ΙΣΛ 601 ΔΕΛΗΚΑΡΗ1 ο ΜΑΘΗΜΑ ΣΛΑΒΟΙ•Οι Σλάβοι ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια λαών. Κατοικούσαν στην Ανατολική Ευρώπη από το τέλος της Εποχής του Χαλκού, δηλ. πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια.•Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε σε ποια περιοχή ακριβώς ήταν εγκατεστημένοι οι πρόγονοι των σημερινών Σλάβων διότι υπάρχει έλλειψη πηγών. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες ερμηνείες που προσπάθησαν να εξηγήσουν την απουσία των πηγών για τα σλαβικά φύλα.

Ερμηνείες για τη σιωπή των πηγών σχετικά με τα σλαβικά φύλαΣύμφωνα με τον Πολωνό επιστήμονα H. Lowmianski οι επικρατέστερες θεωρίες είναι οι τρεις:•α. Η διαμόρφωση ενός μέρους του ινδοευρωπαϊκού πληθυσμού σε Σλάβους έγινε με αργό ρυθμό και με χρονική καθυστέρηση σε σχέση με άλλους πληθυσμούς (π.χ. κελτικούς ή γερμανόφωνους) με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να διακρίνουμε (σχετικά με τον τρόπο ζωής, τον υλικό πολιτισμό, τα έθιμα κ.ά.), στοιχεία, αναγνωρίσιμα ως αποκλειστικά χαρακτηριστικά των Σλάβων.•β. Για τον κόσμο του γραπτού κόσμου της Αρχαιότητας που καταλάμβανε την περιοχή της Μεσογείου, οι περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης και βόρεια της στέπας ήταν ένας κόσμος άγνωστος, που κατοικούνταν από μυθικά όντα, με τον οποίο δεν υφίσταντο άμεσες επαφές, αλλά ειδήσεις γι’ αυτόν έφταναν στους αρχαίους συγγραφείς έμμεσα (από δεύτερο ή τρίτο ακόμη χέρι).•γ. Η έλλειψη γραπτών πηγών για τον πολιτισμού των πρώτων σλαβικών φύλων που εγκαταστάθηκαν στην Ευρώπη.

Αρχική Κοιτίδα• Ωστόσο παρόλο που υπάρχει τέτοια έλλειψη πηγών και πληροφοριών, η επιστήμη κατάφερε, με τη βοήθεια της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας και της παλαιοδημογραφίας, να καθορίσει έστω και αδρά το χώρο παραμονής των Σλάβων στην Ανατολική Ευρώπη από τα τέλη της Εποχής του Χαλκού, δηλ. την «αρχική κοιτίδα».•Εικάζεται, λοιπόν, ότι βρισκόταν στην περιοχή που περικλείεται από τους ποταμούς Βιστούλα στα δυτικά, το μέσο ρου του Δνείπερου στα ανατολικά, τα Καρπάθια στο νότο και τους ποταμούς Narev και Πριπέτ στο βορρά, δηλ. στην περιοχή της σημερινής ανατολικής Πολωνίας, δυτικής Ουκρανίας και νοτιοδυτικής Λευκορωσίας.•Οι Σλάβοι είχαν ως γείτονές τους στην αρχική κοιτίδα τους βαλτικούς λαούς στο βορρά, τους Ιλλυριούς και τους Κέλτες στα δυτικά, τους Θράκες στα νότια και τις ιρανικές φυλές στα ανατολικά.•Ο σλαβικός πληθυσμός της αρχικής κοιτίδας (περίπου 700.000-1.300.000 στα τέλη του 5ουμ.Χ. αι.) δεν χωριζόταν σε έθνη και μιλούσε μια σχετικά ενιαία γλώσσα, την οποία η επιστήμη ονομάζει «κοινή σλαβική».

Μετακίνηση Σλάβων•Οι Σλάβοι άρχισαν να μετακινούνται από την αρχική τους κοιτίδα με κατεύθυνση ανατολική, δυτική και νότια τον 6ο αι. και η μετακίνηση αυτή ολοκληρώνεται παντού (εκτός από το χώρο της μετέπειτα Ρωσίας) ως τα τέλη του 8ουμ.Χ. αι.•Τις αιτίες της μετανάστευσης των Σλάβων πρέπει να τις ψάξουμε στις διεργασίες της τελευταίας φάσης της λεγόμενης «μεγάλης μετανάστευσης των λαών», όταν η διέλευση των ασιατικών λαών (των Ούννων στο α΄ μισό του 5ου αι. και κυρίως των Αβάρων έναν αιώνα αργότερα) μέσα από τη στεπώδη ζώνη βορείως του Ευξείνου Πόντου έφερε ανακατατάξεις και κινητοποιήσεις μεταξύ των Σλάβων.

~ 1 ~

•Οι Σλάβοι, στην αρχή, υπήρξαν θύματα της αβαρικής προέλασης, και αργότερα σύμμαχοι των Αβάρων στις εκστρατείες και στις κατακτήσεις τους στο χώρο των Βαλκανίων.

Ιδιαιτερότητες της εξάπλωσης των Σλάβων•Πρέπει να σημειώσουμε ότι η εξάπλωση των Σλάβων, οι οποίοι από την αρχική κοιτίδα τους κατευθύνθηκαν προς τα ανατολικά και βορειοανατολικά, πέραν του Δνείπερου (δηλ. των μετέπειτα Ρώσων, Ουκρανών και Λευκορώσων), είχε μερικές ιδιαιτερότητες.•Φαίνεται ότι δεν γινόταν κατά κύματα, αλλά με έναν συνεχή και σταθερό ρυθμό μετακίνησης μικρών ομάδων Σλάβων αγροτών, οι οποίοι εγκαθίσταντο, χωρίς εμπόδια, ανάμεσα στους ντόπιους πληθυσμούς, βαλτικής και φιννικής προέλευσης.•Ο λόγος της ειρηνικής αυτής διείσδυσης οφείλεται πιθανόν σε δύο γεγονότα. Πρώτον ότι ο θεσμός της εδαφικής κυριαρχίας δεν υφίσταται στους λαούς αυτούς και δεύτερον ότι υπήρχε επάρκεια καλλιεργήσιμων εδαφών.

Δεύτερο ρεύμα Σλάβων•Ένα δεύτερο μεγάλο ρεύμα Σλάβων μετά την εγκατάλειψη της αρχικής κοιτίδας κινήθηκε προς τα δυτικά και εγκαταστάθηκε στην Κεντρική Ευρώπη, από τις Άλπεις ως τη Βαλτική θάλασσα.•Πρόκειται για τους δυτικούς Σλάβους (τους μετέπειτα Πολωνούς, Τσέχους, Σόρβους, Σλοβάκους). Αυτοί αντικατέστησαν τα πολλά γερμανογενή φύλα (Βανδάλους, Βουργουνδίους, Σάξονες, Μαρκομάνους, Γέπιδες, Λογγοβάρδους), τα οποία είχαν εγκαταλείψει, με μικρές μόνο εξαιρέσεις (περίπου 10%), την Κεντρική Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 5ου αι. και ως τα μέσα του 6ου αι.

Εγκατάσταση Σλάβων στην Κεντρική Ευρώπη•Η είσοδος και η εγκατάσταση των Σλάβων στην Κεντρική Ευρώπη άρχισε μάλλον στα τέλη του 5ου αι., μετά δηλ. τη μεγάλη ήττα των Ούννων στην παννονική πεδιάδα (455 μ.Χ.).•Με την άφιξη των Αβάρων και το σχηματισμό του Αβαρικού χαγανάτου στην ίδια περιοχή της Παννονίας (δηλ. στη σημερινή Ουγγαρία) εκατό χρόνια αργότερα (περίπου 560 μ.Χ.), μερικές σλαβικές φυλές προτίμησαν, αντί να παραμείνουν στην αβαρική κυριαρχία, να μετεγκατασταθούν ξανά, αυτήν τη φορά στις λεκάνες των ποταμών Έλβα και Σάαλε μέχρι τη Βαλτική θάλασσα, δηλαδή στη Θουριγγία και στην Πομερανία της σημερινής Γερμανίας.

Τρίτο μεταναστευτικό ρεύμα Σλάβων•Το τρίτο μεταναστευτικό ρεύμα των Σλάβων που κατευθύνθηκε από την αρχική τους κοιτίδα προς τα νότια, τα βαλκανικά και ιδιαίτερα τα βυζαντινά εδάφη, ξεκινά κατά τον 6ο αι.•Για την πορεία της διείσδυσης αυτής μας έχουμε επαρκείς πληροφορίες από τις βυζαντινές πηγές. Στην αρχή, οι επιδρομές των Σλάβων στα νότια του Δούναβη, στην επικράτεια του Βυζαντίου είχαν μόνο προσωρινό χαρακτήρα και οι Σλάβοι γυρνούσαν στα εδάφη τους βόρεια του Δούναβη.•Από τα τέλη όμως του 6ου αι., εγκαθίστανται μόνιμα. Το βυζαντινό κράτος, εξαιτίας της τεράστιας έκτασής του και των πολυμέτωπων αγώνων του, δεν κατάφερε, παρά τις πολεμικές επιτυχίες του στα πεδία των μαχών κατά των Σλάβων και των Αβάρων, να αποτρέψει τη μόνιμη εγκατάσταση των Σλάβων. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, όπως σε αυτή των Σέρβων και Κροατών, η μόνιμη εγκατάσταση έγινε με την πρωτοβουλία των Βυζαντινών.

~ 2 ~

Πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση των σλαβικών φύλων•Το φαινόμενο του σχετικά γρήγορου εκσλαβισμού ενός μεγάλου μέρους της Ευρώπης συσχετίζουν οι ειδικοί με την πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση των σλαβικών φύλων της περιόδου της εξάπλωσης (6ος-8ος αι.).•Η απλούστερη πολιτειακή οργάνωση των Σλάβων σε σχέση με άλλους λαούς της εποχής, που είχε κύριο χαρακτηριστικό την έλλειψη κεντρικής εξουσίας, μαζί με τη συνήθειά τους να κατοικούν σε μικρές κοινότητες διάσπαρτες σε έναν ευρύτερο χώρο, την απουσία πόλεων, τη μικτή αγροτική οικονομία και την προτίμησή τους να διαμένουν σε δασώδεις και βαλτώδεις περιοχές, ταίριαζαν στις συνθήκες της εγκατάστασής τους στις νέες πατρίδες και συνέβαλε στην προσαρμογή και στην επιβίωσή τους.•Μπορούσαν π.χ. σε περίπτωση κινδύνου να αποσύρονται σε δυσπρόσιτα μέρη, έτσι απέφευγαν τον εχθρό και εκμεταλλεύονταν για καλλιέργεια εγκαταλειμμένες ή δύσκολα εκμεταλλεύσιμές περιοχές.•Ήταν, λοιπόν, φυσικό η εικόνα της εγκατάστασης των Σλάβων στην Ευρώπη να μην μείνει σταθερή από τότε έως σήμερα. Σε πολλά μέρη οι Σλάβοι αφομοιώθηκαν (π.χ. στην Ελλάδα, στην περιοχή της σημερινής ΒΑ Γερμανίας, της σημερινής Αυστρίας και Ρουμανίας).

Διαφοροποίηση και διαμόρφωση του σλαβικού πληθυσμού•Η εξάπλωση των Σλάβων στη Νότια, την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη αποτελεί την αρχή της εσωτερικής διαφοροποίησης του σλαβικού πληθυσμού. Η διεργασία αυτή στην οποία επέδρασαν πολλοί παράγοντες, ήταν περίπλοκη και μακροχρόνια.•Στοιχεία οικονομικά, πολιτικά, γεωγραφικά, πολιτιστικά και πληθυσμιακά του περιβάλλοντος χώρου στις νέες τους πατρίδες συνέβαλλαν κάθε φορά στη διαφοροποίηση και διαμόρφωση της εξέλιξης των σλαβικών φύλων σε ξεχωριστά έθνη.

Σλάβοι της Βαλκανικής χερσονήσου•Εμείς καταρχήν θα ασχοληθούμε με τους Σλάβους που εγκαταστάθηκαν νότια του Δούναβη, στη Βαλκανική χερσόνησο.•Οι ιστορικές τύχες αυτών των νότιων Σλάβων διαμορφωθήκαν στον πολιτειακό, κοινωνικό, πνευματικό και υλικό τομέα αρχικά κάτω από την ισχυρή επίδραση της Βυζαντινής και εν μέρει της Φραγκικής αυτοκρατορίας.•Παρόλο που οι Σλάβοι έφτασαν να αποτελούν το πιο πολυάριθμο στοιχείο των Βαλκανίων, ποτέ δεν συγκρότησαν μια ενιαία πολιτική οντότητα, ούτε είχαν μια κοινή ιστορική πορεία. Χαρακτηριστικά της ιστορία τους από τη στιγμή της εγκατάστασής τους στα Βαλκάνια έως σήμερα είναι η προοδευτική διάσπαση και ο κατακερματισμός σε όλο και περισσότερα έθνη.

Γλώσσα•Ενώ οι μεσαιωνικές πηγές παραδίδουν την ύπαρξη τριών σλαβικών λαών στα Βαλκάνια (Σέρβοι, Κροάτες, Βούλγαροι), σήμερα αριθμούνται επτά, αφού προστέθηκαν οι Σλοβένοι, οι Βόσνιοι, οι κάτοικοι του κράτους των Σκοπίων και οι Σέρβοι του Μαυροβουνίου.•Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά τη γλώσσα. Την παλαιοσλαβική γλώσσα του Μεσαίωνα που ήταν κατανοητή σε όλους τους Σλάβους των Βαλκανίων καθώς και στους Σλάβους της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, αντικατέστησαν σήμερα έξι γλώσσες (σλοβενική, κροατική, σερβική, βοσνιακή, βουλγαρική, γλώσσα του κράτους των Σκοπίων).

Θρησκεία•Ένα άλλο στοιχείο που διαφοροποιεί τους Σλάβους των Βαλκανίων είναι η θρησκεία.•Οι περιοχές που κατοικούσαν οι Σλοβένοι και οι Κροάτες ενσωματώθηκαν στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και στον δυτικό πολιτισμό και υιοθέτησαν το λατινικό αλφάβητο.

~ 3 ~

•Αντίθετα, οι Σέρβοι, οι Βούλγαροι και οι κάτοικοι του κράτους των Σκοπίων παρέμειναν στο ανατολικό χριστιανικό δόγμα. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Εκκλησία των Σκοπίων είναι σχισματική. Αυτοί δέχτηκαν έντονη επίδραση από τον βυζαντινό πολιτισμό και γενικότερα την ελληνική παιδεία.•Όπως είπαμε, η κυρίαρχη γλώσσα στο Μεσαίωνα ήταν η παλαιοσλαβική, μια δημιουργία των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου και των μαθητών τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες διάδοσης του χριστιανισμού στους Σλάβους.

Δημιουργία κρατών•Οι πρώτες προσπάθειες των Νοτιοσλάβων για τη δημιουργία κρατών αποδίδονται από τις ιστορικές πηγές στον 9ο αι. Αρχικά επρόκειτο για εφήμερα κρατικά μορφώματα που δεν άντεξαν στο χρόνο, στις εσωτερικές διαμάχες και στις πιέσεις της φραγκικής και βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εξαίρεση υπήρξαν οι Βούλγαροι που ίδρυσαν το λεγόμενο Α΄ Βουλγαρικού κράτους το 681 μ.Χ., οι ηγέτες του οποίου αναδείχθηκαν ισχυρότατοι αντίπαλοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας έως τα τέλη του 10ο αι.•Εκτός από τις δύο μεγάλες αυτοκρατορίες στην Ανατολή και στη Δύση οι περιφερειακές δυνάμεις, η Βενετία και η Ουγγαρία, ανέκοψαν την ενδυνάμωση της Κροατίας, η οποία κατόρθωσε να γίνει μια υπολογίσιμη δύναμη μόνο για τρεις δεκαετίες (1059-1089), όπως θα δούμε παρακάτω.•Την κατιούσα πορεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τα τέλη του 11ο αι. εκμεταλλεύθηκαν οι Βούλγαροι και κατόρθωσαν να σχηματίσουν και πάλι κράτος, το λεγόμενο Β΄ Βουλγαρικό κράτος (1186-1396). Αλλά και οι Σέρβοι δημιούργησαν σταδιακά ένα εκτεταμένο και ισχυρό κράτος υπό τη δυναστεία των Νεμανιδών (1168-1371).

Τούρκικη κατοχή•Τα μεσαιωνικά κράτη των νοτίων Σλάβων δεν κατόρθωσαν να αντισταθούν συνασπισμένα στην προέλαση των Οθωμανών και περιήλθαν βαθμιαία, από τα τέλη του 14ου αι. στην κυριαρχία τους.•Η περίοδος της τουρκικής κατοχής θα διαρκέσει ως τις αρχές του 19ου αι., σε μερικές περιπτώσεις έως τις αρχές του 20ου αι. (με τη συνθήκη του Βερολίνου το 1878 η Σερβία απέκτησε πλήρη ανεξαρτησία και τη διεθνή αναγνώριση, ωστόσο ο χώρος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης δεν έγινε σερβικός αλλά αυστριακός μέχρι το 1918, το Μαυροβούνιο επίσης το 1878 αποκτά την ανεξαρτησία του και η Βουλγαρία γίνεται αυτόνομη ηγεμονία).•Στο διάστημα αυτό η Ορθόδοξη Εκκλησία διατήρησε την ιστορική μνήμη των πιστών της και ανέλαβε, εκτός των εκκλησιαστικών, και τις κοσμικές υποθέσεις του ποιμνίου της απέναντι στις οθωμανικές και από τον 17ο αι. και στις αυστριακές αρχές.

2ο ΜΑΘΗΜΑ

Μεγάλη ή Παλαιά Βουλγαρία•Οι Βούλγαροι κατάγονταν από την Κεντρική Ασία και ανήκαν στην τουρκο-αλταϊκή γλωσσική οικογένεια. Στις αρχές του 5ου αι. κατοικούσαν βόρεια της Αζοφικής θάλασσας ως υποτελείς των Αβάρων. Η σταδιακή μείωση της δύναμης των Αβάρων στις αρχές του 7ου αι. επέτρεψε στους Βουλγάρους να δημιουργήσουν το δικό τους ανεξάρτητο κράτος που έμεινε γνωστό ως Μεγάλη ή Παλαιά Βουλγαρία. Το κράτος αυτό εκτεινόταν στις νοτιορωσικές στέπες μεταξύ του ποταμού Δνείπερου και την Αζοφική θάλασσα.•Ο ηγεμόνας του ονομαζόταν Κοβράτ (ή Κουβράτ) και διατηρούσε καλές σχέσεις με το Βυζάντιο. Ο ίδιος μάλιστα βαπτίστηκε χριστιανός, αν και οι Βούλγαροι παρέμειναν για πολύ καιρό ακόμη ειδωλολάτρες. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος του απένειμε μάλιστα και τον τιμητικό τίτλο του πατρικίου.

~ 4 ~

Ασπαρούχ•Όταν πέθανε ο Κοβράτ (το 642 ή το 650) το κράτος του διασπάστηκε εξαιτίας της πίεσης των Χαζάρων, ενός λαού επίσης τουρκικής καταγωγής. Μια ομάδα Βουλγάρων με αρχηγό τον Ασπαρούχ (ή Ισπερίχ), που ήταν ένας από τους γιους του Κοβράτ μετακινήθηκε δυτικά και εγκαταστάθηκε στις εκβολές του Δούναβη, στο βόρειο δηλ. σύνορο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.•Το 680 περίπου ο Ασπαρούχ διέσχισε το Δούναβη και κατέλαβε τα εδάφη ανάμεσα στο Δούναβη και την οροσειρά του Αίμου. Υπέταξε τότε τους σλαβικούς πληθυσμούς της περιοχής, οι οποίοι είχαν κατεβεί στο γεωγραφικό χώρο της Βουλγαρίας από τον 6ο αι. και μετά. Αυτούς τους σλαβικούς πληθυσμούς τους ενσωμάτωσε στη στρατιωτική του δύναμη.

Ίδρυση Πρώτου Βουλγαρικού κράτους•Οι Βυζαντινοί έπρεπε πλέον να αντιμετωπίσουν σοβαρά τις βουλγαροσλαβικές αυτές επιδρομές. Οι στρατιωτικές τους όμως αποτυχίες τους ανάγκασαν να συνθηκολογήσουν το 681 (αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ΄) και να αναγνωρίσουν το βουλγαρικό κράτος που πλέον υπήρχε στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας. Το έτος 681 θεωρείται ως έτος ίδρυσης του Πρώτου Βουλγαρικού κράτους.

Πρωτοβούλγαροι•Οι Βούλγαροι της περιόδου πριν από και μετά την εγκατάστασή τους στα Βαλκάνια και έως την αφομοίωσή τους από τους Σλάβους, τον 9ο αι., ονομάζονται συμβατικά «Πρωτοβούλγαροι». Με τον όρο αυτό διακρίνονται από τους μεταγενέστερους Βουλγάρους-Σλάβους.•Οι Πρωτοβούλγαροι, αν και αριθμητικά πολύ λιγότεροι από τους Σλάβους, ανέλαβαν την εξουσία στο νέο βουλγαροσλαβικό κράτος κρατώντας τους Σλάβους σε θέση υποταγής. Μέσα όμως σε διάστημα δύο περίπου αιώνων υπήρξε αφομοίωση του πρωτοβουλγαρικού στοιχείου από το πολυπληθέστερο σλαβικό, το οποίο επέβαλε και τη δική του σλαβική γλώσσα.

Α΄ Βουλγαρικό κράτος (681-1018)•Η Βουλγαρία του Ασπαρούχ και των πρώτων διαδόχων του εκτεινόταν και στις δύο πλευρές του Δούναβη, από τον κάτω ρου του Δνείπερου στα βορειοανατολικά έως την οροσειρά του Αίμου στα νότια και από τον Εύξεινο Πόντο στα ανατολικά περίπου μέχρι τη σημερινή πόλη Βιδύνιο στα βορειοδυτικά.•Αρχικά το Βυζάντιο διατηρούσε σχετικά φιλικές σχέσεις με τους Βουλγάρους. Στα χρόνια όμως του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775) η κατάσταση άρχισε να αλλάζει.

Κωνσταντίνος Ε΄•Ο Κωνσταντίνος Ε΄ αντιλήφθηκε ότι το βουλγαρικό κράτος θα εξελισσόταν σε έναν σημαντικό εχθρό της αυτοκρατορίας, γι’ αυτό αποφάσισε να λάβει δραστικά μέτρα. Μερικά από αυτά ήταν:η αύξηση του βυζαντινού πληθυσμού στη Θράκη με τη μεταφορά έμπειρων πολεμικά ανδρών από τη Μ. Ασία, η ενίσχυση των οχυρώσεων και του στρατού καιη εκμετάλλευση των διαφορών που υπήρχαν ανάμεσα στις φιλικά και εχθρικά προσκείμενες στο Βυζάντιο ομάδες στο εσωτερικό της Βουλγαρίας.•Συνολικά ο Κωνσταντίνος Ε΄ εκστράτευσε οκτώ φορές εναντίον των Βουλγάρων. Αν και οι περισσότερες εκστρατείες του ήταν επιτυχείς ωστόσο δεν επέφεραν ουσιαστική αλλαγή και η Βουλγαρία παρέμενε εκτός βυζαντινού ελέγχου.

~ 5 ~

Χάνος Κρούμος•Οι Βούλγαροι ξεκίνησαν την επιθετική δράση τους κατά του Βυζαντίου όταν στην εξουσία ανέβηκε ο χάνος Κρούμος (803-814). Αυτός υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους και ισχυρότερους πολιτικούς και στρατιωτικούς του μεσαιωνικού βουλγαρικού κράτους.•Εκμεταλλεύτηκε την ήττα των Αβάρων από τον Καρλομάγνο το 803 και επεξέτεινε το κράτος του έως το Βελιγράδι και τα Καρπάθια στα βορειοδυτικά και βόρεια και έγινε άμεσος γείτονας της φραγκικής αυτοκρατορίας.

Κρούμοςβ΄•Στα νότια κατέλαβε τη Σόφια (809) που αποτελούσε έως τότε σημαντικό βυζαντινό οχυρό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Α΄ (801-811) επιχείρησε να ανακόψει την πορεία του αλλά δεν το πέτυχε. Κατέλαβε την Πλίσκα την τότε βουλγαρική πρωτεύουσα, αλλά στην επιστροφή έπεσε σε μια ενέδρα του Κρούμου. Ο βυζαντινός στρατός συνετρίβη και ο αυτοκράτορας αιχμαλωτίστηκε και λίγο αργότερα πέθανε.•Ο Κρούμος χρησιμοποίησε το κρανίο του αυτοκράτορα, σύμφωνα με το έθιμο των τουρκοαλταϊκών λαών, ως κύπελλο. Τα επόμενα χρόνια ο Κρούμος συνέχισε τον πόλεμο εναντίον του Βυζαντίου, κυρίεψε περιοχές της Θράκης και το καλοκαίρι του 813 έφτασε να πολιορκήσει την Κωνσταντινούπολη.

Ομουρτάν•Ο θάνατός του το 814 διέκοψε τις προετοιμασίες του για μια νέα εκστρατεία εναντίον της Κωνσταντινούπολης.•Τον Κρούμο διαδέχτηκε ο γιος του Ομουρτάγ (814-831), ο οποίος συνθηκολόγησε με το Βυζάντιο με πολύ ευνοϊκούς όρους.•Ο Ομουρτάγ ασχολήθηκε με την ενίσχυση των συνοριακών γραμμών και την εκτεταμένη ανοικοδόμηση της χώρας και την αναδιοργάνωση της κεντρικής εξουσίας. (Ακολούθησαν οι βασιλείες του Μαλαμίρ και του Πρεσιάν για τις οποίες δε θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά)

Εκχριστιανισμός των Βουλγάρων•Στα μέσα του 9ου αι. η Βουλγαρία έφτασε στη μεγαλύτερη εδαφική της έκταση: απλωνόταν από τον Εύξεινο Πόντο έως την Αδριατική θάλασσα.•Τότε προέκυψε και το θέμα της θρησκείας. Άλλωστε μια ενιαία θρησκεία θα συνέβαλε στην εξουδετέρωση των εθνοτικών εντάσεων ανάμεσα στους Πρωτοβουλγάρους και τους Σλάβους και στην εδραίωση της κεντρικής εξουσίας.•Επίσης ο εκχριστιανισμός θα συνεπαγόταν την αρχή της πολιτισμικής εξέλιξης και τη μετάβαση από τον προφορικό στον γραπτό λόγο. Μέχρι τότε οι Πρωτοβούλγαροι χρησιμοποιούσαν τα ελληνικά γράμματα.•Στη διάδοση του χριστιανισμού στους Βουλγάρους συνεισέφεραν οι βυζαντινοί μοναχοί και αιχμάλωτοι.•Ενδεικτική είναι η περίπτωση του χάνου Κρούμου, ο οποίος το 813, μετά την κατάκτηση της Αδριανούπολης, οδήγησε στη Βουλγαρία περίπου 10.000 χριστιανούς κατοίκους της πόλης αυτής αιχμαλώτους.•Η προσπάθεια των Φράγκων μοναρχών να επηρεάσουν πολιτικά, όπως και του πάπα της Ρώμης να διεισδύσει θρησκευτικά στη Βουλγαρία κατά τη δεκαετία του 860, προκάλεσαν την άμεση αντίδραση του Βυζαντίου που δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να χάσει τη Βουλγαρία από την σφαίρα επιρροής του.

Προσηλυτισμός του Βόρη•Το Βυζάντιο αντέδρασε στρατιωτικά (ο βυζαντινός στρατός βάδισε εναντίον της Βουλγαρίας, ενώ ο στόλος έπλευσε στις ακτές του Εύξεινου Πόντου).

~ 6 ~

•Αυτό το γεγονός καθώς και ο λιμός που είχε πλήξει τη χώρα του ανάγκασαν τον Βούλγαρο ηγεμόνα Βόρη (852-889) να αναθεωρήσει την πολιτική του και να δεχθεί το 865 το βάπτισμα του ίδιου και του λαού του από το Βυζάντιο. (Είχε σταλεί Έλληνας αρχιερέας που τον βάπτισε και του έδωσε το όνομα Μιχαήλ, δηλ. το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα που έγινε ανάδοχός του).•Στην πόλη Μπάλσι κοντά στο Βεράτι της Αλβανίας βρέθηκε επιγραφή στην οποία σημειώνεται: Εβαπτίσθη ο εκ Θεού άρχων Βουλγαρίας Βόρις ο μετονομασθείς Μιχαήλ συν τω εκ Θεού δεδομένων αυτώ έθνει, έτους 6474 ( =865-866).

Διάδοση και ενίσχυση του βυζαντινού πνεύματος•Ο προσηλυτισμός του Βόρη προκάλεσε την αντίδραση των ισχυρών Βούλγαρων βογιάρων που ήταν προσκολλημένοι στις εθνικές τους παραδόσεις.•Η αντίδραση καταπνίγηκε σε μια λυσσαλέα σύγκρουση, όπου αποκεφαλίστηκαν πενήντα δύο βογιάροι. Έτσι η Βουλγαρία μπήκε με τον χριστιανισμό στον κύκλο του πολιτισμένου κόσμου.•Ενώ, λοιπόν, η ειδωλολατρεία αποτελούσε κατά ένα τρόπο φραγμό στην επιρροή του Βυζαντίου, ο χριστιανισμός διευκόλυνε αποτελεσματικά τη διάδοση και την ενίσχυση του βυζαντινού πνεύματος.•Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, το πιο πολιτισμένο και προηγμένο κράτος της εποχής αυτής, μπορούσε εύκολα να επηρεάσει το νέο αυτό κράτος, που δεν είχε αναπτύξει ακόμη δικό του πολιτισμό και εθνική παιδεία, καθώς και να το εντάξει στη σφαίρα επιρροής του.

Κηδεμονία του Βυζαντίου και πολιτικός κίνδυνος•Ο Βόρης προφανώς διέβλεψε τον πολιτικό κίνδυνο που εγκυμονούσε η πνευματική αυτή κηδεμονία του Βυζαντίου, αφού το Βυζάντιο αποσκοπούσε να υπάγει τη νεοσύστατη βουλγαρική Εκκλησία στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.•Γι’ αυτό και ζήτησε να οργανωθεί η Βουλγαρική Εκκλησία σε πατριαρχείο. Βέβαια το Βυζάντιο δεν αποδέχτηκε την επιθυμία του. Επειδή ακριβώς τα κίνητρά του ήταν καθαρά πολιτικά, γι’ αυτό και μόλις είδε ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν ανένδοτη στο σχέδιό του, στράφηκε προς τη Ρώμη και άρχισε διαπραγματεύσεις με τον πάπα.

Φώτειο Σχίσμα•Ο πάπας Νικόλαος Α΄ δέχθηκε αρχικά τις προτάσεις του Βόρη, αφού επιδίωκε διείσδυση της Δυτικής Εκκλησίας σε περιοχές που παραδοσιακά ανήκαν στη σφαίρα της Ανατολικής Εκκλησίας. Έτσι έστειλε δύο επισκόπους και κατώτερο κλήρο, που άρχισαν να εργάζονται για την οργάνωση μιας νέας Εκκλησίας.•Το Βυζάντιο και ο πατριάρχης Φώτιος αντέδρασαν έντονα. Το Βουλγαρικό ζήτημα δημιούργησε μια ρήξη ανάμεσα στην Ανατολική και τη Δυτική Εκκλησία. Αυτή η ρήξη επικράτησε να ονομάζεται στη σύγχρονη ιστοριογραφία ως Φώτειο Σχίσμα (αντικείμενο της διαμάχης ήταν η Εκκλησία της Βουλγαρίας και είχε πολιτικές προεκτάσεις). Ο Φώτιος είχε την αμέριστη υποστήριξη του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ και του καίσαρα Βάρδα.

Σύνοδος Κωνσταντινούπολης•Τον Αύγουστο/Σεπτέμβριο 867 ο Φώτιος συγκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη σύνοδο, στην οποία παρευρέθηκαν οι τοποτηρητές των πατριαρχών Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, ο ίδιος ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ και ο συναυτοκράτορας Βασίλειος.•Η σύνοδος αναθεμάτισε τον πάπα Νικόλαο Α΄ και απέρριψε ως αντικανονικές τις επεμβάσεις της Εκκλησίας της Ρώμης στις υποθέσεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Τη νύκτα όμως της 23-24 Σεπτεμβρίου 867 δολοφονήθηκε ο Μιχαήλ Γ΄ και στο θρόνο ανήλθε ο Βασίλειος Α΄ Μακεδόνας. Η πολιτική αυτή μεταβολή προκάλεσε αλλαγές και στα εκκλησιαστικά πράγματα.

~ 7 ~

8η Οικουμενική Σύνοδος της Δυτικής Εκκλησίας•Ο νέος αυτοκράτορας καθαίρεσε τον Φώτιο και ανέβασε στον πατριαρχικό θρόνο τον Ιγνάτιο και αποκατέστησε τις σχέσεις του με τη Ρώμη.•Την ίδια εποχή στη Ρώμη ο νέος πάπας Αδριανός Β΄ (867-872) καταδίκασε τον Φώτιο. Η σύνοδος που συστήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (και διήρκεσε από τον Οκτώβριο του 869 έως τον Φεβρουάριο του 870 και στην οποία παρευρέθηκαν απεσταλμένοι του πάπα, επικύρωσε την καταδίκη του Φωτίου.•Η Ρώμη θεώρησε πολύ σημαντική τη σύνοδο αυτή, ώστε τη χαρακτήρισε ως οικουμενική. Είναι η 8η Οικουμενική Σύνοδος της Δυτικής Εκκλησίας. Ωστόσο οι θέσεις του Βασιλείου Α΄ σχετικά με τη δικαιοδοσία της Ρώμης και παρά την επιθυμία του για φιλικές σχέσεις με τον πάπα, ταυτίζονταν με αυτές του Μιχαήλ Γ΄, του Βάρδα και του Φωτίου και δεν σκόπευε σε καμιά περίπτωση να θυσιάσει τη Βουλγαρία. Αλλά και ο Βόρης απογοητεύτηκε από τη στάση της Δυτικής Εκκλησίας, αφού αυτή είχε απορρίψει και τους δύο υποψηφίους αρχιεπισκόπους που είχε προτείνει ο ίδιος.

Διάδοχοι του Βόρη•Οπότε ο Βούλγαρος ηγεμόνας αναγκάσθηκε να στραφεί εκ νέου στην Κωνσταντινούπολη και έθεσε το 870 τη Βουλγαρική Εκκλησία υπό τη δικαιοδοσία της Κωνσταντινούπολης. Έτσι χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Πρεσλάβας ο Ιωσήφ ο οποίος μαζί με δέκα επισκόπους στάλθηκε να οργανώσει τη Βουλγαρική Εκκλησία.•Το 889 ο Βόρης αποχώρησε από την εξουσία (έγινε μοναχός) και άφησε διάδοχό του τον γιο του Βλαδίμηρο. Αυτός όμως προσπάθησε σε συνεννόηση με τη βουλγαρική αριστοκρατία (βογιάρους) να επαναφέρει την ειδωλολατρεία. Τότε επέστρεψε ο Βόρης τον ανέτρεψε και τοποθέτησε στο θρόνο του τον γιο του Συμεών.

«Χρυσός αιώνας»•Η βασιλεία του Συμεών έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «χρυσός αιώνας». Με την άνοδό του στο θρόνο (893-927) απέκτησε η Βουλγαρία έναν ηγεμόνα ισάξιο του Κρούμου.•Ο Συμεών είχε περάσει ένα μέρος της παιδικής του ηλικίας στην Κωνσταντινούπολη ως όμηρος. Εκεί απέκτησε την ελληνική παιδεία και γνώση του βυζαντινού πολιτισμού.•Γι’ αυτό και έδωσε μεγάλη σημασία στην πολιτισμική ανάπτυξη του κράτους του. Μετέφερε την πρωτεύουσα της Βουλγαρίας από την Πλίσκα στην Πρεσλάβα και στην εποχή του δημιουργήθηκαν οι δύο γνωστές λογοτεχνικές σχολές της Βουλγαρίας, η σχολή της Αχρίδας και η σχολής της Πρεσλάβας.

Πώς δημιουργήθηκαν οι σχολές της Αχρίδας και της Πρεσλάβας.•Μετά την εκδίωξη των μαθητών του Μεθοδίου από τη Μοραβία μια ομάδα εξορίστων βρήκε καταφύγιο στη Βουλγαρία.•Ο Βόρης αντιλήφθηκε αμέσως τα οφέλη που θα προέκυπταν από την ιεραποστολική δράση των ανθρώπων αυτών στις πρόσφατα προσαρτημένες και μέχρι τότε ακόμη ειδωλολατρικές περιοχές της ΒΔ Μακεδονίας.•Έτσι ύστερα από μια σύντομη διαμονή τους στην Αυλή της Πρεσλάβας στάλθηκαν στην περιοχή της Αχρίδας. Οι γνωστότεροι από τους μαθητές του Μεθοδίου που έδρασαν εδώ ήταν ο άγιος Κλήμης και ο όσιος Ναούμ.

Λογοτεχνική παραγωγή Σχολή της Αχρίδας•Ας μη ξεχνάμε ότι, αν και εκεί τους περίμενε ένα δύσκολο ιεραποστολικό έργο, οι ίδιοι ήταν πλήρως προετοιμασμένοι γι’ αυτό, αφού είχαν στη διάθεσή τους τη σλαβική γλώσσα και τα ήδη μεταφρασμένα στοιχειώδη έργα της εκκλησιαστικής γραμματείας, με τη βοήθεια των οποίων μπορούσαν να διαδώσουν τον πολιτισμό και να κηρύξουν τον Χριστιανισμό.

~ 8 ~

•Έτσι στις αρχές της λογοτεχνικής παραγωγής της σχολής της Αχρίδας βρίσκουμε σχεδόν αποκλειστικά Διδακτικούς λόγους και Ομιλίες, δηλ. ομιλητικά κείμενα που χρησιμοποιούνταν στη Θεία Λειτουργία απευθυνόμενα προς τον παριστάμενο λαό, αλλά και εγκωμιαστικούς λόγους. Στα έργα του αυτά ξεχωρίζουν δύο βασικά μοτίβα. Και συγκεκριμένα βλέπουμε ότι επαναλαμβάνονται συνεχώς προτροπές για τον χριστιανικό τρόπο ζωής και την καταπολέμηση της ειδωλολατρείας και της αποδιδόμενης τιμής στα είδωλα.•Ένα δεύτερο θέμα είναι η αδιάλειπτη προσπάθειά του για την ηθική ανύψωση της κοινωνίας. Δεν αφήνει καμιά ευκαιρία να κηρύξει εναντίον της μέθης, της επιορκίας, της συκοφαντίας και εναντίον εκείνων των σχέσεων που είναι γενικά απαγορευμένες μεταξύ συγκεκριμένων προσώπων. Ωστόσο, διασώθηκαν Ομιλίες του που έχουν διαφορετικό χαρακτήρα και οι οποίες στηρίζονται στη βιβλική παράδοση (π.χ. οι εγκωμιαστικοί λόγοι για τον Ζαχαρία και τη σύλληψη του Ιωάννη Προδρόμου).•Ο Κλήμης αρχικά έδρασε ως διδάσκαλος στην περιοχή της Κουτμιτζινίτζας και ο συνολικός αριθμός των μαθητών του έφτασε τις 3.500 (σύμφωνα με το Βίο του), ενώ το 893 έλαβε το επισκοπικό αξίωμα. Από τους μαθητές αυτούς προήλθαν οι αναγνώστες, οι υποδιάκονοι, οι διάκονοι και οι πρεσβύτεροι που καταρχήν επάνδρωσαν τις ενορίες της επισκοπής του αλλά και της ευρύτερης περιοχής και αργότερα ασχολήθηκαν με τη λογοτεχνική δραστηριότητα.

Σχολή της Πρεσλάβας•Όσον αφορά τη Σχολή της Πρεσλάβας πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Συμεών είχε δημιουργήσει εκεί μια πλούσια βιβλιοθήκη στην οποία εργάζονταν συγγραφείς και μεταφραστές για τη σύνταξη τόσο πρωτότυπων έργων καθώς και για τη μετάφραση ελληνικών έργων στα Βουλγαρικά.•Την Σχολή της Πρεσλάβας χαρακτήριζε μια πολύ μεγαλύτερη ικανότητα προσαρμογής στις πολιτικές και πολιτισμικές ανάγκες και στόχους του αναπτυσσόμενου βουλγαρικού κράτους. Πρέπει να επισημάνουμε ότι παρατηρείται μια βαθμιαία χαλάρωση της κυριλλο-μεθοδιανής παράδοσης, καθώς και όλο και πιο έντονα αποδεκτές βυζαντινές επιδράσεις που έθεταν σε κίνδυνο τις καταβολές του βουλγαρικού πολιτισμού.

Εξέλιξη της σλαβικής λόγιας γλώσσας•Η γλωσσική ανάλυση των έργων της Σχολής της Πρεσλάβας δείχνει ότι η πρόσληψη της κυριλλο-μεθοδιανής ιδέας ενός εθνικού πολιτισμού και η τέλεση της Λειτουργίας σε τοπική γλώσσα σήμαινε κυρίως την εξέλιξη και την τελειοποίηση της σλαβικής λόγιας γλώσσας. Κατά την εποχή αυτή ελληνικές εκφράσεις και λέξεις που είχαν διατηρηθεί στο παλαιότερο στρώμα της σλαβικής πολιτισμικής γλώσσας αντικαθίστανται με συνέπεια από εγχώρια παλαιοβουλγαρικά ισοδύναμα.

Εκπρόσωποι και έργα της Σχολής της Πρεσλάβας•Οι γνωστότεροι εκπρόσωποι της Σχολής της Πρεσλάβας είναι ο Κωνσταντίνος Πρεσλάβας, ο Ιωάννης Έξαρχος, ο μοναχός Χραμπρ.•Ενδεικτικά θα αναφερθώ σε ένα έργο της Σχολής της Πρεσλάβας, την Αλφαβητική προσευχή (Azbučnajamolitva), έργο του Κωνσταντίνου Πρεσλάβας το οποίο παρουσιάζει την εξέλιξη όλων των κυριλλο-μεθοδιανών ιδεωδών. Αυτό προκύπτει από τα χωρία εκείνα, στα οποία γίνεται λόγος για τους Βουλγάρους ως έναν σλαβικό, νέο λαό που ανυπομονεί να λάβει το βάπτισμα και να λατρέψει τον Πατέρα και τον Υιό. Ωστόσο μόνο από τα ευρύτερα συμφραζόμενα προκύπτει ότι αυτό θα έπρεπε να γίνει στη δική τους ιδιαίτερη γλώσσα.

~ 9 ~

Αντικατάσταση της αυτόνομης γλαγολιτικής γραφής από νέα γραφή•Με τη γραμματειακή αυτή δραστηριότητα γίνεται φανερή η πρόθεση να συνεχισθεί μεν η κυριλλομεθοδιανή πολιτισμική πολιτική αλλά και να τελειοποιηθούν οι προσπάθειες ισότητας στον τομέα της γλώσσας.•Ταυτόχρονα όμως μπορεί να παρακολουθήσει κανείς και μια δεύτερη τάση. Σ’ αυτή την εποχή τοποθετείται και η αντικατάσταση της αυτόνομης γλαγολιτικής γραφής από μια νέα γραφή που προήλθε από την ελληνική κεφαλαιογράμματη.•Τουλάχιστον σε σχέση με τη διαμόρφωση της γραφής αυτό σημαίνει μια παρέκλιση από τη κυριλλο-μεθοδιανή παράδοση και συγχρόνως μια προσέγγιση στα βυζαντινά πολιτισμικά πρότυπα.•Τα πρώτα μνημεία της κυριλλικής γραφής στη Βουλγαρία μαρτυρούνται στο τέλος του 9ου αι. και σίγουρα το 931 (αναφέρομαι στην δίγλωσση επιτύμβια επιγραφή από την Πλίσκα (počiti = αναπαύομαι, rab’ = δούλος, mesac’= μήνας, ijanouarij).

Αντιπαραθέσεις για τη νέα γραφή•Το έργο του μοναχού Χραμπρ Περί γραμμάτων (O pismenech) αποτελεί απόηχο των αντιπαραθέσεων για τη νέα γραφή .•Το κείμενο του Χραμπρ αποβλέπει στην υπεράσπιση μιας γραφής. Βέβαια είναι ασαφές και αμφιλεγόμενο από τους επιστήμονες, αν πρόκειται για την υπεράσπιση της γλαγολιτικής, της κυριλλικής ή ακόμη και της ελληνικής γραφής, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως βάση για την καταγραφή της σλαβικής γλώσσας.•Το θεωρητικό υπόβαθρο από το οποίο ξεκινά ο Χράμπρ την απολογία της γλαγολιτικής γραφής (glagol = ρήμα, ρήσι, το λέγειν), στηρίζεται αναμφίβολα στις κυριλλο-μεθοδιανές αρχές.•Το πρόβλημα όλων εκείνων που προσπαθούν να γράψουν στη σλαβική γλώσσα χρησιμοποιώντας ένα ξένο αλφάβητο συνίστατο στο ότι δεν υπήρχαν στη διάθεσή τους αντίστοιχα γραφήματα, τα οποία θα καθιστούσαν δυνατόν να αποδοθούν όλες οι φωνητικές ιδιομορφίες της σλαβικής γλώσσας.•Ο Χραμπρ ξεκινά από τη διαπίστωση ότι η σλαβική, γλαγολιτική γραφή περιέχει 38 γράμματα, ενώ η ελληνική λειτουργεί μόνο με 24 γράμματα.•Έτσι προσπαθεί να εμφανίσει την κυριλλική, παρά τις προσπάθειες προσαρμογής της, ως μια γραφή, προερχόμενη από τα Ελληνικά, όχι αρκετά τροποποιημένη και ανεπαρκώς προσαρμοσμένη στη φωνητική της σλαβικής γλώσσας.•Ωστόσο ο αγώνας του για τη διατήρηση της αρχικής κυριλλο-μεθοδιανής κληρονομιάς δεν είχε καμιά προοπτική επιτυχίας, αφού η σχολή Πρεσλάβας αποδέχθηκε τη νέα γραφή, η οποία κατέστη μόνιμο πολιτισμικό επίτευγμα της βουλγαρικής γραμματείας.

Τσάρος Συμεών (893-927)•Η άνοδος στο θρόνο του τσάρου Συμεών (893-927) συνέβαλλε στην δυναμική ισχύος των Βουλγάρων, οι οποίοι εξελίσσονταν στην πιο αποφασιστική δύναμη στα Βαλκάνια και επεδίωκαν να θέσουν σε κίνδυνο ακόμη και το ίδιο το βυζαντινό κράτος, καταρτίσθηκε έμμεσα μια ιδεολογική αντίληψη για την πολιτική δύναμη του Συμεών.•Σ’ αυτό το επίπεδο έγινε φανερό εντελώς ξεκάθαρα ότι ο Συμεών, ο οποίος μορφώθηκε και μεγάλωσε στο βυζαντινό πολιτισμικό περιβάλλον, παρέλαβε αβίαστα και αυτονόητα τα βυζαντινά πρότυπα και τα τροποποίησε σύμφωνα με τους βουλγαρικούς στόχους.

Βουλγαρο-βυζαντινή αυτοκρατορία•Ο τίτλος του ως τσάρου των Ρωμαίων και των Βουλγάρων καθώς και το γεγονός ότι σκόπευε να ανακηρύξει την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα του νέου βασιλείου του μετά τη συντριβή της βυζαντινής αυτοκρατορίας, φαίνεται να προδίδει ότι η ιδεολογική του αντίληψη ήταν μια μίμηση.

~ 10 ~

•Δεν επρόκειτο δηλ. για την ίδρυση ενός ισχυρού βουλγαρικού κράτους, αλλά για την αντικατάσταση ενός παγκόσμιου βασιλείου με ένα άλλο υπό βουλγαρική κυριαρχία. Η μιμητική αντίληψη του Συμεών εξυπηρετούσε φανερά ένα ανταγωνιστικό σχέδιο.•Ο Συμεών προσπάθησε να οργανώσει τη Βουλγαρία κατά το πρότυπο του Βυζαντίου και φιλοδοξούσε να κατακτήσει το Βυζάντιο, να δημιουργήσει μια βουλγαρο-βυζαντινή αυτοκρατορία και να αναδείξει τον εαυτό του σε αυτοκράτορα.

Σύγκρουση του Συμεών με το Βυζάντιο•Αιτία της πρώτης σύγκρουσης του Συμεών με το Βυζάντιο ήταν μερικά δυσμενή μέτρα για το βουλγαρικό εμπόριο που έλαβαν οι Βυζαντινοί (ο Συνεχιστής του Θεοφάνους μας πληροφορεί σχετικά). Επειδή οι προσπάθειες για συνδιαλλαγή απέτυχαν ο Συμεών κήρυξε τον πόλεμο το 894.•Στην πρώτη φάση του πολέμου (894-904) ο Συμεών με συνεχείς επιδρομές κατέστρεψε και λεηλάτησε πόλεις και φρούρια της Θράκης αλλά και την ύπαιθρο χώρα.•Το Βυζάντιο ζήτησε για αντιπερισπασμό τη βοήθεια των Ούγγρων (ώστε όπως λέει στα «Τακτικά» ο Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός, «μη εκόντες οι Ρωμαίοι Χριστιανοί Χριστιανών Βουλγάρων αίμασιχραίνοιντο».

Νίκη των Βουλγάρων το 896 και υπογραφή ειρήνης•Οι Ούγγροι εισέβαλαν στη Βουλγαρία, λεηλάτησαν τη χώρα και νίκησαν τους Βουλγάρους. Ο Συμεών αναγκάστηκε να αρχίσει διαπραγματεύσεις με το Βυζάντιο.•Παράλληλα όμως για να εξουδετερώσει τους Ούγγρους συμμάχησε με ένα άλλο τουρκικό λαό τους Πετσενέγκους και τους έστρεψε εναντίον τους, ενώ εκείνος εκστράτευσε και πάλι εναντίον της Θράκης.•Τελικά η ειρήνη υπογράφηκε μετά τη νίκη των Βουλγάρων στο Βουλγαρόφυγο το 896, αλλά για τους όρους δεν έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες.

Νέες εκστρατείες του Συμεών•Η ειρήνη δεν διήρκεσε πολύ. Ο Συμεών άρχισε νέες εκστρατείες και κατέλαβε φρούρια του θέματος του Δυρραχίου.•Κατά την πολιορκία της Θεσσαλονίκη από τους Άραβες το 904, ο Συμεών επιχείρησε να επωφεληθεί από την ήττα των Βυζαντινών και τη μεγάλη καταστροφή και να καταλάβει την πόλη.•Ο Λέων Χοιροσφάκτης (ο οποίος είχε αναλάβει όλες τις διαπραγματεύσεις με τους Βουλγάρους ήδη από το 894) αναφέρει ότι κατόρθωσε τελικά με τη βία και τη διπλωματία να απομακρύνει τον Συμεών και να συνάψει συνθήκη ειρήνης.

Δεύτερη φάση του πολέμου (904-926)•Στη δεύτερη φάση του πολέμου (904-926) η σύγκρουση Βυζαντινών και Βουλγάρων ήταν σφοδρότερη. Για 15 περίπου χρόνια οι ελληνικές επαρχίες και κυρίως η Θράκη, έπαθαν μεγάλες καταστροφές.•Οι σοβαρές αναμετρήσεις του Συμεών με το Βυζάντιο ξεκίνησαν μετά το θάνατο του Βυζαντινού αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄, όταν ο διάδοχός του Αλέξανδρος (912-913) αρνήθηκε να συνεχίσει να πληρώνει την χορηγία που είχε συμφωνηθεί το 896.•Ο Συμεών εκστράτευσε εναντίον του Βυζαντίου και έφτασε μέχρι τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Διαπραγματεύσεις•Στο μεταξύ στο Βυζάντιο υπήρχε μια μεταβατική κατάσταση. Ο θρόνος είχε περιέλθει στον ανήλικο ακόμη Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, ενώ την αντιβασιλεία ασκούσε ένα συμβούλιο με επικεφαλής τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαο Μυστικό.

~ 11 ~

•Ο Συμεών όταν βρέθηκε μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης αντιλήφθηκε ότι το εγχείρημά του ήταν ακατόρθωτο και ζήτησε να έρθει σε διαπραγματεύσεις.

Επιδρομές εναντίον του Βυζαντίου•Οι διαπραγματεύσεις και η συνάντηση του πατριάρχη Νικόλαου Α΄ Μυστικού με τον Συμεών τον Αύγουστο του 913 έληξαν μάλλον με την υπόσχεση γάμου του Βυζαντινού αυτοκράτορα με την κόρη του Συμεών.•Ως πεθερός του Βυζαντινού αυτοκράτορα ο Συμεών θα γινόταν συναυτοκράτορας και δημιουργός μιας βυζαντινοβουλγαρικής αυτοκρατορίας.•Η πτώση όμως της αντιβασιλείας του πατριάρχη και οι έριδες που ακολούθησαν είχαν ως συνέπεια να εκμεταλλευτεί ο Συμεών την έκρυθμη αυτή κατάσταση και να εκστρατεύσει εναντίον του Βυζαντίου.•Το 917 κατέστρεψε τον βυζαντινό στόλο, προέλασε μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο και κυρίεψε το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων.•Στο μεταξύ στο Βυζάντιο ο Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός κατόρθωσε να νικήσει τις αντίπαλες παρατάξεις και πάντρεψε την κόρη του με τον κατόπιν αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (944-959) και έγινε ο ίδιος συναυτοκράτορας.•Ο Συμεών εξοργίστηκε από την ματαίωση των σχεδίων του και συνέχισε τις επιθέσεις του εναντίον του Βυζαντίου, χωρίς φυσικά να καταφέρει να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη. Σχεδόν κάθε χρόνο έκανε επιδρομές εναντίον του Βυζαντίου.

Ο τίτλος του «βασιλέως» στον Συμεών•Ωστόσο οι στρατιωτικές επιτυχίες του Συμεών και οι διπλωματικές προσπάθειες του Βυζαντίου οδήγησαν σε ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις.•Το Βυζάντιο μάλλον αναγνώρισε στον Συμεών τον τίτλο «βασιλεύς» (= τσάρος) (χωρίο από τη Χρονογραφία του Συμεών Λογοθέτη, ότι ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός, αντί για στέμμα έθεσε στην κεφαλή αυτού το επιρριπτάριον), αλλά για χρήση μόνο στο δικό του κράτος και φυσικά χωρίς την προσθήκη «Ρωμαίων» που ανήκε αποκλειστικά στον Βυζαντινό αυτοκράτορα, μάλλον μετά τον Σεπτέμβρη του 924, όταν είχε εκστρατεύσει για ακόμη μία φορά εναντίον της Κωνσταντινούπολης (ο Ostrogorskij, Avtokratorisamodrǎžǎc, υποστηρίζει ότι έγινε ήδη το 913).

Θάνατος του Συμεών και διαδοχή του θρόνου•Ωστόσο ο ίδιος ο Συμεών αυτοανακηρύχθηκε βασιλεύς Ρωμαίων και Βουλγάρων.•Παρά τις διαμαρτυρίες του Ρωμανού Λακαπηνού, η παπική Εκκλησία, από πολιτική σκοπιμότητα επικύρωσε το 926 τον αυτοκρατορικό τίτλο του Βούλγαρου ηγεμόνα.•Ο Συμεών πέθανε ξαφνικά στις 27 Μαΐου του 927. Στο θρόνο τον διαδέχτηκε ο γιος του Πέτρος, ο οποίος παντρεύτηκε την εγγονή του Ρωμανού Α΄ Μαρία Λακαπηνή (το 927).

Σε δεινή θέση η Βουλγαρία•Ο Πέτρος (927-969) δε διέθετε ούτε τις ηγετικές ικανότητες ούτε τις φιλοδοξίες του πατέρα του.•Οι στενοί δεσμοί του με το Βυζάντιο ενίσχυσαν την επιρροή της βυζαντινής αυτοκρατορίας στην πολιτική και πολιτισμική ζωή της Βουλγαρίας.•Η ανώτερη τάξη, στην οποία ο Συμεών είχε επιβάλει περιορισμούς, άρχισε να αντιδρά και να αποκτά δύναμη και επιρροή.•Ο Πέτρος χρειάστηκε να καταστείλει δύο απόπειρες των αδελφών του να τον απομακρύνουν από την εξουσία.•Την περίοδο αυτή ταλαιπωρούσαν τη Βουλγαρία οι ληστρικές επιδρομές των Ούγγρων, αλλά και του νομαδικού φύλου των Πετσενέγκων, που προσπαθώντας ουσιαστικά να φτάσουν στο Βυζάντιο έπρεπε υποχρεωτικά να περάσουν από τη Βουλγαρία.

~ 12 ~

Υποταγή των Βουλγάρων•Εξαιτίας όλων αυτών των γεγονότων η Βουλγαρία βρισκόταν σε δεινή θέση. Αυτό θέλησε να εκμεταλλευτεί ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Β΄ Φωκάς, το 966/967 και αρνήθηκε να πληρώσει στη Βουλγαρία την συμφωνημένη χορηγία. Επίσης κακομεταχειρίστηκε τους υπαλλήλους που ήρθαν να εισπράξουν το ποσό.•Επειδή όμως ο Νικηφόρος ήταν απασχολημένος με τον πόλεμο εναντίον των Αράβων προσέλαβε μισθοφόρους Ρώσους με σκοπό να καθυποτάξουν τη Βουλγαρία. Αυτοί με αρχηγό τους τον Σβιατοσλάβο κατόρθωσαν πράγματι το 968 να υποτάξουν τους Βουλγάρους.•Ο Σβιατοσλάβος όμως δεν ήθελε να εγκαταλείψει την περιοχή, μάλιστα απαίτησε από το Βυζάντιο να του παραχωρήσουν εδάφη στα οποία θα εγκαθίστατο μόνιμα.•Το Βυζάντιο ήταν εντελώς αντίθετο προς αυτή την εξέλιξη. Το Βυζάντιο με επικεφαλής τον Ιωάννη Τσιμισκή συγκρούστηκε με τους Ρώσους του Σβιατοσλάβου και τους εκδίωξε από τη Βουλγαρία το 971.3ο ΜΑΘΗΜΑ

Το κράτος του Σαμουήλ

Βόρης και Ρωμανός•Στα γεγονότα που ακολούθησαν το θάνατο του τσάρου Πέτρου στις 30 Ιανουαρίου του 969 αναφέρεται ο Ιωάννης Σκυλίτζης. Από αυτόν πληροφορούμαστε ότι οι γιοι του, Βόρης και Ρωμανός, στάλθηκαν από το Βυζάντιο, όπου βρίσκονται όμηροι, προκειμένου να αναλάβουν την εξουσία μετά το θάνατο του πατέρα τους.•Έτσι ο Βόρης έλαβε το στέμμα, ενώ ο ρόλος του Ρωμανού στην διεκδίκηση της εξουσίας δεν είναι ξεκάθαρος. Σίγουρα πάντως δεν θα μπορούσε να στεφθεί βασιλιάς, αφού ήδη το 963 κατά τον ερχομό του στην ομηρία στη βυζαντινή αυλή είχε ευνουχιστεί.•Οι γιοι του Πέτρου συνέχισαν να μένουν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Βούλγαρος τσάρος Βόρης Β΄ υποβαθμίστηκε σε πατρίκιο και τα βορειοανατολικά εδάφη της Βουλγαρίας ενσωματώθηκαν στη βυζαντινή επικράτεια.

Προσπάθεια ανασύστασης του βουλγαρικού κράτους•Μερικά χρόνια αργότερα από την περιοχή της βορειοδυτικής Μακεδονίας, και συγκεκριμένα της Πελαγονίας, ξεκίνησε η προσπάθεια ανασύστασης του βουλγαρικού κράτους.•Επικεφαλής ήταν οι τέσσερις γιοι του κόμητα Νικόλαου (οι Κομητόπουλοι όπως ονομάστηκαν), ο οποίος ήταν διοικητής της περιοχής. Τελικά όμως η εξουσία πέρασε στο νεώτερο από τους τέσσερις γιους τον Σαμουήλ.•Συγκεκριμένα στις 10 Ιανουαρίου του 976 πεθαίνει ο Ιωάννης Τσιμισκής. Με την είδηση του θανάτου του Ιωάννη Τσιμισκή καθώς επίσης και της είδηση για τον σφετερισμό του βυζαντινού θρόνου από τον Βάρδα Σκληρό και τον εμφύλιο πόλεμο που είχε ξεσπάσει προκλήθηκε εξέγερση στις περιοχές της ΒΔ Μακεδονίας. Πρωταγωνιστές της ήταν οι τέσσερις γιοι του κόμητα Νικολάου Δαβίδ, Μωυσή, Ααρών και Σαμουήλ.

Το κράτος του Σαμουήλ•Όταν έγινε γνωστή η επανάσταση αυτή οι γιοι του Πέτρου, Βόρης και Ρωμανός έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη και έσπευσαν να φτάσουν στη Βουλγαρία.•Στο δρόμο όμως ο Βόρης σκοτώθηκε κατά λάθος από έναν Βούλγαρο, ο οποίος βλέποντας τον Βόρη ντυμένο με βυζαντινά ενδύματα θεώρησε ότι πρόκειται για Βυζαντινό και όντας κουφός δεν άκουσε για ποιον επρόκειτο. Ο Ρωμανός κατόρθωσε να διαφύγει.

~ 13 ~

•Ο Σαμουήλ κατέκτησε διαδοχικά εδάφη της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, της Αλβανίας και της Ηπείρου. Σ’ αυτόν υποτάχθηκαν και οι περιοχές της Ρασκίας και της Διόκλειας. Πρωτεύουσες του κράτους ήταν διαδοχικά η Έδεσσα, τα Μογλενά, η Πρέσπα και τέλος η Αχρίδα.

Επιδρομές των Βουλγάρων στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία

•Ο Σαμουήλ εκμεταλλεύθηκε την αναστάτωση που είχαν προκαλέσει οι εμφύλιοι πόλεμοι στο Βυζάντιο. Η πρώτη από τις ελληνικές πόλεις που υπέστησαν την επίθεσή του ήταν οι Σέρρες.•Πριν το 985 καταλήφθηκε η Βέροια. Το 985 μετά από επανειλημμένες απόπειρες παραδόθηκε η Λάρισα. Τους κατοίκους της ο Σαμουήλ τους μετέφερε στα ενδότερα της Μακεδονίας. Επίσης πήρε από τη Λάρισα το λείψανο του επισκόπου της Αγίου Αχιλλείου και το μετέφερε στην Πρέσπα, όπου ίδρυσε και τον ομώνυμο ναό.•Οι επιδρομές των Βουλγάρων στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές και παρέλυσαν τη βυζαντινή διοίκηση. Από το έγγραφο του πατριάρχη Νικολάου του Χρυσοβέργη, το οποίο χρονολογείται το έτος 989, πληροφορούμαστε ότι οι επιδρομές έφταναν ως τη Χαλκιδική, επιφέροντας ζημιές σε μοναστηριακά ιδρύματα του Αγίου Όρους.

Βασίλειος Β΄•Προκειμένου να σταματήσει τον Σαμουήλ ο Βασίλειος Β΄ (976-1025) επιτέθηκε εναντίον της Βουλγαρίας.•Μέσα από την κοιλάδα του Έβρου και της Φιλιππούπολης έφτασε στην Τριαδίτσα (σημ. Σόφια), την οποία πολιόρκησε. Παρά τις προσπάθειές του όμως που διήρκεσαν 20 ημέρες δεν κατόρθωσε να την κυριεύσει. Έτσι αναγκάστηκε να υποχωρήσει και κατά την υποχώρησή του υπέστη βαριά ήττα στην Πύλη του Τραϊανού στις 16 Αυγούστου του 986 (τα γεγονότα τα περιγράφει ο Λέων Διάκονος, Ιστορία, έκδ. Hase, Bonn 1828, σ. 172).•Κατά τα επόμενα έτη ο Βασίλειος Β΄ ήταν απασχολημένος με τις επαναστάσεις του Βάρδα Φωκά και του Βάρδα Σκληρού. Μόλις το 991 επανήλθε ο αυτοκράτορας στο μέτωπο της Μακεδονίας. Μέσω της Θράκης έφτασε στη Θεσσαλονίκη. Η παραμονή του στη Μακεδονία μάλλον παρατάθηκε ως τις αρχές του 995. Κατά το διάστημα αυτό έλαβαν χώρα σκληροί αγώνες με τους Βουλγάρους.

Διπλωματικές επαφές με Κροάτες και Σέρβους•Το μεγαλύτερο κατόρθωμα του τότε ήταν η ανακατάληψη της Βέροιας. Όταν βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη ο Βασίλειος είχε διπλωματικές επαφές με τους Κροάτες και τους Σέρβους. Στον ηγεμόνα της Κροατίας Στέφανο απέστειλε τα βασιλικά σήματα, διορίζοντάς τον πατρίκιο και έπαρχο των Δαλματικών πόλεων.•Από έγγραφο του Αγίου Όρους (χρονολογείται το 993) πληροφορούμαστε τις περιπέτειες μιας σερβικής πρεσβείας που έφτασε στα 992 στον αυτοκράτορα. Η πρεσβεία αυτή, κατά πάσα πιθανότητα, είχε σταλεί από τον άρχοντα της Διοκλείας Ιωάννη Βλαδίμηρο (τέλη 10ου αι.-1016) (σχετικά με το γεγονός αυτό έχει γράψει ο G. Ostrogorsky ένα άρθρο στο περιοδικό Byzantion 19 (1949) 187 κ.ε. στα γαλλικά).

Κατακτητικές δραστηριότητες του Σαμουήλ•Ο Βασίλειος όμως αναγκάστηκε να διακόψει τις νικηφόρες επιχειρήσεις του στη Μακεδονία και να στραφεί προς την Ανατολή, όπου είχαν δημιουργηθεί νέες περιπλοκές.•Ο Σαμουήλ εκμεταλλεύτηκε την απουσία του και εξεστράτευσε εναντίον της Ελλάδας προελαύνοντας μέχρι την Πελοπόννησο.

~ 14 ~

•Ωστόσο κατά την επιστροφή του αιφνιδιάστηκε και νικήθηκε από τον Βυζαντινό στρατηγό Νικηφόρο Ουρανό, ενώ ο ίδιος πληγώθηκε στη μάχη και με δυσκολία διέφυγε το θάνατο (997). Παρά την ήττα αυτή ο Σαμουήλ συνέχισε τις κατακτητικές του δραστηριότητες. Κατά τα επόμενα χρόνια θα καταλάβει το Δυρράχιο και θα ενσωματώσει στο κράτος του τη Ρασκία και τη Διόκλεια.

Ο Σέρβος ηγεμόνας Βλαδίμηρος•Έτσι, η συμμαχία με το Βυζάντιο δεν ωφέλησε, όπως φαίνεται, ιδιαίτερα τον Σέρβο ηγεμόνα Βλαδίμηρο. Τα εδάφη του προσαρτήθηκαν στο κράτος του Σαμουήλ και ο ίδιος αρχικά οδηγήθηκε σε αιχμαλωσία.•Τελικά όμως παντρεύτηκε μια κόρη του Σαμουήλ και ο ίδιος αποκαταστάθηκε στο θρόνο της Διόκλειας ως υποτελής του (στην Ακολουθία του 22 Μαϊου στην έκδοση της Μοσχόπολης το 1742 αναφέρεται τον οποίον (ενν. Ιωάννη Βλαδίμηρο) οι γονείς αυτού συνέζευξαν, και υπάνδρευσαν με την θυγατέρα του βασιλέως Σαμουήλ).

Βυζαντινή Αντεπίθεση•Ο Βασίλειος ο Β΄ επέστρεψε από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ασία το 1001. Τότε λοιπόν η μεγάλη βυζαντινή αντεπίθεση, την οποία διεύθυνε προσωπικά ο αυτοκράτορας.•Αρχικά ο Βασίλειος εισέβαλε στην περιοχή της Σαρδικής και κυρίευσε όλα τα γειτονικά κάστρα. Με τον τρόπο αυτό αποκλείστηκε ο Σαμουήλ από τις παλαιές παραδουνάβιες κτήσεις, ενώ παράλληλα βυζαντινοί στρατηγοί κατέλαβαν τις άλλοτε βουλγαρικέςπρωτεύουσες Πλίσκα και Μεγάλη Πρεσλάβα, καθώς και τη Μικρή Πρεσλάβα.•Στη συνέχεια ο Βασίλειος επέστρεψε στη Μακεδονία, όπου κυρίευσε τα Σέρβια. Έτσι, εξασφαλίστηκε η πρόσβαση προς τη Βόρεια Ελλάδα.

Αποκατάσταση βυζαντινής κυριαρχίας•Με γρήγορο ρυθμό αποκαταστάθηκε η βυζαντινή κυριαρχία στη Μακεδονία και μετά από σκληρή μάχη κατέλαβε την καλά οχυρωμένη πόλη των Βοδενών (σημ. Έδεσσα).•Ο επόμενος στόχος ήταν η Βιδύνη, το σπουδαίο παραδουνάβιο κάστρο, το οποίο έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών μετά από οκτώ μήνες πολιορκία.•Από τη Βιδύνη προέλασε ο Βασίλειος προς το νότο. Στον ποταμό Αξιό, κοντά στα Σκόπια, πέτυχε αποφασιστική νίκη εναντίον του στρατού του Σαμουήλ και παραδόθηκαν τα Σκόπια (1004). Με την κατάληψη των Σκοπίων και των Βοδενών, οι κεντρικές περιοχές του κράτους του Σαμουήλ αποκλείστηκαν.

«Κλειδί», 29 Ιούλιου του 1014•Τα επόμενα τέσσερα χρόνια συνεχιζόταν ο πόλεμος και ο Βασίλειος αναδεικνυόταν νικητής, αφού ο εχθρός έχασε περισσότερα από τα μισά εδάφη.•Τότε διέκοψε ο Βασίλειος τις επιχειρήσεις προκειμένου να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη μέσω Φιλιππουπόλεως για να ξεχειμωνιάσει. Το επόμενο έτος 1005 ο Βασίλειος κατέλαβε το Δυρράχιο.• Το τελειωτικό χτύπημα όμως δόθηκε στις 29 Ιούλιου του 1014. Στην κλεισούρα «Κλειδί» στο δρόμο Σερρών-Μελενίκου, στην περιοχή του άνω Στρυμώνα ο βυζαντινός στρατός απέκλεισε εκείνον του Σαμουήλ.

Θάνατος του Σαμουήλ•Ο ίδιος ο Σαμουήλ κατάφερε να διαφύγει αλλά ένα μεγάλο μέρος του στρατού αιχμαλωτίστηκε.•Σύμφωνα με τις πηγές οι Βυζαντινοί τύφλωσαν 14.000 Βούλγαρους στρατιώτες, αφήνοντας ανά 100 άνδρες έναν μονόφθαλμο ο οποίος τους καθοδηγούσε στον Σαμουήλ που βρισκόταν στον Πρίλαπο.

~ 15 ~

•Στη θέα των τυφλωμένων του στρατιωτών ο Σαμουήλ πέθανε λίγο αργότερα (6 Οκτωβρίου 1014). Στο θρόνο ανέβηκε ο γιος του Γαβριήλ Ραδομίρ. Η βασιλεία του ήταν πολύ σύντομη, αφού την άνοιξη του 1015 δολοφονήθηκε από τον εξάδελφο του και διεκδικητή του θρόνου, Ιωάννη Βλαδισλάβο.

Η Βαλκανική χερσόνησος και πάλι υπό βυζαντινό σκήπτρο•Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Βασιλείου Β΄ διήρκεσαν μέχρι το 1018, ώσπου υποτάχθηκε ολόκληρη η τότε Βουλγαρία με το θάνατο του Ivan Vladislav (Φεβρουάριο 1018) σε μια επίθεση εναντίον του Δυρραχίου.•Ο Βασίλειος Β΄ εισήλθε θριαμβευτικά στην Αχρίδα και δέχτηκε την προσκύνηση από τη χήρα και τα άλλα επιζώντα μέλη της οικογένειας του Βούλγαρου ηγεμόνα. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας είχε πετύχει το στόχο του. Ολόκληρη η Βαλκανική χερσόνησος βρέθηκε και πάλι υπό βυζαντινό σκήπτρο, για πρώτη φορά μετά την εγκατάσταση των Σλάβων.•Ο Βασίλειος διέσχισε την υποταγμένη χώρα και αποκατέστησε παντού την εξουσία του. Στο τέλος επισκέφτηκε την Αθήνα. Η πανηγυρική ατμόσφαιρα που προκάλεσε η μεγάλη νίκη εκφράστηκε με εντυπωσιακό τρόπο στη δοξολογία που τέλεσε ο νικητής αυτοκράτορας στον Παρθενώνα, ο οποίος τότε ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της Θεοτόκου.

Δύο σημαντικές επιγραφές από την εποχή του κράτους του Σαμουήλ•Θα ήθελα στο σημείο αυτό να αναφερθώ σε δύο σημαντικές επιγραφές που προέρχονται σύμφωνα με τη χρονολογία τους από την εποχή του κράτους του Σαμουήλ.•Το 1882 κατά τη διάρκεια οικοδομικών εργασιών στο ναό του Αγίου Γερμανού στον Άγιο Γερμανό (Φλώρινας) αποκαλύφθηκε κατά την εκσκαφή των θεμελίων μία ταφόπλακα με την παρακάτω σλαβική επιγραφή (μτφρ. στα ελληνικά: Εις το όνομα του πατρός και του υιού και του Αγίου Πνεύματος, εγώ, ο δούλος του Θεού Σαμουήλ, μνημονεύω τον πατέρα, τη μητέρα και τον αδελφόν μου επί των σταυρών. Ιδού τα ονόματα των κεκοιμημένων: Ο δούλος του θεού Νικόλαος, η δούλη του Θεού Ριψιμία και Δαυίδ. Εγράφη το έτος από κτίσεως κόσμου 6501, ινδικτιώνοςστ΄ (= 992/993).•Σχετικά με την αυθεντικότητα της επιγραφής υπάρχουν πολλές αμφισβητήσεις από τον επιστημονικό κόσμο.

1. Επιγραφή στον Άγιο Γερμανό Φλώρινας•Αν κάποιος ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα ο καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος αναφέρεται διεξοδικά στο βιβλίο του Εκκλησίες του Νομού Φλώρινας.•Γεγονός είναι πάντως ότι η πλάκα αυτή δεν είναι προσιτή. Λέγεται ότι φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σόφιας, αλλά δεν την έχει δει κανείς από όσους την αναζήτησαν.•Η επιγραφή χρονολογείται γύρω στο 993 και πρόκειται –αν είναι γνήσια- για μία από τις παλαιότερες χρονολογημένες επιγραφές στην κυριλλική γραφή.

2. Επιγραφή της Μπίτολας (Bitolskinadpis)•Η επιγραφή του Ivan Vladislav ή επιγραφή της Μπίτολας (Bitolskinadpis), όπως συχνά ονομάζεται, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παλαιοβουλγαρικές επιγραφές τόσο εξαιτίας της πρώιμης χρονολόγησής της όσο και λόγω των ιστορικών πληροφοριών που παρέχει.•Ανακαλύφθηκε το 1956 κατά τις εργασίες κατεδάφισης του Čauš Τζαμί στη Βίτολα (Μοναστήρι). Εικάζεται ότι αρχικά ήταν ενσωματωμένη στο τείχος του παλιού οχυρού της Βίτολας, όχι μακριά από τη σημερινή πόλη και αργότερα (ίσως από το 1522 (έτος κτίσεως του τζαμιού) και χρησίμευσε ως εξωτερικό κατώφλι του τζαμιού. Εξαιτίας αυτής της χρήσης έχει υποστεί αρκετές φθορές και δε διαβάζεται ακέραιη.

~ 16 ~

•Σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Βίτολας αποτέλεσε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης κυρίως Βουλγάρων φιλολόγων (γλωσσολόγων) και ιστορικών. Πρόκειται για μια επιγραφή σε μάρμαρο που χρονολογείται το 1017, δώδεκα σειρών, η οποία αναφέρεται στην κατασκευή του τείχους της Βίτολας κατά το έτος 1015/1016, (επί βασιλείας δηλαδή του Ivan Vladislav (1015-1018) και είναι γραμμένη στα παλαιοβουλγαρικά σε κυριλλική γραφή.

Ιστορικά στοιχεία εξαιρετικής σημασίας•Η γνησιότητα της συγκεκριμένης επιγραφής δεν αμφισβητήθηκε σε αντίθεση με την επιγραφή του Σαμουήλ, ενώ τα ιστορικά στοιχεία που μας παρέχει είναι εξαιρετικής σημασίας για την ιστορία της Βουλγαρίας αλλά και της περιοχής στην οποία αναφέρεται.• Έτσι εκείνη την εποχή η Αχρίδα, τελευταία πρωτεύουσα του κράτους του Σαμουήλ έπεσε στα χέρια του Βασιλείου Β΄. Ως εκ τούτου ο Ιωάννης Βλαδισλάβος θεώρησε επιτακτική την ανάγκη μετακίνησης της πρωτεύουσας στη Βίτολα (μεταγενέστερο Μοναστήρι, σημ. Μπίτολα), αφού η συγκεκριμένη πόλη δεν είχε καταληφθεί ακόμη από τα βυζαντινά στρατεύματα.•Προκειμένου να ενισχύσει αποτελεσματικά την άμυνα της πόλης προέβη στην αποκατάσταση του τείχους που άρχισε σύμφωνα με τα στοιχεία της επιγραφής στις 20 Οκτωβρίου του 1015/1016. Στην επιγραφή αυτή ο Ιωάννης Βλαδισλάβος αναφέρεται ως τσάρος των Βουλγάρων. Επίσης στην επιγραφή υπάρχει η μνεία του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου που κατατρόπωσε το Βουλγαρικό κράτος.

Αντίκτυπος της κατάκτησης της Βουλγαρίας•Ο αντίκτυπος της κατάκτησης της Βουλγαρίας ήταν μεγάλος. Το βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας αποκαταστάθηκε έως το Δούναβη, γιατί και άλλοι λαοί της χερσονήσου του Αίμου δέχτηκαν τη βυζαντινή επικυριαρχία. Έτσι οι ηγεμόνες των Κροατών και τοπικοί δυνάστες της Διόκλειας και Ζαχλουμίας δέχτηκαν την επικυριαρχία του Βυζαντίου διατηρώντας κάποια εσωτερική αυτονομία.•Έτσι την περίοδο από το 1018 έως το 1186 έπαυσε ουσιαστικά η ύπαρξη του βουλγαρικού κράτους. Μετά την κατάκτηση της Βουλγαρίας ο Βασίλειος οργάνωσε συστηματικά τη χώρα εντάσσοντάς την στο βυζαντινό διοικητικό σύστημα. Έτσι διαίρεσε τη Βουλγαρία σε δύο θέματα (μεγάλες διοικητικές περιφέρειες):στα δυτικά το θέμα Βουλγαρίας με έδρα τα Σκόπια και με βυζαντινό διοικητή («κατεπάνω» και αργότερα δούκα),ενώ η παλαιά Βουλγαρία του Αίμου –η περιοχή δηλ. της κάτω Μοισίας ανάμεσα στο Δούναβη και τον Αίμο- αποτέλεσε το Παρίστριον θέμα με έδρα τη Δρίστρα (Δορύστολο (σημ. Σιλίστρια στον Δούναβη).•Το θέμα αυτό αργότερα ανυψώθηκε σε κατεπανάτο και τελικά σε δουκάτο. Όπως φαίνεται, οργανώθηκε σε θέμα και η ακριτική περιοχή του Δούναβη και του Σάβα με κέντρο το Σίρμιο (σημ. SremskaMitrovica). Οι ακτές της Αδριατικής με το Ζάνταρ στον βορρά και τη Ραγούζα (Ντουμπρόβνικ) στο νότο αποτέλεσαν, όπως και παλαιότερα, το θέμα Δαλματίας.•Αντίθετα, οι επαρχίες ΔιόκλειαΖαχλουμία, Ρασκία και Βοσνία δεν οργανώθηκαν σε θέματα, αλλά, όπως και η Κροατία, συνέχισα να διοικούνται από ντόπιους ηγεμόνες και έτσι δεν αποτέλεσαν πραγματικές επαρχίες, αλλά μάλλον υποτελείς ηγεμονίες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.•Η περιοχή νότια της λίμνης Σκόδρας (Skadar) συνέχισε να ανήκει στο δουκάτο του Δυρραχίου, που ήταν το πιο σπουδαίο ορμητήριο του βυζαντινού κράτους στην Αδριατική, από στρατηγική άποψη, όπως ακριβώς και το θέμα της Θεσσαλονίκης, το οποίο είχε επίσης ανυψωθεί σε δουκάτο και αποτελούσε τη πιο σπουδαία βάση στο Αιγαίο Πέλαγος.

~ 17 ~

Απόπειρες επανάστασης κατά του Βυζαντίου•Η ηγετική τάξη των Βουλγάρων και η βασιλική τους οικογένεια έτυχε καλής μεταχείρισης και εντάχθηκε στην ιεραρχία της βυζαντινής αυλής.•Ο Βασίλειος Β΄ δεν άλλαξε την φορολόγηση της περιοχής, πράγμα όμως που έκαναν οι διάδοχοί του.•Η βυζαντινή κυριαρχία διατηρήθηκε έως το 1185/1186. Στο διάστημα αυτό έγιναν απόπειρες επανάστασης κατά του Βυζαντίου, οι οποίες όμως έμειναν χωρίς αποτέλεσμα.•Οι κάτοικοι της περιοχής υπέστησαν σημαντικές καταστροφές από τις επιδρομές των Πετσενέγκων και των Ούζων –φύλων τουρκικών, που από το Δούναβη εισέβαλαν στην αυτοκρατορία.

Δυσαρέσκεια πληθυσμού και πρόκληση εξεγέρσεων•Επίσης η περιοχή δεινοπάθησε κατά την πρώτη και τη δεύτερη Σταυροφορία (1096 και 1147), όπως και κατά την τρίτη (1187), από τους Σταυροφόρους που ακολούθησαν τους χερσαίους δρόμους και προξένησαν μεγάλες καταστροφές στη Βαλκανική, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο χώρα.•Για τον βουλγαρικό πληθυσμό που ήταν κυρίως αγροτικός ο αντίκτυπος ήταν μεγάλος. Από την άλλη πλευρά, οι βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν είχαν τη σύνεση να ακολουθήσουν μια μετριοπαθή πολιτική και επέβαλαν συνεχώς μεγαλύτερους φόρους. Η δυσαρέσκεια του πληθυσμού από τα νέα φορολογικά μέτρα πήρε μεγάλες διαστάσεις με αποτέλεσμα την πρόκληση εξεγέρσεων.

4ο ΜΑΘΗΜΑΤο Β΄ Βουλγαρικό κράτοςΗ αίρεση του Βογομιλισμού

Επανάσταση Βουλγάρων 1186•Η τελευταία εξέγερση των Βουλγάρων που αυτή τη φορά έληξε με πραγματική επανάσταση έλαβε χώρα το 1186. Αιτία στάθηκε η βαριά έκτακτη φορολογία που επέβαλε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ (1185-1195) για την κάλυψη εξόδων του γάμου του με την κόρη του βασιλιά της Ουγγαρίας Μαργαρίτα.•Συγκεκριμένα ο πληθυσμός των βουλγαρικών περιοχών έπρεπε να παραχωρήσει τα κοπάδια του για τις γαμήλιες εκδηλώσεις.•Τη δυσαρέσκεια εκμεταλλεύτηκαν οι αδελφοί Πέτρος και Ασάν (βουλγαροκουμανικής καταγωγής), οι οποίοι υποκίνησαν τον λαό σε εξέγερση.

Χαρακτήρας της επανάστασης

•Η επανάσταση δεν εμφανίστηκε αρχικά ως εθνική εξέγερση αλλά επρόκειτο για διεκδικήσεις γαιών τοπικών αρχόντων, επειδή οι αδελφοί ζήτησαν από τον αυτοκράτορα να τους παραχωρήσει εδάφη με τη μορφή «πρόνοιας» .•Η «πρόνοια» ήταν ένας σημαντικός θεσμός (στα μέσα του 11ου αι.) στο Βυζάντιο, δηλώνει την παραχώρηση στους δυνατούς κτημάτων μαζί με όλα τα έσοδα του κτήματος σε ανταμοιβή για ορισμένες υπηρεσίες τους.•Οι παραχωρήσεις αυτές δε σχετίζονται με δωρεές, αλλά ούτε με τα φέουδα. Διατίθεντο με καθορισμένη προθεσμία- συνήθως μέχρι το θάνατο του προνοιάριου και δεν μπορούσαν να μεταβιβαστούν, να πουληθούν ή να κληροδοτηθούν.

~ 18 ~

Η άρνηση του Βυζαντίου και η εξέλιξη της επανάστασης•Όταν αρνήθηκε το Βυζάντιο, οι διεκδικήσεις τους εξελίχθηκαν σε επανάσταση με τη συμμετοχή λαϊκών ομάδων, που πλήττονταν από τους δυσβάσταχτους φόρους.•Αν και αρχικά η αντιμετώπιση τους από τον βυζαντινό στρατό ήταν επιτυχής, ωστόσο ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ Άγγελος (1185-1195) έκανε το λάθος να αποσύρει πολύ γρήγορα τον στρατό του από τις επαναστατημένες περιοχές με αποτέλεσμα οι επαναστάτες να ξαναγίνουν κύριοι εκτεταμένων εδαφών στη βορειοανατολική Βουλγαρία.

Ίδρυση του Β΄ Βουλγαρικού κράτους.

•Τα προβλήματα του Βυζαντίου και οι αποτυχημένες προσπάθειες του Ισαακίου Β΄ (το 1187 και 1188) να ελέγξει την κατάσταση, καθώς και η παρουσία των εμπειροπόλεμων και πολυάριθμων Κουμάνων στο πλευρό των Βουλγάρων είχαν ως συνέπεια την ίδρυση του Β΄ Βουλγαρικού κράτους.•Η ανακωχή με τους στασιαστές επικυρώθηκε με την παράδοση στους Βυζαντινούς του μικρότερου αδελφού των στασιαστών τον Καλογιάν ως ομήρου.•Η πράξη αυτή σήμαινε την αναγνώριση από το Βυζάντιο του νέου βουλγαρικού κράτους που εκτεινόταν από τον Αίμο έως τον Δούναβη. Έδρα του κράτους αυτού ήταν το Τύρνοβο.

Επέκταση του βουλγαρικού κράτους

•Οι δυναμικοί αγώνες των δύο στασιαστών του Πέτρου και του Ασάν σε συνδυασμό με την αδυναμία του Βυζαντίου να τους αντιμετωπίσει οδήγησαν στην επέκταση του βουλγαρικού κράτους.•Έτσι τα βορειοδυτικά του σύνορα έφταναν μέχρι το Βελιγράδι ενώ τα ανατολικά μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Στο βορρά εκτεινόταν μέχρι το Δούναβη, στο νότο μέχρι τον Αίμο, ενώ τα νοτιοδυτικά του σύνορα έφταναν μέχρι τη Σόφια και το Μελένικο.•Οι επιτυχίες αυτές των δύο αδελφών προκάλεσαν τον φθόνο των βογιάρων, οι οποίοι έβλεπαν ότι με την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας άρχισε να κινδυνεύει η ιδιοκτησία αλλά και η ίδια τους η θέση.

Συνθήκη ειρήνης (τέλος 1202) και αναγνώριση του νέου κράτους•Γι’ αυτό τον λόγο αρχικά δολοφόνησαν τον Ασάν το 1196, ενώ έναν χρόνο αργότερα και τον αδελφό του Πέτρο.•Τότε την εξουσία ανέλαβε ο μικρότερος αδελφός τους ο Καλογιάν (Ιωαννίτζης ή Σκυλογιάννης για τους Βυζαντινούς, ενώ ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του Ρωμαιοκτόνο, επειδήο Καλογιάν μετά την πολιορκία και την κατάληψη της Βάρνας έσφαξε τους κατοίκους της ή τους έθαψε ζωντανούς και κατεδάφισε τα τείχη της (1202).•Οι επιθέσεις και οι επιδρομές ανάγκασαν τον βυζαντινό αυτοκράτορα να συνάψει συνθήκη ειρήνης (τέλος 1202), που έθετε τέρμα στους πολέμους και αναγνώρισε το νέο κράτος.

Ο Καλογιάν ως ηγέτης

•Ο Καλογιάν ήταν ικανός ηγέτης και κατόρθωσε να μεγαλώσει το κράτος του ακόμη περισσότερο. Έτσι κατέκτησε ένα μέρος της Ροδόπης, της Μακεδονίας και του Κοσσυφοπεδίου.•Παρά την εσωτερική αδυναμία του κράτους του από έλλειψη διοικητικής και οικονομικής οργάνωσης, επιζητούσε πρωταρχικά τη διεθνή αναγνώριση.

~ 19 ~

•Εκμεταλλεύτηκε με πολύ καλό τρόπο την νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε εξαιτίας της Τέταρτης Σταυροφορίας (1204). Στράφηκε προς τον πάπα και ζήτησε να στεφθεί αυτοκράτορας με αντάλλαγμα την υπαγωγή της Εκκλησίας του στη Ρώμη. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ έχρισε τον επίσκοπο Ζαγοράς πριμάτο Βουλγαρίας (Σεπτέμβριο του 1203) και έστεψε με παπικό λεγάτο τον Καλογιάν βασιλιά Βουλγάρων και Βλάχων/imperator totiusBulgariae et Vlachie.

Προσέγγιση προς Λατίνους

•Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης πλησίασε τους Λατίνους και τους πρότεινε συνεργασία.•Αυτοί απέρριψαν τις προτάσεις του, αφού ουσιαστικά θεωρούσαν την αυτοκρατορία τους ως διάδοχο της Βυζαντινής και είχαν απαιτήσεις σε όλα τα εδάφη που κάποτε αποτελούσαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία συμπεριλαμβανομένης και της Βουλγαρίας.•Ο Καλογιάν αντιλήφθηκε γρήγορα τον νέο κίνδυνο γι’ αυτό και προσέγγισε το Βυζάντιο.

Σύγκρουση με Λατίνους και δολοφονία Καλογιάν•Το 1205 ο Καλογιάν συγκρούστηκε στη Θράκη με τον Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Βαλδουίνο και η μάχη τελείωσε με την αιχμαλωσία του Βαλδουίνου και την ήττα του στρατού του.•Ο Καλογιάν στράφηκε τότε και εναντίον των Λατίνων της Θεσσαλονίκη. Κατά την πολιορκία όμως της πόλης τον Οκτώβριο του 1207 ο Καλογιάν δολοφονήθηκε μπροστά στα τείχη της πόλης από έναν Κουμάνο υπαρχηγό του. Στις πηγές ο θάνατός του οφειλόταν στην παρέμβαση του Αγίου Δημητρίου (βλ. Βίο του αγίου Σάββα).

Βογομιλισμός•Ακολούθησε μια περίοδος αστάθειας, εσωτερικής αδυναμίας και διασπαστικών τάσεων κατά της κεντρικής εξουσίας.•Ο βογομιλισμός, έκφραση της λαϊκής δυσαρέσκειας κατά των δυνατών, κέρδιζε διαρκώς έδαφος.•Στο θρόνο ανέβηκε ο Boril (1207-1218) αλλά τη δεκαετία αυτή υπήρξαν πολλές διαμάχες ανάμεσα σε επίδοξους διαδόχους.•Το 1211 συγκλήθηκε σύνοδος στο Τύρνοβο που καταδίκασε την αίρεση αυτή και καταδίωξε τους οπαδούς της.

Διακυβέρνηση του Ιωάννη Ασέν

•Με την άνοδο του Ιωάννη Ασέν Β΄ (1218-1241) στο θρόνο αποκαταστάθηκε η ειρήνη στο εσωτερικό της χώρας. Υπό τη διακυβέρνησή του η Βουλγαρία έγινε το μεγαλύτερο βαλκανικό κράτος.•Η εποχή του χαρακτηρίζεται από την εδραίωση της μεγάλης ιδιοκτησίας. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες κατείχαν τεράστιες εκτάσεις με πολλούς οικισμούς. Αλλά και οι μονές είχαν επίσης σημαντικά κτήματα. Έγγραφο του 1378 παραδίδει ότι η Μονή της Ρίλας κατείχε περίπου είκοσι χωριά.•Πρέπει να σημειωθεί ότι ορισμένοι άρχοντες είχαν στην επικράτειά τους ευρύτατες δικαιοδοσίες, εισέπρατταν φόρους, διοικούσαν χωρίς την παρέμβαση του κράτους και απένεμαν δικαιοσύνη –δικαιοδοσίες που προσιδιάζουν στο φεουδαρχικό σύστημα.

~ 20 ~

•Ο Ιωάννης Ασέν εφάρμοσε γενικά επεκτατική πολιτική και κατόρθωσε, με διπλωματικά, πολιτικά και στρατιωτικά μέσα, να επανακτήσει σε σύντομο χρονικό διάστημα ό,τι είχε χαθεί κατά την προηγούμενη περίοδο.•Ο Ιωάννης Ασέν παντρεύτηκε την κόρη του Ούγγρου βασιλιά, διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον ηγεμόνα της Σερβίας Στέφανο Πρωτόστεπτο αλλά και για ένα διάστημα με τον δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Δούκα.•Λίγο αργότερα συγκρούστηκε με τον Θεόδωρο Δούκα, όταν τα συμφέροντά τους βρέθηκαν σε πλήρη αντίθεση. Και αυτό επειδή ο Ασέν θέλησε να εκμεταλλευτεί την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί από το θάνατο του Λατίνου αυτοκράτορα Ρόμπερτ, ο οποίος άφησε ως διάδοχο τον ετεροθαλή αδελφό του Βαλδουίνο Β΄ (τότε ήταν μόνο 11 ετών).•Έτσι ο Ασέν βλέποντας την αδυναμία της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης πρότεινε το γάμο ανάμεσα στην κόρη του Άννα και τον νεαρό Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Ως πεθερός του ο Ασέν πίστευε ότι θα κυβερνούσε την Κωνσταντινούπολη και θα έθετε τα βουλγαρικά στρατεύματα στην άμυνα της πόλης από μια πιθανή επίθεση από τον Θεόδωρος Δούκα.

Ιωάννης de Brienne•Ωστόσο οι βαρώνοι και ο πάπας αποφάσισαν να ορίσουν ως αυτοκράτορα έναν μεγάλο σε ηλικία ιππότη τον Ιωάννη de Brienne, ο οποίος δέχτηκε την πρόταση και η απόφαση υπογράφτηκε από τον πάπα στην Περούτζια το 1229. Η συμφωνία μάλλον κρατήθηκε μυστική για ένα χρονικό διάστημα.•Συμφωνήθηκε, λοιπόν, ο Ιωάννης de Brienne να πάει στην Κωνσταντινούπολη, να στεφθεί αυτοκράτορας. Αν ο Ιωάννης de Brienne που το 1229 ήταν ήδη πάνω από 80 ετών παρέμενε ζωντανός μέχρι την ενηλικίωση του νόμιμου διαδόχου του Βαλδουΐνου Β΄ (γινόταν 20 ετών το 1237) τότε θα βασίλευαν και οι δύο μαζί ως συναυτοκράτορες.•Ωστόσο ο νέος αυτοκράτοραςέπρεπε να διευθετήσειδιάφορες υποθέσεις στη Δύση και ήρθε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1231, όταν είχε ήδη αποσοβηθεί ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Αμέσως μετά την άφιξή του στέφθηκε αυτοκράτορας και ανέλαβε την εξουσία στη Λατινικής αυτοκρατορίας.

Η μάχη στην Κλοκοτνίτζα•Δεν είναι γνωστό από τις πηγές, αν ο Θεόδωρος Δούκας είχε πληροφορηθεί τη συμφωνία του Ιωάννη Ασέν με τους Λατίνους, πράγμα που άλλαζε εντελώς τα σχέδιά του, καθώς φιλοδοξούσε να καταλάβει ο ίδιος την Κωνσταντινούπολη και να γίνει αυτοκράτορας (τίτλο που είχε ήδη, αφού είχε στεφθεί γύρω στο 1227 αυτοκράτορας από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Δημήτριο Χωματηνό στη Θεσσαλονίκη). Πάντως, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε δικαιολογείται η απόφασή του να συγκρουστεί πολεμικά με τον Ασέν.•Η μάχη δόθηκε στην Κλοκοτνίτζα (κοντά στη σημ. πόλη Χάσκοβο, στον ποταμό Έβρο, στο δρόμο μεταξύ Φιλιππούπολης και Αδριανούπολης) την άνοιξη (Απρίλιο) του 1230. Ο Ασέν φάνηκε να εκπλήσσεται από την επίθεση αυτή και μάλιστα έπαιξε το ρόλο του ως αθώου, από τη στιγμή που υπήρχε παλαιότερη συνθήκη με τον Θεόδωρο Δούκα. Η μάχη κατέληξε στην ολοκληρωτική ήττα του στρατού του Θεοδώρου, την αιχμαλωσία του ίδιου.

Κινητοποίηση στρατού από Ασέν•Κατά τον τρόπο αυτό, ουσιαστικά των συγκρούσεων ανάμεσα στους αντιπάλους της, σώθηκε η Λατινική αυτοκρατορία.•Ο Ασέν τότε κινητοποίησε μεγάλο στρατό και προέλασε στη Μακεδονία και την Αλβανία, κατακτώντας τη μία μετά την άλλη τις κτήσεις του Θεόδωρου Δούκα. Ανάμεσα στις πόλεις που κατέκτησε ήταν οι Σέρρες, το Πρίλεπο και η Αχρίδα, Επίσης στα χέρια του βρέθηκαν η Φιλιππούπολη με την κοιλάδα του Έβρου, το Διδυμότειχο και η Αδριανούπολη.

~ 21 ~

•Ακολουθώντας την πολιτική του Καλογιάν αντικατέστησε τους Έλληνες επισκόπους στις πόλεις που κατέκτησε με Βουλγάρους.

Επιγραφή στην εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων στο Τύρνοβο•Συχνά αναφέρεται στη βιβλιογραφία ότι ο Ασέν κατέκτησε και το Δυρράχιο.•Αυτό προκύπτει από μια επιγραφή. που βρίσκεται στην εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων στο Τύρνοβο, στην οποία ο Ασέν Β΄ υπερηφανεύεται ότι κατέκτησε όλες τις χώρες από την Αδριανούπολη έως το Δυρράχιο. «Μόνο η Κωνσταντινούπολη και οι γειτονικές πόλεις βρίσκονταν στα χέρια των Φράγκων –λέει η επιγραφή. Αλλά και αυτές υπάκουαν στην εξουσία μου, γιατί δεν είχαν άλλον αυτοκράτορα εκτός από μένα και ζούσαν σύμφωνα με τη θέλησή μου, γιατί έτσι όρισε ο Θεός».•Ωστόσο ο Duceller La façade maritime de l’ Albanie au moyen age: Durazzo et Valona du XIe au Xvesiecle, Thessaloniki 1981 (IMXA) προσπαθεί να αποδείξει ότι η φράση αυτή δε σημαίνει απαραίτητα ότι ο Ασέν κατέκτησε το Δυρράχιο. Ο ίδιος θεωρεί ότι ο Ασέν έφτασε ως το Δυρράχιο, αλλά δεν το κατέλαβε.

Δυρράχιο•Η πόλη αυτή συνέχισε να παραμένει στο δεσποτάτο της Ηπείρου (ηγεμόνας του ήταν ο διάδοχος του Θεόδωρου Δούκα ο αδελφός του Μανουήλ).•Αυτό το στηρίζει στην απουσία της πόλης του Δυρραχίου στο χρυσόβουλλο του Ασέν για τα εμπορικά προνόμια που είχε παραχωρήσει στο Ντουμπρόβνικ, όπου αναφερόταν οι σημαντικότερες πόλεις του βουλγαρικού κράτους.•Το Δυρράχιο ήταν πάντα μια σημαντική εμπορική πόλη. Αν την κατείχε ο Ασέν σίγουρα θα την ανέφερε.•Από τότε ο Βούλγαρος αυτός ηγεμόνας άρχισε να αυτοαποκαλείται «Τσάρος και αυτοκράτορας όλων των Βουλγάρων και των Ρωμαίων».

Συνέπειες της μάχης της ΚλοκοτνίτζαςΟι συνέπειες της μάχης της Κλοκοτνίτζας ήταν σημαντικές:α. Η λατινική ηγεσία της Κωνσταντινούπολης στράφηκε κατά του Ασέν, επειδή φοβόταν την άνοδο της δύναμης του, καιβ. Το βυζαντινό κράτος της Νίκαιας που ήταν μέχρι τότε αντίπαλος του δεσποτάτου της Ηπείρου για την ανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη, έμεινε χωρίς ανταγωνιστή.

Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης•Ο Ασέν τότε έκλεισε συμφωνία με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας τον Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη (1222-1254) το 1234. Η συμφωνία επισφραγίστηκε με το γάμο του γιου του Βατάτζη, Θεόδωρου Λάσκαρη, του μετέπειτα αυτοκράτορα Θεόδωρου Β΄ με την κόρη του Ασέν που έγιναν στη Λάμψακο.•Ο Βατάτζης αναγνώρισε στο βουλγαρικό κράτος τα ήδη υπάρχοντα σύνορά του, τον τσαρικό τίτλο στον Ασάν και υποστήριξε την προαγωγή του προκαθημένου της Βουλγαρικής Εκκλησίας σε πατριάρχη.•Έτσι ο τότε πατριάρχης Γερμανός Β΄ ανακήρυξε τον μητροπολίτη Τυρνόβου σε αρχηγό της αυτόνομης Βουλγαρικής Εκκλησίας. Αμέσως υπήρξε αντίδραση από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας ή Βουλγαρίας Δημήτριο Χωματηνό, αφού, όπως υποστηρίζει ο Χωματηνός η Βουλγαρική Εκκλησία υπαγόταν στη δικαιοδοσία της αρχιεπισκοπής του.

Ο τίτλος του πατριάρχη•Είναι σαφές ότι η παραχώρηση αυτή έγινε για πολιτικούς λόγους.

~ 22 ~

•Το 1361/1362 ο Κάλλιστος σε ένα γράμμα του προς τον κλήρο του Τυρνόβου (επιγράφεται «Παραίνεσις διδασκαλία και απολογία του αγιωτάτου και οικουμενικού πατριάρχου κυρ Καλλίστου και της περί αυτόν θείας και ιεράς Συνόδου γενομένη προς τους εν τω τόπω του Τρινόβου ευρισκομένους τιμιωτάτους μοναχούς και λοιπούς ιερείς») εξηγεί ότι ο τίτλος του πατριάρχη είναι τιμητικός, δηλ. είναι μόνο κατ’ όνομα πατριάρχης και σε καμιά περίπτωση δεν είναι ισότιμος με τους υπόλοιπους πατριάρχες.

Περίοδος παρακμής•Μετά το θάνατο του Ασέν ακολούθησε μια περίοδος παρακμής την οποία εκμεταλλεύτηκαν οι Βυζαντινοί, οι Σέρβοι, οι Ούγγροι αλλά και οι Τάταροι της Χρυσής Ορδής, από τους οποίους πλήγηκε η χώρα κατά τα έτη 1241-1243. Αυτοί μάλιστα επέβαλαν στους Βουλγάρους να πληρώνουν έναν φόρο.•Η απώλεια πολλών εδαφών κυρίως στη βορειοανατολική Βουλγαρία και οι εσωτερικές διαμάχες για το θρόνο έφεραν σε απόγνωση τον πληθυσμό της βουλγαρικής υπαίθρου.•Η απόγνωση αυτή εξελίχθηκε σε εξέγερση που εκδηλώθηκε στη βορειοανατολική Βουλγαρία την άνοιξη του 1277 υπό την αρχηγία ενός απλού βοσκού ονόματι Ivajlo. Ο Ivajlo κατόρθωσε να ξεσηκώσει τον πληθυσμό της υπαίθρου με το σύνθημα ότι η φωνή του Θεού τον καλεί να καταπολεμήσει τους βογιάρους και τους άλλους εξουσιαστές. Κατέλαβε τα κτήματα των αριστοκρατών και Κατάφερε να νικήσει τους Τατάρους. Τότε στράφηκε εναντίον του Τυρνόβου που πολιόρκησε και κατέκτησε.

Δυναστεία των Τερτεριδών•Ο τσάρος Κωνσταντίνος Τιχ έχασε στη μάχη τη ζωή του, ενώ η χήρα του για να διαφυλάξει το θρόνο για τον γιο της, πρότεινε στον Ivajlo να παντρευτούν. Έτσι ένας βοσκός στέφθηκε τσάρος (1277-1280).•Ωστόσο δεν μπόρεσε να κρατηθεί για πολύ στην εξουσία. Οι εσωτερικοί του εχθροί, οι βογιάροι, ανέδειξαν σε τσάρο τον μεγαλογαιοκτήμονα κουμανικής καταγωγής Γεώργιο Τερτέρ (1280-1292).•Ο Ivajlo κατέφυγε στον Τάταρο χάνο Νογκάι, όπου και δολοφονήθηκε. Ωστόσο η μνήμη του διατηρήθηκε ζωντανή στην λαϊκή παράδοση και την ποίηση.•Ο Γεώργιος Τερτέρ ήταν ο ιδρυτής μιας νέας δυναστείας, των Τερτεριδών, στην οποία θα ανήκαν οι τσάροι των επόμενων 40 ετών (μέχρι το 1321). Ο διάδοχός του Todor-SvetoslavTerter (1300-1322) θεωρούσε ότι έπρεπε να ενωθεί ξανά το διασπασμένο βουλγαρικό κράτος προκειμένου να σταματήσει η αναρχία και να επέλθει εσωτερική συνοχή, καθώς και να βγει η Βουλγαρία από την απομόνωση που είχε περιέλθει.

Άνοδος της Βουλγαρίας•Το βουλγαρικό κράτος κατόρθωσε να επανακτήσει την Βεσσαραβία και τα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας.•Η άνοδος της Βουλγαρίας οφειλόταν ως ένα βαθμό στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας, που είχε ενεργοποιήσει τις εμπορικές σχέσεις της με τη Γένοβα και τη Βενετία.•Αξίζει να αναφέρουμε το γεγονός ότι την περίοδο του μεγάλου λιμού 1307-1308 η Κωνσταντινούπολη οφείλει ως ένα βαθμό τη σωτηρία της στο σιτάρι που μεταφέρθηκε από τη Βουλγαρία. Ο Γεώργιος Παχυμέρης λέει ότι ήταν το φάρμακο κατά της πείνας.

Δυναστεία των Σισμανιδών•Την πορεία της επανένωσης των βουλγαρικών περιοχών και του λαού της το συνέχισε ο τσάρος Μιχαήλ Γ΄ Σισμάν (1323-1330), με τον οποίο ανεβαίνει στο θρόνο η τελευταία δυναστεία του Β΄ Βουλγαρικού κράτους, εκείνη των Σισμανιδών, επίσης κουμανικής καταγωγής που κυβέρνησε τη χώρα μέχρι την τουρκική κατάκτηση.

~ 23 ~

•Ο Μιχαήλ Σισμάν επιλέχθηκε λόγω των καλών σχέσεων με τους Σέρβους και τους Τατάρους. Ο Σισμάν ήθελε να ανακτήσει τα χαμένα εδάφη. Σ’ αυτή του την προσπάθεια συγκρούστηκε με τους Σέρβους.•Η μάχη στο Βελεβούσδιο (σημ. Κιουστεντίλ στη νοτιοδυτική Βουλγαρία) στις 28 Ιουλίου του 1330 ήταν αποφασιστικής σημασίας. Ο τσάρος τραυματίστηκε και λίγο αργότερα πέθανε. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄, όταν πληροφορήθηκε την ήττα του Βουλγάρου συμμάχου του αποσύρθηκε.

Η μάχη στο Βελεβούσδιο•Ο κράλης της Σερβίας αποκατέστησε στο θρόνο την αδελφή του Άννα και τον γιο της Ιβάν Στέφανο (1330-1331), ενώ η τότε γυναίκα του Μιχαήλ Σισμάν Θεοδώρα, αδελφή του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄, εκδιώχτηκε από τη χώρα.•Η μάχη του Βελεβουσδίου αποτελεί σταθμό για τις τύχες των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου, γιατί υπήρξε αποφασιστικός παράγοντας για την έκβαση του αγώνα που είχε ως έπαθλο την κυριαρχία στη Μακεδονία και γιατί η μάχη αυτή συντέλεσε σημαντικά στο να θεμελιωθεί η σερβική ηγεμονία στην ευρύτερη περιοχή.

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄•Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ προσπάθησε να αποκομίσει ορισμένα οφέλη για την αυτοκρατορία από την ήττα του Βούλγαρου συμμάχου του στη μάχη του Βελεβουσδίου.•Έτσι με το πρόσχημα ότι ήθελε να εκδικηθεί το διωγμό της αδελφής του Θεοδώρας, άρχισε να καταλαμβάνει αρκετά φρούρια στις βουλγαροβυζαντινές παραμεθόριες περιοχές και τα λιμάνια της Μεσημβρίας και της Αγχιάλου.•Στο μεταξύ όμως έλαβε χώρα μια σημαντική αλλαγή στην πολιτική ζωή της Βουλγαρίας. Οι βογιάροι ανέτρεψαν την τσαρίνα Άννα και το γιο της και ανέβασαν στο θρόνο τον δεσπότη του Lovec, Ivan Alexander (1331-1371).

Τελευταία αναλαμπή του βουλγαρικού κράτους•Με τον τσάρο αυτό το βουλγαρικό κράτος έζησε μια τελευταία αναλαμπή. Ο νέος τσάρος ήταν γιος του δεσπότη Sracimir και γαμπρός του ηγεμόνα της Βλαχίας Ivanko Basarab. Το δικαίωμα εκλογής στο θρόνο κρατούσε από το γένος του τσάρου Ιβάν Ασέν Β΄. (Την ίδια περίοδο στο θρόνο της Σερβίας ανεβαίνει ο Στέφανος Δουσάν, ο οποίος την άνοιξη του 1333 παντρεύτηκε την αδελφή του Ιωάννη Αλεξάνδρου, Έλενα).•Ο νέος τσάρος ξεκίνησε τη βασιλεία του με μια εκστρατεία εναντίον της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η αποφασιστική νίκη στο Ρουσόκαστρο το 1332 έδωσε την ευκαιρία στη Βουλγαρία να ανακτήσει εδάφη στην περιοχή της Θράκης που είχε προσαρτήσει ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ μετά τη μάχη του Βελεβουσδίου δύο χρόνια πριν.

Πολιτική και κοινωνική κρίση του Βυζαντίου•Έτσι επιστρέφονται στη Βουλγαρία οι πόλεις στην περιοχή της Ζαγοράς και της Μ. Θάλασσας μέχρι την Σωζόπολη.•Ο Ιωάννης Αλέξανδρος υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με το Βυζάντιο, η οποία ενδυναμώθηκε με τον αρραβώνα του γιου του Ιωάννη Ασέν που τότε ήταν 10 ετών με την κόρη του Ανδρόνικου Γ΄, Μαρία, 4 ετών. Πέντε χρόνια αργότερα το 1337 έγινε ο γάμος.•Στο Βυζάντιο η εσωτερική κατάσταση δεν είναι καλή. Ο θάνατος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου (15 Ιουνίου 1341) ήταν η αρχή μιας δύσκολης πολιτικής και κοινωνικής κρίσης που οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο, όταν στις 26 Οκτωβρίου 1341 ο Ιωάννης Καντακουζηνός ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο παραμερίζοντας τον ανήλικο διάδοχο, Ιωάννη Παλαιολόγο.

~ 24 ~

•Έτσι το 1344 ο Ιωάννης Αλέξανδρος βρήκε την ευκαιρία και επιτέθηκε σε διάφορες πόλεις της Θράκης, στην περιοχή της Ροδόπης, τις οποίες και προσάρτησε προσωρινά (λέγεται ότι οι κάτοικοι των πόλεων αυτών είχαν κουραστεί από τον εμφύλιο πόλεμο και προτιμούσαν να βρίσκονται κάτω από βουλγαρική εξουσία).

Εκκλησιαστικές σύνοδοι•Την εποχή της διακυβέρνησης του Ιωάννη Αλέξανδρου έλαβαν μέρος δύο εκκλησιαστικές σύνοδοι που συγκάλεσε ο ηγεμόνας.•Η πρώτη έλαβε χώρα το 1350 και ασχολήθηκε με τον Βογομιλισμό (κύριος κατήγορος της αίρεσης ήταν ο μοναχός Θεοδόσιος Τυρνόβου, ησυχαστής, μαθητής του Γρηγορίου Σιναΐτη και ηγούμενος της μονής της Θεοτόκου στο Κελιφάρεβο).•Η δεύτερη σύνοδος έγινε το 1359 και παρόντες εκτός από τον Ιωάννη Αλέξανδρο ήταν και οι γιοι του από τον δεύτερο γάμο του, Ιωάννης Σισμάν και Ιωάννης Ασέν.•Ο Ιωάννης Αλέξανδρος είχε χωρίσει τη γυναίκα του Θεοδώρα, κόρη του βοεβόδα της Βλαχίας, προκειμένου να παντρευτεί την Εβραία Σάρρα το 1345. Αυτή βαπτίστηκε χριστιανή και πήρε το όνομα Θοδώρα. Μαζί της ο Βούλγαρος ηγεμόνας απέκτησε δύο γιους τον Ιωάννη Σισμάν και τον Ιωάννη Ασέν και τέσσερις κόρες την Κέρα-Ταμάρ, Κεράτσα, Ντεσισλάβα και Βασίλισσα. Στο Συνοδικό του Βορίλου γίνεται μνεία και για τις δύο γυναίκες του Ιωάννη Αλεξάνδρου.

Δεύτερη σύνοδος, 1359•Η πρώτη πήγε σε μοναστήρι και πήρε το όνομα Θεοφανώ. Η δεύτερη είχε σημαντική εκκλησιαστική δράση, ανακαίνισε εκκλησίες, ίδρυσε μονές και γενικά υποστήριξε σε σθένος την Ορθοδοξία.•Έτσι απογοήτευσε τους Εβραίους της Βουλγαρίας που θεώρησαν ότι με τον γάμο της Σάρρας με τον Ιωάννη Αλέξανδρο, θα μπορούσαν να απολαμβάνουν μεγαλύτερες ελευθερίες όσον αφορά την συμπεριφορά τους απέναντι στον Χριστιανισμό.•Την σύνοδο αυτή τη φορά απασχόλησαν τρία θέματα,οι Εικονοκλάστες Ιουδαίοι και οι φιλικά κείμενοι σ’ αυτούς,η διδασκαλία των Βογομίλων καιη αίρεση του Βαρλαάμ και του Ακινδύνου (που συνδέεται με την σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη το 1351). Χάρη στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κάλλιστο, που συνέγραψε τον Βίο του Θεοδοσίου έχουμε λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τη σύνοδο αυτή.

Ιωάννης και Μιχαήλ Ασέν•Ως διάδοχος του Ιωάννη Αλεξάνδρου είχε οριστεί αρχικά ο πρωτότοκος γιος του από τον πρώτο γάμο, ο Ιωάννης Ασέν.•Αυτός όμως όπως και ο αδελφός του Μιχαήλ Ασέν σκοτώθηκαν σε δύο μάχες εναντίον των Οθωμανών (1344/1345).•Χαρακτηριστική είναι η μικρογραφία στη σλαβική μετάφραση του Χρονικού του Μανασσή (φυλάσσεται στο Βατικανό), όπου διακρίνεται ο Ιωάννης Ασέν στο νεκρικό κρεβάτι. Παρόντες είναι ο Ιωάννης Αλέξανδρος, η πρώτη γυναίκα του η Θεοδώρα και κατά πάσα πιθανότητα η 14-15χρονη σύζυγός του (το μαυροφορεμένο κοριτσάκι της μικρογραφίας).

Χρυσή εποχή για το βουλγαρικό κράτος•Η βασιλεία του γενικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως χρυσή εποχή για το βουλγαρικό κράτος όσον αφορά τον πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό τομέα.•Οι εμπορικές σχέσεις με το Βυζάντιο και τη Βενετία αναβιώνουν και πάλι.•Η Βουλγαρία προμηθεύει σιτηρά και ξυλεία, και καθώς οι Τούρκοι κατέχουν την Μ. Ασία υπάρχει γενικά έλλειψη στην αγορά του Βυζαντίου.

~ 25 ~

Ο Ιωάννης Αλέξανδρος ως κτήτορας•Ο Ιωάννης Αλέξανδρος εμφανίζεται ως κτήτορας σε πολλές μονές και εκκλησίες.• Επίσης έχουν διασωθεί χρυσόβουλλα του Ιωάννη Αλεξάνδρου με διάφορες δωρεές και προνόμια που δίνονται σε μονές.•Υπάρχουν και τρία χρυσόβουλλα που σώζονται στα Ελληνικά (αν και αμφισβητείται η γνησιότητά τους). Αυτά απευθύνονται σε μονές της περιοχής της Μεσήμβριας στη Μ. Θάλασσα (Μονή Θεοτόκου Ελεούσας στη Μεσήμβρια, μονή Αγ. Νικολάου στην Εμμονή/Εμόνα, και το τρίτο αφορά τις μονές του Ιησού Χριστού Ακροπολίτου, της Θεομήτορος της επικεκλημένης Αγιοσορειτίσσης και του αγίου Βλασίου).•Ως κτήτορας μαζί με τη δεύτερη γυναίκα του Σάρρα-Θεοδώρα εμφανίζεται στις νωπογραφίες της Μονής της Θεοτόκου στο Μπάτσκοβο (κοντά στο Ασένοβγκραντ, κοντά στη Φιλιππούπολη).

Πολιτική διάσπαση του βουλγαρικού κράτους•Επίσης γνωρίζουμε ότι κατά παραγγελία του και για προσωπική του χρήση αντιγράφηκαν πολλά βιβλία, όπως πχ. Το Ψαλτήρι της Σόφιας ή Ψαλτήρι του Ιωάννη Αλεξάνδρου, το Τετραυάγγελο του Λονδίνου (1356), το Χρονικό του Μανασσή (1345) κ.ά.•Χαρακτηριστικό ωστόσο της περιόδου αυτής ήταν ότι το βουλγαρικό κράτος γνώρισε αυτό το διάστημα ισχυρή πολιτική διάσπαση. Αποτέλεσμα αυτής ήταν η δημιουργία τριών ανεξάρτητων βουλγαρικών ηγεμονιών.•Συγκεκριμένα το 1356 ο Ιβάν Αλεξάντερ μοίρασε το κράτος του στους δύο γιους του, τον Ιβάν Σισμάν, γιο από τον δεύτερο γάμο του, , στον οποίο έδωσε το κράτος του Τυρνόβου, δηλ. την κεντρική Βουλγαρία με τις πόλεις Δρίστρα, Σόφια και Γιάμπολ, και τον Ιβάν Σρατσιμίρ, γιο από τον πρώτο του γάμο, ο οποίος πήρε την περιοχή του Βιδυνίου για να κυβερνά εκεί ως αυτόνομος ηγεμόνας. Επιπλέον αποσχίσθηκε από το κράτος του μια μεγάλη περιοχή αυτής της Δοβρουτσάς στη βορειοανατολική Βουλγαρία.

Τρεις ανεξάρτητες ηγεμονίες•Έτσι βλέπουμε ότι στο β΄ μισό του 14ου αι. η Βουλγαρία είναι χωρισμένη σε τρεις ανεξάρτητες ηγεμονίες.•Ο θάνατος του Ιβάν Αλεξάντερ το 1371 έδωσε τέλος στο ενωμένο βουλγαρικό κράτος.•Το 1393 το Τύρνοβο περικυκλώθηκε από τις οθωμανικές δυνάμεις και παρόλο που ο Σισμάν είχε αναγνωρίσει μάλλον το 1373 την τουρκική επικυριαρχία και η αδελφή του παντρεύτηκε τον Μουράτ Α΄ (1359-1383) μετά από μια τρίμηνη πολιορκία έπεσε το Τύρνοβο στα χέρια του νέου σουλτάνου Βαγιαζήτ.•Την ίδια μοίρα είχε και η Δοβρουτσά. Τρία χρόνια αργότερα το 1396 έπεσε στα χέρια των Τούρκων και το κράτος του Βιδυνίου, η βορειοδυτική δηλ. Βουλγαρία.

Βογομιλισμός•Με τον όρο Βογομιλισμό εννοούμε μια αίρεση που εμφανίστηκε και εξαπλώθηκε στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η αίρεση πρωτοεμφανίστηκε στη Βουλγαρία τον 10ο αι. και στη συνέχεια πέρασε στο Βυζάντιο, τη Σερβία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ενώ επιδράσεις του μπορούν να διαπιστωθούν ακόμα και στη Ρωσία και τη Δυτική Ευρώπη.•Ο Βογομιλισμός προήλθε από ανάμιξη στοιχείων από τον Παυλικιανισμό και τον Μεσσαλιανισμο και πήρε σλαβικό χαρακτήρα. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του τσάρου Πέτρου (927-969) εμφανίστηκε ένας ιερέας ονόματι Μπογκομίλ (= Θεόφιλος), ο οποίος κήρυττε μεταξύ του 930-940, έχοντας ορμητήριο τη Μακεδονία. Έτσι η μία άποψη σχετικά με το όνομα της αίρεσης πρεσβεύει ότι αυτό οφείλεται στον ιδρυτή της τον Μπογκομίλ.

~ 26 ~

•Υπάρχει όμως και μια άλλη άποψη που υποστηρίζει ότι το όνομα Βογομιλισμός προέρχεται από της λέξεις Μπογκ = Θεός και μίλοϊ που σημαίνει ελέησον. Οπότε σήμαινε «ελέησόν με ο Θεός» και η φράση αυτή χρησιμοποιούνταν συχνά από τους Βογομίλους.•Πρόκειται για μια δυϊστική αίρεση: δέχεται δηλ. την ύπαρξη δύο δυνάμεων, του Καλού (Θεός) και του Κακού (Σαταναήλ) που κυβερνούν τον κόσμο. Οι οπαδοί του ήταν χριστιανοί, αυτοαποκαλούμενοι ως «Βογόμιλοι».•Εναντίον των Βογομίλων της Βουλγαρίας έγραψε ο Κοσμάς Πρεσβύτερος (τέλος 10ου αι.). Ενώ ο μοναχός Ευθύμιος Ζυγαβηνός ασχολήθηκε με τους Βογομίλους του Βυζαντίου.ΜΑΘΗΜΑ 5ο

Σερβία, Α΄μέροςΕγκατάσταση των Σέρβων στα Βαλκάνια και η δημιουργία του μεσαιωνικού Σερβικού κράτους

Εμφάνιση Σέρβων•Η πρώτη βυζαντινή πηγή που μας δίνει πληροφορίες για την εμφάνιση των Σέρβων στα Βαλκάνια είναι το έργο του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου «Προς τον ίδιον ΥιόνΡωμανόν» ή όπως είναι γνωστό “De administrando Imperio”.•Σύμφωνα λοιπόν με τη διήγηση του Πορφυρογέννητου ο αυτοκράτορας Ηράκλειος (610-641) εγκατέστησε τους Σέρβους, όπως και τους Κροάτες μετά το 626 μ.Χ. στα Βαλκάνια ως συμμάχους προκειμένου να προστατέψουν την αυτοκρατορία από τον αβαρικό κίνδυνο.•Οι Σέρβοι, οι οποίοι όπως αναφέρει ο Πορφυρογέννητος ζούσαν μέχρι τότε στην «Λευκή Σερβία» βόρεια δηλ. από τα Καρπάθια όρη, εγκαταστάθηκαν στις περιοχές του σημερινού Μαυροβουνίου, της Ερζεγοβίνης, της νοτιοδυτικής Σερβίας και του Κοσόβου, ενώ προς βορρά έφτασαν μέχρι τον ποταμό Σάβο.

Δημιουργία δύο κέντρων•Γενικά δεν έχουμε πληροφορίες για τους δύο πρώτους αιώνες μετά την εγκατάστασή τους. Κατά πάσα πιθανότητα όμως την περίοδο αυτή δημιουργήθηκαν μικρά σερβικά κρατίδια.•Η διαδικασία οδήγησε στην συγκρότηση στα τέλη του 9ου με αρχές του 10ου αι. και δημιουργία δύο κέντρων, ενός παραθαλασσίου, της Διόκλειας (από τον 11ο αι. ονομάζεται Ζέτα και αργότερα Μαυροβούνιο), και ενός που βρισκόταν στο εσωτερικό της χώρας, της Ρασκίας (στην περιοχή του σημερινού Κοσόβου).

Πρώτο σερβικό μόρφωμα στη Ρασκία•Η δημιουργία του σερβικού κράτους ήταν μια πολύπλοκη και μακροχρόνια διεργασία. Τα δύο προαναφερθέντα κέντρα έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις δύο μεγάλες ισχυρές δυνάμεις της περιοχής που ήταν το Βυζάντιο και η Βουλγαρία.•Εκτός από αυτό η Διόκλεια υπαγόταν στη Δυτική Εκκλησία, ενώ ένα τμήμα των εδαφών της Ρασκίας ανήκε στο κλίμα της αρχιεπισκοπής Αχρίδας.•Πάντως το πρώτο σερβικό μόρφωμα δημιουργήθηκε στη Ρασκία. Αυτό ήρθε αρχικά αντιμέτωπο με την επεκτατική πολιτική του τσάρου Συμεών (893-927), αλλά και αργότερα από το εφήμερο κράτος του Σαμουήλ (976-1018), ο οποίος εκτός από τη Ρασκία κατέκτησε τη Διόκλεια και τη Βοσνία και λεηλάτησε ένα μεγάλο μέρος της Δαλματίας.

Βυζαντινή παρουσία στα σερβικά εδάφη•Η κατάλυση του κράτους του Σαμουήλ από τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο το 1018 σήμανε και την έναρξη της βυζαντινής επικυριαρχίας πάνω στις σερβικές περιοχές.•Η βυζαντινή παρουσία στα σερβικά εδάφη ήταν σχετικά σύντομη, αφού το 1040/41 ο Στέφανος Βοϊσλάβος (1037-1051) νίκησε τα βυζαντινά στρατεύματα. Σύντομα η εξουσία του επεκτάθηκε και στις γειτονικές περιοχές. Έτσι η Διόκλεια αποδεσμέυτηκε από τη βυζαντινή

~ 27 ~

κυριαρχία, και, σχεδόν μέχρι το τέλος του 11ου αι. διαδραμάτιζε πιο σημαντικό ρόλο από τη Ρασκία.•Ο γιος του Βοϊσλάβου, Μιχαήλ (1052-1082) εκμεταλλεύτηκε το εκκλησιαστικό σχίσμα ανάμεσα στη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη (1054) και πέτυχε την αναβάθμιση της λατινικής επισκοπής της Αντιβάρεως σε αρχιεπισκοπή (1067). Με την φιλοκαθολική πολιτική που ακολούθησε πέτυχε να λάβει από τον πάπα το βασιλικό στέμμα και τον τίτλο «rex».

Κωνσταντίνος Βοδίνος•Τον Μιχαήλ διαδέχθηκε ο γιος του Κωνσταντίνος Βοδίνος (Μποντίν, 1082-1101) και κατά τη διακυβέρνησή του η χώρα γνώρισε τη μεγαλύτερη έκτασή της προσαρτώντας τη Βοσνία και τη Ρασκία. Ο Βοδίνος αιχμαλωτίστηκε δύο φορές από τους Βυζαντινούς, οι οποίοι κατάφεραν να αποκαταστήσουν την επικυριαρχία τους στην περιοχή μόλις στα τέλη του 11ου αι.•Μετά το θάνατο του Βοδίνου η Διόκλεια έχασε το προβάδισμά της και το πολιτικό κέντρο των Σέρβων μετατοπίστηκε και πάλι στη Ρασκία. Η Ρασκία βρισκόταν υπό την πνευματική και εκκλησιαστική επιρροή του Βυζαντίου. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες άλλωστε ήταν αυτοί που ενθρόνιζαν και εκθρόνιζαν τους μεγάλους ζουπάνους (= άρχοντες) της.•Η απομάκρυνση από τη βυζαντινή σφαίρα επιρροής ξεκίνησε στα χρόνια του μεγάλου ζουπάνου Στέφανου Νεμάνια. Ο Στέφανος Νεμάνια ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Νεμανιδών που έμελε να κυβερνήσει την χώρα για τα επόμενα διακόσια χρόνια.

Στέφανος Νεμάνια•Ο Στέφανος Νεμάνια γεννήθηκε γύρω στο 1113/14 στη Ribnica (κοντά στη σημ. Podgorica του Μαυροβουνίου) μεταξύ των ετών 1166-1168 έγινε μεγάλος ζουπάνος μετά από συμφωνία του βυζαντινού αυτοκράτορα Μανούλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180).•Αυτό ωστόσο δεν τον απέτρεψε να στασιάσει εναντίον των Βυζαντινών το 1171/1172. Οι Βυζαντινοί κατέπνιξαν την εξέγερση και κατέλαβαν τη Ρασκία.•Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας τον ανάγκασε να συμμετάσχει ως νικημένος στασιαστής και όμηρος στο θρίαμβο του Μανουήλ στην Κωνσταντινούπολη.

Συμμαχίες εναντίον του Βυζαντίου•Μετά το θάνατο του Μανουήλ (1180) ο Στέφανος Νεμάνια βρήκε ευκαιρία να καταπατήσει τους όρκους και να κάνει συμμαχίες εναντίον του Βυζαντίου.•Έτσι συμμάχησε με τους Ούγγρους, κατέστρεψε τα βυζαντινά συνοριακά φρούρια, όπως το Βελιγράδι, τη Ναϊσσό, τη Σαρδική κ.ά., κατέκτησε τη Δαλματία και την Αλβανία, και ένωσε τη Ρασκία με τη Ζέτα.•Κατά την Τρίτη Σταυροφορία (1189-1192) προσέφερε υποταγή στον Γερμανό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Βαρβαρόσα και του επέτρεψε να περάσει μέσω Σερβίας. Βέβαια ο Βαρβαρόσα σκοτώθηκε και έτσι η Σταυροφορία έλαβε τέλος.•Τότε βρήκε ευκαιρία ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ Άγγελος (1185-1195) να συντρίψει τον Νεμάνια το 1190 και υπέγραψαν συμφωνία.

Στέφανος Πρωτόστεπτος•Το 1196 παραιτήθηκε ο Στέφανος από το θρόνο και μπήκε ως μοναχός στη μονή Studenica, την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Δεν έμεινε όμως πολύ καιρό εκεί γιατί αποχώρησε με κατεύθυνση τον Άθωνα, όπου μόναζε ο γιος του Σάββας. Μαζί ανήγειραν τη μονή Χιλανδαρίου στα ερείπια μιας παλαιότερης μονής.•Ο Νεμάνια άφησε την εξουσία στον γιο του Στέφανο Πρωτόστεπτο. Ο Στέφανος είχε ηγετικές ικανότητες. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204,

~ 28 ~

ο Στέφανος προσέγγισε τους Λατίνους και μάλιστα χώρισε τη γυναίκα του (τη βυζαντινή πριγκίπισσα Ευδοκία, ανιψιά του αυτοκράτορα Ισαακίου Β΄) και παντρεύτηκε την εγγονή του δόγη της Βενετίας Enrico Dandolo, εξασφαλίζοντας έτσι την υποστήριξη της Βενετίας

Ίδρυση ανεξάρτητης Σερβικής Εκκλησίας•Το 1217 στέφθηκε βασιλεύς από τη Ρώμη (γι’ αυτό και ονομάζεται Πρωτόστεπτος). Η ενέργεια αυτή ωστόσο δε σήμαινε στροφή της Σερβίας προς τη Δύση.•Δύο χρόνια αργότερα το 1219 ο αδελφός του Σάββας επισκέφθηκε τη Νίκαια, την έδρα του τότε βυζαντινού αυτοκράτορα και του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και πέτυχε την αναγνώριση της αυτοκέφαλης σερβικής αρχιεπισκοπής, καθώς και τη χειροτονία του ίδιου ως αρχιεπισκόπου.•Η πράξη αυτή, δηλ. η ίδρυση ανεξάρτητης Σερβικής Εκκλησίας είχε πολύ μεγάλη σημασία όχι μόνο από εκκλησιαστική αλλά και από πολιτική άποψη, αφού, όπως έχουμε προαναφέρει κάθε ανεξάρτητο κράτος επιζητούσε και τη δημιουργία δικής του Εκκλησίας.•Βέβαια εναντίον της δημιουργίας της Σερβικής αρχιεπισκοπής τάχθηκε ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδας Δημήτριος Χωματηνός, ο οποίος θεωρούσε ότι η περιοχή της Σερβίας υπάγεται στη δική του δικαιοδοσία και ο πατριάρχης δεν μπορούσε να προχωρήσει στην ενέργεια αυτή.

Επιστολή του Χωματινού•Στην επιστολή που έστειλε στον Σάββα τονίζει την αντικανονικότητα της πράξης αυτής (πρόκειται για εισπήδηση ιεράρχη στην επισκοπή του επισκόπου Ράσης).•Στην επιστολή του επισημαίνει ότι, αν ο Σάββας επιθυμούσε αρχιερατικό αξίωμα της παραπάνω αρχιεπισκοπής, τότε θα έπρεπε να απευθυνθεί στον αρχιεπίσκοπο «Βουλγαρίας», o οποίος ήταν αυτοκέφαλος, και στους ιεράρχες που υπόκεινταν σ’ αυτόν.•Το γράμμα του Χωματηνού έκλεινε με την προειδοποίηση διακοπής της κοινωνίας με τον Σάββα καθώς και με όσους (κληρικούς ή λαϊκούς) είχαν κοινωνία με αυτόν.•Δεν γνωρίζουμε, αν υπήρξε απάντηση από τον Σάββα. Δεν έχει διασωθεί τίποτε σχετικό. Αλλά και ο Χωματηνός εκτός από την επιστολή που έστειλε στον Σάββα και την νύξη του σε κάποιο γράμμα του προς τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, δεν φαίνεται να δίνει συνέχεια στο θέμα.

Νεοσύστατη Σερβική Εκκλησία•Ο Σάββας μετά την επιστροφή του από τη Νίκαια αρχικά διέμεινε στη μονή Στουντένιτσα και κατόπιν μετακινήθηκε στην Ζίτσα, η οποία αρχικά ήταν η έδρα της αρχιεπισκοπής, μέχρι την μετακίνηση στο Ιπέκιο (Peć).•Η νεοσύστατη Σερβική Εκκλησία συμπεριέλαβε τρεις επισκοπές της αρχιεπισκοπής Αχριδών, καθώς και τις παραθαλάσσιες περιοχές της Σερβίας. Ο Σάββας δεν έθιξε τις λατινικές επισκοπές που ήδη υπήρχαν εκεί.•Την ίδια πολιτική ακολούθησε και ο αδελφός του, ο Στέφανος Πρωτόστεπτος. Παρά τη στροφή της Σερβίας προς την ορθόδοξη Εκκλησία, ο Στέφανος δεν διέκοψε την αρμονική συνύπαρξη με τον ρωμαιοκαθολικό πληθυσμό των παράκτιων σερβικών πόλεων και τις λατινικές επισκοπές στις οποίες υπαγόταν ο πληθυσμός αυτός.

Οι τρεις γιοι του Στέφανου Πρωτόστεπτου•Οι τρεις γιοι του Στέφανου Πρωτόστεπτου (Στέφανος Ραντοσλάβ, Στέφανος Βλαδισλάβ, Στέφανος Α΄ Ούρεσης) που τον διαδέχθηκαν στο θρόνο δεν διέθεταν τις ηγετικές ικανότητες του πατέρα τους.

~ 29 ~

•Σας αναφέρω απλώς για τον Στέφανο Ραντοσλάβ ότι είχε παντρευτεί την κόρη του δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρου Δούκα, την Άννα και πολύ συχνά γίνεται λόγος για την φιλελληνική/φιλοβυζαντινή πολιτική που ακολούθησε.•Ο Ραντοσλάβ είχε κόψει το δικό του νόμισμα και είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλες τις παραλλαγές του νομίσματός του που έχουν διασωθεί υπάρχουν ελληνικές επιγραφές. Επίσης σε ένα έγγραφό του, το οποίο εξέδωσε ως κράλης της Ρασκίας προς τους κατοίκους του Ντουμπρόβνικ, στις 4 Φεβρουαρίου του 1234 υπογράφει στην ελληνική γλώσσα (Miklosich, Monumentaserbica, Vindobonnae 1857, σ. 19-20, Κίσσας, Το ιστορικό υπόβαθρο των καλλιτεχνικών σχέσεων, σ. 27-28).

Διακυβέρνηση του Μιλούτιν – οικονομική και πολιτική ανάπτυξη•Η βασιλεία όμως των εγγονών του Δραγούτιν και Μιλούτιν θα είναι μια περίοδος σημαντική για την Σερβία.•Ιδιαίτερα επί διακυβέρνησης του Μιλούτιν (1282-1321) σημειώθηκε συστηματική οικονομική ανάπτυξη και η οικοδόμηση της εσωτερικής διοίκησης.•Η εκμετάλλευση των πλούσιων κοιτασμάτων σε χρυσό, ασήμι, σίδηρο, μόλυβδο κ.ά. και η μεταπώλησή τους μέσω Ντουμπρόβνικ και άλλων παραθαλασσίων πόλεων συνέβαλαν αποφασιστικά στην οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της Σερβίας.•Η ανάπτυξη αυτή επέτρεψε και την κοπή νομισμάτων, τα οποία αντικατέστησαν τα βυζαντινά και ιταλικά νομίσματα.

Επεκτατική πολιτική της Σερβίας•Ο Μιλούτιν βασιζόμενος σε μια δυνατή οικονομία, μπόρεσε να χρηματοδοτήσει τους πολέμους του εναντίον της βυζαντινής Μακεδονίας με αποκορύφωμα την κατάκτηση της πόλης των Σκοπίων.•Τα Σκόπια θεωρούνταν ιδανική πόλη για πρωτεύουσα του σερβικού κράτους, που μέχρι τότε δεν διέθετε μια σταθερή πρωτεύουσα.•Την επεκτατική πολιτική της Σερβίας προσπάθησε να ανακόψει ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄, προτείνοντας στον Μιλούτιν να παντρευτεί την αδελφή του Ευδοκία.•Η Ευδοκία όμως αρνήθηκε, οπότε ο αυτοκράτορας του πρότεινε τότε ως σύζυγο την μόλις πεντάχρονη ή εξάχρονη κόρη τους Σιμωνίδα.

Απαρχή του εξελληνισμού της Σερβίας•Πρέπει να σας αναφέρω ότι ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είχε αντιδράσει τότε οξύτατα εναντίον του γάμου λόγω του νεαρού της ηλικίας της Σιμωνίδας (ο Μιλούτιν είχε παντρευτεί ήδη τρεις φορές).•Αλλά και η σερβική αριστοκρατία ήταν εναντίον του γάμου αυτού, επειδή επιδίωκε τη συνέχιση του πολέμου με το Βυζάντιο, γιατί από τις κατακτήσεις βυζαντινών εδαφών προσποριζόταν μεγάλα οφέλη.•Τελικά ο γάμος τελέστηκε το 1299 στη Θεσσαλονίκη από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Μακάριο και η συνθήκη ειρήνης που υπογράφτηκε ήταν η απαρχή όχι μόνο μιας ειρήνης στα σερβοβυζαντινά σύνορα αλλά και η απαρχή του εξελληνισμού της σερβικής αυλής και της κρατικής διοίκησης. Όλα τα βυζαντινά εδάφη που είχε κατακτήσει ο Μιλούτιν με πόλεμο, προσαρτήθηκαν στο σερβικό κράτος ως «προίκα», όπως έλεγε ο ίδιος ο σέρβος κράλης.

Ανάκτορο Μιλούτιν στη Θεσσαλονίκη•Όσον αφορά τον Μιλούτιν, αυτός συμπεριφερόταν ως ισότιμο μέλος της βυζαντινής αυτοκρατορικής οικογένειας. (Πεθερά του Μιλούτιν ήταν η Ειρήνη-Γιολάνδα

~ 30 ~

Μομφερρατική, δεύτερη σύζυγος του Ανδρονίκου Β΄. Αυτή έμεινε στη Θεσσαλονίκη από το 1303 έως το 1317 που πέθανε).•Ο Μιλούτιν επισκεπτόταν πολύ συχνά τη Θεσσαλονίκη. Γνωρίζουμε μάλιστα ότι δημιούργησε μια βασιλική αυλή (ένα ανάκτορο) στην πόλη (γύρω στο 1315), καθώς και ότι ανέγειρε τρεις ναούς, τον ναό του Αγίου Νικολάου του Ορφανού (1315-1316), την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1316-1317), αλλά και τον ναό της Αγίας Τριάδας (δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς) καθώς και κάποια άλλα κτίσματα.•Το ανάκτορο αυτό του Μιλούτιν πρέπει να βρισκόταν στον χώρο ανάμεσα στο σημερινό Διοικητήριο και τον ναό του Προφήτη Ηλία (για περισσότερες πληροφορίες βλ. βιβλίο Κίσσα). Από αυτά το μόνο που σώζεται σήμερα είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού.

Συμμαχία Βυζαντίου – Βουλγαρίας εναντίον Σερβίας•Ωστόσο οι Βυζαντινοί αλλά και οι Βούλγαροι δεν φαίνονταν διατεθειμένοι να ανεχτούν την εξάπλωση των Σέρβων.•Μόλις τελείωσε η εμφύλια διαμάχη ανάμεσα στον Ανδρόνικο Β΄ και τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄ (1328-1341) το Βυζάντιο συμμάχησε με τους Βουλγάρους εναντίον της Σερβίας.•Οι Σέρβοι νίκησαν τους Βουλγάρους στο Βελεβούσδιο (σημ. Κιουστεντίλ) και στη μάχη σκοτώθηκε και ο Βούλγαρος τσάρος Μιχαήλ Σισμάν (1323-1330).ΜΑΘΗΜΑ 6ο

Σερβία, Β’ μέροςΤο μεσαιωνικό σερβικό κράτος κατά τον 14ο και τον 15ο αι

Διακυβέρνηση Στέφανου Δουσάν•Ο Στέφανος Ούρεσης Γ΄ , νικητής της μάχης στο Βελεβούσδιο (1321-1331) έχτισε σε ανάμνηση της νίκης αυτής τη μονή Ντέτσανι, νότια του Ιπεκίου (γι’ αυτό και έλαβε το προσωνύμιο Ντετσάνσκι).•Μερικούς μήνες όμως μετά τη μεγάλη νίκη η σερβική αριστοκρατία εξεγέρθηκε εναντίον του Στέφανου Ντετσάνσκι, ο γιος του Στέφανος Δουσάν εκθρόνισε τον πατέρα του και ο καθηρημένος Στέφανος Ντετσάνσκι υπέστη μαρτυρικό θάνατο.•Επί διακυβέρνησης Στέφανου Δουσάν (1331-1355) η Σερβία εξελίχθηκε σε μια πολύ ισχυρή δύναμη στα Βαλκάνια.•Ο Στέφανος Δουσάν υπήρξε ο μεγαλύτερος ηγεμόνας της μεσαιωνικής Σερβίας (πολλοί ιστορικοί τον αποκαλούν Καρλομάγνο της Σερβίας). Ανέβηκε στο θρόνο σε ηλικία μόλις 22 ετών.

Παράγοντες που συνετέλεσαν στην άνοδο της δύναμης του Δουσάν•Πολλοί ήταν οι παράγοντες που βοήθησαν την άνοδο της δύναμης του Δουσάν:ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε στο Βυζάντιο ανάμεσα στον Ιωάννη Καντακουζηνό και τον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο,η πίεση των Τούρκων στη Μ. Ασία,το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη,οι ησυχαστικές έριδες και τέλοςη δημιουργία μικρών αδύναμων κρατιδίων στον ελλαδικό χώρο.•Επόμενο ήταν ότι το βυζαντινό κράτος δεν μπορούσε να προβάλει σοβαρή αντίσταση. Το ίδιο και η Βουλγαρία, η οποία μετά τη μάχη του Βελεβουσδίου (1330) ήταν αδύναμη.

Εδαφικές κατακτήσεις του Δουσάν•Ο νέος τσάρος Ιωάννης Αλεξάνδρος συνθηκολόγησε με τον Δούσαν και του έδωσε για γυναίκα την αδελφή του Έλενα.

~ 31 ~

•Ο Δουσάν επιχείρησε να κατακτήσει τη βόρεια και τη δυτική Μακεδονία. Κατέλαβε σημαντικές πόλεις της περιοχής, την Αχρίδα, τον Πρίλαπο, την Καστοριά, την Στρώμνιτσα και την Έδεσσα. Στη Β. Ήπειρο κατέλαβε την Αυλώνα. Στις 24. 9. 1345 μετά από μακρόχρονη πολιορκία κατέκτησε την πόλη των Σερρών. Αναφέρεται ότι κατέκτησε επίσης τη Δράμα, τους Φιλίππους και την Χριστούπολη (Καβάλα).•Στο σερβικό κράτος περιλαμβανόταν τώρα η δαλματική ακτή, η Αλβανία (με εξαίρεση το Δυρράχιο), η Μακεδονία (εκτός από τη Θεσσαλονίκη), η Ήπειρος, η Θεσσαλία,η δυτική Βουλγαρία, ενώ προς τα βόρεια έφτανε μέχρι το Βελιγράδι.

Ο Δουσάν αυτοκράτορας Σερβίας και Ρωμανίας•Μετά την κατάκτηση των Σερρών ο Δουσάν αυτοανακηρύχθηκε «βασιλεύς Σερβίας και Ρωμανίας».•Το 1346 την Κυριακή των Βαίων ο Στέφανος Δουσάν συγκάλεσε Σύνοδο στα Σκόπια, η οποία ανακήρυξε τον Ιωαννίκιο αρχιεπίσκοπο της Σερβίας σε πατριάρχη.•Μια εβδομάδα αργότερα την ημέρα του Πάσχα (16Απριλίου 1346) ο Ιωαννίκιος έστεψε τον Δουσάν σε «αυτοκράτορα Σερβίας και Ρωμανίας». (Ο τίτλος «αυτοκράτορας Σερβίας και Ρωμανίας» απαντά στα ελληνικά έγγραφα, ενώ στα σερβικά είναι συνήθως car SrbljemiGrkom. Σύμφωνα με τον Ν. Οικονομίδη, “Emperor of the Romans - Emperor of the Romania”, στο: Βυζάντιο και Σερβία, σσ. 121-128, ο Στέφανος Δουσάν προτιμούσε να χρησιμοποιεί στις ελληνικές υπογραφές του τον όρο «Ρωμανία» αντί «Ρωμαίων», επειδή δεν ήθελε να δηλώσει ανοιχτά τις προθέσεις του για την κατάκτηση ολόκληρης της βυζαντινής αυτοκρατορίας).

Βυζαντινο-σερβική αυτοκρατορία•Στόχος του Δουσάν ήταν η αντικατάσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας από μια βυζαντινο-σερβική.•Το 1348 προσάρτησε τα Ιωάννινα και το 1349 τη Θεσσαλία, την Ακαρνανία και την Αιτωλία.•Ο Στέφανος Δουσάν ως «αυτοκράτορας Σέρβων και Ρωμαίων» ανέλαβε τη διακυβέρνηση του νότιο τμήματος της αυτοκρατορίας του που ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος ελληνικό, και ανέθεσε τη διοίκηση της Σερβίας στον γιο του Στέφανο Ε΄ Ούρεσης.•Στο νότιο αυτό τμήμα οι παλαιοί βυζαντινοί διοικητές διατήρησαν πολλές φορές τις θέσεις τους και συνέχισαν να εκτελούν τα ίδια καθήκοντα και μετά τη σερβική κατάκτηση.

Επέκταση σερβικού κράτους•Ωστόσο παρά το γεγονός ότι συχνά βυζαντινοί άρχοντες δέχτηκαν να υπηρετήσουν τον Σέρβο ηγεμόνα, τις πιο σημαντικές θέσεις ανέλαβαν μέλη της σερβικής αριστοκρατίας, που γενικά αποκόμισαν τα περισσότερα οφέλη από τις κτήσεις του Δουσάν.•Η υποταγμένη ελληνική αριστοκρατία έχασε μεγάλο μέρος από τις θέσεις και την περιουσία της σε όφελος της σερβικής.•Ωστόσο όσο το σερβικό κράτος επεκτεινόταν σε βυζαντινά εδάφη, τόσο περισσότερο μεγάλωνε η επιρροή στη διοίκηση και την αυλική ζωή της Σερβίας.

Zakonikή ο Κώδικας του Δουσάν (1349/1350)•Οι Σέρβοι αξιωματούχοι φέρουν συχνά βυζαντινούς τίτλους (συνηθέστερος ο τίτλος του σεβαστοκράτορα).•Επίσης το σερβικό τυπικό της αυλής ακολουθεί τα βυζαντινά πρότυπα.•Ακόμη υιοθετήθηκαν βυζαντινά οικονομικά και κοινωνικά μέτρα, καθώς νομικά μέτρα.•Πολύ σημαντικό για τον τομέα των νόμων στην Σερβία είναι η έκδοση του Zakonik ή αλλιώς ο Κώδικας του Δουσάν (1349/1350). Αποτελείται από 200 άρθρα, τα οποία

~ 32 ~

καθορίζουν την κοινωνική δομή, τις σχέσεις Εκκλησίας και κράτους, καθώς και τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των υπηκόων.

Αριστοκρατικό καθεστώς δικαίου•Ο κώδικας βασίζεται στο βυζαντινό δίκαιο, το οποίο επιχειρεί να συνδυάσει με το εθιμικό δίκαιο των Νοτίων Σλάβων και με τις απαιτήσεις της εποχής.•Ο νέος κώδικας θέσπισε ένα καθεστώς δικαίου αριστοκρατικό με σαφή χωρισμό ανάμεσα στους ευγενείς και τους χωρικούς. (Γι’ αυτό και το Zakonik θεωρείται λιγότερο φιλελεύθερο από τον κώδικα του Σάββα).•Πάντως από την άποψη του αστικού δικαίου, ο νέος κώδικας ενίσχυσε την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και την ατομική ασφάλεια των υπηκόων.•Επίσης εισήγαγε μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση. Στα επίσημα έγγραφα χρησιμοποιούνταν η ελληνική γλώσσα.

Ενίσχυση ορθόδοξης Εκκλησίας•Ο Δουσάν μερίμνησε ιδιαίτερα για την οργάνωση της Εκκλησίας και την ενίσχυση του κύρους της.•Την εποχή αυτή ο ηγεμόνας ασκούσε τη βασιλική εξουσία όχι μόνο διαμέσου της πολιτικής διοικήσεως αλλά και διαμέσου της Εκκλησίας.•Η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία ήταν η επίσημη θρησκεία του Σερβικού κράτους.•Για να ενισχύσει την ορθόδοξη Εκκλησία ο Δουσάν καταδίωξε συστηματικά τις αιρέσεις, τιμώρησε αυστηρά τα πνευματικά και θρησκευτικά εγκλήματα και, αντίθετα από τους πρώτους Νεμανίδες (βλ. Στέφανος Νεμάνια, Στέφανος Πρωτόστεπτος), τήρησε αρνητική πολιτική απέναντι στον Καθολικισμό.

Αρνητική πολιτική απέναντι στον Καθολικισμό.•Έτσι όρισε ότι όσοι ασπάζονται το καθολικό δόγμα θα τιμωρούνταν με καταναγκαστικά έργα και όσοι επιχειρούσαν να προσηλυτίσουν άλλους στον Καθολικισμό θα καταδικάζονταν σε θάνατο.•Η Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπάθησε να αντιδράσει υποκινώντας τους καθολικούς Ούγγρους εναντίον της Σερβίας, αλλά ο Δουσάν απάντησε δυναμικά προσαρτώντας αμέσως τη Βοσνία.•Με την υποστήριξη του κράτους η Εκκλησία έγινε πανίσχυρη. Ο πατριάρχης Ιπεκίου ο Ιωαννίκιος, μιμούμενος τον αυτοκράτορα του, άρχισε το 1352 να τιτλοφορείται «πατριάρχης Σέρβων και Ρωμαίων». Το γεγονός αυτό αύξησε τη δυσαρέσκεια του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και ο πατριάρχης Κάλλιστος προχώρησε στον αφορισμό του Δουσάν, του πατριάρχη και όλων όσων είχαν επικοινωνία μαζί τους από τον πατριάρχη Κάλλιστο. Η άρση του σχίσματος θα γίνει 20 χρόνια αργότερα από τον πατριάρχη Φιλόθεο.

Σχέδιο κατάλυσης βυζαντινής αυτοκρατορίας•Το 1355 ο Δουσάν, στο απόγειο της δύναμης του, θέλησε να πραγματοποιήσει τον τελικό του στόχο, δηλ. να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και να καταλύσει έτσι τη βυζαντινή αυτοκρατορία.•Ωστόσο το σχέδιο του δεν ευοδώθηκε, γιατί ο Δουσάν δεν διέθετε στόλο και οι Βενετοί αρνήθηκαν να τον υποστηρίξουν με το δικό τους ναυτικό. Προφανώς δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση να εγκαταστήσουν στη θέση της αδύναμης βυζαντινής αυτοκρατορίας τον πανίσχυρο Σέρβο ηγεμόνα.•Παρόλα αυτά ο Δουσάν ύστερα από μεγάλη προπαρασκευή και με στρατό 80.000 ανδρών εκστράτευσε εναντίον του Βυζαντίου. Αφού κυρίευσε την Αδριανούπολη, και ενώ απείχε

~ 33 ~

μόλις 50 χλμ. από την Κωνσταντινούπολη πέθανε ξαφνικά σε ηλικία 46 ετών (στις 30 Δεκεμβρίου 1355).

Αποσχιστικές τάσεις των ευγενών•Ο θάνατος του Στέφανου Δουσάν σήμανε το τέλος της ισχυρής κεντρικής εξουσίας στη Σερβία.•Ο διάδοχός του Στέφανος Ούρεσης Ε΄ (1355-1371) ήταν μόλις 18 ετών, όταν ανέβηκε στο θρόνο.•Δεν κατάφερε να συγκρατήσει τις αποσχιστικές τάσεις των ευγενών. Πρώτος ανεξαρτητοποιήθηκε ο θείος του Συμεών Ούρεσης Παλαιολόγος στη Θεσσαλία.•Τη νοτιοδυτική Μακεδονία κυρίευσε ο ευγενής Βουκασίν, ο οποίος ανακηρύχθηκε βασιλιάς το 1366 στον Πρίλαπο (Πρίλεπ).•Την κεντρική Σερβία εξουσίαζε ο Λάζαρος Hrebeljanovic, ενώ ο VukBrankovic το Κοσσυφοπέδιο και ο ισχυρός οίκος των Balšiči τη Ζέτα.

Αναποτελεσματική αντιμετώπιση των εξωτερικών εχθρών•Την κεντρική και βορειοανατολική Μακεδονία εξουσίαζαν οι Dejanovic και ο διοικητής των Σερρών Ιωάννης Ουγκλέσης (αδελφός του Βουκασίν).•Το 1367 στην Ήπειρο και τη Δυτική Στερεά Ελλάδα κυβερνούσε ο Θωμάς Πρελιούμποβιτς, γαμπρός του Συμεών Ούρεση.•Οι περισσότεροι από τους Σέρβους αυτούς ευγενείς προσέβλεπαν στα προσωπικά τους συμφέροντα πράγμα που κατέστησε αδύνατη την αποτελεσματική αντιμετώπιση των εξωτερικών εχθρών.•Αυτοί ήταν από τα βόρεια οι Ούγγροι που κατόρθωσαν να ανακτήσουν τη Βοσνία και να κυριέψουν το Βελιγράδι και από τα ανατολικά οι Τούρκοι που η γρήγορη προέλασή τους περιόρισε σημαντικά την έκταση του σερβικού κράτους.

Πολεμική αντιπαράθεση με τους Τούρκους•Η πρώτη αποφασιστική πολεμική αντιπαράθεση με τους Τούρκους έλαβε χώρα κοντά στο Ορμένιο, στη λεγόμενη μάχη του Έβρου/Μαρίτσα, στις 26 Σεπτεμβρίου του 1371, όπου έχασαν τη ζωή τους δύο Σέρβοι ηγεμόνες, ο Ουγκλέσης και ο Βουκασίν, καθώς και το άνθος του σερβικού γένους.•Η μάχη περιγράφεται με γλαφυρές λεπτομέρειες και συγκινητικά λόγια στον πρόλογο της μετάφρασης των έργων του Ψευδο-Διονύσιο Αρεοπαγίτη από τον Ησαϊα Σερρών.•Μετά την ήττα στον Έβρο τα σερβικά κρατίδια έγιναν φόρου υποτελή στους Οθωμανούς και έπρεπε να συμμετέχουν στις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις.

Το τέλος της Σερβίας ως στρατιωτικής δύναμης•Μια νέα προσπάθεια αντίστασης στους Τούρκους ξεκίνησε μερικά χρόνια αργότερα από τον ηγεμόνα της κεντρικής Σερβίας Λάζαρος Hrebeljanovic (1371-1389), η περιοχή του οποίου παρέμενε μέχρι τότε ελεύθερη. Τα σερβικά στρατεύματα ενισχυμένα με Βουλγάρους και Αλβανούς και συνασπισμένα με τους Βοσνίους του ηγεμόνα Tvrtko, συγκρούστηκαν το 1389 στην πεδιάδα του Κοσσυφοπεδίου με τον τουρκικό στρατό, επικεφαλής του οποίου ήταν ο ίδιος ο Μουράτ Α΄.•Παρόλο που ο σουλτάνος πληγώθηκε θανάσιμα από έναν Σέρβο στρατιώτη, οι Οθωμανοί νίκησαν, ο Λάζαρος αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε μαζί με πολλούς άλλους Σέρβους υπαρχηγούς και ευγενείς.•Η μάχη αυτή έγινε αντικείμενο λαϊκών διηγήσεων. Η μέρα της μάχης του Κοσσυφοπεδίου, του Αγίου Βίτου (Vidovdan) είναι σήμερα ημέρα εθνικής γιορτής. Η μάχη αυτή ωστόσο σήμανε οριστικά το τέλος της Σερβίας ως στρατιωτικής δύναμης. Ακολούθησαν και άλλες

~ 34 ~

μάχες που ουσιαστικά άνοιγαν τον δρόμο για την προέλαση των Τούρκων στην Κεντρική Ευρώπη.

Χρυσή περίοδος της σερβικής μεσαιωνικής γραμματείας•Η ήττα των Τούρκων το 1402 από τα μογγολικά στρατεύματα του χάνου Ταμερλάνου επέτρεψε στους Σέρβους να εκμεταλλευθούν την περίπου εικοσάχρονη ανάπαυλα στην προέλαση των Τούρκων και να ανασυντάξουν τις δυνάμεις τους.•Ο Στέφανος Λαζάρεβιτς (1389-1427, γιος του Λάζαρου Hrebeljanović μπόρεσε να ενώσει τις περιοχές διαφόρων Σέρβων χωροδεσποτών κάτω από τη δική του εξουσία.•Το δεσποτάτο του, με κέντρο το Βελιγράδι, έγινε καταφύγιο των πνευματικών ανθρώπων (Σέρβων και Βουλγάρων) από τις περιοχές που τελούσαν υπό σερβική κατοχή. Η εποχή της διακυβέρνησης του Στέφανου Λαζάρεβιτς θεωρείται η χρυσή περίοδος της σερβικής μεσαιωνικής γραμματείας.

Προέλαση Τούρκων•Από την τρίτη δεκαετία του 15ου αιώνα οι Τούρκοι ξεκίνησαν και πάλι την προέλασή τους καταλαμβάνοντας σημαντικές πόλεις του δεσποτάτου, ενώ οι Σέρβοι αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν το Βελιγράδι στην Ουγγαρία, εκπληρώνοντας παλιές συμφωνίες.•Γι’ αυτόν τον λόγο ο νέος Σέρβος δεσπότης, Γεώργιος Μπράνκοβιτς (1427-1456), δημιούργησε ως νέο κέντρο του κράτους το Σμεντέρεβο, ένα ισχυρό οχυρό νότια του Βελιγραδίου, με τριγωνικό σχήμα και 25 πύργους στις όχθες του Δούναβη.•Δυστυχώς λίγα χρόνια αργότερα, το 1459, το δεσποτάτο αυτό εγκλωβισμένο μεταξύ Ούγγρων και Τούρκων, κατακτήθηκε από τους τελευταίους. Η κατάκτηση ολοκληρώθηκε με την κατάληψη της Βοσνίας (1463), των ορεινών περιοχών της Ερζεγοβίνης (1482) και της Ζέτας-Μαυροβουνίου (1499).ΜΑΘΗΜΑ 7ο

Μεγάλη ΜοραβίαΤο κράτος της Μεγάλης Μοραβίας –Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων

Το πρώτο οργανωμένο σλαβικό κράτος στην Κεντρική Ευρώπη•Η Μ. Μοραβία υπήρξε το πρώτο γνωστό οργανωμένο σλαβικό κράτος στην Κεντρική Ευρώπη, για τις αρχές όμως δεν έχουμε πολλές πληροφορίες.•Το 623 οι Σλάβοι που ήταν υπόδουλοι των Αβάρων επαναστάτησαν. Οι γείτονές τους, οι Φράγκοι, ενίσχυσαν και αυτοί την εξέγερση.•Επικεφαλής τότε των Σλάβων τέθηκε ένας Γάλλος έμπορος, ο Σάμο, ο οποίος κατόρθωσε να συνενώσει τους επαναστάτες και τελικά να τους θέσει κάτω από τη δική του διοίκηση.•Το σλαβικό κράτος που προέκυψε από αυτή την πρωτοβουλία, περιλάμβανε περιοχή που αν και δεν γνωρίζουμε τα ακριβή όρια της, εντοπίζεται πάντως στη Μοραβία, τη Βοημία και την κάτω Αυστρία, δηλ. την περιοχή της Καρινθίας.

Ο ηγέτης Σάμο•Πρωτεύουσα του νεοϊδρυμένου κράτους ήταν το Βογάστισμπουργκ, πόλη που δεν έχει εντοπιστεί μέχρι τώρα.•Οι Φράγκοι νόμισαν ότι η εθνικότητα του ηγέτη Σάμο αποτελούσε ευνοϊκή προϋπόθεση για να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το κράτος που αυτός δημιούργησε, αλλά οι προθέσεις τους βρήκαν αντίσταση σ’ εκείνες του νέου ηγεμόνα.•Το κράτος αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο, για να χαθεί οριστικά το 659, όταν ο ίδιος πέθανε. Για ενάμιση αιώνα υπάρχει σιγή στις πηγές για το σλαβικό αυτό κράτος.

~ 35 ~

Φραγκικό βασίλειο•Το 796 μ.Χ. με την επέλαση της στρατιάς του Καρόλου του Μεγάλου (768-814) καταστράφηκε οριστικά το αβαρικό βασίλειο στον μέσο Δούναβη, και οι περιοχές που αποτελούσαν τμήμα του βασιλείου, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων στις οποίες επεκτάθηκε αργότερα το βασίλειο της Μ. Μοραβίας, περιήλθαν στη σφαίρα της πολιτικής επιρροής του φραγκικού βασιλείου.•Την περίοδο αυτή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο Αγγλοσάξονας μοναχός και κατόπιν άγιος, ο Βονιφάτιος, ο οποίος στο πρώτο μισό του 8ου αι., έδρασε ως ιεραπόστολος ανάμεσα στους Γερμανούς και ίδρυσε στη Βαυαρία τέσσερις επισκοπές, στο Σάλτσμπουργκ, στο Φράισινγκ, στη Ρατισβόνα (Ρέγκενσμπουργκ) και στο Πασσάου.

Δημιουργία δύο ηγεμονιών•Τα εκκλησιαστικά αυτά κέντρα της Βαυαρίας αποτέλεσαν την αφετηρία για την ιεραποστολή στη Μοραβία.•Το 822 στα Χρονικά του βασιλείου των Φράγκων (AnnalesregniFrancorum, MMFI, I, 49-50) μνημονεύεται το κράτος των Μοραβών.•Την ίδια χρονιά οι Φράγκοι καταλύουν ένα αβαροσλαβικό κράτος στην Παννονία, τη σημερινή Ουγγαρία.•Μερικά χρόνια αργότερα στις σλαβικές περιοχές πάνω από τον Δούναβη έλαβε χώρα μια διαδικασία συγκεντρωτισμού, η οποία κορυφώθηκε με τη δημιουργία δύο ηγεμονιών. Η μία από αυτές βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής νοτιοδυτικής Σλοβακίας υπό τη διακυβέρνηση του ηγεμόνα Pribina, και η άλλη στη νότια Μοραβία υπό τον ηγεμόνα Mojmir Α΄.

Ένωση υπό τον Mojmir Α΄ και περιπλοκές•Μετά την ένωσή τους υπό τον Mojmir Α΄ (το 830 ο Mojmir διώχνει τον Pribina από τη Νίτρα, ο Pribina είχε την υποστήριξη των Φράγκων) και την εδραίωση της κυβερνητικής ισχύος από τον διάδοχό του Ράστισλαβ δημιουργήθηκαν περιπλοκές στις σχέσεις με το φραγκικό βασίλειο, επειδή αυτό δεν ήθελε να επιτρέψει τη σταθεροποίηση της δύναμης, δηλ. την επέκταση του νέου αυτού σλαβικού βασιλείου στο οποίο εξάλλου είχε εγείρει απαιτήσεις.•Γι’ αυτό ο Ραστισλάβ προσπάθησε να αποδυναμώσει τη φραγκική πολιτισμική και πολιτική επιρροή με την απόκτηση εκκλησιαστικής αυτονομίας. Ήδη στη Μοραβία ο χριστιανισμός είχε διαδοθεί από τη Βαυαρία και από το φραγκικό κράτος του Καρλομάγνου (768-814) μερικές δεκαετίες πριν.

Η επέμβαση του Λουδοβίκου•Μετά τη συνθήκη του Βερντέν (843) –που έγινε ανάμεσα στους απογόνους του Καρόλου του Μεγάλου και τους διαδόχους του Λουδοβίκου του Ευσεβούς-, η Σαξονία, η Σουαβία και η Βαυαρία ανήκαν στο κράτος του Λουδοβίκου του Γερμανικού, στην Francia Orientalis που ονομάστηκε κατόπιν Γερμανία.•Ο Λουδοβίκος συνεχίζοντας την επεκτατική πολιτική του, επέβαλε την επικυριαρχία του και στους Σλάβους της Μοραβίας, επικυριαρχία που εκφραζόταν με την αποστολή Μοραβών αντιπροσώπων στη γερμανική Δίαιτα.•Η επέμβαση του Λουδοβίκου ενίσχυσε επικίνδυνα τη γερμανική επιρροή, πολιτική και εκκλησιαστική, στη χώρα. Αλλά ο Ραστισλάβ, αφού επεξέτεινε το κράτος του μέχρι τον Τισσό ποταμό και δημιούργησε τη Μεγάλη Μοραβία, διέκοψε το 850 κάθε μορφή εξαρτήσεως από το φραγκικό κράτος και αρνήθηκε να στείλει αντιπροσώπους στη γερμανική Δίαιτα. Οι προσπάθειες του Λουδοβίκου δεν άλλαξαν την κατάσταση, γιατί στις πολεμικές συγκρούσεις τους με τον Ραστισλάβ οι Φράγκοι ηττήθηκαν το 856.

~ 36 ~

Επέκταση των Μοραβών•Από την άλλη πλευρά η επέκταση των Μοραβών ως το μέσο ρου του Τισσού ποταμού, έφερε το κράτος της Μοραβίας σε άμεση γειτονία με τους Βουλγάρους, που είχαν επεκταθεί προς τα βορειοδυτικά.•Για να εξουδετερώσει το μοραβικό κίνδυνο ο Βόρης της Βουλγαρίας ήρθε το 860 σε συνεννοήσεις με τους Φράγκους που κατέληξαν τελικά το 863 σε συμμαχία. Ο Βούλγαρος ηγεμόνας είχε την πρόθεση να συναντήσει τον Λουδοβίκο για να συζητήσουν για μια από κοινού εκστρατεία εναντίον του Ραστισλάβ και σκόπευε να επισφραγίσει την συμφωνία τους με την προσέλευση του στον χριστιανισμό (PL, τ. 119, στ. 875).•Ο Ραστισλάβ (846-870) που ήταν ένας ικανότατος πολιτικός αναγκάστηκε με τη σειρά του να αναζητήσει βοήθεια στο εξωτερικό. Προσπάθησε να πετύχει τη μεσολάβηση της παπικής Εκκλησίας για τη δημιουργία αυτόνομης Εκκλησίας, αλλά ο τότε πάπας Νικόλαος Α΄ (858-867) αρνήθηκε κάθε ανάμειξη.

Χριστιανική θρησκεία•Τότε ο Ραστισλάβ στράφηκε το 862/863 προς το Βυζάντιο. Έστειλε μια πρεσβεία και ζήτησε από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ την αποστολή ενός Έλληνα επισκόπου και διδασκάλου για να διδάξει τη χριστιανική θρησκεία στη γλώσσα του λαού του.•Αρχικά ο βυζαντινός αυτοκράτορας δεν ανταποκρίθηκε στη μοραβική έκκληση και δεν ενέκρινε την αποστολή στη Μοραβία αντιπροσωπείας με επικεφαλής έναν επίσκοπο, η οποία θα ήταν εξουσιοδοτημένη, να συγκροτήσει έναν αυτόνομο, εκκλησιαστικό οργανισμό που θα υπαγόταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.•Το Βυζάντιο είχε αρνηθεί για πρακτικούς λόγους και εξαιτίας συγκυριών από την πραγματοποίηση των σχεδίων και των επιδιώξεων που ακολουθούσε απέναντι στους γειτονικούς σλαβικούς λαούς.

Αλλαγή πολιτικής του Βυζαντίου•Λίγο αργότερα όμως κατάλαβαν τόσο ο βυζαντινός αυτοκράτορας όσο και ο τότε πατριάρχης Φώτιος τα μεγάλα πολιτικά και εκκλησιαστικά οφέλη που παρουσίαζε για το Βυζάντιο αυτή η πρόταση και έστειλαν στη Μ. Μοραβία τους Θεσσαλονικείς αδελφούς Κωνσταντίνο, τον επιλεγόμενο Φιλόσοφο και τον Μεθόδιο, αλλά ως διδασκάλους.•Πρέπει να αντιληφθούμε εξαρχής ότι οι περιοχές στον μέσο Δούναβη δεν αποτέλεσαν ποτέ συστατικό μέρος της βυζαντινής Οικουμένης και επίσης δεν υποτάχθηκαν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.•Σ’ αυτό το σημείο παρεκβατικά θα ήθελα να εξετάσουμε τον όρο Μεγάλη Μοραβία, πώς προέκυψε αυτός και με ποια ουσιαστικά έννοια χρησιμοποιήθηκε.

Ο όρος Μεγάλη Μοραβία•Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά την έκφραση «Μεγάλη» σε σχέση με τη Μ. Μοραβία. Αυτό στην αντίληψη του Πορφυρογέννητου σήμαινε μια απόκεντρη, απομακρυσμένη από το Βυζάντιο περιοχή (Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν/De administrando imperio, σσ. 40 και 76).•Ο χαρακτηρισμός «Μεγάλη» εμφανίζεται κατά κανόνα ως αντίθετος με το «Μικρή» (Μεγάλη Σκυθία – Μικρή Σκυθία). Ο όρος αυτός χαρακτηρίζει μια χώρα με το ίδιο όνομα, που ωστόσο βρισκόταν κοντά στα σύνορα του Βυζαντίου, ακριβώς στη βυζαντινή συνοριακή περιοχή. Πρόκειται για συνήθεια που οι βυζαντινοί συγγραφείς είχαν δανεισθεί από τους αρχαίους γεωγράφους και ιστορικούς.•Στην ορολογία του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου μπορεί κάποιος, εκτός από τη γεωγραφική σημασία τoυ όρου, να αντιληφθεί και ένα δεύτερο επίπεδο ερμηνείας, το οποίο χαρακτηρίζει τη σχέση αυτών των μεγάλων και μικρών περιοχών με τον βυζαντινό πολιτισμικό χώρο και γενικά με τη βυζαντινή αυτοκρατορία.

~ 37 ~

Κυριλλο-μεθοδιανή αποστολή•Εκτός από τον όρο «Μεγάλη», με τον οποίο ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος χαρακτηρίζει τη Μοραβία, εμφανίζεται στον ίδιον και ο χαρακτηρισμός «η αβάπτιστη Μοραβία» (και από των εκείσε η μεγάλη Μοραβία, η αβάπτιστος).•Το Βυζάντιο λοιπόν είχε την ευκαιρία να επεκτείνει την επιρροή του και την πνευματική ακτινοβολία του σε λαούς της Κεντρικής Ευρώπης και παράλληλα να ασκήσει πίεση στο Βουλγαρικό κράτος που βρισκόταν ανάμεσά τους.•Η βυζαντινή εξουσία ανέθεσε την πολύ σημαντική αυτή αποστολή στον Κωνσταντίνο (μοναχικό όνομα Κύριλλος) και τον Μεθόδιο που είχαν αναλάβει και παλαιότερα παρόμοιες αποστολές (όπως στις βυζαντινο-αραβικές διαπραγματεύσεις στη Σαμάρρα, πρωτεύουσα του αραβικού χαλιφάτου, η αποστολή στους Χαζάρους).

Πηγές για την κυριλλο-μεθοδιανή αποστολή στη Μ. Μοραβία•Οι σημαντικότερες πηγές για την κυριλλο-μεθοδιανή αποστολή στη Μ. Μοραβία αποτελούν οι Βίοι των Κυρίλλου και Μεθοδίου, εγκωμαστικοί λόγοι και Ακολουθίες που γράφτηκαν γι’ αυτούς, ο βίος του μαθητή τους Αγίου Κλήμη (Αχρίδας), καθώς και λατινικές πηγές της εποχής τους, γράμματα παπών, επιστολές του Αναστασίου του Βιβλιοθηκαρίου κ.ά.•Ο Βίος του Κωνσταντίνου, που σώζεται μόνο σε μεταγενέστερο σλαβικό κείμενο, είναι πολύ πιθανό να γράφτηκε αρχικά στα ελληνικά αμέσως μετά τον θάνατο του Κυρίλλου, ίσως στη Ρώμη, ίσως από τον ίδιο τον αδελφό του τον Μεθόδιο, ή από κάποιον Έλληνα του περιβάλλοντός τους και κάτω από την άμεση εποπτεία του Μεθοδίου.

Ο Βίος του Κωνσταντίνου και του Μεθοδίου•Αργότερα μεταφράστηκε στα παλαιοσλαβικά και στον αρχικό πυρήνα του Βίου έγιναν πολλές προσθήκες μέχρι τον 15ο αι., οπότε έχουμε και το αρχαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο.•Ο Βίος δηλ. δεν σώζεται σε κανένα ελληνικό χειρόγραφο. Τα κείμενα που χρησιμοποιούμε είναι μεταφράσεις από τα παλαιοσλαβικά.•Ο Βίος του Μεθοδίου τώρα θεωρείται ότι γράφτηκε εξαρχής στα σλαβικά από κάποιον μάλλον μαθητή του Μεθοδίου, αμέσως μετά τον θάνατό του.•Το αρχαιότερο χειρόγραφο ανάγεται στον 12ο αι. (στο UspenskijSbornik, ο H. Lunt υπολογίζει γύρω στο 1150, οι Ρώσοι παλαιογράφοι γύρω στο 1200)

Ο Βίος του Κωνσταντίνου και του Μεθοδίου β΄•Ο Κωνσταντίνος (827-869) και ο Μεθόδιος (815-885) κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη και ήταν παιδιά του Λέοντος του δρουγγάριου, δηλ. ενός βυζαντινού αξιωματούχου προϊσταμένου δρούγγου (διοικητικής υποδιαίρεσης του θέματος).•Ο Μεθόδιος υπηρέτησε αρχικά ως διοικητής μιας Σκλαβηνίας και κατόπιν έγινε μοναχός και μόνασε στον Όλυμπο της Βιθυνίας.•Ο Κωνσταντίνος είχε από την αρχή πνευματικά ενδιαφέροντα. Μετά τις πρώτες σπουδές στη γενέτειρά του, πήγε στην Κωνσταντινούπολη –μετά το 843-, όπου με την υποστήριξη του λογοθέτη του δρόμου Θεοκτίστου μαθήτευσε κοντά σε λαμπρούς δασκάλους της εποχή.•Πολλοί μελετητές, όπως ο Fr. Dvornik, υποστηρίζουν με βάση ένα χωρίο στον Βίο του Κωνσταντίνου ότι ο Κωνσταντίνος υπήρξε μαθητής του Λέοντος του Μαθηματικού και του Φωτίου. Ο P. Lemerle αντίθετα απορρίπτει αυτή την εκδοχή. Πάντως είναι αναμφισβήτητο ότι ο Κωνσταντίνος ανήκε στον κύκλο του Λέοντος του Μαθηματικού και του Φωτίου που δέσποζαν τότε στην πνευματική ζωή της Κωνσταντινούπολης.

~ 38 ~

Φορείς του ελληνικού πολιτισμού και του βυζαντινού ουμανισμού•Μάλιστα φαίνεται ότι ο Κωνσταντίνος ανέλαβε να διδάξει στη Βασιλεύουσα ήδη πριν από το 855 «την έσω και την έξω φιλοσοφίαν», δηλ. την ιερή και την κοσμική φιλοσοφία.•Και οι δύο αδελφοί ήταν φορείς του ελληνικού πολιτισμού και του βυζαντινού ουμανισμού του 9ου αι. καθώς και φορείς της οικουμενικής ιδέας του Βυζαντίου.•Θεωρούμε ότι και οι δύο αδελφοί γνώριζαν σλαβικά πριν την αποστολή τους στη Μ. Μοραβία.(υπάρχει η άποψη ότι η μητέρα τους, Μαρία, ήταν σλαβικής καταγωγής). Ο Κωνσταντίνος γνώριζε και άλλες πολλές γλώσσες. Εκτός από τα σλαβικά και τα λατινικά, γνώριζε αραβικά, συριακά, εβραϊκά και άλλες ανατολικές γλώσσες. Γι’ αυτό το Βυζάντιο είχε αναθέσει σ’ αυτόν και στον αδελφό του και άλλες αποστολές πριν από την αποστολή στη Μοραβία, αποστολές που απαιτούσαν γλωσσομάθεια και βαθιά γνώση των θρησκευτικών ιδιαίτερα προβλημάτων. Έτσι ο Κωνσταντίνος είχε αναλάβει το 851 μια πρεσβεία στους Άραβες με εντολή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄. Εκεί είχε έναν πολύ σημαντικό διάλογο με τους Μωαμεθανούς, κυρίως γύρω από το δόγμα της Αγίας Τριάδας.

Το ιεραποστολικό έργο των Κυρίλλου και Μεθοδίου•Το 860/861 ο Κωνσταντίνος μαζί με τον Μεθόδιο ανέλαβαν, με εντολή του Μιχαήλ Γ΄, μια νέα αποστολή στους Χαζάρους. Η αποστολή αυτή σύμφωνα με τον Βίο του Κωνσταντίνου απέβλεπε σε θρησκευτικούς σκοπούς: η ιουδαϊκή θρησκεία ασκούσε ισχυρή επίδραση στη Χαζαρία, όπου παράλληλα είχε διαδοθεί και ο χριστιανισμός και ο μωαμεθανισμός.•Ο χαγάνος των Χαζάρων που αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στις τρεις αυτές θρησκείες, ζήτησε από τον βυζαντινό αυτοκράτορα να στείλει έναν άνδρα ικανό να συζητήσει τα θέματα των Γραφών.•Ο Κωνσταντίνος και ο Μεθόδιος έφτασαν στη χώρα των Χαζάρων, όπου κήρυξαν τον χριστιανισμό και αντέκρουσαν τις ιουδαϊκές αντιλήψεις. Έτσι η αποστολή στη Μοραβία δεν εμφανίζεται σαν ένα μεμονωμένο γεγονός στη σταδιοδρομία του Κωνσταντίνου και του Μεθοδίου.• Όπως παρατηρεί ο Διον. Ζακυθηνός, η Μοραβική αποστολή και το σλαβικό τους έργο αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος του βυζαντινού κράτους και πρέπει να συνδυαστεί με τη γενικότερη δραστηριότητα των δύο αδελφών. Βέβαια αυτό ήταν και το τελευταίο ιεραποστολικό έργο των Κυρίλλου και Μεθοδίου.

Διάδοση του χριστιανισμού και οργάνωση της νέας Εκκλησίας•Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος μαζί με λίγους μαθητές τους έφτασαν στη Μοραβία το καλοκαίρι του 864. Εκεί εργάστηκαν με μεγάλη επιτυχία περισσότερο από τρία χρόνια για τη διάδοση του χριστιανισμού και την οργάνωση της νέας Εκκλησίας.•Καταπολέμησαν τα κατάλοιπα της ειδωλολατρείας, εδραίωσαν τον χριστιανισμό, εκπαίδευσαν μαθητές και εκκλησιαστικά στελέχη από τον ντόπιο κλήρο. Ο Κωνσταντίνος με το σλαβικό αλφάβητο που είχε δημιουργήσει, έπλασε το κατάλληλο όργανο που τους επέτρεψε να διαμορφώσουν και να τελούν τη Λειτουργία στα σλαβικά.•Επίσης οι δύο απόστολοι μετέφρασαν στα σλαβικά την Αγία Γραφή και άλλα λειτουργικά βιβλία. Αντίθετα από τον γερμανικό κλήρο που είχε διδάξει τον χριστιανισμό στα λατινικά, οι δύο αδελφοί κήρυξαν τη νέα θρησκεία στη σλαβική γλώσσα. Αυτό έκανε το κήρυγμα και τη Λειτουργία άμεσα κατανοητή από τον λαό και εξασφάλισε μεγάλη επιτυχία στο έργο τους. Από την άλλη βέβαια αυτό προκάλεσε την αντίδραση του δυτικού κλήρου και των Φράγκων που έβλεπαν να μειώνεται επικίνδυνα η επιρροή τους, τόσο η θρησκευτική όσο και η πολιτική.

Το δόγμα της τριγλωσσίας

~ 39 ~

•Το 867 ο Κωνσταντίνος και ο Μεθόδιος έφυγαν από τη Μοραβία και πήγαν στην Παννονία, όπου παρέμειναν και δίδαξαν επί έξι μήνες και κατόπιν πήγαν στη Βενετία, ίσως με σκοπό να επιστρέψουν στην Κωνσταντινούπολη.•Στη Βενετία όμως οι Λατίνοι κληρικοί τους έθεσαν σε περιορισμό και ο πάπας Νικόλαος Α΄ τους κάλεσε στη Ρώμη για να ελέγξει το έργο και τη δράση τους.•Έως τότε επικρατούσε το δόγμα της τριγλωσσίας. Σύμφωνα με αυτό οι τρεις αγιασμένες γλώσσες στις οποίες μπορούσε να δοξάζεται το όνομα του Θεού ήταν η Εβραϊκή, η Ελληνική και η Λατινική, γιατί σ’ αυτές τις γλώσσες είχε συνταχθεί η επιγραφή που ο Πιλάτος διέταξε να γραφεί επάνω στον Σταυρό του Χριστού.

Απόκλιση της Σλαβικής γλώσσας από το να θεωρείται «ιερή»•Το δόγμα αυτό της τριγλωσσίας είχε επανειλημμένα καταδικαστεί στη Δύση σε εκκλησιαστικές συνόδους του τέλους του 8ου αι. και των πρώτων δεκαετιών του 9ου αι, δηλ. είχε καταδικαστεί η απαγόρευση της χρήσης των εθνικών γλωσσών για διδακτικούς σκοπούς.•Ωστόσο φαίνεται ότι το δόγμα αυτό εξακολουθούσε να ισχύει σχετικά με τη χρήση των εθνικών γλωσσών στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, και τώρα το αναβίωνε ο γερμανικός κλήρος.•Με τον τρόπο αυτόν η Σλαβική γλώσσα αποκλειόταν οριστικά από το να θεωρείται «ιερή» γλώσσα, και φυσικά το έργο των δύο αδελφών προσέκρουε σ’ αυτό το θέμα. Ώσπου να φτάσουν στην Αγία Έδρα οι δύο αδελφοί, ο πάπας Νικόλαος Α΄ είχε πεθάνει και ο διάδοχός του, ο Αδριανός Β΄ (867-872) ήταν ευνοϊκά κείμενος απέναντί τους. Μάλιστα οι δύο αδελφοί έφεραν μαζί τους τα λείψανα του Αγίου Κλήμεντος πάπα Ρώμης (88-97) που είχαν βρει στη Χερσώνα της Κριμαίας.

Άγιος Κλήμης•Σύμφωνα με μια παλιά χριστιανική παράδοση, ο άγιος Κλήμης είχε συλληφθεί ύστερα από διαταγή του αυτοκράτορα Τραϊανού και είχε σταλεί εξόριστος σε καταναγκαστικά έργα στη Κριμαία. Εκεί συνέχισε την ποιμαντική του δραστηριότητα ανάμεσα σε δύο χιλιάδες συγκρατούμενους του χριστιανούς μεταλλωρύχους, με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να διατάξει την εκτέλεσή του.•Οι εκτελεστές έδεσαν πέτρα στο λαιμό του αγίου μάρτυρα και τον έριξαν στη θάλασσα, σε μια νησίδα που βρίσκεται απέναντι από την Χερσώνα.•Η παράδοση αυτή απέχει πολύ από την ιστορική αλήθεια για τον άγιο Κλήμη Ρώμης, προήλθε από τη σύγχυση ανάμεσα στη ζωή αυτού και ενός άλλου ομώνυμού του οσιομάρτυρα.•Αυτό όμως δεν εμπόδισε την εδραίωσή της στη συνείδηση των χριστιανών, ιδίως μετά τον 5ο αι., όταν ο θρύλος καθιερώθηκε σε Δύση και Ανατολή. Έτσι, φτάνοντας ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος στη Χερσώνα, είχαν τη βεβαιότητα ότι βρίσκονταν πολύ κοντά στον τόπο, όπου είχε μαρτυρήσει ο άγιος.

Αναζήτηση του ιερού λειψάνου•Ο Κύριλλος πήρε την πρωτοβουλία για την αναζήτηση του ιερού λειψάνου και έσπευσε να ζητήσει από τον αρχιεπίσκοπο Χερσώνας, Γεώργιο, την άδεια να γίνει η σχετική έρευνα.•Ο αρχιεπίσκοπος δέχτηκε να βοηθήσει, και τελικά επιβιβάστηκαν σ’ ένα ιστιοφόρο και με συνοδεία κλήρου, που κατά τη διάρκεια του πλου έψαλλε εκκλησιαστικούς ύμνους, έφτασαν στη νησίδα και άρχισαν την ανασκαφή.•Πραγματικά βρέθηκε το κιβώριο που περιείχε το ιερό λείψανο, το οποίο ανέδιδε ευωδία. Ο Κύριλλος το σήκωσε μόνος του στον ώμο, και με πομπή γεμάτη κατάνυξη το μετέφερε στη Χερσώνα, όπου του αποδόθηκαν μεγάλες τιμές από τον κλήρο και το λαό.

~ 40 ~

•Συγχρόνως συνέταξε μια σχετική έκθεση, η οποία δε διασώθηκε αυτούσια, περιλήφθηκε όμως συνοπτικά στην Ιταλική Διήγηση και στον Βίο του Κυρίλλου.

Αναγνώριση της Σλαβικής γλώσσας•Το λείψανο εναποτέθηκε διαδοχικά στους ναούς των αγίων Σώζοντος και Λεοντίου και ύστερα στον καθεδρικό ναό των αγίων Αποστόλων. Τελικά, όταν ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος εγκατέλειψαν τη Χερσώνα, έκριναν σκόπιμο να πάρουν μαζί τους το ιερό λείψανο.•Η υποδοχή λοιπόν που τους επιφυλάχτηκε ήταν μεγαλειώδης. Ο πάπας και η συνοδεία του βγήκαν με λαμπάδες και κεριά στην είσοδο της πόλης για να υποδεχτούν τα λείψανα που έφερναν. Αφού πείστηκε για την ορθοδοξία της διδασκαλίας τους, αναγνώρισε τη μεγάλη προσφορά τους και τους επέτρεψε να τελούν τη λειτουργία σε σλαβική γλώσσα. Μάλιστα σε λειτουργία, στην οποία έλαβε μέρος και ο πάπας, λειτούργησαν με τα σλαβικά βιβλία, απομακρύνοντας έτσι κάθε υποψία για το ανίερο της σλαβικής γραφής και την ακαταλληλότητά της για τη λειτουργική ζωή.•Ο πάπας Αδριανός χειροτόνησε τον Μεθόδιο σε ιερέα και ανέθεσε σε δύο άλλους επισκόπους (τον επίσκοπο του Πόρτο, Φορμόζο, και στον επίσκοπο Βέλλετρι, Γκάουντεριχ), να χειροτονήσουν τρεις ιερείς από τους Σλάβους μαθητές των δύο αδελφών και δύο από αυτούς να τους χειροθετήσουν αναγνώστες.

Οι επίσκοποι Φορμόζος και Γκάουντεριχ•Αυτοί οι δύο επίσκοποι δεν ήταν τυχαία πρόσωπα. Ο Φορμόζος είχε ασχοληθεί με τα βουλγαρικά εκκλησιαστικά θέματα και το 864 είχε σταλεί ως παπικός λεγάτος στη Βουλγαρία, ενώ ο Γκάουντεριχ ήταν ένας εξαιρετικά μορφωμένος ιεράρχης ο οποίος είχε ιδιαίτερη ευλάβεια για τον άγιο Κλήμεντα και για τον λόγο αυτόν ανέθεσε στον Αναστάσιο τον Βιβλιοθηκάριο να συλλέξει πληροφορίες σχετικά με την ανακάλυψη του λειψάνου, πράγμα που τελικά οδήγησε στη συγγραφή της Ιταλικής Διήγησης, της πολύτιμης λατινικής πηγής για τους Κύριλλο και Μεθόδιο.

Οφέλη από την αναγνώριση της σλαβικής γραφής•Τα οφέλη από την αναγνώριση της σλαβικής γραφής ήταν πρώτον ότι η παπική αυτή έγκριση όσον αφορά τη γραφή αφαιρούσε τώρα από το Βυζάντιο να έχει την αποκλειστικότητα στην αναγνώριση των εθνικών γλωσσών στην εκκλησιαστική ζωή.•Επίσης οι εκκλησιαστικές περιφέρειες του Σάλτσμπουργκ και της Βαυαρίας που είχαν προχωρήσει πολύ στην άσκηση της κυριαρχικής τους επιβολής πάνω στους Σλάβους, τώρα θα αναγκάζονταν να περιοριστούν, αφού οι Σλάβοι θα ικανοποιούνταν από την στάση του πάπα.•Στη Ρώμη οι δύο αδελφοί και οι συνοδοί τους κατέλυσαν σε ένα από τα πολλά ελληνικά μοναστήρια που υπήρχαν εκεί. Στη Ρώμη υπήρχε μια μεγάλη ελληνική παροικία, που ανθούσε κυρίως μεταξύ του 7ου και 10ου αι.

Θάνατος Κυρίλλου•Αλλά ο Κωνσταντίνος εξασθενημένος από τα συνεχή ταξίδια και την σκληρή εργασία αρρώστησε και στις 14 Φεβρουαρίου του 869 πέθανε στη Ρώμη. Λίγο πριν πεθάνει εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Κύριλλος. Η κηδεία του έγινε με λαμπρές τιμές στη Ρώμη και ενταφιάστηκε στο ναό του αγίου Κλήμεντα. Αμέσως άρχισαν να του αποδίδουν τιμές αγίου.•Το 1798, κατά τη διάρκεια της γαλλικής κατοχής της Ρώμης το λείψανο του αγίου Κυρίλλου εξαφανίστηκε, για να ξαναβρεθεί πολύ αργότερα ένα μικρό μόνο μέρος του στην κατοχή της ιταλικής οικογένειας ευγενών Άντιτσι-Ματέι, πρόγονοι της οποίας είχαν διασώσει τα λείψανα αγίων.

~ 41 ~

•Στις 14 Νοεμβρίου 1963 η πριγκίπισσα Άντιτσι-Ματέι και άλλα μέλη της οικογένειας πρόσφεραν στον πάπα Παύλο ΣΤ΄ το λείψανο του αγίου Κύριλλου και αυτός με τη σειρά του το πρόσφερεένα τμήμα τουτο 1976 στην πόλη της Θεσσαλονίκης, όπου και αποτέθηκε στο ναό των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου.ΜΑΘΗΜΑ 8ο

Μεγάλη Μοραβία, Β΄ μέροςΒίος του Μεθοδίου•Ο Μεθόδιος συνέχισε μόνος το αποστολικό τους έργο. Από τον Βίο του Μεθοδίου γνωρίζουμε ότι ο ηγεμόνας της Παννονίας (η Παννονία περιελάμβανε τότε το δυτικό τμήμα της σημερινής Ουγγαρίας, την ανατολική Αυστρία και το βόρειο τμήμα της Σερβίας, κέντρο της ηγεμονίας ήταν το Μόσαμπουργκ, σημ. Ζάλαβαρ, πόλη κοντά στη λίμνη Μπάλατον της Ουγγαρίας) Κότσελ (γιος του Πρίμπινα) ζήτησε από τον πάπα να στείλει τον Μεθόδιο στη χώρα του για να διδάξει τον χριστιανισμό.•Ο Αδριανός Β΄, σύμφωνα με το Βίο του Μεθοδίου, με επιστολή του που απευθύνεται προς τους ηγεμόνες Ράστισλαβ, Σβατοπλούκ και Κότσελ τους ανακοινώνει ότι με χαρά τους στέλνει τον Μεθόδιο και τους μαθητές του για να τους διδάξει στη γλώσσα τους την εκκλησιαστική τάξη. Ο μόνος όρος που θέτει είναι να διαβάζεται στη μίσσα ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο πρώτα στα Λατινικά και έπειτα στα Σλαβικά.

Η αντίδραση του γερμανικού κλήρου•Τον ίδιο χρόνο 869 επισκέφτηκε και πάλι την Παννονία εφοδιασμένος με ένα ειδικό έγγραφο του πάπα Αδριανού (τη βούλλαGloria in excelsisDeo) που του επέτρεπε να τελεί τη λειτουργία στα σλαβικά, και λίγο αργότερα χειροτονήθηκε από τον πάπα επίσκοπος Παννονίας (σύμφωνα με τον βιογράφο του καταστάθηκε αρχιεπίσκοπος στον θρόνο του Αγίου Αποστόλου Ανδρονίκου, δηλ. στο Σίρμιο, βορειοδυτικά του Βελιγραδίου).•Με την πράξη αυτή, ο Μεθόδιος τέθηκε υπό την υπηρεσία της Εκκλησίας της Ρώμης και είχε στη δικαιοδοσία του τη Μοραβία και την Παννονία. Έτσι ο πάπας αποκαθιστούσε την δικαιοδοσία του στις περιοχές αυτές, αλλά ταυτόχρονα περιόριζε και τις επιβουλές του γερμανικού κλήρου.•Ο γερμανικός κλήρος δεν δέχτηκε την κατάσταση αυτή. Η αντίδρασή του συνεχίστηκε ακόμη πιο έντονη, γιατί η χρήση της σλαβικής γλώσσας στη λειτουργία είχε δώσει ισχυρό χτύπημα στη γερμανική επιρροή.

Αλλαγή πολιτικής κατάστασης στην περιοχή•Στο μεταξύ η πολιτική κατάσταση άλλαξε τελείως στην περιοχή αυτή. Στις αρχές του 870, ο ανεψιός του Ραστισλάβ, ο ηγεμόνας Σβατοπλούκ, αποσπάστηκε από τον θείο του και τον παρέδωσε στον Λουδοβίκο τον Γερμανικό που εισέβαλε στη Μοραβία.•Οι Γερμανοί δίκασαν τον Ραστισλάβ, του επέβαλαν την ποινή του θανάτου, αργότερα όμως η ποινή μετατράπηκε σε τύφλωση. Ο Σβατοπλούκ ακολούθησε φιλογερμανική πολιτική.•Ο Μεθόδιος κλήθηκε σε σύνοδο των Γερμανών επισκόπων στην οποία παρίστατο και ο βασιλιάς Λουδοβίκος Γερμανικός. Αυτοί τον καταδίκασαν, με την κατηγορία ότι κατείχε έδρα που ανήκε στη δικαιοδοσία του αρχιεπισκόπου της Βαυαρίας. Ο Μεθόδιος απάντησε ότι η περιοχή που του ανατέθηκε να διοικήσει είναι του «Αγίου Πέτρου», δηλ. ανήκει στη δικαιοδοσία του πάπα της Ρώμης.

Εξορία Μεθοδίου•Η δήλωση του αυτή καθιστούσε τους Γερμανούς επισκόπους αντιμέτωπους με τον πάπα της Ρώμης, αλλά από την άλλη μεριά έδειχνε πόσο ο Μεθόδιος σεβόταν τη δικαιοδοσία του επισκόπου της Ρώμης, μέσα στην οποία ανέπτυσσε το ιεραποστολικό του έργο.

~ 42 ~

•Παρά το γεγονός ότι ο Μεθόδιος δεν είχε ουσιαστικά παραβεί τους κανόνες, η Σύνοδος τον καταδίκασε σε εξορία στη νότια Γερμανία. Οι επικρατέστερες απόψεις για το πού κρατήθηκε έγκλειστος για δυόμιση περίπου χρόνια ο Μεθόδιος είναι δύο.•Σύμφωνα με την πρώτη σε μοναστήρι του Έλβαγγεν (βουλγαρική άποψη, μέχρι σήμερα γίνονται εκδηλώσεις στη μνήμη των Κυρίλλου και Μεθοδίου στις 24 Μαΐου εκεί), ενώ μια μεγάλη μερίδα επιστημόνων υποστηρίζει, ότι ο Μεθόδιος και οι μαθητές του παρέμειναν για ένα χρονικό διάστημα κατά περιορισμόν στη μονή που βρισκόταν στο νησί του Reichenau στη λίμνη Bodensee κοντά στη Konstanz.

Μοναχολόγιο/Libermemorialis της μονής•Αυτό προκύπτει με βάση κάποια ονόματα στο Μοναχολόγιο/Libermemorialis της μονής, το οποίο φυλάσσεται στην Κεντρική Βιβλιοθήκη της Ζυρίχης στην Ελβετία (σας αναφέρω ότι στο Μοναχολόγιο αυτό υπάρχουν 40.000 ονόματα, τα περισσότερα από τα οποία γράφτηκαν πριν το έτος 1000).•Εκεί λοιπόν εντοπίζονται τα ονόματα του Κύριλλου, του Μεθόδιου, και μάλλον κάποιων συνοδών τους από την εποχή μετά τον θάνατο του Κυρίλλου. Έχουμε δύο ομάδες με ονόματα. Στην πρώτη διαβάζουμε καθαρά, Μεθόδιος, Λέων, Ιγνάτιος, Ιωακείμ, Συμεών, Δραγαΐς και τα ονόματα αυτά είναι γραμμένα στα ελληνικά.•Είναι τα μοναδικά ονόματα γραμμένα στα ελληνικά και γράφτηκαν στο β΄ μισό του 9ου αι. από κάποιον μοναχό (πρόκειται για τον ίδιο γραφέα) του Reichenau στο περιθώριο της σελίδας 58. Χαρακτηριστικό είναι ότι το όνομα Κύριλλος γράφεται ανάμεσα στους κεκοιμημένους ηγούμενους της μονής αυτής.•Αν όντως πρόκειται για τον άγιο Κύριλλο, τότε ίσως θέλησαν οι μοναχοί να εντάξουν τον διδάσκαλο των Σλάβων –αν και δεν βρισκόταν στη ζωή- στον κατάλογο της μοναστικής του κοινότητας.•Το Μοναχολόγιο αυτό δεν είναι προσιτό ούτε σε επισκέπτες αλλά και ούτε σε επιστήμονες, όπως διαπίστωσα από την συζήτηση που είχα με τον καθηγ. Μεσαιωνικής Ιστορίας AlfonsZettler που ασχολείται με το Μοναχολόγιο. Στη διάθεσή τους έχουν οι επιστήμονες μόνο μερικές φωτογραφίες.

Αίτημα για αποφυλάκιση Μεθοδίου•Ο Μεθόδιος προσπάθησε κατά την περίοδο της εξορίας του να επικοινωνήσει με τον πάπα Αδριανό διαμέσου αγγελιοφόρου, τον οποίο όμως συνέλαβαν οι Γερμανοί και τον σκότωσαν.•Στο μεταξύ ο Αδριανός πέθανε, μάλλον χωρίς να μάθει ποτέ ότι ο Μεθόδιος ήταν φυλακισμένος.•Ο διάδοχός του ο Ιωάννης Η΄ το πληροφορήθηκε με μεγάλη καθυστέρηση. Αμέσως ο νέος πάπας αποτάθηκε στον βασιλιά Λουδοβίκο τον Γερμανικό, στον οποίο κατέστησε γνωστό ότι η επισκοπή της Παννονίας ανήκε στην δικαιοδοσία της Ρώμης, και ζητούσε την αποφυλάκισή του.

Νέα κατάσταση Μοραβίας•Ύστερα από την επέμβαση αυτή του πάπα Ιωάννη Η΄ (872-882) ο Μεθόδιος αποφυλακίστηκε (μάλλον άνοιξη του 873) και επέστρεψε στη Μοραβία. Εκεί βρήκε μια νέα κατάσταση.•Οι Μοραβοί είχαν επαναστατήσει εναντίον των Γερμανών και είχαν διώξει τον γερμανικό κλήρο από τη χώρα τους. Αυτό είχε ως συνέπεια την εξασθένηση της δύναμης των Γερμανών φεουδαρχών, οι οποίοι ασκούσαν εξουσία στη Μοραβία.•Η κατάσταση αυτή ανάγκασε τον Λουδοβικό Γερμανικό να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με τη Μοραβία, συνέπεια όμως της οποίας ήταν να επιστρέψει ο γερμανικός κλήρος στη χώρα, ο οποίος επανέφερε στην πράξη τη λατινική λειτουργία.

~ 43 ~

•Ο ηγεμόνας Σβατοπλούκ φαίνεται ότι εκκλησιαζόταν εκεί που λειτουργούσαν οι Γερμανοί. Παρόλα αυτά δεν εμπόδιζε τον Μεθόδιο να συνεχίσει το αποστολικό του έργο στη Μοραβία

Εκκλησιαστική και μορφωτική δράση του Μεθόδιου•Ο Μεθόδιος ανέπτυξε μεγάλη εκκλησιαστική και μορφωτική δράση, η οποία συνέπιπτε με μια πρωτοφανή άνθηση του κράτους της Μ. Μοραβίας.•Ισχυρός πια ο Σβατοπλούκ κατόρθωσε να επεκτείνει το κράτος του και να θέσει υπό την κυριαρχία του την περιοχή της άνω λεκάνης του ποταμού Βίσλα στην Πολωνία, ο ηγεμόνας της οποίας είχε ως κέντρο μάλλον την Κρακοβία.•Παράλληλα με την ιεραποστολική του δραστηριότητα ο Μεθόδιος ανέπτυξε και συγγραφική δράση. Η κυρίως μεταφραστική εργασία γινόταν στον κύκλο των μαθητών του που τον συνόδευαν. Όλο αυτό το διάστημα δεν έπαψε ο γερμανικός κλήρος να διαβάλει τον Μεθόδιο και το έργο του.•Ο Σβατοπλούκ δεχόταν συνεχώς πιέσεις από τον γερμανικό κλήρο και κυρίως από τον Γερμανό ιερέα Βίχιγκ, ο οποίος δρούσε μέσα στη Μοραβία, να εκδιώξει τον Βυζαντινό ιεραπόστολο.

Κατηγορίες εναντίον του Μεθοδίου•Ο Σβάτοπλουκ για να αντιμετωπίσει το θέμα αυτό, έστειλε στη Ρώμη έναν κληρικό (τον Βενετό Ιωάννη), ζητώντας από τον πάπα να δώσει λύση.•Πράγματι ο πάπας κάλεσε στη Ρώμη τον Μεθόδιο απευθύνοντας στις 14 Ιουλίου 879 επιστολές προς τον Μεθόδιο και τον Σβατοπλούκ.•Το 879 ο Μεθόδιος επανήλθε στη Ρώμη με εντολή του πάπα για να απολογηθεί, ανέτρεψε τις εναντίον του κατηγορίες που αναφέρονταν πάντα στη χρήση της σλαβικής γλώσσας στη διδασκαλία και τη Λειτουργία.•Μαζί με τον Μεθόδιο στη Ρώμη έφτασε και ο Βίχιγκ, ο οποίος τον κατηγορούσε συνεχώς. Ωστόσο ο πάπας χειροτόνησε τον Βίχιγκ επίσκοπο Νίτρας στην ανατολική Σλοβακία, η οποία ήταν στη δικαιοδοσία του Μεθοδίου.

Αποδοχή της Σλαβικής γλώσσας•Με την πεποίθηση ότι είχε κερδίσει το παιχνίδι του ο Βίχιγκ επέστρεψε στη Μοραβία και άρχισε να διαδίδει ότι επίκειται καταδίκη του Μεθοδίου από τη Ρώμη, πράγμα βέβαια που δεν συνέβη.•Μετά τις συνομιλίες του Μεθοδίου με τον πάπα, ο Μεθόδιος επέστρεψε τον Ιούνιο του 880 στη Μοραβία, φέρνοντας μαζί του επιστολή του πάπα προς τον Σβατοπλούκ.•Ο Βίχιγκ νομίζοντας ότι το γράμμα αυτό ήταν καταδικαστικό για το Μεθόδιο ζήτησε να διαβαστεί μπροστά στον λαό. Η απογοήτευση αυτού και των οπαδών του ήταν μεγάλη, όταν διαπίστωσαν ότι η Ρώμη έδινε την έγκριση για τη σλαβική λειτουργία και την ανάγνωση των κειμένων της Αγίας Γραφής στη γλώσσα αυτή. Ο πάπας αποφάνθηκε ότι η Σλαβική ήταν το ίδιο αποδεκτή γλώσσα, όπως η Εβραϊκή, η Ελληνική και η Λατινική.

Επίσκεψη Μεθοδίου στην Κωνσταντινούπολη•Η θέση του πάπα στο ζήτημα της σλαβικής λειτουργίας δεν αποθάρρυνε τον Βίχιγκ και τους οπαδούς του, οι οποίοι συνέχισαν τις καταγγελίες εναντίον του.•Ο Μεθόδιος απευθύνθηκε και πάλι στον πάπα, ο οποίος τον κάλεσε στη Ρώμη. Όμως για ανεξήγητους λόγους ο Μεθόδιος αντί να πάει στη Ρώμη, επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη μαζί με μεγάλη μάλλον συνοδεία (γύρω στο 881). Εκεί έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές από τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη (σύμφωνα πάντα με τον Βίο του).•Με την επιστροφή του στη Μοραβία, ο Μεθόδιος συνέχισε το μεταφραστικό και το συγγραφικό έργο του. Το 884 όταν ο Μεθόδιος πλησίαζε προς το τέλος της ζωής του,

~ 44 ~

αναγκάστηκε να αναθεματίσει τον Βίχιγκ που είχε γίνει υπέρμαχος αιρετικής δογματικής απόκλισης.

Θάνατος Μεθοδίου•Όταν κατάλαβε ότι πρόκειται να πεθάνει όρισε ως διάδοχό του τον μαθητή του Γοράσδο, ο οποίος ήταν Μοραβός και γνώριζε άριστα την ελληνική και τη λατινική γλώσσα.•Την Κυριακή των Βαΐων του 885, ο Μεθόδιος μπαίνοντας στον ναό να ιερουργήσει δεν αισθάνθηκε καλά, έδωσε την ευλογία του στον Μοραβό ηγεμόνα, Σβατοπλούκ, στους κληρικούς και τον λαό του και τρεις μέρες αργότερα στις 6 Απριλίου του 885 έφυγε από τη ζωή.•Στην κηδεία του έψαλλαν την εξώδιο ακολουθία στα Λατινικά, Ελληνικά και Σλαβικά.

Το δόγμα του Βίχιγκ•Ο Γοράσδος ήταν αποφασισμένος να συνεχίσει το έργο του Μεθοδίου. Μετά τον θάνατο όμως του δασκάλου του δημιουργήθηκαν και πάλι προβλήματα.•Ο Βίχιγκ τώρα άρχισε να αντιτίθεται στους συνεχιστές του έργου του Μεθοδίου. Οι ενέργειες του στη Ρώμη αυτή την φορά ήταν υπέρ του.•Ο πάπας Στέφανος Ε΄, ο οποίος το 885 είχε διαδεχτεί τον Αδριανό Γ΄, πείστηκε από την επιχειρηματολογία του Βίχιγκ και με επιστολή του στη Μοραβία διέταζε να αναγνωριστεί το δόγμα του Βίχιγκ ως ορθό και ανέθετε σ’ αυτόν την διαποίμανση της Μοραβικής Εκκλησίας.•Το δόγμα αυτό ήταν η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος όχι μόνο από τον Θεό Πατέρα αλλά και από τον Υιό.

Απαγόρευση της χρήσης της Σλαβικής ως λειτουργικής γλώσσας•Η αναγνώριση αυτή τη στιγμή εκείνη δεν είχε ίσως ιδιαίτερη δογματική σημασία, είχε όμως οπωσδήποτε πολιτική, γιατί με την αναγνώρισή τους από τους Μοραβούς θα επερχόταν εναρμόνισή τους με τη γερμανική Εκκλησία και θα τους αποξένωνε από το βυζαντινής προέλευσης σλαβικό έργο του Κυρίλλου και Μεθοδίου.•Με την επιστολή του ο πάπας διέταζε τον Γοράσδο να έρθει στη Ρώμη για να συναντηθεί μαζί του. Εκτός όμως από αυτό ο πάπας με άλλη επιστολή του απαγόρευσε τη χρήση της Σλαβικής ως λειτουργικής γλώσσας.•Έτσι, λοιπόν, για μια ακόμη φορά η Ρώμη παλινδρομούσε στο θέμα της σλαβικής λειτουργίας, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο καθαρά ότι στο βάθος δεν την ενδιέφερε η δημιουργία αυτόνομης σλαβικής εκκλησιαστικής ζωής. Άλλωστε η δράση του Κυρίλλου και Μεθοδίου είχε δημιουργήσει σε περιοχή της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας του πάπα ένα κέντρο βυζαντινής πνευματικής δραστηριότητας.

Γερμανοί κληρικοί•Ο Γοράσδος και ο Κλήμης (Αχρίδας) προσπάθησαν να αντιδράσουν στην κατάσταση που προέκυψε χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Ο Σβατοπλούκ, κάτω από πολιτική πίεση μεταβλήθηκε σε υποστηρικτή του Βίχιγκ και του γερμανικού κλήρου.•Τελικά ο Μοραβός ηγεμόνας ξανάφερε στη χώρα του Γερμανούς κληρικούς, στα χέρια των οποίων εγκαταλείφθηκαν οι μαθητές του Κυρίλλου και του Μεθοδίου, που ήταν γύρω στους διακόσιους.•Καλώντας τους σε ειδική σύσκεψη μαζί με τους Γερμανούς κληρικούς, τους παρέδωσε στους τελευταίους. Οι Γερμανοί, αφού τους αιχμαλώτισαν, άλλους τους πούλησαν ως δούλους στο σκλαβοπάζαρο της Βενετίας και άλλους τους φυλάκισαν. Αυτούς που πουλήθηκαν ως δούλοι τους εξαγόρασε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄, ο οποίος τους επανέφερε στην Κωνσταντινούπολη.

~ 45 ~

Ανάπτυξη του κυριλλο-μεθοδιανό έργου στη Βουλγαρία•Αυτοί που φυλακίστηκαν εξορίστηκαν αργότερα στην περιοχή του Δούναβη, όπου πολλοί πέθαναν από τις κακουχίες.•Ο Γοράσδος και μερικοί άλλοι επέστρεψαν στη Μοραβία. Το 907 η χώρα καταλήφθηκε από τους Ούγγρους και καταστράφηκε και από τότε πέρασε οριστικά σε λατινική επιρροή.•Ο Γοράσδος κατέφυγε στην Πολωνία, ενώ άλλοι μαθητές στη Βοημία, ενώ μερικοί κατέφυγαν στη Βουλγαρία. Εκεί το κυριλλο-μεθοδιανό έργο που είχε επιτελεστεί στη Μ. Μοραβία θα έβρισκε τις καλύτερες συνθήκες για περαιτέρω ανάπτυξη.

9ΜΑΘΗΜΑ ο

Ρωσία, Α΄ μέρος Το κράτος του Κιέβου μετά το θάνατο του Γιαροσλάβ του Σοφού .Τριανδρία Ιζιασλάβου, Σβιατοσλάβου και Βσεβολόντ•Μετά το θάνατο του Γιαροσλάβου συμφώνησαν οι τρεις μεγαλύτεροι γιοι του (Ιζιασλάβος, Σβιατοσλάβος και Βσεβολόντ) να σχηματίσουν μια τριανδρία και να κυβερνήσουν από κοινού, ελπίζοντας ότι έτσι θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν καλύτερα όχι μόνο τις απαιτήσεις των παραμελημένων από την κατανομή ανιψιών του Γιαροσλάβ, αλλά και τον κίνδυνο από την στέπα, όπου είχε εγκατασταθεί ένας νέος νομαδικός και επιθετικός λαός, οι Κουμάνοι (οι Πολοβτσοί των ρωσικών πηγών).•Κατά τα πρώτα 15 έτη λειτούργησε η τριανδρία σχετικά ομαλά. Μετά άρχισαν τα προβλήματα (δυσαρέσκεια του λαού, συνομωσίες, πολεμικές διαμάχες με τους ανιψιούς κτλ.).•Το 1068 ύστερα από μια ήττα που υπέστη από τους Κουμάνους άρχισε η αντίδραση των κατοίκων του Κιέβου.

Θεσμός της πρεσβυγενείας•Στην Συνέλευσή τους αποφάσισαν την εκδίωξη του πρεσβυγενούς Ιζιασλάβου από την έδρα του, το Κίεβο.•Τον επόμενο όμως χρόνο επέστρεψε ο Ιζιασλάβος, με την βοήθεια πολωνικών στρατευμάτων και τιμώρησε πολλούς.•Ο θεσμός της πρεσβυγενείας λειτούργησε για τρία ακόμη έτη, έως το 1073, όταν εκδιώχθηκε ο Ιζιασλάβος για δεύτερη φορά από την έδρα του, αυτή τη φορά από τα αδέρφια του (αρχικά κατέφυγε στην Πολωνία, όπου είχε αναζητήσει καταφύγιο και την πρώτη φορά. Αυτή τη φορά όμως οι Πολωνοί δεν τον δέχτηκαν και μάλιστα ο Πολωνός ηγεμόνας αφαίρεσε και το θησαυροφυλάκιο που είχε φέρει μαζί του ο Ιζιασλάβος.•Τότε στράφηκε προς τον Γερμανό αυτοκράτορα, τον Ερρίκο τον Δ΄ και προς τον πάπα της Ρώμης. Μάλιστα αναγνώρισε τον πάπα ως κεφαλή της Εκκλησίας της Ρωσίας.

Συνομωσία και αίτια•Η ενέργειά του αυτή προκάλεσε μεγάλη δυσπιστία στο λαό και αποξένωσε τον Ιζιασλάβο από τους κόλπους της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.•Ο ίδιος μπόρεσε μόνο μετά τον θάνατο του Σβιατοσλάβου (1076) να επιστρέψει στο Κίεβο, ενώ οι Πολωνοί ύστερα από πίεση του Ερρίκου Δ΄ του επέστρεψαν το κλεμμένο θησαυροφυλάκιο).•Τα αίτια της συνομωσίας αυτής δεν είναι ξεκάθαρα. Στο Χρονικό του Νέστορα γίνεται λόγος για τις βλέψεις του Σβιατοσλάβου να συγκεντρώσει μεγαλύτερη εξουσία. Το 1077 ο Ιζιασλάβος πάλι με πολωνική βοήθεια κατορθώνει να επιστρέψει στο Κίεβο, όπου όμως θα κυβερνήσει μόλις για λίγους μήνες. Θα σκοτωθεί σε μια εκστρατεία εναντίον των ανιψιών του.

~ 46 ~

Διακυβέρνηση του Βσεβολόντ•Ως τελευταίος της τριανδρίας ανήλθε στο θρόνο του Κιέβου ο Βσεβολόντ. Η διακυβέρνησή του διήρκεσε 15 έτη (1078-1093) και χαρακτηρίζεται από συνεχείς ενδοδυναστικές διαμάχες και πολέμους, ιδιαίτερα με τους γιους του αδελφού του Σβιατοσλάβου.•Στον αγώνα αυτόν τα ανίψια του είχαν τη στήριξη των νομάδων της στέπας, οι οποίοι δεν έχαναν την ευκαιρία να λαφυραγωγούν τη ρωσική γη και να οδηγούν χιλιάδες κατοίκους της στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής.

Οικονομική καταστροφή•Οι απώλειες του πληθυσμού ήταν τρομακτικές. Ακόμη και όσοι τελικά γλίτωσαν τον θάνατο και την αιχμαλωσία ήταν οικονομικά κατεστραμμένοι, διότι οι νομάδες τους έπαιρναν τα ζώα και τα μέσα εργασίας τους και έκαιγαν τα σπίτια τους.•Οι παραγωγοί ήταν τότε αναγκασμένοι να δανειστούν με υπέρογκους τόκους από τους κεφαλαιούχους ή τους γαιοκτήμονες και, αδυνατώντας να εξοφλήσουν τα δάνεια, εργάζονταν για τους πιστωτές τους με όρους τους οποίους υπαγόρευαν οι τελευταίοι.•Αλλά και όσοι είχαν καταφύγει ως πρόσφυγες σε άλλες περιοχές της χώρας που είχαν μείνει ανενόχλητες από τους νομάδες, πληρώνονταν λιγότερο από τους ντόπιους εργοδότες, επειδή οι τελευταίοι επωφελούνταν από την υπερπροσφορά φθηνών εργατικών χεριών.

Διακυβέρνησή του Σβιατοπόλκ, γιου του Ιζιασλάβου•Το τραγικό ήταν ότι και οι ίδιοι οι Ρώσοι ηγεμόνες συμπεριφέρονταν με την ίδια βαρβαρότητα σε περιοχές των συγγενών τους, πυρπολώντας και λεηλατώντας, όπως μας αναφέρει το Χρονικό του Νέστορα.•Ο Βσεβολόντ είναι ο τελευταίος ηγεμόνας από τη γενιά των τριών γιων του Γιαροσλάβου του Σοφού). Σειρά στη διαδοχή είχαν τώρα οι εγγονοί του Γιαροσλάβου.•Έτσι σύμφωνα με τον κανόνα διαδοχής, τον θρόνο του Κιέβου καταλαμβάνει ο Σβιατοπόλκ (1093-1113), γιος του Ιζιασλάβου. Η διακυβέρνησή του χαρακτηρίζεται από τις έντονες προσπάθειές του να περιορίσει ενδοδυναστικές έριδες και να αποτρέψει τον εξωτερικό κίνδυνο.

Ένωση των Ρώσων ηγεμόνων κατά του κοινού εχθρού•Παρά τις αρχικές αποτυχίες κατάφερε με τη βοήθεια του ξαδέρφου του Βλαδίμηρου Μονομάχου να οργανώσει μια συνάντηση έξι Ρώσων ηγεμόνων (το 1097 στο οχυρό Ljubech, βόρεια του Κιέβου) με σκοπό να λάβουν μέτρα προκειμένου να περιορίσουν τις εσωτερικές διαμάχεςκαι να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Κουμάνους.•Συμφώνησαν οι Ρώσοι ηγεμόνες να ενώσουν τις δυνάμεις τους κατά των Κουμάνων, πράγμα που ζητούσε επίμονα η Εκκλησία.•Η δεύτερη σημαντική απόφαση ήταν να υιοθετήσουν την αρχή ότι κάθε ηγεμόνας μπορούσε να θεωρεί το τμήμα της χώρας, το οποίο διακυβερνούσε ως πατρώο κλήρο (patrimonium). Με την απόφαση αυτή εγκαταλείπεται πλέον η πολιτειακή πρακτική της εναλλαγής των ηγεμόνων στις έδρες, όποτε προέκυπτε ζήτημα διαδοχής.

Νίκες κατά των Κουμάνων•Ο κάθε ηγεμόνας θα άφηνε στο εξής την έδρα του μόνο στην περίπτωση που θα καθίστατο λόγω διαδοχής, πρεσβυγενής.•Ο πατρώος κλήρος θα μπορούσε να κληρονομείται από δω και πέρα στους απογόνους κάθε ηγεμόνα.

~ 47 ~

•Οι συναντήσεις των Ρώσων ηγεμόνων συνεχίστηκαν, αλλά οι αποφάσεις φαίνεται ότι δεν ήταν αποδεκτές από όλους.•Ωστόσο το ενιαίο εκστρατευτικό σώμα που σχηματίστηκε με επικεφαλής τον Σβιατοπόλκ και τον Βλαδίμηρο Μονομάχο, έναν έμπειρο στρατηγό, θα καταφέρει μια σειρά από νίκες κατά των Κουμάνων (1103, 1107, 1111) και θα ελευθερώσει και πάλι γι' αυτούς τον δρόμο προς το Βυζάντιο.Ο αποφασιστικός ρόλος του Μονομάχου•Ο αποφασιστικός ρόλος στην προετοιμασία και την στρατιωτική εκτέλεση των επιχειρήσεων ανήκε μάλλον στο Μονομάχο, ο οποίος δεν περιορίστηκε στη μέχρι τότε αμυντική στρατηγική επί του ρωσικού εδάφους, αλλά προέλασε σε βάθος στη στέπα και κατόρθωσε να νικήσει εκεί τους απροετοίμαστους Κουμάνους αποκομίζοντας πλούσια λάφυρα.•Το μεγάλο κύρος του Μονομάχου στο εσωτερικό της χώρας ήταν εκείνο που παρακίνησε τους κατοίκους του Κιέβου, μετά το θάνατο του Σβιατοπόλκ να του ζητήσουν να αναλάβει τη διακυβέρνηση.•Μέσα στο κλίμα αυτό το 1113 έως το 1125 ανέβηκε στο θρόνο ο Βλαδίμηρος Μονομάχος μετά από παρακίνηση των κατοίκων του Κιέβου, οι οποίοι αντέδρασαν εναντίον των αξιωματούχων του εκλιπόντος ηγεμόνα του Σβιατοπόλκου.•Η εσωτερική κατάσταση δεν ήταν καλή. Οι υψηλές τιμές των δημητριακών και του αλατιού και το φαινόμενο της τοκογλυφίας είχαν εξεγείρει τα κατώτερα στρώματα.•Ο Βλαδίμηρος Μονομάχος επειδή δεν ανήκε στους διαδόχους φρόντισε να προσαρτήσει την δική του πατρώα περιοχή (ρωσ. Votchina) στην επικράτεια της νέας έδρας του, στο Κίεβο, συγκεντρώνοντας έτσι τα δύο τρίτα περίπου της έκτασης του κράτους κάτω από την άμεση εξουσία του, πράγμα που αποθάρρυνε τους ανιψιούς του Σβιατοπόλκου να αντιδράσουν.•Όσοι επιχείρησαν να το κάνουν καθαιρέθηκαν από τις έδρες τους. Κατά τη διάρκεια της δωδεκάχρονης διακυβέρνησης του Μονομάχου η χώρα έμεινε ανενόχλητη από τις επιδρομές των νομάδων.

Εσωτερικά μέτρα•Τα εσωτερικά μέτρα που πήρε ο Μονομάχος συνέβαλαν στην αποκατάσταση της ηρεμίας στον κοινωνικό τομέα.•Αποκατέστησε την δημοτική αρχή της πόλης του Κιέβου, κατήργησε την υποδούλωση, λόγω χρεών στους τοκογλύφους και απαγόρευσε τα δάνεια με υπερβολικούς τόκους.•Τα μέτρα αυτά κωδικοποιήθηκαν και στη νομοθεσία όλης της χώρας.

Η Νουθεσία•Την πρόνοια για τους φτωχούς και τη φιλανθρωπία ως υποχρέωση του ηγεμόνα τονίζει ο Μονομάχος στο έργο που συνέταξε ο ίδιος τη Νουθεσία (ρωσ. Pouchenie).•Εκεί διατυπώνονται οι βασικές αρχές της πολιτικής θεωρίας του Βυζαντίου (ο φόβος του Θεού, η αγάπη προς τους συνανθρώπους, η ευθύνη γι’ αυτούς και η γενναιότητα είναι τα στοιχεία εκείνα που πρέπει να χαρακτηρίζουν έναν χριστιανό ηγεμόνα).•Ο Μονομάχος διέθετε αξιόλογες οργανωτικές αρετές. Κατόρθωσε να επανεντάξει στο κράτος του τους φιννικούς λαούς Τσούντ (προγόνους των Εσθόνων) και Γιαμ (1122), καθώς και τους Μαύρους Βουλγάρους του Βόλγα (1120).

Περίοδος αναγέννησης•Το προσωνύμιο του «Μονομάχος» ανάγεται στους δεσμούς συγγένειας του Ρώσου ηγεμόνα με το Βυζάντιο. Συγγένευε από τη πλευρά της μητέρας του, με τον βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο (1042-1055), πάντρεψε την κόρη του Μαρίνα με τον Λεόντα Διογένη, γιο του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ΄ (1067-1071). Με το όνομα του

~ 48 ~

Μονομάχου συνδέει η δυναστική παράδοση στη Ρωσία το περίφημο στέμμα του Μονομάχου (shapkaMonomacha), που ήταν δώρο του Βυζαντίου στον ηγεμόνα αυτόν και με το οποίο θα στέφονται στο εξής όλοι οι ηγεμόνες και οι τσάροι της Ρωσίας.•Η διακυβέρνηση του κράτους του Κιέβου από το Μονομάχο ταυτίζεται με μια περίοδο αναγέννησης του ρωσικού κράτους.

10ΜΑΘΗΜΑ ο

Ρωσία, Β΄ μέρος Ρωσικές ηγεμονίες (1169-1240)

Κατάτμηση του μεσαιωνικού ρωσικού κράτους σε ηγεμονίες

•Η κατάκτηση του Κιέβου από τον ηγεμόνα του Suzdal κατέστησε εμφανή τη μετατόπιση του στρατιωτικού

και πολιτικού κέντρου εξουσίας από το Κίεβο στην περιφέρεια της χώρας. Η κατάτμηση του μεσαιωνικού

ρωσικού κράτους σε διαφορετικού μεγέθους και σημασίας ηγεμονίες ήταν η νέα πολιτειακή

πραγματικότητα.

•Ο αριθμός των ηγεμονιών αυξήθηκε από δέκα κατά το δεύτερο μισό του 12ου αι. σε 250 μέχρι τα μέσα του

15ου αι., γεγονός στο οποίο οφείλεται ο χαρακτηρισμός αυτής της περιόδου ως «εποχή των ηγεμονιών».

•Από αυτές τις δέκα ηγεμονίες μόνο τρεις (Γαλικία-Βολυνία, Νοβγκορόντ και Suzdal) επωφελήθηκαν από την

παρακμή του Κιέβου και απέκτησαν ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία που τις ανέδειξε σε κυρίαρχα κρατικά

μορφώματα με δική τους εξωτερική και εσωτερική πολιτική.

Κίεβο

•Η απώλεια της πρωτοκαθεδρίας του Κιέβου οφείλεται, εκτός των άλλων, και σε αίτια οικονομικού

χαρακτήρα. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού προτίμησε να μεταναστεύσει σε ασφαλέστερες περιοχές της

Ρωσίας λόγω των συνεχών ενδοδυναστικών διαμαχών και των επιδρομών των νομάδων. Αυτή η απώλεια σε

πληθυσμό σήμαινε για το Κίεβο σημαντική συρρίκνωση της φορολογικής βάσεως και μείωση των δημοσίων

εσόδων.

•Αρνητικές συνέπειες για την οικονομία είχε και η παρακμή της περίφημης οδού που οδηγούσε τους

εμπόρους από τους Βαραγγούς στου Έλληνες: Τα προνόμια που παραχώρησε το 1802 το Βυζάντιο στους

Βενετούς σχετικά με την άσκηση του θαλάσσιου εμπορίου στον Εύξεινο Πόντο, η επικυριαρχία των

Κουμάνων στο νότιο τμήμα του Δνείπερου, και η Τέταρτη Σταυροφορία (1204) με τα επακόλουθα της

επηρέασαν αρνητικά τη σημασία του Κιέβου ως διεθνούς εμπορικού κέντρου και το αποδυνάμωσαν τόσο σε

πολιτικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο.

•Ωστόσο, μέχρι τη Μογγολική εισβολή διατήρησε το αξίωμα του ηγέτη της πόλης παραμένοντας αντικείμενο

διαμάχης καθώς το λαμπρό παρελθόν του αποτελούσε κίνητρο για κάθε Ρώσο ηγεμόνα για την κατάκτηση

του.

~ 49 ~

•Οι Κουμάνοι αποτέλεσαν τον μόνιμο εξωτερικό εχθρό ενώ στο εσωτερικό της Ρωσίας, το Κίεβο αποτέλεσε

το μήλο της έριδος μεταξύ των δυναστικών κλάδων του Suzdal και της Γαλικίας – Βολυνίας. Κατά το δεύτερο

μισό του 14ου αιώνα η ηγεμονία ενσωματώνεται στο Λιθουανικό κράτος και μετά στην Πολωνία.

Σμόλενσκ

•Η ηγεμονία του Σμόλενσκ βρισκόταν βόρεια του Κιέβου και συνόρευε από παντού με περιοχές που είχαν

ομοεθνή, ρωσικό πληθυσμό. Το γεγονός αυτό δεν της επέτρεπε να επεκτείνει τα όρια της αλλά ταυτόχρονα

την προστάτευε από εξωτερικές επιθέσεις.

•Το Σμόλενσκ έγινε ανεξάρτητο κατά την τέταρτη δεκαετία του 12ου αι. ενώ αργότερα διασπάστηκε σε

πολλά μερίδια.

•Διατήρησε την ανεξαρτησία του μέχρι τις αρχές του 15ου αι., όταν προσαρτήθηκε στο Λιθουανικού

κράτους. Η ενσωμάτωση αυτή στη Λιθουανία αποτέλεσε και τη απαρχή μιας ιστορικής διεργασίας που είχε

ως έκβαση τη γένεση του λευκορωσικού έθνους.

Πόλοτσκ

•Βορειοδυτικά του Σμόλενσκ βρισκόταν η ηγεμονία του Πόλοτσκ. Η ηγεμονία αυτή γνώρισε ευημερία χάρη

στην ευνοϊκή γεωγραφική της θέση που τη συνέδεε με τη Βαλτική θάλασσα, αναπτύσσοντας έτσι νωρίς

εμπορικές σχέσεις με τη Σουηδία, τη Δανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες και πόλεις.

•Οι εμπορικές βάσεις που ίδρυσε αυτή η ηγεμονία στη γειτονική χώρα των Λιβονών και Λιθουανών

παρέμειναν ακμαίες μέχρι τις αρχές του 13ου αι. όταν περιήλθαν στην κυριότητα του Τευτονικού Τάγματος

στην Πρωσσία.

•Στις αρχές του 14ου αι. διασπάστηκε η ηγεμονία σε μικρότερα κρατίδια και έτσι διευκολύνθηκε η υπαγωγή

του Πολότσκ στη Λιθουανική επικυριαρχία.

Ριαζάν

•Στα ανατολικά του Σμόλενσκ βρισκόταν η ηγεμονία του Rjazan, από την οποία διαχωρίστηκε η ηγεμονία του

Murom.

•Η ιδιαιτερότητα του Rjazan ήταν η εθνολογική σύσταση του πληθυσμού της ο οποίος αποτελούνταν τόσο

από ανατολικούς σλάβους όσο και φινετικά φύλα.

•Μετά από μια εκστρατεία του Βλαδίμηρου Μονομάχου, η περιοχή προσαρτήθηκε στο κράτος του Κιέβου

κατά το δεύτερο μισό του 11ου αι. Το Murom περιήλθε νωρίς υπό την εξουσία του κράτους της Μόσχας και

το Rjazan προσαρτήθηκε τυπικά στη Μόσχα το 1517.

- Τσέρνιγκοβ

~ 50 ~

•To Cernigov που βρισκόταν νοτιοδυτικά του Rjazan, διασπάστηκε κατά τη διάρκεια του 12ου αι. σε πολλά

κρατίδια.

•Η γεωγραφική θέση της ηγεμονίας αυτής με ανατολικά σύνορα ανοιχτά προς στην στέπα την κατέστησε

πολλές φορές το θέατρο στρατιωτικών αναμετρήσεων των Ρώσων με τους νομάδες.

•Ήδη πριν από τη μογγολική εισβολή παρατηρείται φυγή του πληθυσμού σε ασφαλέστερες περιοχές της

Ρωσίας.

•Στα μέσα του 14ου αι. η το Cernigov ενσωματώθηκε στο Λιθουανικό κράτος και μαζί με το

Κίεβο,τοPerejaslavl’ και τη Γαλικία-Βολυνία είχε μια ιδιαίτερη πολιτική, πολιτιστική, εκκλησιαστική και

γλωσσική εξέλιξη.

Περεγιάσλαβλ

•Το Perejaslavl’ βρισκόταν στα νότια του Cernigov και ολόκληρη η ανατολική και νότια πλευρά του συνόρευε

με τη στέπα.

•Ενσωματώθηκε στη Λιθουανία στα μέσα του 14ου αι. αφού καταστράφηκε από τους Μογγόλους.

Γαλικία

•Δυτικά του Κιέβου υπήρχαν δύο ηγεμονίες, η Γαλικία και η Βολυνία οι οποίες αργότερα ενοποιήθηκαν. Η

διακυβέρνηση της Γαλικίας παραχωρήθηκε σε ένα δευτερεύοντα κλάδο των Jaroslavici και περιήλθε στην

εξουσία των απογόνων ενός από τους μεγαλύτερους γιους του Γιαροσλάβου, ο οποίος είχε αποκλειστεί από

το από τη διαδοχή στο θρόνο του Κιέβου. Το γεγονός αυτό επιτάχυνε την απόσχιση της ηγεμονίας από το

κράτος του Κιέβου.

•Από τα τέλη του 11ου αι. η εξωτερική πολιτική των ηγεμόνων της Γαλικίας χαρακτηρίζεται από την

προσπάθεια διατήρησης της ανεξαρτησίας τους απέναντι στο Κίεβο και σε άλλα γειτονικά κράτη και την κατά

περίπτωση σύναψη συμμαχιών με το Βυζάντιο, τους Πετσενέγους και το Suzdal’.

•Ο Γιαροσλάβος Osmomysl κατόρθωσε να επεκτείνει την ηγεμονία ΝΑ μέχρι τον Εύξεινο Πόντο και να

διατηρήσει ειρηνικές σχέσεις με τις γειτονικές Πολωνία και Ουγγαρία. Η εσωτερική ειρήνη της ηγεμονίας

καθώς και ο συμβιβασμός του ηγεμονικού οίκου με την ισχυρή μερίδα της αριστοκρατίας συνετέλεσε στην

πλούσια ανάπτυξη της οικονομίας της ηγεμονίας αυτής.

Βολυνία

•Βόρεια της Γαλικίας βρισκόταν η ηγεμονία της Βολυνίας, μια περιοχή που αρχικά ανήκε στην επικράτεια του

Κιέβου. Οι πρώτες τάσεις αυτονόμησης της ηγεμονίας αυτής εμφανίζονται στα μέσα του 12ου αι. ενώ στα

τέλη του ίδιου αιώνα ο ηγεμόνας της Ρωμανός ένωσε τη Βολυνία με τη γειτονική Γαλικία.

•Το ισχυρό πολιτειακό μόρφωμα που δημιουργήθηκε από τη συνένωση των δύο ηγεμονιών θα επιβιώσει ως

ανεξάρτητο κράτος μέχρι το δεύτερο μισό του 14ου αι.

~ 51 ~

•Μετά το 1323 (αιφνίδιος θάνατος των γιων του Γιούρι) άρχισε μια περίοδος ανταγωνισμού ανάμεσα στην

Πολωνία και την Λιθουανία για τη διανομή της ηγεμονίας. Τελικά, τα εδάφη της Γαλικίας και το δυτικό μέρος

της Βολυνίας περιήλθαν στην Πολωνία (1352) ενώ το υπόλοιπα προσαρτήθηκαν στη Λιθουανία.

•Με τον διαμερισμό των εδαφών της κρατικής οντότητας της Γαλικίας-Βολυνίας μεταξύ της Πολωνίας και της

Λιθουανίας, οι οποίες το 1386 συνενώθηκαν σε ενιαίο κράτος, κλείνει ο κύκλος της πρώιμης ιστορίας της

Ουκρανίας η οποία περιλάμβανε και την έκταση της ιστορικής ηγεμονίας του Κιέβου και αποτέλεσε την

πατρίδα ενός ανατολικοσλαβικού έθνους με δική του γλώσσα και ιστορική συνείδηση.

Νόβγκοροντ

•Στα ΒΔ της Ρωσίας αναπτύχθηκε το Νόβγκοροντ, μια ηγεμονία με μοναδική εξέλιξη στον πολιτειακό,

κοινωνικό και οικονομικό τομέα που οφείλεται κυρίως στην ιδιαίτερη γεωγραφική της θέση στον

συγκοινωνιακό κόμβο των εμπορικών οδών προς την Ανατολή, το Νότο και τη Δύση.

•Το εξωτερικό εμπόριο και το συνταγματικό καθεστώς της πόλης συνετέλεσαν ώστε το Νοβγκορόντ να γίνει

μια κραταιά πόλη-κράτος.

•Η ανάπτυξη της περιοχής άρχισε τις πρώτες δεκαετίες του 12ου αι. και παρέμεινε σταθερή ακόμη και μετά

την παρακμή του Κιέβου.

Σουζντάλ

•Η ηγεμονία του Suzdal στον Άνω Βόλγα είναι ο τρίτος γεωγραφικός χώρος, μετά τη Γαλικία-Βολυνία και το

Νοβγκορόντ, που επωφελήθηκε από την αποδυνάμωση του Κιέβου και εξελίχθηκε σε μια ανεξάρτητη

δύναμη με αξιόλογη σημασία.

•Η ραγδαία άνοδος αυτής της ηγεμονίας ξεκίνησε την τρίτη δεκαετία του 12 . ου αι υπό την εξουσία του

, JurijDolgorukij.νεότερου γιου του ΒλαδίμηρουΜονομάχου του

• Suzdal Ηδυναμική ιστορική πορεία του κατέληξε μετά από τρεις περίπου αιώνες στη

.γένεση του Κράτους τηςΜόσχας

11ΜΑΘΗΜΑ ο

Βοσνία

• . 6 . Οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν στο χώρο της σημ Βοσνίας περί τα τέλη του ου αι Για την

.εξέλιξη της εγκατάστασης αυτής οι πηγές σιωπούν

• ( ) Ηπρώτη αναφορά στο όνομα Βοσνία ως πολιτική ενότητα το χωρίον Βόσονα

( απαντάται στο έργο του ΚωνσταντίνουΠορφυρογέννητου Προς τον ίδιον

/De administrandoimperio, . 32,33) ( 10 .).υιόνΡωμανόν κεφ μέσα του ου αι

• 8 . Μέχρι τα τέλη του ου αι η περιοχή βρισκόταν υπό την πολιτική επίδραση του Βυζαντίου

9 10 . και μόνο κατά τον ο και ο αι αναγκάστηκαν οι Βυζαντινοί να αντιμετωπίσουν στον

~ 52 ~

, χώρο αυτόν τους Φράγκους αλλά και τους Κροάτες και τους Σέρβους οι οποίοι έκαναν τα

.πρώτα βήματα για τη δημιουργία ανεξάρτητων κρατών

Δυσκολία επαφής μεΔύσηκαι Ανατολή

• Γενικά πρέπει να επισημάνουμε ότι οι εξελίξεις στην Βοσνία καθυστέρησαν αρκετά σε

. σχέση με τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη Προφανώς αυτό οφειλόταν στη γεωγραφική

.θέση της Βοσνίας

• Ηπρόσβαση στην περιοχή ήταν δύσκολη εξαιτίας των ορεινών όγκων που δυσχέραιναν

.τις επαφές τόσο με τη Δύση όσο και με την Ανατολή

ΕνσωμάτωσηστηνΟυγγαρία

• 12 ., (1102), Από τις αρχές του ου αι μετά την ένωση της Κροατίας με την Ουγγαρία οι

. Ούγγροι βασιλείς έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για τη Βοσνία Την ενσωμάτωσαν στο

, (banus) κράτος τους και τοποθέτησαν έναν τοποτηρητή τον λεγόμενο μπάνο που ασκούσε

.την εξουσία

• Βέβαια η ακριτική θέση της Βοσνίας ως προς την Ουγγαρία έδινε τη δυνατότητα στον

.μπάνο να ασκεί την εξουσία έχοντας μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας από την Ουγγαρία

• 12 . (1167-1180) Στα τέλη του ου αι ο βυζαντινός αυτοκράτοραςΜανουήλ Α΄ Κομνηνός

, . πέτυχε για τελευταία φορά να επεκτείνει τη βυζαντινή εξουσία επί της Βοσνίας Αυτό

.όμως ήταν κάτι παροδικό

Αποτίναξη ξένης κυριαρχίας

• (1180) Μετά το θάνατο τουΜανουήλ Α΄ Κομνηνού η Βοσνία αποτίναξε την ξένη

. 1463 επικυριαρχία Από τότε και ως το η Βοσνία θεωρείται ως ένα σημείο ανεξάρτητη

.χώρα

• Κατά το διάστημα αυτό τρεις Βόσνιοι ηγεμόνες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εδαφική

, , επέκταση την οικονομική ανάπτυξη την πολιτισμική προαγωγή της χώρας και την

.σταθεροποίηση της κεντρικής εξουσίας

ΕνσωμάτωσηστηνΟυγγαρία

• Kulin (1180-1203) Ομπάνος διατηρούσε καλές σχέσεις με τους γείτονες και φρόντιζε

. ιδιαίτερα για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας του Ο θάνατός του επέτρεψε στην

Ουγγαρία να παρεμβαίνει συχνά σε εσωτερικές υποθέσεις της Βοσνίας καθώς και σε

έριδες και πολέμους ανάμεσα στους ντόπιους αριστοκράτες για απόκτηση γαιών και

. φυσικά εξουσίας Οι Βόσνιοι ευγενείς κατείχαν μεγάλες εδαφικές εκτάσεις και

.ασκούσαν έλεγχο στις περιοχές της ιδιοκτησίας τους

~ 53 ~

• 14 ., Σε σημαντική πολιτισμική ακμή έφτασε η χώρα τον ο αι κατά την περίοδο

StjepanKotromanić (1322-1353). διακυβέρνησης του Επίσης διπλασίασε σχεδόν την έκταση

, ( της Βοσνίας τα σύνορα της οποίας έφταναν τώραως την Αδριατική θάλασσα μεταξύ

). ' των πόλεων Σπλιτ και Ντουμπρόβνικ Σ αυτήν προσαρτήθηκε για πρώτη φορά και ένα

. μεγάλο τμήμα της Ερζεγοβίνης Την περίοδο βέβαια αυτή η Βοσνία βρέθηκε μεταξύ δύο

, .ισχυρών δυνάμεων της Ουγγαρίας και της Σερβίας

Kotromanić

• Kotromanić, , Ο προσπαθώντας να διατηρήσει καλές σχέσεις με τους γείτονες έκλεισε

.συμφωνίες με τις πόλεις κράτηΝτουμπρόβνικ και Βενετία

• , Προκειμένου να βελτιώσει τις σχέσεις του με την Εκκλησία της Ρώμης η οποία εξαπέλυε

), κατηγορίες εναντίον της Βοσνιακής Εκκλησίας και την χαρακτήριζε αιρετική έδωσε

άδεια στο ρωμαιοκαθολικό τάγμα τωνΦραγκισκανών μοναχών να έρθει και να δράσει

.στη Βοσνία

• Kotromanić , , Ο ίδιος ο ασπάστηκε το ρωμαιοκαθολικό δόγμα και μετά το θάνατό του ε

Stjepan Tvrtko

• Kotromanić Stjepan Tvrtko (1353-1391), Τον διαδέχθηκε στο θρόνο ο ανιψιός του όταν

15 . βρισκόταν σε ηλικία μόλις ετών Αρχικά δεν κατόρθωσε να συγκρατήσει τις

αποσχιστικές τάσεις των ντόπιων ευγενών και να αναχαιτίσει τις εδαφικές αξιώσεις

.τωνΟύγγρων

• 1367 Το πέτυχε ωστόσο να ενισχύσει τη θέση του και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά

. (1355) τα προβλήματα της χώρας του Μετά τον θάνατο του Στέφανου Δουσάν

. Tvrtko ακολούθησε ο κατακερματισμός του σερβικού κράτους Ο ως δισέγγονος του

, Σέρβου βασιλιά Δραγούτιν δηλαδή ως μοναδικός άμεσος απόγονος του δυναστικού

, οίκου τωνΝεμανιδών θεώρησε ότι έχει κληρονομικό δικαίωμα να διεκδικήσει μερίδιο

. , στην κατανομή των εδαφών Έτσι κέρδισε ένα κομμάτι της Ερζεγοβίνης του

, Μαυροβουνίου της Αδριατικής ακτής μεταξύ τουΝτουμπρόβνικ και Κατάρου και την

, περιοχή του κατοπινού σαντζακίουΝόβι Παζάρ στα νοτιοδυτικά και νότια της χώρας

.του

Εδαφικές κατακτήσεις

• Mileševo . Εκεί βρισκόταν και η μονή με τα οστά του αγίου Σάββα ΣτηΜονή αυτή έλαβε ο

Tvrtko « » (1377).το στέμμα του βασιλιά Βοσνίας και Σερβίας

• , 1382 Ο θάνατος του βασιλιά της Ουγγαρίας Λουδοβίκου Α΄ το ευνόησε τις εμφύλιες

.διαμάχες στη γειτονική Κροατία

~ 54 ~

• Tvrtko Ο εκμεταλλεύθηκε την κατάσταση και προσάρτησε στο κράτος του τη Δαλματική

( ), ακτή με εξαίρεση τις πόλεις Ντουμπρόβνικ και Ζαντάρ όπως επίσης και ένα μέρος της

. .Κροατίας Οι εδαφικές αυτές κατακτήσεις εμφανίστηκαν στον βασιλικό τίτλο που έφερε

ΕμφάνισηΟθωμανών

• . 1388 Η εδαφική επέκταση δεν διήρκεσε πολύ Το έκαναν την εμφάνισή τους στη Βοσνία

.για πρώτη φορά οι Οθωμανοί

• (1389), Tvrtko Έναν χρόνο αργότερα έλαβε χώρα η μάχη του Κοσσυφοπεδίου στην οποία ο

.συντάχθηκε με τις σερβικές στρατιωτικές δυνάμεις

• Tvrtko 1391. Ο πέθανε το Με το θάνατό του εγκαινιάστηκε μια νέα περίοδος εσωτερικής

αναταραχής με συγκρούσεις και διαμάχες ανάμεσα στους ντόπιους ευγενείς για την

. ' επικράτησή τους στην εξουσία Σ αυτές μάλιστα επενέβαιναν συχνά οι Ούγγροι και οι

.Οθωμανοί

Τουρκικήκυριαρχία

• 15 . , , Στις αρχές του ου αι η Βοσνία χωρίστηκε σε τρεις ανεξάρτητες περιοχές τις οποίες

HrvojeVukčić ( ), SandaljHranić Kosaća (διοικούσαν ο δούκας στη δυτική Βοσνία ο ηγεμόνας στη

), PavleRadenović ( ).νότια Βοσνία και ο στην ανατολική Βοσνία

• 1414-1415 Το σημειώθηκε σύγκρουση των οθωμανικών και των ουγγρικών

. στρατευμάτων στο έδαφος της Βοσνίας Τόσο οι Ούγγροι όσο και οι Οθωμανοί

. ενεργούσανως σύμμαχοι των αντιμαχόμενων πλευρών Κάτι παρόμοιο συνέβη και είκοσι

, 1433-1435 χρόνια αργότερα όταν στα έτη ο ουγγρικός στρατός κατέλαβε εκτεταμένα

, εδάφη στην κεντρική Βοσνία τα οποία λίγο αργότερα επανεκατέλαβε ο τουρκικός

. ( ) στρατός Η κεντρική Βοσνία περιοχή γύρω από το Σαράγιεβο παρέμεινε έκτοτε υπό από

.την άμεση τουρκική κυριαρχία

Tvrtko (1421-1443)Β΄

• 1421 Tvrtko (1421-1443). Το στην εξουσία ανήλθε ο Β΄ Προκειμένου να αντιμετωπίσει τις

διαμάχες με τους ισχυρούς αριστοκράτες και τους συμμάχους τους Ούγγρους και

, (1425), Οθωμανούς αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την ουγγρική επικυριαρχία έπρεπε

.όμως να καταβάλει και στους Τούρκους υψηλή χρηματικό ποσό

• Την περίοδο αυτή απειλή για τη Βοσνία αποτελούσαν και οι διεκδικήσεις του Σέρβου

Srebrenica, δεσπότη ΓεωργίουΜπράνκοβιτς που είχε βλέψεις στη συνοριακή περιοχή της

. που όπως δηλώνει και το όνομά της ήταν πλούσια σε κοιτάσματα αργύρου Ακόμη το

Ντουμπρόβνικ εκμεταλλεύτηκε την ασταθή αυτή εσωτερική κατάσταση και κατόρθωσε

.να αγοράσει ένα τμήμα βοσνιακού εδάφους με το οποίο συνόρευε

~ 55 ~

Ερζεγοβίνη

• Tvrtko StjepanTomaš (1443-1461). Τον Β΄ διαδέχθηκε στο θρόνο ο Αυτός ένωσε τα εδάφη του

HrvojeVukčić, με την περιοχή του δούκα ενώ η υπόλοιπη χώρα βρέθηκε υπό την εξουσία του

StjepanVukčić Kosaća (1448).

• (herzeg) Ο τελευταίος έλαβε τον τίτλο του δούκα και η χώρα του ονομάστηκε Ερζεγοβίνη

(= ). χώρα του δούκα Δυστυχώς οι δύο ηγεμόνες δεν μπόρεσαν να συνεργαστούν ενόψει

. του τουρκικού κινδύνου Ο ηγεμόνας της Βοσνίας προσπάθησε να πετύχει βοήθεια από

.τον πάπα και την Ουγγαρία

ΚατάληψηΒοσνιάς από τον Τούρκικο στρατό

• Οπάπας υποσχέθηκε βοήθεια με την προϋπόθεση ότι ο Βόσνιος ηγεμόνας θα κατέλυε τη

“ ” (bosanskacrkva) λεγόμενη Βοσνιακή Εκκλησία και θα επανέφερε το ρωμαιοκαθολικό

. StjepanTomaš 1450 δόγμα στη χώρα του Ο δέχτηκε και μάλιστα το προέβη στην εκδίωξη

“ ”. μελών της Βοσνιακής Εκκλησίας Πολλοί από τους ιερείς δέχτηκαν τον

, .ρωμαιοκαθολικισμό ενώ άλλοι έφυγαν από τη χώρα

• Ωστόσο τελικά δεν κατόρθωσαν τα εδάφη της Βοσνίας να παραμείνουν εκτός

. 1463 , Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το ο τουρκικός στρατός κατέλαβε τη Βοσνία ενώ δύο

(1465) .χρόνια αργότερα στα χέρια των Τούρκων έπεσε και η Ερζεγοβίνη

12ΜΑΘΗΜΑ ο

Μαυροβούνιο

•To (Crna Gora) Μαυροβούνιο οφείλει το όνομά του στους ψηλούς ορεινούς όγκους των

. 11 Διναρικών Άλπεων που καλύπτουν τη χώρα Στις βυζαντινές πηγές έως τον ο

, απαντάται ως Διόκλεια δηλαδή με το όνομα της σημαντικότερης πόλης εκείνης της

, 11 .περιόδου ενώ από τον ο και μετά με την ονομασία Ζέτα

• Γεωγραφικά εκτείνεται στην παραλιακή ζώνη που ξεκινά από τον κόλπο του Κατάρου ως

( ), τον ποταμόΜπογιάννα προς τα νότια την περιοχή της Σκόδρα καθώς και τα βουνά που

.ως ένα σημείο η ιστορική πορεία τουΜαυροβουνίου ταυτίζεται με αυτήν της Σερβίας

• 11 . Κατά τον ο αι η Διόκλεια ήταν ένα από τα δύο κέντρα που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο

.για τη δημιουργία του μεσαιωνικού σερβικού κράτους

Ηγεμόνες

• Οι ηγεμόνες που διακρίθηκαν στην πρώτη φάση της ιστορίας τουΜαυροβουνίου ήταν ο

(1037-1051) (1052-1082) Στέφανος Βοϊσλάβος και οΜιχαήλ και ο γιος του Κωνσταντίνος

~ 56 ~

(1082-1101) Βοδίνος που κατόρθωσαν να επεκτείνουν το κράτος τους εδαφικά και

( 1067 πέτυχαν να αναβαθμίσουν τη καθολική επισκοπή Αντιβάρεως σε αρχιεπισκοπή το ή

1089).το

• ( , . ) Με τη δυναστεία τωνΝεμανιδών ΣτέφανοςΝεμάνια βλ ενότητα για τη Σερβία η

, . περιοχή τουΜαυροβουνίου δηλ η Ζέτα ενώθηκε με την Ρασκία και αποτέλεσε τμήμα του

.μεσαιωνικού σερβικού κράτους

BalšićiΟικογένεια των

• 1355 Ο θάνατος του Στέφανου Δουσάν το οδήγησε στον κατακερματισμό των σερβικών

. 1360 Balšići. εδαφών Στη Ζέτα επικράτησε από το η οικογένεια των Οι τρεις γιοι της

(Stracimir, Gjuragi, Balša) 1421.οικογένειας εξουσίαζαν την περιοχή αυτή ως το

• (1389) Ύστερα αποτη νίκη των Τούρκων στο Κοσσυφοπέδιο και τις συχνές επιθέσεις

, τους στη Ζέτα υποχρεώθηκαν οι ηγεμόνες να παραχωρήσουν στους Βενετούς μερικές

( ).σημαντικές παραλιακές πόλεις όπως το Δυρράχιο και τη Σκόδρα

• Balšići Μετά το θάνατο του τελευταίου ηγεμόνα των οι περισσότερες πόλεις στα παράλια

, πέρασαν στην εξουσία των Βενετών ενώ την ηπειρωτική χώρα έλεγχε μια οικογένεια

, Crnojevići (1427-1499).τοπικών ευγενών οι

Οθωμανικήπροέλαση

• , Μετά την κατάκτηση των σερβικών εδαφών της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης από τους

, , Οθωμανούς τοΜαυροβούνιο διεξήγαγε σκληρές μάχες με τους Τούρκους συμμαχώντας

.άλλες φορές με τους Αλβανούς του Σκεντέρμπεη και άλλες με τους Βενετούς

• . 1499 Ηοθωμανική προέλαση όμως δεν ανακόπηκε Τελικά το η χώρα κατακτήθηκε από

.τους Τούρκους και ενσωματώθηκε διοικητικά στο σαντζάκι της Σκόδρας

13ΜΑΘΗΜΑ ο

Κροατία

ΕγκατάστασηΚροατών

• 626 Οι Κροάτες αρχικά εγκαταστάθηκαν λίγο μετά το στην περιοχή που οριζόταν από τη

, , χερσόνησο της Ιστρίας στα βορειοδυτικά τον ποταμό Δράβο στο βορρά τη σημερινή

Vrbas , βορειοδυτική Βοσνία με τον ποταμό στα ανατολικά τον ποταμόΝέρετβα στο νότο

.και την Αδριατική προς τα δυτικά

• Η εγκατάσταση αυτή οφειλόταν στην πολιτική που ανέπτυξε ο αυτοκράτορας

, Ηράκλειος προκειμένου να αποδυναμώσει τους Αβάρους αν και ήδη είχε αρχίσει η

.φθίνουσα πορεία τους

~ 57 ~

Κροατικάμορφώματα

• , Οι Κροάτες διατήρησαν τη δική τους τοπική εξουσία ενώ παράλληλα αναγνώριζαν την

. 9 επικυριαρχία του Βυζαντίου Από τις αρχές του ου αιώνα διαμορφώνονται δύο κροατικά

.μορφώματα η Δαλματική Κροατία και η Παννονική Κροατία

• , Ηπρώτη βρισκόταν μεταξύ της Αδιατικής θάλασσας και του ποταμού Σάβου ενώ η

. δεύτερη εντοπίζεται στο χώρο μεταξύ των ποταμών Σάβου και Δράβου Την περιοχή αυτή

.ονόμασαν οι Ούγγροι Σλαβονία

• Τόσο ηΦραγκική αυτοκρατορία όσο και η Βυζαντινή αυτοκρατορία επιθυμούσαν οι

. περιοχές αυτές να βρίσκονται στη δική τους σφαίρας επιρροής Το ίδιο ίσχυε και για τον

, εκκλησιαστικό προσανατολισμό τους αφού τόσο η Δυτική όσο και η Ανατολική Εκκλησία

.προσπαθούσαν να προσεταιριστούν τα εδάφη αυτά

Φραγκικήκυριαρχία

• (795/796), ( . Μετά την ήττα των Αβάρων από τους Φράγκους το Αβαρικόχαγανάτο δηλ

) περίπου η σημερινή δυτική Ουγγαρία και η πρώην βόρεια Γιουγκοσλαβία περιήλθε κάτω

. , από φραγκική εξουσία Ηφραγκική κυριαρχία επεκτεινόταν μέχρι το Βελιγράδι αλλά και

, .στη Σλαβονία και τη Δαλματική Κροατία

• , ΗΒυζαντινή αυτοκρατορία επιχείρησε να επιβληθεί εκ νέου στη βόρεια Αδριατική αλλά

. 812 χωρίς επιτυχία Το το σύνορο της φραγκικής και βυζαντινής επιρροής αποτελούσε ο

.ποταμός Τσέτινα κοντά στο Σπλιτ

• 9 . (819-823) Στις αρχές του ου αι ο Κροάτης πρίγκιπας Λιούντεβιτ επαναστάτησε εναντίον

, τωνΦράγκων και επιχείρησε να ενώσει τους Σλοβένους τους Κροάτες και τους Σέρβους

, , και να αποτινάξει τη φραγκική κυριαρχία αλλά απέτυχε γιατί δεν υποστηρίχτηκε

.αποτελεσματικά από τους άλλους νοτιοσλάβους αρχηγούς

Οηγέτης Λιούντεβιτ

• . , Οι Φράγκοι κατέστειλαν την επανάσταση και δολοφόνησαν τον Λιούντεβιτ Πάντως

, παρά την ήττα του ο Λιούντεβιτ αναδείχθηκε στον πρώτο ηγέτη που προσπάθησε να

, ενώσει τουςΝότιους Σλάβους αλλά το εγχείρημα αυτό ήταν πρόωρο και δεν είχε τα

. απαραίτητα ερείσματα στο λαό Οι Σλάβοι δεν είχαν αποκτήσει ακόμη συνείδηση της

.εθνικής τους ταυτότητας

• , Μετά την ήττα του Λιούντεβιτ οι Φράγκοι κατόρθωσαν να επανακαταλάβουν την

, , , Κροατία ενώ παράλληλα οι Βούλγαροι καθώς επεκτείνονταν προς τα βορειοδυτικά

, κατέκτησαν στα νότια του Δούναβη την περιοχή του Τιμόκ την περιοχή του Σιρμίου και

.το ανατολικό τμήμα της Σλαβονίας

ΑνεξαρτησίαΚροατίας

~ 58 ~

• Σύντομα οι Κροάτες κατόρθωσαν να ανασυστήσουν το κράτος τους στην ορεινή περιοχή

. (845-864) των Δειναρικών Άλπεων Ο κνεζΤαρπιμήρ αναγνώρισε την υποτυπώδη φραγκική

, επικυριαρχία οργάνωσε το κράτος τους κατά τα φραγκικά φεουδαρχικά πρότυπα και

«dux Croatorum».πήρε τον τίτλο του

• . , Τότε για πρώτη φορά μαρτυρείται το όνομα Κροάτης Μετά το θάνατό του Κροάτες

, , άρχοντες που αντετίθεντο στον Ταρπιμήρ κάλεσαν σε βοήθεια τους Βυζαντινούς οι

οποίοι βρήκαν την ευκαιρία να επιβάλουν την πολιτική τους κυριαρχία και παράλληλα να

.εντάξουν την περιοχή στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως

• (879-892) , Ωστόσο ο κνεζΜπρανιμήρ κατέλαβε με επανάσταση την εξουσία

, αποκατέστησε την ανεξαρτησία της Κροατίας αποτίναξε τη βυζαντινή κυριαρχία και

.δημιούργησε ένα ελεύθερο κράτος

ΔαλματικήΚροατίακαιΟύγγροι

• 10 , (910-928) Στις αρχές του ου αιώνα κατά τη διακυβέρνηση του ηγεμόνα Τόμισλαβ η

Δαλματική Κροατία αποκτά τον χαρακτήρα μιας σταθερής και υπολογίσιμης δύναμης

. , στα Βαλκάνια Οργάνωσε τότε τον στρατό και ένα ικανό ναυτικό που του εξασφάλισε

.την κυριαρχία στις ακτές της Αδριατικής

• , Την περίοδο όμως αυτή εμφανίζεται στο προσκήνιο ένας νέος επικίνδυνος εχθρός οι

, . Ούγγροι που επιχειρούν να επεκταθούν προς τα Δυτικά Βαλκάνια Οι Ούγγροι ήταν ένας

λαός φιννοουγγρικής προέλευσης που δέχτηκε από νωρίς την επίδραση τουρκικών

. φύλων Οι Ούγγροι ήΜαγυάροι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία της Ευρώπης

889 . 895 το και εγκαταστάθηκαν ανάμεσα στον Δον και τον Δούναβη Από κει πέρασαν το

, τα Καρπάθια υπέταξαν το κράτος τηςΜοραβίας και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή

, , ανάμεσα στον Δούναβη και τον Τισσό ποταμό στις πεδιάδες τηςΠαννονίας από όπου

.άρχισαν να ενεργούν επιδρομές

ΈνωσηκροατικήςΠαννονία με τηΔαλματία

• , Έτσι προχώρησαν λεηλατώντας ως την Κροατία αλλά ο Τόμισλαβ με τον οργανωμένο

, .στρατό του έδιωξε τους επιδρομείς πέρα από τον ποταμό Δράβο

• , ΟΤόμισλαβ βρέθηκε επίσης αντιμέτωπος με τους Βούλγαρους του Συμεών που αφού

(924), . υπέταξαν το σερβικό κράτος της Ρασκίας απειλούσαν την Κροατία Για να

, αντιμετωπίσει τον βουλγαρικό κίνδυνο ο Κροάτης ηγεμόνας επωφελήθηκε από τη

, βυζαντινοβουλγαρική διένεξη και έκλεισε συμμαχία με τον βυζαντινό αυτοκράτορα ο

οποίος του απένειμε τον τίτλο του ανθυπάτου και του ανέθεσε τη διοίκηση των

. 926 βυζαντινών κτήσεων στις δαλματικές ακτές Ο Τόμισλαβ νίκησε τον Συμεών το και

. απομάκρυνε τους Βουλγάρους από την Κροατία Αφού εξασφάλισε τα σύνορά τους από

.τις εξωτερικές απειλές ένωσε την κροατικήΠαννονία με τη Δαλματία

~ 59 ~

“rex” TomislavΤο βασίλειο τηςΚροατίας και ο

• Στο εσωτερικό ο Τόμισλαβ κατόρθωσε να εδραιώσει την ισχύ του και

« » (925) αυτοανακηρύχθηκε βασιλεύς της Κροατίας τίτλος που αναγνωρίστηκε από τον

.πάπα αλλά όχι και από τον βυζαντινό αυτοκράτορα

• Αυτή είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται βασιλικός τίτλος στουςΝοτίους Σλάβους και

είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις ένα χρόνο νωρίτερα ο Συμεών είχε επίσης ανακηρυχθεί

« ». βασιλεύς Ρωμαίων και Βουλγάρων Ο Τόμισλαβ διατήρησε καλές σχέσεις τόσο με τη

.Ρώμη και όσο και με το Βυζάντιο

Εκκλησιαστική οργάνωσηΚροατίας

• Όσον αφορά την εκκλησιαστική οργάνωση της Κροατίας πρέπει να επισημάνουμε ότι η

, χώρα βρισκόταν γεωγραφικά στα όρια δύο θρησκευτικών επιδράσεων της Ρώμης και του

. , 867, Βυζαντίου Και οι δύο Εκκλησίες ιδιαίτερα μετά το σχίσμα του Φώτιου το

προσπαθούσαν να επεκτείνουν τη δικαιοδοσία τους στους χριστιανικούς πληθυσμούς

.της περιοχής

• , Το δίλημμα για τους Κροάτες χριστιανούς ήταν αν θα υποτάσσονταν στη Ρώμη που

, δεχόταν μόνο τη Λατινική Λειτουργία ή στην Κωνσταντινούπολη που επέτρεπε τη χρήση

. της σλαβικής γλώσσας στη Θεία Λειτουργία Η σύγκρουση έγινε έντονη ανάμεσα στη

( . Nin) σλαβική επισκοπή της Αινώνας σημ και την πιστή στη Ρώμη Εκκλησία του

( . ), .Σπαλάτου σημ Σπλιτ όπου η ρωμαϊκή λατινική παράδοση ήταν ιδιαίτερα ισχυρή

Εκκλησία του Σπλιτ

• . Ολατινικός κλήρος ου Σπαλάτου απαιτούσε την κατάργηση της σλαβικής επισκοπής

925. Μια τοπική σύνοδος συγκλήθηκε στο Σπαλάτο το Καθώς ο Τόμισλαβ είχε τότε

, ανάγκη από την υποστήριξη του πάπα έπρεπε κι αυτός με τη σειρά του να υποστηρίξει τον

.λατινικό κλήρο και την Εκκλησία του Σπαλάτου

• , , Έτσι παρά τους αγώνες του επισκόπου της Αινώνας Γρηγορίου η σλαβική Εκκλησία που

, αποτελούσε μειοψηφία αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την Εκκλησία του Σπλιτ η

. δικαιοδοσία της οποίας εκτεινόταν τώρα σε όλο το κροατικό κράτος Ενισχυμένη έτσι η

Λατινική Εκκλησία καταδίκασε σε νέα σύνοδο τη χρήση της σλαβικής γλώσσας στη

. λειτουργία και κατήργησε την επισκοπή της Αινώνας Η επικράτηση της Εκκλησίας της

.Ρώμης επηρέασε και την πολιτιστική εξέλιξη της περιοχής

Εκκλησιαστικό θέμακαι πολιτική διαμάχη

• Οπολιτισμός της Κροατίας από δω και στο εξής θα είχε περισσότερα στοιχεία δυτικού

.πολιτισμού και λιγότερες επιδράσεις από το Βυζάντιο

~ 60 ~

• Βέβαια πρέπει να πούμε ότι το θρησκευτικό πρόβλημα της Κροατίας δεν λύθηκε με τις

, αποφάσεις των Συνόδων γιατί οι Κροάτες δεν θα εγκαταλείψουν την εθνική τους

. γλώσσα και θα συνεχίσουν να τελούν τη Λειτουργία τους στα Σλαβικά Το εκκλησιαστικό

, θέμα θα δημιουργήσει πολιτική διαμάχη γιατί κατά διαστήματα οι ηγεμόνες της

Κροατίας άλλοτε θα ακολουθήσουν την παράδοση της Ρώμης και άλλοτε θα ταχθούν με

.τη λαϊκή θέληση που προέκρινε τη σλαβική γλώσσα στην τέλεση της Θείας Λειτουργίας

Βυζαντινήκυριαρχία

• , Οι διάδοχοι του Τόμισλαβ δεν στάθηκαν τόσο ικανοί ώστε να διατηρήσουν ακέραιη την

. κληρονομιά του Μετά το θάνατό του αυξάνονται οι αποσχιστικές τάσεις των τοπικών

.αρχόντων

• Παράλληλα έχουμε βυζαντινή διείσδυση στην Κροατία και ανάκτηση πόλεων από τους

. 10 . Βυζαντινούς Στα τέλη του ου αι οι Κροάτες μπροστά στον κίνδυνο του Σαμουήλ της

, Βουλγαρίας συμμάχησαν με τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ και αναγνώρισαν τη

.βυζαντινή κυριαρχία

• , Οι ηγεμόνες της Κροατίας έγιναν τότε υπήκοοι του Βυζαντίου διατηρώντας όμως έως

, έναν βαθμό κάποια εσωτερική αυτονομία και το τίτλο του βασιλιά που το Βυζάντιο τους

986.αναγνώρισε για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας ήδη το

Νέος επικίνδυνος αντίπαλος

• . Την ίδια εποχή ένας νέος επικίνδυνος αντίπαλος κάνει την εμφάνισή του στην περιοχή

Αυτή είναι η Βενετία που η δύναμή της ολοένα μεγάλωνε σε μια προσπάθειά της να

.επεκτείνει την κυριαρχία της στην Αδριατική ακτή

• 1000 , Το η Βενετία κατέλαβε προσωρινά τις δαλματικές πόλεις Ζαντάρ Σπλιτ και

, Ντουμπρόβνικ και ο φόρος υποτέλειας που πλήρωναν έως τότε στους Κροάτες ηγεμόνες

.περιήλθε στον Βενετό δόγη

Peter Krešimir ’Δ

• Ηβυζαντινή κυριαρχία με πολλές διακυμάνσεις διατηρήθηκε στην Κροατία και την

11 .περιοχή του ποταμούΝερέτβαως τα μέσα του ου αι

• 1058 Peter Krešimir (1058-1074) . Το ο Δ΄ ανέρχεται στην εξουσία της Κροατίας Την εποχή

. αυτή θρησκευτικές έριδες που δίχαζαν την Εκκλησία της Κροατίας και το λαό

(1054), Βρισκόμαστε λίγα χρόνια μετά το σχίσμα οπότε η περιοχή έπρεπε να υπαχθεί

. 1059/1060 οριστικά στην Εκκλησία της Ρώμης ΗΣύνοδος του Σπλιτ του κατήργησε τη

σλαβική γλώσσα και τη γλαγολιτική γραφή από τη Θεία Λειτουργία και την

. αντικατέστησε με τα Λατινικά ΟΚρεσιμίρ Δ΄ από πολιτική σκοπιμότητα και για να

~ 61 ~

διασφαλίσει την ενότητα του κράτους αναγκάστηκε να επιβάλει την εφαρμογή των

.αποφάσεων

ΒασίλειοΚροατίας και Δαλματίας

• Παρόλα αυτά κατόρθωσε ο Κροάτης ηγεμόνας να προσαρτήσει τις βυζαντινές πόλεις της

, Δαλματίας και τα γύρω νησιά να επιβάλει την κυριαρχία του και να δημιουργήσει ένα

, , . μεγάλο κράτος που οριζόταν από τους ποταμούςΝερέτβα Βόσνα και Δράβο ΟΚρεσιμίρ

« » θεωρείται ο ιδρυτής του βασιλείου της Κροατίας και της Δαλματίας που θα διατηρηθεί

. Demetrius για λίγες δεκαετίες ως την προσάρτηση του κράτους από τους Ούγγρους Ο

Zvonimir (1075-1089) . στέφθηκε βασιλεύς απο τονΠαπα Γρηγόριο ΄Ζ μετά το θάνατο του Η

Demetrius Zvonimir αδυναμία των τοπικών αρχόντων του να αναδείξουν διάδοχο άνοιξε το

. 1102 δρόμο για τη βαθμιαία υποταγή της Κροατίας στους Ούγγρους Το ο Ούγγρος

βασιλιάς πρόσθεσε στο στέμμα του και το κροατικό στέμμα και η επίσημη τιτλοφορία του

“Rex Hungariae, Croatiae et Dalmatiae”.ήταν πλέον

Pactaconventa

• Τα προνόμια και οι υποχρεώσεις της κροατικής πλευράς υπό την επικυριαρχία των

1102 Ούγγρων καταγράφηκαν το στην συμφωνία της Κροατίας με την Ουγγαρία την

“Pactaconventa”. ( , λεγόμενη ΗΚροατία διατηρούσε την εσωτερική της διάρθρωση νόμους

), ( ) διοίκηση και στρατό αλλά κυβερνιόταν από τον τοποτηρητή μπάνο του Ούγγρου

(sabor) .βασιλιά με τη βοήθεια της εθνοσυνέλευσης που την απάρτιζαν Κροάτες ευγενείς

• ΗΟυγγαρία κληρονόμησε μαζί με την Κροατία και το πρόβλημα της παλαιάς διαμάχης

, της Κροατίας με τη Βενετία και την κυριαρχία στις δαλματικές παράκτιες πόλεις οι

, . ’ οποίες εξαιτίας της διαμάχης αυτής άλλαζαν συχνά κυρίαρχο Γι αυτό οι Ούγγροι

, « όρισαν για τις πόλεις αυτές χωριστή διοίκηση που ανατέθηκε στον μπάνο της Κροατίας

» « ».και της Δαλματίας ή μπάνο των παραλίων επαρχιών

Δαλματικές Ακτές

• Οι πόλεις των Δαλματικών ακτών που είχαν αναπτύξει σχέσεις με το εξωτερικό και

, . κατείχαν ισχυρές αμυντικές θέσεις προσπάθησαν να διατηρήσουν την αυτονομία τους

Ευνοήθηκαν από την επιθυμία τωνΟύγγρων βασιλέων να διατηρήσουν την έξοδο στην

- , Αδριατική και από τον ανταγωνισμό της Βενετίας Ουγγαρίας προκειμένου να επιβάλουν

.τη δύναμή τους και να αυξήσουν τα προνόμιά τους

• , , – Ανάμεσα στις πόλεις αυτές ξεχώριζαν το Σπλιτ το Ζάνταρ το Τρογγίρ παλαιά αστικά

- 1167 1205 . κέντρα και ηΝιν που μεταξύ του και απέκτησε τα ίδια προνόμια Η προνομιακή

~ 62 ~

μεταχείριση των αστικών κέντρων των Δαλματικών ακτών ευνόησε την κοινοτική και

.την οικονομική ανάπτυξή τους

ΒενετικήΔαλματία

• 12 14 Παρά το γεγονός ότι οι Βενετοί προσπαθούσαν από τον ο έως τον ο αιώνα να

, 15 . εξουσιάσουν τη δαλματική ακτή τελικά το κατάφεραν μόλις τις αρχές του ου αιώνα

, , Τότε όλη η παραλιακή Δαλματία εκτός από τοΝτουμπρόβνικ περιήλθε στο βενετικό

' 1797.κράτος και παρέμεινε σ αυτό μέχρι την κατάργησή του το

• . Πρωτεύουσα της βενετικής Δαλματίας και έδρα του διοικητή της έγινε η πόλη Ζαντάρ

. Στην Κροατία έμεινε μόνο μια στενή ζώνη πρόσβασης στη θάλασσα Εξαιτίας της

εξέλιξης αυτής αποκλείστηκεαπό το εμπόριο της Αδριατικής θάλασσας και το κέντρο του

, , κροατικού κράτους μετατοπίστηκε βορειότερα στην παννονική πεδιάδα με κέντρο το

.Ζάγκρεμπ

kunaΣλαβονία και νόμισμα

• , . , Αλλά και ηΠαννονική Κροατία δηλ η Σλαβονία γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη στις αρχές

13 . , , του ου αιώνα Με δικό της τοποτηρητή τον μπάνο αναφέρεται για πρώτη φοράως

(regnum) 1235. βασίλειο το Η διαφοροποίησή της απέναντι στην Ουγγαρία

, kuna ( αντικατοπτρίζεται και με την ύπαρξη δικού της νομίσματος της λεγόμενης στα

. . κρατικά και σερβικά σημ κουνάβι Αυτή η ονομασία του νομίσματος ανάγεται σε παλαιό

, . .φόρο που πληρωνόταν σε είδος δηλ με την παράδοση δερμάτων κουναβιού

• kuna 1994 Η μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και από το έγινε το νόμισμα της

( ;). . . Perna, ανεξάρτητης Κροατίας σήμερα είναι στο Ευρώ Σε πολλές πόλεις όπως π χ στο

Vukovar, Samobor παραχωρήθηκαν προνόμια που αφορούσαν κυρίως τη θεσμική αυτονομία

.των κατοίκων των πόλεων αυτών

• Στην ανάπτυξη της υπαίθρου σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι μονές διαφόρων

, , εκκλησιαστικών ταγμάτων όπως των Κιστερσιανών και Ιωαννιτών στα κτήματα των

, οποίων εγκαταστάθηκαν Σλάβοι καλλιεργητές καθώς και γερμανόφωνοι και ιταλόφωνοι

.εργάτες

Εσωτερική διοίκηση

• Οι Κροάτες κατά την περίοδοτης ουγγρικής επικυριαρχίας κατόρθωσαννα διατηρήσουν

( , , τη δική τους εσωτερική διοίκηση με εξαίρεση τις δαλματικές πόλεις οι οποίες οι οποίες

) θεώρησανως καλύτεροτο μοντέλο της Βενετίας και η άρχουσα τάξη δεν αφομοιώθηκε

. ( ). από τους Ούγγρους Αντίθετα έγινε εγγυητής της αυθυπαρξίας των Κροατών Η

( ) λεγόμενη χρυσή βούλλα έγγραφο με χρυσή σφραγίδα του Ούγγρου βασιλιά Ανδρέα Β΄

(1222) .κατέγραφετα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των ευγενών

• 1273 , Το συνεδρίασεστο Ζάγκρεμπ για πρώτη φορά η σλαβονική Δίαιτα για ναλάβει τις

αποφάσεις σχετικά με τη φορολογία και τις στρατιωτικές και δικαστικές υποθέσεις της

. περιοχής αυτής Η προσπάθεια της Ουγγαρίας να διατηρήσει στενές σχέσεις ανάμεσα

~ 63 ~

( , , ) στις τρεις ιστορικές κροατικές περιοχές Δαλματία Κροατία Σλαβονία αποτυπώνεται

.με το διορισμό ενός κοινού τοποτηρητή

~ 64 ~