό και υπομοτιβικό πυρήνα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η προσθήκη παραθεμάτων στην Παραλλαγή IV τα οποία όμως εμφανίζουν υπομοτιβική συγγένεια με το αρχικό υλικό και ενσωματώνονται με ομαλότητα στην μουσική υφή

Εικόνα 9 Μοτιβικός μετασχηματισμός στις παραλλαγές

7 Η έννοια της αναπτυσσόμενης παραλλαγής αποτελεί βασικό στοιχείο της αντίληψης του Schoenberg

για τη μουσική του Brahms και άλλων συνθετών και υπήρξε βασικό στοιχείο της διδασκαλίας του (βλ

Frisch 1984)


Εξέλιξη μορφής και δυναμικής

Η εξέλιξη του κομματιού συνδέεται με τα ζητήματα του σχεδιασμού της μορφής και του σχεδιασμού του χαρακτήρα των παραλλαγών και της δυναμικής

Ως προς τον σχεδιασμό της μορφής παρατηρείται ότι το θέμα και η coda είναι σχεδόν πανομοιότυπα οπότε η συνολική μορφή είναι κυκλική Οι παραλλαγές εξελίσσονται από μικρότερες σε μεγαλύτερες σε διάρκεια μέχρι την άφιξη της Παραλλαγής IV η οποία αποτελεί την εκφραστική κορύφωση του έργου και κατόπιν σταδιακά μικραίνουν μέχρι το τέλος του δημιουργώντας έναν αψιδωτό σχεδιασμό8 Παρομοίως η πολυπλοκότητα των μικροδομών αυξάνει καθώς το έργο εξελίσσεται προς τις Παραλλαγές IV και V

Ως προς τον σχεδιασμό του χαρακτήρα και της δυναμικής εξέλιξης παρατηρείται ότι κάθε παραλλαγή έχει ένα διαφορετικό χαρακτήρα και διάθεση κάτι που αποδίδει πλούσια υφολογική ποικιλία Επιπλέον ενώ κάθε παραλλαγή είναι ημιαυτόνομη ως προς το κτίσιμο της έντασης και της εκτόνωσης υπάρχει μια σταδιακή αύξηση της αισθητικής έντασης με τη δραματική κορύφωση στο μέσο της Παραλλαγής IV (χρυσή τομή) μετά από την οποία η ένταση παραμένει σε υψηλό επίπεδο σε όλη την Παραλλαγή V και κορυφώνεται με την επαναφορά του θέματος Έτσι προκύπτει ένα ιεραρχικό πολυεπίπεδο σχέδιο δυναμικών και κορυφώσεων που προσφέρει μια πλούσια αισθητική εμπειρία στον ακροατή

4 Συμπεράσματα

Σύνοψη των συνθετικών και υφολογικών χαρακτηριστικών

Η παρούσα ανάλυση αποκαλύπτει έναν ισορροπημένο συνδυασμό παραδοσιακών

(μορφή θέματος και παραλλαγών λαϊκή μελωδία) και σύγχρονων (χρωματικότητα 20ού αιώνα ελεύθερη ατονικότητα πολυεπίπεδη μουσική υφή) αρχών και τεχνικών Τα συνθετικά και υφολογικά χαρακτηριστικά του έργου μπορούν να συνοψιστούν ως εξής

bull Το θέμα και τα μοτιβικά και υπομοτιβικά του στοιχεία μετασχηματίζονται ποικιλοτρόπως δημιουργώντας συνεχώς νέο υλικό ενώ αυτό διατηρεί τις ρίζες του (αναπτυσσόμενη παραλλαγή) Ουσιωδώς αυτό που πάντα διατηρείται είναι το βασικό σχήμα των αρχικών μοτιβικών μονάδων ενώ όλα τα επιφανειακά στοιχεία

μετασχηματίζονται Έτσι το θέμα είναι ουσιαστικά μια αφηρημένη βασική ιδέα (Grundgestalt) και μια πηγή μοτιβικού υλικού Επίσης συγκεκριμένοι μετασχηματισμοί δημιουργούν παραθέματα άλλων κομματιών της σουίτας

bull Το λαϊκό διατονικό στοιχείο δεν αλλοιώνει τη σύγχρονη προοπτική της σύνθεσης έτσι ώστε αυτό να laquoουδετεροποιείταιraquo και να απορροφάται από τη σύγχρονη επεξεργασία αποδίδοντας ένα νέο συναφές ύφος το οποίο δεν αντιστοιχεί στην εθνική μουσική που γραφόταν από τους έλληνες συνθέτες της ίδιας περιόδου

bull Η εναρμόνιση πηγάζει από την τάση για δημιουργία ελεύθερης χρωματικότητας Τα

συναθροίσματα σχηματίζονται από μικρότερα φθογγικά σύνολα ή διαστηματικά κύτταρα που προκύπτουν από την αρχική εναρμόνιση του θέματος κυρίως τα φθογγικά σύνολα [014] [0347] [016] και [0134] ενώ συγκεκριμένα διαστήματα (κυρίως μικρές 3ες και μεγάλες 7ες) χρησιμοποιούνται συχνότερα ndash κάθετα ή οριζόντια ndash ως συνοδεία Η αρμονία είναι ελεύθερα ατονική (όχι σειραϊκή) αλλά με δεδομένα αρμονικά χαρακτηριστικά και υπαινιγμούς φθογγοκεντρικότητας

bull Η εξέλιξη της μορφής βασίζεται στην ποικιλομορφία των μουσικών στιλ στην εξέλιξη προς μεγαλύτερες και πολυπλοκότερες μικροδομές και στη σταδιακή αύξηση της δραματικής έντασης που οδηγεί σε τοπικές ή συνολικές κορυφώσεις

8 Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην ερμηνεία του Γ Χατζηνίκου (2006) οι διάρκειες των τμημάτων είναι οι

εξής 12΄΄ ndash 25΄΄ ndash 37΄΄ ndash 46΄΄ ndash 113΄΄ ndash 73΄΄ ndash 17΄΄


Η μορφή παραλλαγών στη μουσική του Νίκου Σκαλκώτα

Μια σύντομη σύγκριση τεσσάρων πιανιστικών έργων του Σκαλκώτα σε μορφή παραλλαγών (15 μικρές παραλλαγές Passacaglia Θέμα και παραλλαγές από την 3η σουίτα για πιάνο Kurze Variationen) θα ήταν χρήσιμη σε αυτό το σημείο Στις 15 μικρές παραλλαγές (1927) ο Σκαλκώτας χρησιμοποιεί ως θέμα ένα μινιμαλιστικό αρμονικό και ρυθμικό υλικό (4 φθογγικά σύνολα και 2 ρυθμικά σχήματα) τα οποία παραμένουν σταθερά μέσα από 15 δραματικές αλλαγές χαρακτήρα (βλ ανάλυση στο Mantzourani 2011 182-185) Το ίδιο συμβαίνει και στην Passacaglia (1940 αρ 15 από τα 32 κομμάτια για πιάνο) όπου το θέμα είναι μία μη-μεταφερόμενη 11φθογγη σειρά και 6 σταθερά αρμονικά πεδία αλλά σε μια σημαντικά μεγαλύτερη κλίμακα έντασης βάθους έκφρασης και τεχνικής αρτιότητας (βλ ανάλυση στο Τσούγκρας 2011) Στο Θέμα και παραλλαγές από την 3η σουίτα για πιάνο (1940 ή 1941) το θέμα είναι επίσης μια παραδοσιακή μελωδία Όμως σε αυτό το έργο δεν χρησιμοποιείται η ρυθμική μοτιβική διάσταση του θέματος και παραμένει σε χρήση μόνο η διαστηματική του δομή η οποία ενσωματώνεται στις παραλλαγές ως ένα είδος δομικού cantus firmus (βλ ανάλυση στο Tsougras 2014) Συνοψίζοντας στις Kurze Variationen κάθε παραλλαγή είναι μια αυτόνομη μινιατούρα με τον δικό της εξελικτικό σχεδιασμό ενώ όλες μοιράζονται ένα κοινό μοτιβικό πυρήνα οι 15 μικρές παραλλαγές είναι ένα κομμάτι κοντά στην κλασική έννοια της μορφής laquoθέμα και παραλλαγέςraquo όπου οι παραλλαγές ακολουθούν την αρχική αρμονία φραστική δομή και αριθμό μέτρων του θέματος η Passacaglia είναι ένας τύπος συνεχών παραλλαγών όπως δηλώνει και ο τίτλος και στο Θέμα και παραλλαγές από την 3η σουίτα για πιάνο το θέμα

χρησιμοποιείται ως ένα μισοκρυμμένο cantus firmus μέσα στις παραλλαγές οι οποίες είναι μορφολογικά μη ολοκληρωμένες και δεν αποτελούν αυτόνομες μικροδομές

Η μορφή παραλλαγών αποτέλεσε συχνή αφετηρία εξερεύνησης μέσα στον 20ό αιώνα

(βλ και Sisman λήμμα ldquoVariationsrdquo στο GMO) και είναι μια από τις αγαπημένες του Νίκου Σκαλκώτα καθώς συναντάται σε αρκετά από τα ατονικά του έργα Η παρούσα εργασία αποκαλύπτει ότι ο συνθέτης εξερεύνησε το πλήρες εύρος των συνθετικών επιλογών μέσα

στο δεδομένο πλαίσιο πάντα ισορροπώντας με επιτυχία μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας και μη επαναπαυόμενος σε μια παγιωμένη συνθετική laquoλύσηraquo στη διάρκεια της δημιουργικής του διαδρομής Απαιτείται βέβαια ανάλυση περισσότερων έργων και περαιτέρω έρευνα για μια μελλοντική πληρέστερη συζήτηση πάνω στα ζητήματα που

έχουν τεθεί και ιδιαίτερα στο ζήτημα της πάλης ή συμφιλίωσης μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας στη μουσική του σημαντικού έλληνα συνθέτη Σημείωση

Η παρούσα εργασία αφιερώνεται στη μνήμη του πιανίστα μαέστρου και παιδαγωγού Γιώργου Χατζηνίκου (1923-2015) του οποίου η ερμηνευτική προσέγγιση στο συγκεκριμένο έργο ndash ένα από τα αγαπημένα έργα των πιανιστικών του ρεσιτάλ ndash υπήρξε σημείο αφετηρίας και κίνητρο για την αναλυτική διερεύνησή του

Βιβλιογραφία

Frisch Walter (1984) Brahms and the Principle of Developing Variation Berkeley

University of California Press

Mantzourani Eva (2011) The Life and Twelve-Tone Music of Nikos Skalkottas Farnham

Ashgate

Sirodeau Christophe (2000) ldquoThe 32 Pieces for pianordquo στο ένθετο του CD Nikos Skalkottas 32 Pieces for Piano 4 Etudes Suite no 1 ndash Nikolaos Samaltanos piano BIS CD11331134 σ 7-14


Sisman Elaine ldquoVariationsrdquo στο Grove Music Online httpwwwoxfordmusiconlinecom (πρόσβαση 8 Αυγούστου 2016)

Thornley John ldquoNikos Skalkottasrdquo στο Grove Music Online httpwwwoxfordmusic onlinecom (πρόσβαση 8 Αυγούστου 2016)

Tsougras Costas (2014) ldquoNikos Skalkottasrsquos Thema con Variazioni (thegraveme grec populaire) from Suite for Piano no 3 ndash An analytical and compositional approachrdquo στο Nikos Maliaras (επιμ) Proceedings from the international conference ldquoThe National Element in Musicrdquo (Athens 18-20 January 2013) Athens National and Kapodistrian University of Athens Faculty of Music Studies σ 267-287

Δεμερτζής Κωστής (1991) Ο Νίκος Σκαλκώτας ως συνθέτης μουσικής για πιάνο σόλο Χαλκίδα Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χαλκίδας

Τσούγκρας Κώστας (2011) ldquoΗ Passacaglia για σόλο πιάνο του Νίκου Σκαλκώτα Παράδοση και καινοτομία σε ισορροπίαrdquo Πολυφωνία 18 σ 7-28

Χατζηνίκος Γιώργος (2006) Νίκος Σκαλκώτας Μια ανανέωση στην προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας Αθήνα Νεφέλη

Παράρτημα

Κατά την μελέτη του έργου διαπιστώθηκαν κάποιες διαφορές μεταξύ του χειρογράφου και της έκδοσης της Universal οι οποίες θεωρήθηκε σκόπιμο να συμπεριληφθούν στο παράρτημα του άρθρου καθώς αφορούν σημαντικά στοιχεία της ερμηνείας και της αντίληψης της μορφής του έργου Αυτές είναι οι εξής

ndash μ 1 2 3 17 24 25 29 103 104 105 Τα σύμβολα του αρπισμού είναι ενιαία για τα δύο πεντάγραμμα στο χειρόγραφο ενώ χωρίζονται σε αρπισμούς δεξιού και αριστερού χεριού στην έκδοση Πρόκειται για λάθος της έκδοσης καθώς ο ενιαίος αρπισμός δηλώνει διαφορετική εκτελεστική ερμηνεία

ndash μ 2 Στον 3ο χρόνο του μέτρο υπάρχει φα-δίεση στην έκδοση ενώ υπάρχει φα στο χειρόγραφο Πρόκειται πιθανότατα για λάθος του χειρογράφου διότι το φα-δίεση υπάρχει σε όλες τις άλλες εμφανίσεις του θέματος

ndash μ 15 Στην αρχή της Παραλλαγής ΙΙ υπάρχει στο χειρόγραφο η ένδειξη Ordinario η οποία απουσιάζει από την έκδοση Πρόκειται για λάθος της έκδοσης καθώς αυτή η ένδειξη αναιρεί το con sordino της προηγούμενης παραλλαγής

ndash μ 51 Ο φθόγγος σι-ύφεση στον πρώτο χρόνο βρίσκεται στο κάτω πεντάγραμμο στην έκδοση ενώ στο πάνω πεντάγραμμο στο χειρόγραφο Πρόκειται για αλλαγή που διευκολύνει την εκτέλεση και δεν είναι λάθος

ndash μ 73 Στο πάνω πεντάγραμμο υπάρχει ως χαμηλότερος φθόγγος το ρε ενώ στο χειρόγραφο είναι το μι Πρόκειται για λάθος της έκδοσης καθώς ο φθόγγος είναι κρατημένος από το προηγούμενο μέτρο

ndash μ 74 Στο κάτω πεντάγραμμο 4ος χρόνος υπάρχει ντο στην έκδοση ενώ στο χειρόγραφο ντο-δίεση Πρόκειται για λάθος της έκδοσης καθώς το ντο-δίεση είναι χαρακτηριστικό στοιχείο του θέματος

ndash μ 77 Στην αρχή της Παραλλαγής V υπάρχει σύμβολο κομμένου χρόνου στην έκδοση ενώ στο χειρόγραφο δεν υπάρχει αλλαγή μετρικού οπλισμού Το σύμβολο αυτό μπορεί να οδηγήσει λανθασμένα σε υπερβολικά γρήγορη εκτέλεση της παραλλαγής αυτής

Επιπλέον στην έκδοση υπάρχουν ενδείξεις δυναμικής και tempo που δεν υπάρχουν στο χειρόγραφο και οι οποίες έχουν τοποθετηθεί από τον επιμελητή της σε παρενθέσεις Σε κάποιες περιπτώσεις όμως η ερμηνεία σύμφωνα με τις ενδείξεις αυτές έχει επίπτωση στην αντίληψη της μορφής του έργου Πχ στο τέλος των παραλλαγών Ι και ΙΙ η έκδοση έχει p ενώ στο χειρόγραφο δεν υπάρχει κάτι τέτοιο και αν εκτελεστεί αφαιρεί μέρος της αίσθησης της συνέχειας προς την επόμενη παραλλαγή

Τα γραφικά της παρούσας ανάλυσης έχουν βασιστεί στο χειρόγραφο συνεπώς έχουν αφαιρεθεί οι επιπλέον ενδείξεις δυναμικής και χρονικής αγωγής και έχουν διορθωθεί τα λάθη που προαναφέρθηκαν

Ιωάννης Φούλιας Πέτρος Βούβαρης Κώστας Καρδάμης και Κώστας Χάρδας (επιμ) 7ο Διατμηματικό Μουσικολογικό Συνέδριο laquoΜουσική λόγος και τέχνεςraquo (Πρακτικά διατμηματικού συνεδρίου υπό την αιγίδα της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρείας Κέρκυρα 30 Οκτωβρίου ndash 1 Νοεμβρίου 2015) Ελληνική Μουσικολογική Εταιρεία Θεσσαλονίκη 2016 Πρώτη έκδοση Νοέμβριος 2016 Η έκδοση έχει σχεδιασθεί εξ αρχής για να κυκλοφορήσει σε ηλεκτρονική μορφή τυχόν έντυπα αντίτυπά της είναι πιθανόν να φέρουν ορισμένες ατέλειες ως προς τον προσανατολισμό ορισμένων σελίδων ή την εκτύπωση έγχρωμων εικόνων είτε πινάκων κοκ ISBN 978-618-82210-1-7 copy ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ httpmusicologymusauthgr














































δυναμική


Θέμα μ 1-4

4 μέτρα q=120

34

p





10 μέτρα

q=180 (q=72-80)

68

con sordino

pp ndash p ndash mf






q=100

34


p ndash f


μοτίβο c



q=140 (q=120)








Andantino (q=ca 84)

44

parodistisch










(h=ca 76)

44

f







13


q=12013 13 3413 13 rubato13 13 f13



13

13



a b c


13


13

13





13




a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)


a

b

c

con sordino


13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα
























































δυναμική


Θέμα μ 1-4

4 μέτρα q=120

34

p





10 μέτρα

q=180 (q=72-80)

68

con sordino

pp ndash p ndash mf






q=100

34


p ndash f


μοτίβο c



q=140 (q=120)








Andantino (q=ca 84)

44

parodistisch










(h=ca 76)

44

f







13


q=12013 13 3413 13 rubato13 13 f13



13

13



a b c


13


13

13





13




a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)


a

b

c

con sordino


13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


q=12013 13 3413 13 rubato13 13 f13



13

13



a b c


13


13

13





13




a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)


a

b

c

con sordino


13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


13

13





13




a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)


a

b

c

con sordino


13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13




a

a

c

b

[014578]

[016]

[016] [0235] [016]

[015]

[0235]

[0347]

[015][014]

[0357][0134]

[0134]

[0235]

[013568]

[0123689]

[0134579]

[013589]

(c subphrase T11)


a

b

c

con sordino


13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13




E-F-G-A [0135] B-C-D-Eb [0134]

E-F-G-A [0135]

F-Gb-G-Ab [0123]

C-D-E-F [0134]




sequence

C-D-E_F-F [01345]

Ordinario


13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


13

13 13

(quartalharmony)



augmentation of a




13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13



78


13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


13



y b

a

yx



y

x

zTango quotation

y



13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


13

13

[Stretto 1]



octatonic elements


13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα












13


13



D B G Eb

C A F D

m3 M3 M3

M3 M3 m3


4-voice 2 layers

a b


c








Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα


















Frisch 1984)































Ashgate









Παράρτημα









































Ashgate









Παράρτημα


















Παράρτημα











7ο ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ...

Documents

Transcript of 7ο ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ...