Περιεχόμενα

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ 11

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1

ΜΑΝΑ ΠΙΖΑ 17Αίσιοι οιωνοί 17Μητέρα χωρίς κατανόηση πατέρας γεμάτος έγνοιες 19Η Πίζα των σπουδών και της λογιοσύνης 21Γεωμετρία μέσες επιστήμες και φυσική φιλοσοφία 26Οι πρώτες έρευνες περί κινήσεως 29Λογική και γεωμετρία 32Το laquoDe revolutionibusraquo του Κοπέρνικου στην Πίζα 35Η Πίζα της χάρης και της επιπολαιότητας 36Ο laquoΓαλιλαίοςraquo του Βιβιάνι και του Γκεραρντίνι 41

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2

ΠΑΔOΥΑ laquoΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΧΡOΝΙΑraquo 43Το laquoαντίοraquo στον πρίγκιπα ελευθερίες στην Πάδουα 43Η διδασκαλία στην Πάδουα 46Τα γραπτά περί μηχανικής 49Ιδιαίτερα μαθήματα και μαθηματικά εργαλεία 51Η συνάντηση με το κοπερνίκειο δόγμα 54Ο laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή 59Άγαμος βίος και πατρότητα 62

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3

ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΔOΥΑ ΣΕΙΡΗΝΕΣ ΑΠO ΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ 64Ένα τηλεσκόπιο για τον δόγη 64Η αναμονή 68Οι πρώτες ανακαλύψεις 71Το laquoSidereus Nunciusraquo και οι φλωρεντινοί πειρασμοί 74Καθrsquo οδόν προς τη Φλωρεντία 77Οι αντιδράσεις του Κέπλερ 79Αμφισβητήσεις και υπεράσπιση 84Ο Γαλιλαίος στη Ρώμη 95

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4

ΔΗΜOΣΙΕΣ ΔΙΑΦΩΝΙΕΣ 108Η διαμάχη για την επίπλευση 108Νέα σχέδια νέες εξηγήσεις 113Εναντίον του Αριστοτέλη 117Η διαφωνία για τις laquoηλιακές κηλίδεςraquo 122Οι επιτυχίες του Μπενεντέτο Καστέλι 131

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 5

ΜΕΤΑΞΥ ΑΣΤΡOΝOΜΙΑΣ ΚΑΙ ΙΕΡΑΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗΣ 135Αναζητώντας την laquoαλήθειαraquo 135

9

Επιθέσεις και καταγγελίες 142Σάρπι ο απλησίαστος 154Η υπεράσπιση και οι αντιδράσεις του μονσινιόρ Ντίνι 156

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6

Η ΕΠΙΣΧΕΣΗ ΤOΥ ΚOΠΕΡΝΙΚOΥ 169Οι συμβουλές του καρδινάλιου Μπελαρμίνο 169Και πάλι στη Ρώμη 176Η απόδειξη μέσω των παλιρροιών 181Το Διάταγμα της 5ης Μαρτίου 1616 185Υστερόγραφο 196

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7

ΑΝΥΠΑΡΚΤOΙ ΚOΜΗΤΕΣ ΑΣΕΒΗ ΑΤOΜΙΚΑ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ 198Τα χρόνια της σιωπής 198Σχέδια με το τηλεσκόπιο 199Οι τρεις κομήτες του 1618 207Απαντήσεις στη laquoLibraraquo laquoΟ Δοκιμαστήςraquo 212Η ατομική θεωρία του Γαλιλαίου και τα μίση του πατρός Γκράσι 219

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 8

O ΘΕOΣ ΝΑ ΜΕ ΦΥΛΑΕΙ ΑΠO ΤOΝ ΦΙΛO ΠΑΠΑ 231Συγγραφή του laquoΔιαλόγουraquo 231Το επιχείρημα του Ουρβανού Η΄ 237Αναζήτηση εξουσιοδοτήσεων 238Δημοσίευση του laquoΔιαλόγουraquo 245Κατηγορίες και απαγόρευση 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 9

ΧΑΜΕΝΕΣ ΕΛΠΙΔΕΣ 266Διεύθυνση Ιεροδικείου 266Η δίκη 269Η καταδίκη 280Επιστροφή στη Φλωρεντία 285Επίλογος 289

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Φ Ο Ρ Ε Σ 293

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο Ο Ν Ο Μ Α Τ Ω Ν 297

10

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

Η συνάντηση με το κοπερνίκειο δόγμα

Κατά τα πρώτα έτη στην Πάδουα η αστρονομία κατέλαβε κι αυτή μια δευτερεύουσα θέ-

ση στη δραστηριότητα του Γαλιλαίου που αρκέστηκε να περιγράψει στα μαθήματά του

τις αρχές του γεωκεντρικού αριστοτελικού-πτολεμαϊκού συστήματος Στην Πραγματεία

της Σφαίρας ήγουν κοσμογραφία γραμμένη για τη δημόσια διδασκαλία το 1605 περίπου

αφού δηλώσει laquoότι δεν έλειψαν μέγιστοι φιλόσοφοι και μαθηματικοί οι οποίοι εκτι-

μώντας πως η Γη είναι αστέρας την έκαμαν κινούμενηraquo ο Γαλιλαίος εξακολουθεί

laquoΠαρά ταύτα ακολουθώντας εμείς την άποψη του Αριστοτέλους και του Πτολεμαίου

θα προσκομίσουμε τις αιτίες εκείνες για τις οποίες μπορεί κανείς να πιστέψει πως η Γη

είναι απολύτως σταθερήraquo (EN II223) O υπαινιγμός στους φιλοσόφους και μαθηματικούς

που είχαν αναγάγει τη γη στο επίπεδο του αστέρος λαμπερού και περιπλανώμενου

στον ουρανό όπως όλοι οι πλανήτες και όχι σκοτεινού και ακίνητου στο κέντρο του κό-

σμου δεν συνοδευόταν από κανένα όνομα αστρονόμου Δεν κατονομάζονταν ούτε καν

οι πυθαγόρειοι που είχαν φανταστεί τη Γη κινούμενη γύρω από το κεντρικό πυρ πα-

ρότι τα επιχειρήματά τους ήταν πολύ γνωστά στους μελετητές του Αριστοτέλη που τα

είχε ανασκευάσει στο Περί ουρανού Αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310-230 πΧ)

επεξεργάστηκε ένα κανονικό ηλιοκεντρικό σύστημα στο οποίο ο Ήλιος κατείχε κε-

ντρική θέση και οι πλανήτες με τη Γη γύριζαν γύρω του Στο σύστημα του Αρίσταρχου

το έργο του οποίου έχει χαθεί η Γη κινούνταν επιπλέον και γύρω από τον άξονά της

κίνηση που πραγματοποιούνταν μέσα σε 24 ώρες ενώ ο κύκλος των απλανών αστέρων

ήταν εντελώς ακίνητος Το έργο αυτού του έλληνα αστρονόμου έγινε γνωστό μέσα από

διάφορες μαρτυρίες από τις οποίες η σημαντικότερη οφείλεται στον Αρχιμήδη O Κο-

πέρνικος θα το παραθέσει κατrsquo επανάληψη στο έργο του De revolutionibus και το ίδιο θα

πράξει αργότερα και ο Γαλιλαίος στον Διάλογο (1632)

Oι αιτίες που ανέφερε ο Γαλιλαίος στην Πραγματεία της Σφαίρας για να δηλώσει πως

είναι αδύνατον να κινείται η Γη είναι αυτές που διατύπωσε ο Πτολεμαίος στο

Almagestum Το επιχείρημα υπέρ της ημερήσιας κινήσεως το προβάλλουν εξηγεί ο Γα-

λιλαίος laquoορισμένοι [hellip] κινούμενοι κυρίως από την άποψή τους πως είναι πράγμα αδύ-

νατον ολόκληρο το σύμπαν εκτός από τη γη να κάνει μια περιστροφή εξ ανατολών

προς δυσμάς και να επιστρέφει εις ανατολάς εντός διαστήματος 24 ωρών κι όμως έχουν

πιστέψει ότι συντομότερα η γη εντός του χρόνου αυτού κάνει μια στροφή από τον

πουνέντε προς τον λεβάντεraquo Εδώ δηλώνεται ξεκάθαρα πως ένας πλήρης γύρος του ου-

ρανού των απλανών αστέρων είναι παράλογος αλλά στον Κοπέρνικο δεν γίνεται καμία

αναφορά Υπάρχει αντιθέτως η αποφασιστική και τεκμηριωμένη επιστροφή στον Πτο-

λεμαίο laquoΕξετάζοντας ο Πτολεμαίος αυτή την άποψηraquo γράφει ο Γαλιλαίος laquoγια να την

καταστρέψει επιχειρηματολογεί ως εξής εάν εμείς μαζί με τη γη κινούμασταν προς

55

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Επιθέσεις και καταγγελίες 142Σάρπι ο απλησίαστος 154Η υπεράσπιση και οι αντιδράσεις του μονσινιόρ Ντίνι 156

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 6

Η ΕΠΙΣΧΕΣΗ ΤOΥ ΚOΠΕΡΝΙΚOΥ 169Οι συμβουλές του καρδινάλιου Μπελαρμίνο 169Και πάλι στη Ρώμη 176Η απόδειξη μέσω των παλιρροιών 181Το Διάταγμα της 5ης Μαρτίου 1616 185Υστερόγραφο 196

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 7

ΑΝΥΠΑΡΚΤOΙ ΚOΜΗΤΕΣ ΑΣΕΒΗ ΑΤOΜΙΚΑ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ 198Τα χρόνια της σιωπής 198Σχέδια με το τηλεσκόπιο 199Οι τρεις κομήτες του 1618 207Απαντήσεις στη laquoLibraraquo laquoΟ Δοκιμαστήςraquo 212Η ατομική θεωρία του Γαλιλαίου και τα μίση του πατρός Γκράσι 219

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 8

O ΘΕOΣ ΝΑ ΜΕ ΦΥΛΑΕΙ ΑΠO ΤOΝ ΦΙΛO ΠΑΠΑ 231Συγγραφή του laquoΔιαλόγουraquo 231Το επιχείρημα του Ουρβανού Η΄ 237Αναζήτηση εξουσιοδοτήσεων 238Δημοσίευση του laquoΔιαλόγουraquo 245Κατηγορίες και απαγόρευση 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 9

ΧΑΜΕΝΕΣ ΕΛΠΙΔΕΣ 266Διεύθυνση Ιεροδικείου 266Η δίκη 269Η καταδίκη 280Επιστροφή στη Φλωρεντία 285Επίλογος 289

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ε Σ Α Ν Α Φ Ο Ρ Ε Σ 293

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο Ο Ν Ο Μ Α Τ Ω Ν 297

10

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

Η συνάντηση με το κοπερνίκειο δόγμα

Κατά τα πρώτα έτη στην Πάδουα η αστρονομία κατέλαβε κι αυτή μια δευτερεύουσα θέ-

ση στη δραστηριότητα του Γαλιλαίου που αρκέστηκε να περιγράψει στα μαθήματά του

τις αρχές του γεωκεντρικού αριστοτελικού-πτολεμαϊκού συστήματος Στην Πραγματεία

της Σφαίρας ήγουν κοσμογραφία γραμμένη για τη δημόσια διδασκαλία το 1605 περίπου

αφού δηλώσει laquoότι δεν έλειψαν μέγιστοι φιλόσοφοι και μαθηματικοί οι οποίοι εκτι-

μώντας πως η Γη είναι αστέρας την έκαμαν κινούμενηraquo ο Γαλιλαίος εξακολουθεί

laquoΠαρά ταύτα ακολουθώντας εμείς την άποψη του Αριστοτέλους και του Πτολεμαίου

θα προσκομίσουμε τις αιτίες εκείνες για τις οποίες μπορεί κανείς να πιστέψει πως η Γη

είναι απολύτως σταθερήraquo (EN II223) O υπαινιγμός στους φιλοσόφους και μαθηματικούς

που είχαν αναγάγει τη γη στο επίπεδο του αστέρος λαμπερού και περιπλανώμενου

στον ουρανό όπως όλοι οι πλανήτες και όχι σκοτεινού και ακίνητου στο κέντρο του κό-

σμου δεν συνοδευόταν από κανένα όνομα αστρονόμου Δεν κατονομάζονταν ούτε καν

οι πυθαγόρειοι που είχαν φανταστεί τη Γη κινούμενη γύρω από το κεντρικό πυρ πα-

ρότι τα επιχειρήματά τους ήταν πολύ γνωστά στους μελετητές του Αριστοτέλη που τα

είχε ανασκευάσει στο Περί ουρανού Αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310-230 πΧ)

επεξεργάστηκε ένα κανονικό ηλιοκεντρικό σύστημα στο οποίο ο Ήλιος κατείχε κε-

ντρική θέση και οι πλανήτες με τη Γη γύριζαν γύρω του Στο σύστημα του Αρίσταρχου

το έργο του οποίου έχει χαθεί η Γη κινούνταν επιπλέον και γύρω από τον άξονά της

κίνηση που πραγματοποιούνταν μέσα σε 24 ώρες ενώ ο κύκλος των απλανών αστέρων

ήταν εντελώς ακίνητος Το έργο αυτού του έλληνα αστρονόμου έγινε γνωστό μέσα από

διάφορες μαρτυρίες από τις οποίες η σημαντικότερη οφείλεται στον Αρχιμήδη O Κο-

πέρνικος θα το παραθέσει κατrsquo επανάληψη στο έργο του De revolutionibus και το ίδιο θα

πράξει αργότερα και ο Γαλιλαίος στον Διάλογο (1632)

Oι αιτίες που ανέφερε ο Γαλιλαίος στην Πραγματεία της Σφαίρας για να δηλώσει πως

είναι αδύνατον να κινείται η Γη είναι αυτές που διατύπωσε ο Πτολεμαίος στο

Almagestum Το επιχείρημα υπέρ της ημερήσιας κινήσεως το προβάλλουν εξηγεί ο Γα-

λιλαίος laquoορισμένοι [hellip] κινούμενοι κυρίως από την άποψή τους πως είναι πράγμα αδύ-

νατον ολόκληρο το σύμπαν εκτός από τη γη να κάνει μια περιστροφή εξ ανατολών

προς δυσμάς και να επιστρέφει εις ανατολάς εντός διαστήματος 24 ωρών κι όμως έχουν

πιστέψει ότι συντομότερα η γη εντός του χρόνου αυτού κάνει μια στροφή από τον

πουνέντε προς τον λεβάντεraquo Εδώ δηλώνεται ξεκάθαρα πως ένας πλήρης γύρος του ου-

ρανού των απλανών αστέρων είναι παράλογος αλλά στον Κοπέρνικο δεν γίνεται καμία

αναφορά Υπάρχει αντιθέτως η αποφασιστική και τεκμηριωμένη επιστροφή στον Πτο-

λεμαίο laquoΕξετάζοντας ο Πτολεμαίος αυτή την άποψηraquo γράφει ο Γαλιλαίος laquoγια να την

καταστρέψει επιχειρηματολογεί ως εξής εάν εμείς μαζί με τη γη κινούμασταν προς

55

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Η συνάντηση με το κοπερνίκειο δόγμα

Κατά τα πρώτα έτη στην Πάδουα η αστρονομία κατέλαβε κι αυτή μια δευτερεύουσα θέ-

ση στη δραστηριότητα του Γαλιλαίου που αρκέστηκε να περιγράψει στα μαθήματά του

τις αρχές του γεωκεντρικού αριστοτελικού-πτολεμαϊκού συστήματος Στην Πραγματεία

της Σφαίρας ήγουν κοσμογραφία γραμμένη για τη δημόσια διδασκαλία το 1605 περίπου

αφού δηλώσει laquoότι δεν έλειψαν μέγιστοι φιλόσοφοι και μαθηματικοί οι οποίοι εκτι-

μώντας πως η Γη είναι αστέρας την έκαμαν κινούμενηraquo ο Γαλιλαίος εξακολουθεί

laquoΠαρά ταύτα ακολουθώντας εμείς την άποψη του Αριστοτέλους και του Πτολεμαίου

θα προσκομίσουμε τις αιτίες εκείνες για τις οποίες μπορεί κανείς να πιστέψει πως η Γη

είναι απολύτως σταθερήraquo (EN II223) O υπαινιγμός στους φιλοσόφους και μαθηματικούς

που είχαν αναγάγει τη γη στο επίπεδο του αστέρος λαμπερού και περιπλανώμενου

στον ουρανό όπως όλοι οι πλανήτες και όχι σκοτεινού και ακίνητου στο κέντρο του κό-

σμου δεν συνοδευόταν από κανένα όνομα αστρονόμου Δεν κατονομάζονταν ούτε καν

οι πυθαγόρειοι που είχαν φανταστεί τη Γη κινούμενη γύρω από το κεντρικό πυρ πα-

ρότι τα επιχειρήματά τους ήταν πολύ γνωστά στους μελετητές του Αριστοτέλη που τα

είχε ανασκευάσει στο Περί ουρανού Αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310-230 πΧ)

επεξεργάστηκε ένα κανονικό ηλιοκεντρικό σύστημα στο οποίο ο Ήλιος κατείχε κε-

ντρική θέση και οι πλανήτες με τη Γη γύριζαν γύρω του Στο σύστημα του Αρίσταρχου

το έργο του οποίου έχει χαθεί η Γη κινούνταν επιπλέον και γύρω από τον άξονά της

κίνηση που πραγματοποιούνταν μέσα σε 24 ώρες ενώ ο κύκλος των απλανών αστέρων

ήταν εντελώς ακίνητος Το έργο αυτού του έλληνα αστρονόμου έγινε γνωστό μέσα από

διάφορες μαρτυρίες από τις οποίες η σημαντικότερη οφείλεται στον Αρχιμήδη O Κο-

πέρνικος θα το παραθέσει κατrsquo επανάληψη στο έργο του De revolutionibus και το ίδιο θα

πράξει αργότερα και ο Γαλιλαίος στον Διάλογο (1632)

Oι αιτίες που ανέφερε ο Γαλιλαίος στην Πραγματεία της Σφαίρας για να δηλώσει πως

είναι αδύνατον να κινείται η Γη είναι αυτές που διατύπωσε ο Πτολεμαίος στο

Almagestum Το επιχείρημα υπέρ της ημερήσιας κινήσεως το προβάλλουν εξηγεί ο Γα-

λιλαίος laquoορισμένοι [hellip] κινούμενοι κυρίως από την άποψή τους πως είναι πράγμα αδύ-

νατον ολόκληρο το σύμπαν εκτός από τη γη να κάνει μια περιστροφή εξ ανατολών

προς δυσμάς και να επιστρέφει εις ανατολάς εντός διαστήματος 24 ωρών κι όμως έχουν

πιστέψει ότι συντομότερα η γη εντός του χρόνου αυτού κάνει μια στροφή από τον

πουνέντε προς τον λεβάντεraquo Εδώ δηλώνεται ξεκάθαρα πως ένας πλήρης γύρος του ου-

ρανού των απλανών αστέρων είναι παράλογος αλλά στον Κοπέρνικο δεν γίνεται καμία

αναφορά Υπάρχει αντιθέτως η αποφασιστική και τεκμηριωμένη επιστροφή στον Πτο-

λεμαίο laquoΕξετάζοντας ο Πτολεμαίος αυτή την άποψηraquo γράφει ο Γαλιλαίος laquoγια να την

καταστρέψει επιχειρηματολογεί ως εξής εάν εμείς μαζί με τη γη κινούμασταν προς

55

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

ανατολάς με τόση ταχύτητα θα συνεπαγόταν ότι και όλα τα άλλα πράγματα αποδε-

σμευμένα και χωρισμένα από τη γη θα εμφανίζονταν να κινούνται με άλλη τόση ταχύ-

τητα προς δυσμάς το ίδιο και τα πουλιά και τα νέφη που κρέμονται στον αέρα μην μπο-

ρώντας να ακολουθήσουν την κίνηση της γηςraquo (EN II223-224)

Σε μια περίοδο κατά την οποία η Ρώμη δεν είχε ακόμη αποδυθεί στον αγώνα κατά

του ηλιοκεντρισμού η απόφαση του Γαλιλαίου να αποσιωπήσει το όνομα του Κοπέρνι-

κου προκαλεί έκπληξη Πράγματι στην Πάδουα οι καθηγητές απολάμβαναν ευρεία

ελευθερία που επέτρεπε για παράδειγμα στον Κρεμονίνι να διδάσκει ότι σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη η ψυχή είναι θνητή Η έκπληξη είναι πολύ μεγαλύτερη από τη στιγμή

που λίγα χρόνια πριν το 1597 ο Γαλιλαίος είχε αποκαλύψει στον Γιάκοπο Ματζόνι και

στον γερμανό αστρονόμο Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630) την προσχώρησή του στο κοπερ-

νίκειο δόγμα Μία από τις πιθανές εξηγήσεις είναι ότι σε αντίθεση με τον Κρεμονίνι

που απολάμβανε αδιαμφισβήτητο κύρος ως αριστοτελικός ο Γαλιλαίος ήταν ένας τα-

πεινός καθηγητής των μαθηματικών ενός γνωστικού αντικειμένου που δεν είχε το

γόητρο της φιλοσοφίας Από την άλλη πλευρά δεν αποκλείεται ο Γαλιλαίος να φοβό-

ταν αν δήλωνε δημόσια υποστηρικτής του Κοπέρνικου και άρα της διπλής κίνησης της

Γης μήπως ξεσηκώσει τα γέλια και τον χλευασμό των συναδέλφων του Μια νύξη σε

αυτή τη δυσκολία περιέχεται όπως θα δούμε στην απάντησή του σε επιστολή του Κέ-

πλερ Ίσως ο φόβος της γελοιοποίησης να συνέβαλε κι αυτός στη διακριτικότητα που εί-

χε επιβάλει στον εαυτό του ο Γαλιλαίος

O Κέπλερ είχε δημοσιεύσει την προηγούμενη χρονιά στην Τυβίγγη το Mysterium

cosmographicum και ήταν ακριβώς αυτό το βιβλίο που τον έφερε σε επαφή με τον Γαλι-

λαίο εμπιστεύτηκε δύο αντίτυπα του έργου στον φίλο του τον Πάουλ Χάμπεργκερ που

το καλοκαίρι του 1597 ετοιμαζόταν να επιστρέψει στην Πάδουα όπου είχε γραφτεί στη

σχολή των Τεχνών το 1595 O Χάμπεργκερ στον οποίο είχε ανατεθεί να τα προσφέρει

σε ανθρώπους που ενδεχομένως ενδιαφέρονταν δεν νοιάστηκε και πολύ και εμπι-

στεύτηκε και τα δύο αντίτυπα στον Γαλιλαίο ndash έναν μαθηματικό που ονομαζόταν Galilaeus

Galilaeus όπως θα γράψει αργότερα ο ίδιος ο Κέπλερ στον δάσκαλο και φίλο του τον

Μίχαελ Μέστλιν (1550-1631) Στην ευχαριστήρια επιστολή της 4ης Αυγούστου του ίδιου

έτους 1597 ο Γαλιλαίος δεν έμπαινε στην ουσία της κοπερνίκειας αστρονομίας αλλά

δήλωνε απλά ότι είχε προ πολλών ετών ασπαστεί την άποψη του Κοπέρνικου (in Co-

pernici sententiam multis abhic annis venerim) και ξεκινώντας από τη θέση αυτή είχε

εντοπίσει τα αίτια πολλών φυσικών φαινομένων (ex tali positione multorum etiam na-

turalium effectuum causae sint a me adinventae) Διευκρίνιζε κατόπιν ότι είχε κατα-

γράψει πολλούς λόγους υπέρ της θεωρίας και ότι είχε καταρρίψει πολλά αντίθετα επι-

χειρήματα (multa conscripsi et rationes et argumentorum in contrario eversiones)

Εντούτοις δεν τα είχε παραδώσει στο τυπογραφείο από φόβο μήπως καταλήξει όπως

56

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

και ο διδάσκαλός μας ο Κοπέρνικος που ndashόπως παρατηρούσε ο Γαλιλαίοςndash είχε αποκτή-

σει αθάνατη φήμη για ορισμένους όμως αναρίθμητοι άλλοι τον είχαν παρουσιάσει γε-

λοίο και απορριπτέο (apud infinitos tamen [hellip] ridendus et explodendus prodiit) (EN

X67-68) Όμως από τα πολυάριθμα πράγματα που έγραψε ο Γαλιλαίος για την κοπερνί-

κεια αστρονομία πριν από το 1597 δεν έχει βρεθεί τίποτα μέχρι στιγμής Πότε ασπά-

στηκε τη θεωρία του Κοπέρνικου Ασφαλώς μετά το 1590 πιθανότατα στην Πάδουα

εφόσον στο De motu όπως είδαμε ο Γαλιλαίος εξακολουθούσε να υποστηρίζει την ακι-

νησία της Γης

Λιγότερο απερίφραστη από την επιστολή στον Κέπλερ η επιστολή που απευθυνό-

ταν στον Γιάκοπο Ματζόνι στις 30 Μαΐου 1597 ήταν επικεντρωμένη στην κριτική μιας

ένστασης ενάντια στην άποψη του Κοπέρνικου O Ματζόνι υποστήριζε στο De compara-

tione Aristotelis et Platonis δημοσιευμένο στη Βενετία την ίδια χρονιά ότι αν ο Ήλιος

έστεκε ακίνητος στο κέντρο της ουράνιας σφαίρας κι αν η Γη έκανε μια πλήρη στροφή

γύρω από τον εαυτό της μέσα σε 24 ώρες εμείς θα έπρεπε να βλέπουμε τα μεσάνυχτα

πολύ λιγότερο από το μισό της ουράνιας σφαίρας και πολύ περισσότερο το μεσημέρι

O Γαλιλαίος δήλωνε εξαρχής ότι θεωρούσε την άποψη του Κοπέρνικου laquoλίαν πιθανότερη

από εκείνες του Αριστοτέλους και του Πτολεμαίουraquo (EN II198) και συνεπώς επέκρινε

την ένσταση του Ματζόνι σε μια μακρά αποδεικτική διαδικασία που δεν αποτελούσε

ωστόσο αποφασιστικής σημασίας αποδεικτικό στοιχείο υπέρ της κοπερνίκειας αστρο-

νομίας

Και όντως η επιστολή έκλεινε με το αίτημα στον Ματζόνι να πει ελεύθερα εάν με

αυτό τον τρόπο μπορούσαν να σώσουν τον Κοπέρνικο (EN II202) Έλειπαν κι εδώ παρά

το μήκος της επιστολής συγκεκριμένες αναφορές σε ζητήματα που υπήρχαν στο De

revolutionibus

Στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η διδασκαλία του αριστοτελικού φιλοσόφου Κρε-

μονίνι δεν προετοίμαζε και δεν μπορούσε να προετοιμάσει ένα θετικό έδαφος για νη-

φάλια συζήτηση γύρω από την κοπερνίκεια άποψη Απrsquo ότι δηλώνει ο Γαλιλαίος στην

επιστολή προς τον Κέπλερ καταλαβαίνει κανείς ότι η χλεύη και το περιγέλασμα εμπό-

διζαν κάθε απόπειρα να γίνει αναφορά στις δύο ιδέες-κλειδιά της κοπερνίκειας αστρο-

νομίας την ημερήσια κίνηση και την ετήσια κίνηση της Γης Συνεπώς είναι πιθανόν ο

Γαλιλαίος να μην ήθελε να διακινδυνεύσει την υπόληψή του ως νεαρού καθηγητή

προτού βρει κάποιο αποδεικτικό στοιχείο για τη διπλή κίνηση της Γης Θα πιστέψει ότι

εντόπισε την απόδειξη στο φαινόμενο των παλιρροιών εμφανέστατο στη Βενετία και

θα εκφραστεί πάνω σε αυτό το ζήτημα όπως θα δούμε στον Λόγο περί της ροής και αναρ-

ροής της θαλάσσης που συντάχτηκε σε χειρόγραφη μορφή και αφιερώθηκε τον Ιανουά-

ριο του 1616 στον καρδινάλιο Αλεσάντρο Oρσίνι Στη συνέχεια το ζήτημα θα εκτεθεί

στην τέταρτη ημέρα του Διαλόγου επί των δύο μεγίστων συστημάτων του κόσμου (1632)

57

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Εντούτοις είναι πιθανόν ότι πριν από την άφιξη του τηλεσκοπίου ο Γαλιλαίος δεν

είχε πειστεί πλήρως για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος που σύμφωνα

με όσα δήλωνε ο ίδιος στην επιστολή του στον Γιάκοπο Ματζόνι ήταν απλώς λίαν πι-

θανότερο από το αριστοτελικό-πτολεμαϊκό σύστημα

Το ότι ο Γαλιλαίος αναζητούσε αποφασιστικής σημασίας αποδείξεις υπέρ της κο-

περνίκειας αστρονομίας δεν είχε διαφύγει από τον Κέπλερ που αναρωτιόταν σε επι-

στολή της 26ης Μαρτίου 1598 προς τον Χέρβαρτ φον Χόχενμπουργκ μήπως τα φυσικά

φαινόμενα στα οποία αναφερόταν ο μαθηματικός της Παδούης ήταν οι παλίρροιες O γερ-

μανός αστρονόμος δεν συμμεριζόταν την ερμηνεία του Γαλιλαίου για τις παλίρροιες

που ο ίδιος απέδιδε στο έργο του Astronomia nova (1609) στην έλξη που ασκεί η Σελή-

νη προλαμβάνοντας την πλήρη εξήγηση του φαινομένου που προσέφερε αργότερα ο

Νιούτον Τριάντα πέντε χρόνια μετά στον Διάλογο ο Γαλιλαίος θα εκφραστεί ειρωνικά

σχετικά με τη δύναμη της έλξης ως αίτιο των παλιρροιών laquoΆραγε να υπάρχουν εδώ γύ-

ρω βάραθρα ή χάσματα στα βάθη της θαλάσσης όπου η Γη ρουφά και ξαναχύνει το νε-

ρό ανασαίνοντας ωσάν πελώρια και υπερμεγέθης φάλαιναraquo και θα κατηγορήσει τον

Κέπλερ πως laquoείχε δώσει σημασία και είχε συναινέσει στην κυριαρχία της Σελήνης επί

του ύδατος και σε απόκρυφες ιδιότητες και παρόμοια παιδαριώδηraquo (EN VII449 και

486) Η ειρωνεία υπέρτατο όπλο στις αντιδικίες που αντιμετώπισε ο Γαλιλαίος στρέ-

φεται εδώ εναντίον όσων πίστευαν ότι υπάρχουν δυνάμεις αόρατες και μυστηριακές

σχεδόν μαγικές υπεύθυνες για τα φαινόμενα που ο νους του ανθρώπου δεν ήταν σε θέ-

ση να εξηγήσει Παρότι τον ενδιέφερε το φαινόμενο της έλξης των μεταλλικών σωμά-

των από τον μαγνήτη κυρίως αφότου διάβασε το De magnete (1600) του άγγλου Γουί-

λιαμ Γκίλμπερτ ο Γαλιλαίος θα εξακολουθήσει να αρνείται την έννοια της έλξης που

χρησιμοποίησε ο Κέπλερ και αργότερα με επιτυχία ο Νιούτον

Να ήταν άραγε αυτή η μόνη αιτία για το ότι διέκοψε λίγο μετά το ξεκίνημά της την

αλληλογραφία με τον γερμανό αστρονόμο Πολύ πιθανόν να παρενέβησαν κι άλλες

σκέψεις μεταξύ των οποίων η υποχρέωση που κατά κάποιον τρόπο είχε ο Γαλιλαίος

απέναντι στον Κέπλερ να εκθέσει με πειστικό τρόπο τα φυσικά φαινόμενα που προξε-

νούσε η διπλή κίνηση της Γης O μαθηματικός της Πάδουας δεν διέθετε όλα τα πειρα-

ματικά δεδομένα που θα επέτρεπαν να συγκροτηθεί μία θεωρία των παλιρροιών επικε-

ντρωμένη στην ημερήσια και στην ετήσια κίνηση της Γης Γεγονός είναι ότι ο Γαλιλαίος

δεν απάντησε ποτέ στην επιστολή του Κέπλερ που εστάλη από το Γκρατς στις 13 Oκτω-

βρίου 1597 και στην οποία ο γερμανός αστρονόμος δήλωνε ευτυχής γιrsquo αυτή την αρχή

ανταλλαγής επιστολών και ζητούσε μια γνώμη για το έργο του Mysterium cosmographi-

cum Του πρότεινε επίσης να εκμεταλλευτεί την ελευθερία που υπήρχε στη Γερμανία

για να δημοσιεύσει εκεί τα συγγράμματά του στην περίπτωση που τον εμπόδιζαν στην

Ιταλία (si tibi Italia minus est idonea ad publicationem et si aliquia habiturus es impe-

58

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

dimenta) και προσκαλούσε τον Γαλιλαίο να του ανακοινώσει ενδεχομένως κατrsquo ιδίαν

τι είχε βρει υπέρ του Κοπέρνικου (si quid in Copernici commodum invenisti) Ζητού-

σε τέλος από τον νεαρό καθηγητή στην περίπτωση που διέθετε αρκετά ακριβείς συ-

σκευές να μετρήσει τη θέση ορισμένων απλανών αστέρων σε συγκεκριμένες ημέρες

του έτους (EN X69-71) O Γαλιλαίος κατέφυγε σε μακρά σιωπή που μόνο οι ανακαλύ-

ψεις του 1610 του επέτρεψαν να σπάσει Σε τίποτα δεν ωφέλησαν οι απόπειρες του με-

γάλου δανού αστρονόμου Τίχο Μπράχε (γνωστού στην Ιταλία με το όνομα Τύχων)

που θα ήθελε να μάθει τη γνώμη του Γαλιλαίου για το αστρονομικό σύστημα που ο

ίδιος είχε επεξεργαστεί O Μπράχε που είχε συσσωρεύσει έναν εξαιρετικό αριθμό με-

τρήσεων σχετικά με τις θέσεις των πλανητών και είχε καταγράψει περίπου 3000 απλα-

νείς αστέρες στο παρατηρητήριό του στο μικρό νησί Χβεν έσωζε την ακινησία της Γης

διατηρώντας τη στο κέντρο του σύμπαντος καθώς και την κίνηση του Ήλιου που όπως

και η Σελήνη μετατοπιζόταν ακολουθώντας τις ίδιες κυκλικές τροχιές που όρισε ο

Πτολεμαίος (2ος αιώνας μΧ) Το αστρονομικό του σύστημα περιελάμβανε ωστόσο μια

σπουδαιότατη καινοτομία οι άλλοι πέντε πλανήτες ndashΕρμής Αφροδίτη Άρης Δίας

Κρόνοςndash γύριζαν γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη όπως στο σύστημα του

Πτολεμαίου διαγράφοντας έτσι ορισμένες διορθώσεις απαραίτητες για να σωθούν τα

φαινόμενα των πλανητικών κινήσεων στο παραδοσιακό γεωκεντρικό σύστημα

Το γράμμα που έστειλε ο Μπράχε στον Γαλιλαίο τον Μάιο του 1600 παρέμεινε κι αυ-

τό αναπάντητο Διόλου κολακευμένος από το ενδιαφέρον που εκδήλωνε απέναντί του ο

μεγαλύτερος εν ζωή αστρονόμος ο μαθηματικός της Πάδουας εξακολούθησε πιθανώς να

αναρωτιέται μήπως είχε έρθει στrsquo αλήθεια η στιγμή (βρισκόμαστε όμως ήδη στον όγδοο

χρόνο από τον ερχομό του στην Πάδουα) να ασπαστεί πλήρως την άποψη του Κοπέρνικου

Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθεί κανείς γιατί σrsquo εκείνο το πρώτο και μοναδικό γράμ-

μα προς τον Κέπλερ ο Γαλιλαίος δεν άρπαξε την ευκαιρία για να επιμείνει σε ορισμέ-

νες πλευρές του κοπερνίκειου δόγματος Αυτή η σιωπή προκαλεί αμφιβολίες για το αν

όντως γνώριζε το De revolutionibus πριν από το 1597 και επικυρώνει την υπόθεση ότι

προσχώρησε στην κοπερνίκεια αστρονομία από μια εσωτερική του πεποίθηση κι όχι

επειδή γνώριζε με ακρίβεια το έργο του Κοπέρνικου Κι αν ήταν έτσι η εσωτερική πε-

ποίθηση πρέπει να ήταν ιδιαίτερα στέρεη ώστε να μπορεί να ισχυρίζεται πως η Γη κι-

νείται γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον Ήλιο χωρίς να παράγει κανένα αι-

σθητό αποτέλεσμα O Γαλιλαίος θα εξηγήσει αργότερα ανατρέχοντας όπως θα δούμε

σε μια κατά φαντασίαν εμπειρία ότι τα κινούμενα ή ακίνητα αντικείμενα στην επιφά-

νεια της Γης δεν ταράσσονταν ούτως ειπείν από τις κινήσεις της με εξαίρεση τα νερά

της θάλασσας και των λιμνών κατά το φαινόμενο των παλιρροιών

59

O laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή

Η εμφάνιση το 1604 ενός καινούργιου αστεριού ndashενός σουπερνόβα με τη σημερινή

ορολογίαndash που περιγράφτηκε από τον Κέπλερ στο De stella nova (1607) θα είναι το πρώ-

το σημαντικό αστρονομικό γεγονός που θα παρακολουθήσει ο Γαλιλαίος Αν όμως αλη-

θεύει πως η εμφάνιση η παραλλαγή της φωτεινότητας και η οριστική εξαφάνιση του

αστέρα έπειτα από 18 μήνες ύπαρξης έπλητταν την έννοια της αφθαρσίας των ουρανίων

σωμάτων την οποία είχαν υποστηρίξει ο Αριστοτέλης και οι αριστοτελικοί το εξαιρετι-

κό φαινόμενο ndashπου είχε ήδη εμφανιστεί το 1572 και αναμφίβολα πολλές φορές πριν

από τότεndash δεν μπορούσε να αποτελέσει απόδειξη υπέρ της κοπερνίκειας αστρονομίας

O καινοφανής κατάφερε απεναντίας ένα ισχυρό πλήγμα στη θεωρία των στοιχείων και

άρα στην κοσμολογία και στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Στην αριστοτελική κοσμολογία το σύμπαν αποτελούνταν από τον υπερσελήνιο κό-

σμο που περιελάμβανε τη Σελήνη τον Ήλιο τους υπόλοιπους πλανήτες καθώς και

τους απλανείς αστέρες και από τον υποσελήνιο κόσμο που καταλάμβανε η Γη Όπως

είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον υποσελήνιο κόσμο όλα ήταν γεννημένα και

φθαρτά δηλαδή υποκείμενα σε μεταβολή ενώ στον υπερσελήνιο κόσμο τα ουράνια σώ-

ματα ήταν αγέννητα και αμετάβλητα επειδή αποτελούνταν από ένα πέμπτο στοιχείο τον

αιθέρα που είχε αυτές τις ιδιότητες Καθώς δεν διέθεταν βαρύτητα ή ελαφρότητα τα ου-

ράνια σώματα δεν υπόκειντο στους νόμους του υποσελήνιου κόσμου και συνεπώς δεν

έπρεπε να κινούνται σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω ή προς τα πάνω ανάλογα με τη βα-

ρύτητα ή την ελαφρότητά τους Επομένως μπορούσαν να διαγράφουν κυκλικές τρο-

χιές Η άφιξη στον υπερσελήνιο κόσμο ενός ουράνιου σώματος που η φωτεινότητά του

μειωνόταν ώσπου να σβήσει έθετε σε κρίση όχι μόνο την αριστοτελική κοσμολογία

αλλά και τη θεωρία των στοιχείων στο σύνολό της και άρα ολόκληρη τη φυσική φιλο-

σοφία του Αριστοτέλη

Oι αριστοτελικοί δεν ήταν οι μόνοι που υφίσταντο τις συνέπειες Η άφιξη αυτού του

απρόσμενου επισκέπτη που παραβίαζε τις απαραβίαστες θύρες ενός απόλυτα τακτο-

ποιημένου σύμπαντος ενοχλούσε τους αστρολόγους άτομα που ασκούσαν ένα επάγ-

γελμα επισήμως απαγορευμένο από τις θρησκευτικές αρχές οι οποίοι αναρωτιούνταν

μήπως έπρεπε να λάβουν υπόψη τη θέση του κατά την εξαγωγή των ωροσκοπίων

Στην Πάδουα ο καινός αστήρ έγινε ορατός πρώτη φορά στις 10 Oκτωβρίου 1604 O

Γαλιλαίος που μπόρεσε να τον παρατηρήσει στις 28 του ίδιου μήνα δέχτηκε αιτήματα

για διευκρινίσεις από πολυάριθμους επιστολογράφους και φίλους Oι απαντήσεις του

δεν έχουν διασωθεί ως εμάς Ωστόσο ξέρουμε απrsquo όσα δηλώνει ο ίδιος ότι επί του ζη-

τήματος αυτού παρέδωσε τρία μακροσκελή μαθήματα σε χίλιους και πλέον ακροατές (EN

II520) Από αυτά έχει σωθεί μόνο ένα απόσπασμα από την αρχή όπου ο Γαλιλαίος δη-

60

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

και ο διδάσκαλός μας ο Κοπέρνικος που ndashόπως παρατηρούσε ο Γαλιλαίοςndash είχε αποκτή-

σει αθάνατη φήμη για ορισμένους όμως αναρίθμητοι άλλοι τον είχαν παρουσιάσει γε-

λοίο και απορριπτέο (apud infinitos tamen [hellip] ridendus et explodendus prodiit) (EN

X67-68) Όμως από τα πολυάριθμα πράγματα που έγραψε ο Γαλιλαίος για την κοπερνί-

κεια αστρονομία πριν από το 1597 δεν έχει βρεθεί τίποτα μέχρι στιγμής Πότε ασπά-

στηκε τη θεωρία του Κοπέρνικου Ασφαλώς μετά το 1590 πιθανότατα στην Πάδουα

εφόσον στο De motu όπως είδαμε ο Γαλιλαίος εξακολουθούσε να υποστηρίζει την ακι-

νησία της Γης

Λιγότερο απερίφραστη από την επιστολή στον Κέπλερ η επιστολή που απευθυνό-

ταν στον Γιάκοπο Ματζόνι στις 30 Μαΐου 1597 ήταν επικεντρωμένη στην κριτική μιας

ένστασης ενάντια στην άποψη του Κοπέρνικου O Ματζόνι υποστήριζε στο De compara-

tione Aristotelis et Platonis δημοσιευμένο στη Βενετία την ίδια χρονιά ότι αν ο Ήλιος

έστεκε ακίνητος στο κέντρο της ουράνιας σφαίρας κι αν η Γη έκανε μια πλήρη στροφή

γύρω από τον εαυτό της μέσα σε 24 ώρες εμείς θα έπρεπε να βλέπουμε τα μεσάνυχτα

πολύ λιγότερο από το μισό της ουράνιας σφαίρας και πολύ περισσότερο το μεσημέρι

O Γαλιλαίος δήλωνε εξαρχής ότι θεωρούσε την άποψη του Κοπέρνικου laquoλίαν πιθανότερη

από εκείνες του Αριστοτέλους και του Πτολεμαίουraquo (EN II198) και συνεπώς επέκρινε

την ένσταση του Ματζόνι σε μια μακρά αποδεικτική διαδικασία που δεν αποτελούσε

ωστόσο αποφασιστικής σημασίας αποδεικτικό στοιχείο υπέρ της κοπερνίκειας αστρο-

νομίας

Και όντως η επιστολή έκλεινε με το αίτημα στον Ματζόνι να πει ελεύθερα εάν με

αυτό τον τρόπο μπορούσαν να σώσουν τον Κοπέρνικο (EN II202) Έλειπαν κι εδώ παρά

το μήκος της επιστολής συγκεκριμένες αναφορές σε ζητήματα που υπήρχαν στο De

revolutionibus

Στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η διδασκαλία του αριστοτελικού φιλοσόφου Κρε-

μονίνι δεν προετοίμαζε και δεν μπορούσε να προετοιμάσει ένα θετικό έδαφος για νη-

φάλια συζήτηση γύρω από την κοπερνίκεια άποψη Απrsquo ότι δηλώνει ο Γαλιλαίος στην

επιστολή προς τον Κέπλερ καταλαβαίνει κανείς ότι η χλεύη και το περιγέλασμα εμπό-

διζαν κάθε απόπειρα να γίνει αναφορά στις δύο ιδέες-κλειδιά της κοπερνίκειας αστρο-

νομίας την ημερήσια κίνηση και την ετήσια κίνηση της Γης Συνεπώς είναι πιθανόν ο

Γαλιλαίος να μην ήθελε να διακινδυνεύσει την υπόληψή του ως νεαρού καθηγητή

προτού βρει κάποιο αποδεικτικό στοιχείο για τη διπλή κίνηση της Γης Θα πιστέψει ότι

εντόπισε την απόδειξη στο φαινόμενο των παλιρροιών εμφανέστατο στη Βενετία και

θα εκφραστεί πάνω σε αυτό το ζήτημα όπως θα δούμε στον Λόγο περί της ροής και αναρ-

ροής της θαλάσσης που συντάχτηκε σε χειρόγραφη μορφή και αφιερώθηκε τον Ιανουά-

ριο του 1616 στον καρδινάλιο Αλεσάντρο Oρσίνι Στη συνέχεια το ζήτημα θα εκτεθεί

στην τέταρτη ημέρα του Διαλόγου επί των δύο μεγίστων συστημάτων του κόσμου (1632)

57

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Εντούτοις είναι πιθανόν ότι πριν από την άφιξη του τηλεσκοπίου ο Γαλιλαίος δεν

είχε πειστεί πλήρως για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος που σύμφωνα

με όσα δήλωνε ο ίδιος στην επιστολή του στον Γιάκοπο Ματζόνι ήταν απλώς λίαν πι-

θανότερο από το αριστοτελικό-πτολεμαϊκό σύστημα

Το ότι ο Γαλιλαίος αναζητούσε αποφασιστικής σημασίας αποδείξεις υπέρ της κο-

περνίκειας αστρονομίας δεν είχε διαφύγει από τον Κέπλερ που αναρωτιόταν σε επι-

στολή της 26ης Μαρτίου 1598 προς τον Χέρβαρτ φον Χόχενμπουργκ μήπως τα φυσικά

φαινόμενα στα οποία αναφερόταν ο μαθηματικός της Παδούης ήταν οι παλίρροιες O γερ-

μανός αστρονόμος δεν συμμεριζόταν την ερμηνεία του Γαλιλαίου για τις παλίρροιες

που ο ίδιος απέδιδε στο έργο του Astronomia nova (1609) στην έλξη που ασκεί η Σελή-

νη προλαμβάνοντας την πλήρη εξήγηση του φαινομένου που προσέφερε αργότερα ο

Νιούτον Τριάντα πέντε χρόνια μετά στον Διάλογο ο Γαλιλαίος θα εκφραστεί ειρωνικά

σχετικά με τη δύναμη της έλξης ως αίτιο των παλιρροιών laquoΆραγε να υπάρχουν εδώ γύ-

ρω βάραθρα ή χάσματα στα βάθη της θαλάσσης όπου η Γη ρουφά και ξαναχύνει το νε-

ρό ανασαίνοντας ωσάν πελώρια και υπερμεγέθης φάλαιναraquo και θα κατηγορήσει τον

Κέπλερ πως laquoείχε δώσει σημασία και είχε συναινέσει στην κυριαρχία της Σελήνης επί

του ύδατος και σε απόκρυφες ιδιότητες και παρόμοια παιδαριώδηraquo (EN VII449 και

486) Η ειρωνεία υπέρτατο όπλο στις αντιδικίες που αντιμετώπισε ο Γαλιλαίος στρέ-

φεται εδώ εναντίον όσων πίστευαν ότι υπάρχουν δυνάμεις αόρατες και μυστηριακές

σχεδόν μαγικές υπεύθυνες για τα φαινόμενα που ο νους του ανθρώπου δεν ήταν σε θέ-

ση να εξηγήσει Παρότι τον ενδιέφερε το φαινόμενο της έλξης των μεταλλικών σωμά-

των από τον μαγνήτη κυρίως αφότου διάβασε το De magnete (1600) του άγγλου Γουί-

λιαμ Γκίλμπερτ ο Γαλιλαίος θα εξακολουθήσει να αρνείται την έννοια της έλξης που

χρησιμοποίησε ο Κέπλερ και αργότερα με επιτυχία ο Νιούτον

Να ήταν άραγε αυτή η μόνη αιτία για το ότι διέκοψε λίγο μετά το ξεκίνημά της την

αλληλογραφία με τον γερμανό αστρονόμο Πολύ πιθανόν να παρενέβησαν κι άλλες

σκέψεις μεταξύ των οποίων η υποχρέωση που κατά κάποιον τρόπο είχε ο Γαλιλαίος

απέναντι στον Κέπλερ να εκθέσει με πειστικό τρόπο τα φυσικά φαινόμενα που προξε-

νούσε η διπλή κίνηση της Γης O μαθηματικός της Πάδουας δεν διέθετε όλα τα πειρα-

ματικά δεδομένα που θα επέτρεπαν να συγκροτηθεί μία θεωρία των παλιρροιών επικε-

ντρωμένη στην ημερήσια και στην ετήσια κίνηση της Γης Γεγονός είναι ότι ο Γαλιλαίος

δεν απάντησε ποτέ στην επιστολή του Κέπλερ που εστάλη από το Γκρατς στις 13 Oκτω-

βρίου 1597 και στην οποία ο γερμανός αστρονόμος δήλωνε ευτυχής γιrsquo αυτή την αρχή

ανταλλαγής επιστολών και ζητούσε μια γνώμη για το έργο του Mysterium cosmographi-

cum Του πρότεινε επίσης να εκμεταλλευτεί την ελευθερία που υπήρχε στη Γερμανία

για να δημοσιεύσει εκεί τα συγγράμματά του στην περίπτωση που τον εμπόδιζαν στην

Ιταλία (si tibi Italia minus est idonea ad publicationem et si aliquia habiturus es impe-

58

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

dimenta) και προσκαλούσε τον Γαλιλαίο να του ανακοινώσει ενδεχομένως κατrsquo ιδίαν

τι είχε βρει υπέρ του Κοπέρνικου (si quid in Copernici commodum invenisti) Ζητού-

σε τέλος από τον νεαρό καθηγητή στην περίπτωση που διέθετε αρκετά ακριβείς συ-

σκευές να μετρήσει τη θέση ορισμένων απλανών αστέρων σε συγκεκριμένες ημέρες

του έτους (EN X69-71) O Γαλιλαίος κατέφυγε σε μακρά σιωπή που μόνο οι ανακαλύ-

ψεις του 1610 του επέτρεψαν να σπάσει Σε τίποτα δεν ωφέλησαν οι απόπειρες του με-

γάλου δανού αστρονόμου Τίχο Μπράχε (γνωστού στην Ιταλία με το όνομα Τύχων)

που θα ήθελε να μάθει τη γνώμη του Γαλιλαίου για το αστρονομικό σύστημα που ο

ίδιος είχε επεξεργαστεί O Μπράχε που είχε συσσωρεύσει έναν εξαιρετικό αριθμό με-

τρήσεων σχετικά με τις θέσεις των πλανητών και είχε καταγράψει περίπου 3000 απλα-

νείς αστέρες στο παρατηρητήριό του στο μικρό νησί Χβεν έσωζε την ακινησία της Γης

διατηρώντας τη στο κέντρο του σύμπαντος καθώς και την κίνηση του Ήλιου που όπως

και η Σελήνη μετατοπιζόταν ακολουθώντας τις ίδιες κυκλικές τροχιές που όρισε ο

Πτολεμαίος (2ος αιώνας μΧ) Το αστρονομικό του σύστημα περιελάμβανε ωστόσο μια

σπουδαιότατη καινοτομία οι άλλοι πέντε πλανήτες ndashΕρμής Αφροδίτη Άρης Δίας

Κρόνοςndash γύριζαν γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη όπως στο σύστημα του

Πτολεμαίου διαγράφοντας έτσι ορισμένες διορθώσεις απαραίτητες για να σωθούν τα

φαινόμενα των πλανητικών κινήσεων στο παραδοσιακό γεωκεντρικό σύστημα

Το γράμμα που έστειλε ο Μπράχε στον Γαλιλαίο τον Μάιο του 1600 παρέμεινε κι αυ-

τό αναπάντητο Διόλου κολακευμένος από το ενδιαφέρον που εκδήλωνε απέναντί του ο

μεγαλύτερος εν ζωή αστρονόμος ο μαθηματικός της Πάδουας εξακολούθησε πιθανώς να

αναρωτιέται μήπως είχε έρθει στrsquo αλήθεια η στιγμή (βρισκόμαστε όμως ήδη στον όγδοο

χρόνο από τον ερχομό του στην Πάδουα) να ασπαστεί πλήρως την άποψη του Κοπέρνικου

Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθεί κανείς γιατί σrsquo εκείνο το πρώτο και μοναδικό γράμ-

μα προς τον Κέπλερ ο Γαλιλαίος δεν άρπαξε την ευκαιρία για να επιμείνει σε ορισμέ-

νες πλευρές του κοπερνίκειου δόγματος Αυτή η σιωπή προκαλεί αμφιβολίες για το αν

όντως γνώριζε το De revolutionibus πριν από το 1597 και επικυρώνει την υπόθεση ότι

προσχώρησε στην κοπερνίκεια αστρονομία από μια εσωτερική του πεποίθηση κι όχι

επειδή γνώριζε με ακρίβεια το έργο του Κοπέρνικου Κι αν ήταν έτσι η εσωτερική πε-

ποίθηση πρέπει να ήταν ιδιαίτερα στέρεη ώστε να μπορεί να ισχυρίζεται πως η Γη κι-

νείται γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον Ήλιο χωρίς να παράγει κανένα αι-

σθητό αποτέλεσμα O Γαλιλαίος θα εξηγήσει αργότερα ανατρέχοντας όπως θα δούμε

σε μια κατά φαντασίαν εμπειρία ότι τα κινούμενα ή ακίνητα αντικείμενα στην επιφά-

νεια της Γης δεν ταράσσονταν ούτως ειπείν από τις κινήσεις της με εξαίρεση τα νερά

της θάλασσας και των λιμνών κατά το φαινόμενο των παλιρροιών

59

O laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή

Η εμφάνιση το 1604 ενός καινούργιου αστεριού ndashενός σουπερνόβα με τη σημερινή

ορολογίαndash που περιγράφτηκε από τον Κέπλερ στο De stella nova (1607) θα είναι το πρώ-

το σημαντικό αστρονομικό γεγονός που θα παρακολουθήσει ο Γαλιλαίος Αν όμως αλη-

θεύει πως η εμφάνιση η παραλλαγή της φωτεινότητας και η οριστική εξαφάνιση του

αστέρα έπειτα από 18 μήνες ύπαρξης έπλητταν την έννοια της αφθαρσίας των ουρανίων

σωμάτων την οποία είχαν υποστηρίξει ο Αριστοτέλης και οι αριστοτελικοί το εξαιρετι-

κό φαινόμενο ndashπου είχε ήδη εμφανιστεί το 1572 και αναμφίβολα πολλές φορές πριν

από τότεndash δεν μπορούσε να αποτελέσει απόδειξη υπέρ της κοπερνίκειας αστρονομίας

O καινοφανής κατάφερε απεναντίας ένα ισχυρό πλήγμα στη θεωρία των στοιχείων και

άρα στην κοσμολογία και στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Στην αριστοτελική κοσμολογία το σύμπαν αποτελούνταν από τον υπερσελήνιο κό-

σμο που περιελάμβανε τη Σελήνη τον Ήλιο τους υπόλοιπους πλανήτες καθώς και

τους απλανείς αστέρες και από τον υποσελήνιο κόσμο που καταλάμβανε η Γη Όπως

είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον υποσελήνιο κόσμο όλα ήταν γεννημένα και

φθαρτά δηλαδή υποκείμενα σε μεταβολή ενώ στον υπερσελήνιο κόσμο τα ουράνια σώ-

ματα ήταν αγέννητα και αμετάβλητα επειδή αποτελούνταν από ένα πέμπτο στοιχείο τον

αιθέρα που είχε αυτές τις ιδιότητες Καθώς δεν διέθεταν βαρύτητα ή ελαφρότητα τα ου-

ράνια σώματα δεν υπόκειντο στους νόμους του υποσελήνιου κόσμου και συνεπώς δεν

έπρεπε να κινούνται σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω ή προς τα πάνω ανάλογα με τη βα-

ρύτητα ή την ελαφρότητά τους Επομένως μπορούσαν να διαγράφουν κυκλικές τρο-

χιές Η άφιξη στον υπερσελήνιο κόσμο ενός ουράνιου σώματος που η φωτεινότητά του

μειωνόταν ώσπου να σβήσει έθετε σε κρίση όχι μόνο την αριστοτελική κοσμολογία

αλλά και τη θεωρία των στοιχείων στο σύνολό της και άρα ολόκληρη τη φυσική φιλο-

σοφία του Αριστοτέλη

Oι αριστοτελικοί δεν ήταν οι μόνοι που υφίσταντο τις συνέπειες Η άφιξη αυτού του

απρόσμενου επισκέπτη που παραβίαζε τις απαραβίαστες θύρες ενός απόλυτα τακτο-

ποιημένου σύμπαντος ενοχλούσε τους αστρολόγους άτομα που ασκούσαν ένα επάγ-

γελμα επισήμως απαγορευμένο από τις θρησκευτικές αρχές οι οποίοι αναρωτιούνταν

μήπως έπρεπε να λάβουν υπόψη τη θέση του κατά την εξαγωγή των ωροσκοπίων

Στην Πάδουα ο καινός αστήρ έγινε ορατός πρώτη φορά στις 10 Oκτωβρίου 1604 O

Γαλιλαίος που μπόρεσε να τον παρατηρήσει στις 28 του ίδιου μήνα δέχτηκε αιτήματα

για διευκρινίσεις από πολυάριθμους επιστολογράφους και φίλους Oι απαντήσεις του

δεν έχουν διασωθεί ως εμάς Ωστόσο ξέρουμε απrsquo όσα δηλώνει ο ίδιος ότι επί του ζη-

τήματος αυτού παρέδωσε τρία μακροσκελή μαθήματα σε χίλιους και πλέον ακροατές (EN

II520) Από αυτά έχει σωθεί μόνο ένα απόσπασμα από την αρχή όπου ο Γαλιλαίος δη-

60

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Εντούτοις είναι πιθανόν ότι πριν από την άφιξη του τηλεσκοπίου ο Γαλιλαίος δεν

είχε πειστεί πλήρως για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος που σύμφωνα

με όσα δήλωνε ο ίδιος στην επιστολή του στον Γιάκοπο Ματζόνι ήταν απλώς λίαν πι-

θανότερο από το αριστοτελικό-πτολεμαϊκό σύστημα

Το ότι ο Γαλιλαίος αναζητούσε αποφασιστικής σημασίας αποδείξεις υπέρ της κο-

περνίκειας αστρονομίας δεν είχε διαφύγει από τον Κέπλερ που αναρωτιόταν σε επι-

στολή της 26ης Μαρτίου 1598 προς τον Χέρβαρτ φον Χόχενμπουργκ μήπως τα φυσικά

φαινόμενα στα οποία αναφερόταν ο μαθηματικός της Παδούης ήταν οι παλίρροιες O γερ-

μανός αστρονόμος δεν συμμεριζόταν την ερμηνεία του Γαλιλαίου για τις παλίρροιες

που ο ίδιος απέδιδε στο έργο του Astronomia nova (1609) στην έλξη που ασκεί η Σελή-

νη προλαμβάνοντας την πλήρη εξήγηση του φαινομένου που προσέφερε αργότερα ο

Νιούτον Τριάντα πέντε χρόνια μετά στον Διάλογο ο Γαλιλαίος θα εκφραστεί ειρωνικά

σχετικά με τη δύναμη της έλξης ως αίτιο των παλιρροιών laquoΆραγε να υπάρχουν εδώ γύ-

ρω βάραθρα ή χάσματα στα βάθη της θαλάσσης όπου η Γη ρουφά και ξαναχύνει το νε-

ρό ανασαίνοντας ωσάν πελώρια και υπερμεγέθης φάλαιναraquo και θα κατηγορήσει τον

Κέπλερ πως laquoείχε δώσει σημασία και είχε συναινέσει στην κυριαρχία της Σελήνης επί

του ύδατος και σε απόκρυφες ιδιότητες και παρόμοια παιδαριώδηraquo (EN VII449 και

486) Η ειρωνεία υπέρτατο όπλο στις αντιδικίες που αντιμετώπισε ο Γαλιλαίος στρέ-

φεται εδώ εναντίον όσων πίστευαν ότι υπάρχουν δυνάμεις αόρατες και μυστηριακές

σχεδόν μαγικές υπεύθυνες για τα φαινόμενα που ο νους του ανθρώπου δεν ήταν σε θέ-

ση να εξηγήσει Παρότι τον ενδιέφερε το φαινόμενο της έλξης των μεταλλικών σωμά-

των από τον μαγνήτη κυρίως αφότου διάβασε το De magnete (1600) του άγγλου Γουί-

λιαμ Γκίλμπερτ ο Γαλιλαίος θα εξακολουθήσει να αρνείται την έννοια της έλξης που

χρησιμοποίησε ο Κέπλερ και αργότερα με επιτυχία ο Νιούτον

Να ήταν άραγε αυτή η μόνη αιτία για το ότι διέκοψε λίγο μετά το ξεκίνημά της την

αλληλογραφία με τον γερμανό αστρονόμο Πολύ πιθανόν να παρενέβησαν κι άλλες

σκέψεις μεταξύ των οποίων η υποχρέωση που κατά κάποιον τρόπο είχε ο Γαλιλαίος

απέναντι στον Κέπλερ να εκθέσει με πειστικό τρόπο τα φυσικά φαινόμενα που προξε-

νούσε η διπλή κίνηση της Γης O μαθηματικός της Πάδουας δεν διέθετε όλα τα πειρα-

ματικά δεδομένα που θα επέτρεπαν να συγκροτηθεί μία θεωρία των παλιρροιών επικε-

ντρωμένη στην ημερήσια και στην ετήσια κίνηση της Γης Γεγονός είναι ότι ο Γαλιλαίος

δεν απάντησε ποτέ στην επιστολή του Κέπλερ που εστάλη από το Γκρατς στις 13 Oκτω-

βρίου 1597 και στην οποία ο γερμανός αστρονόμος δήλωνε ευτυχής γιrsquo αυτή την αρχή

ανταλλαγής επιστολών και ζητούσε μια γνώμη για το έργο του Mysterium cosmographi-

cum Του πρότεινε επίσης να εκμεταλλευτεί την ελευθερία που υπήρχε στη Γερμανία

για να δημοσιεύσει εκεί τα συγγράμματά του στην περίπτωση που τον εμπόδιζαν στην

Ιταλία (si tibi Italia minus est idonea ad publicationem et si aliquia habiturus es impe-

58

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

dimenta) και προσκαλούσε τον Γαλιλαίο να του ανακοινώσει ενδεχομένως κατrsquo ιδίαν

τι είχε βρει υπέρ του Κοπέρνικου (si quid in Copernici commodum invenisti) Ζητού-

σε τέλος από τον νεαρό καθηγητή στην περίπτωση που διέθετε αρκετά ακριβείς συ-

σκευές να μετρήσει τη θέση ορισμένων απλανών αστέρων σε συγκεκριμένες ημέρες

του έτους (EN X69-71) O Γαλιλαίος κατέφυγε σε μακρά σιωπή που μόνο οι ανακαλύ-

ψεις του 1610 του επέτρεψαν να σπάσει Σε τίποτα δεν ωφέλησαν οι απόπειρες του με-

γάλου δανού αστρονόμου Τίχο Μπράχε (γνωστού στην Ιταλία με το όνομα Τύχων)

που θα ήθελε να μάθει τη γνώμη του Γαλιλαίου για το αστρονομικό σύστημα που ο

ίδιος είχε επεξεργαστεί O Μπράχε που είχε συσσωρεύσει έναν εξαιρετικό αριθμό με-

τρήσεων σχετικά με τις θέσεις των πλανητών και είχε καταγράψει περίπου 3000 απλα-

νείς αστέρες στο παρατηρητήριό του στο μικρό νησί Χβεν έσωζε την ακινησία της Γης

διατηρώντας τη στο κέντρο του σύμπαντος καθώς και την κίνηση του Ήλιου που όπως

και η Σελήνη μετατοπιζόταν ακολουθώντας τις ίδιες κυκλικές τροχιές που όρισε ο

Πτολεμαίος (2ος αιώνας μΧ) Το αστρονομικό του σύστημα περιελάμβανε ωστόσο μια

σπουδαιότατη καινοτομία οι άλλοι πέντε πλανήτες ndashΕρμής Αφροδίτη Άρης Δίας

Κρόνοςndash γύριζαν γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη όπως στο σύστημα του

Πτολεμαίου διαγράφοντας έτσι ορισμένες διορθώσεις απαραίτητες για να σωθούν τα

φαινόμενα των πλανητικών κινήσεων στο παραδοσιακό γεωκεντρικό σύστημα

Το γράμμα που έστειλε ο Μπράχε στον Γαλιλαίο τον Μάιο του 1600 παρέμεινε κι αυ-

τό αναπάντητο Διόλου κολακευμένος από το ενδιαφέρον που εκδήλωνε απέναντί του ο

μεγαλύτερος εν ζωή αστρονόμος ο μαθηματικός της Πάδουας εξακολούθησε πιθανώς να

αναρωτιέται μήπως είχε έρθει στrsquo αλήθεια η στιγμή (βρισκόμαστε όμως ήδη στον όγδοο

χρόνο από τον ερχομό του στην Πάδουα) να ασπαστεί πλήρως την άποψη του Κοπέρνικου

Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθεί κανείς γιατί σrsquo εκείνο το πρώτο και μοναδικό γράμ-

μα προς τον Κέπλερ ο Γαλιλαίος δεν άρπαξε την ευκαιρία για να επιμείνει σε ορισμέ-

νες πλευρές του κοπερνίκειου δόγματος Αυτή η σιωπή προκαλεί αμφιβολίες για το αν

όντως γνώριζε το De revolutionibus πριν από το 1597 και επικυρώνει την υπόθεση ότι

προσχώρησε στην κοπερνίκεια αστρονομία από μια εσωτερική του πεποίθηση κι όχι

επειδή γνώριζε με ακρίβεια το έργο του Κοπέρνικου Κι αν ήταν έτσι η εσωτερική πε-

ποίθηση πρέπει να ήταν ιδιαίτερα στέρεη ώστε να μπορεί να ισχυρίζεται πως η Γη κι-

νείται γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον Ήλιο χωρίς να παράγει κανένα αι-

σθητό αποτέλεσμα O Γαλιλαίος θα εξηγήσει αργότερα ανατρέχοντας όπως θα δούμε

σε μια κατά φαντασίαν εμπειρία ότι τα κινούμενα ή ακίνητα αντικείμενα στην επιφά-

νεια της Γης δεν ταράσσονταν ούτως ειπείν από τις κινήσεις της με εξαίρεση τα νερά

της θάλασσας και των λιμνών κατά το φαινόμενο των παλιρροιών

59

O laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή

Η εμφάνιση το 1604 ενός καινούργιου αστεριού ndashενός σουπερνόβα με τη σημερινή

ορολογίαndash που περιγράφτηκε από τον Κέπλερ στο De stella nova (1607) θα είναι το πρώ-

το σημαντικό αστρονομικό γεγονός που θα παρακολουθήσει ο Γαλιλαίος Αν όμως αλη-

θεύει πως η εμφάνιση η παραλλαγή της φωτεινότητας και η οριστική εξαφάνιση του

αστέρα έπειτα από 18 μήνες ύπαρξης έπλητταν την έννοια της αφθαρσίας των ουρανίων

σωμάτων την οποία είχαν υποστηρίξει ο Αριστοτέλης και οι αριστοτελικοί το εξαιρετι-

κό φαινόμενο ndashπου είχε ήδη εμφανιστεί το 1572 και αναμφίβολα πολλές φορές πριν

από τότεndash δεν μπορούσε να αποτελέσει απόδειξη υπέρ της κοπερνίκειας αστρονομίας

O καινοφανής κατάφερε απεναντίας ένα ισχυρό πλήγμα στη θεωρία των στοιχείων και

άρα στην κοσμολογία και στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Στην αριστοτελική κοσμολογία το σύμπαν αποτελούνταν από τον υπερσελήνιο κό-

σμο που περιελάμβανε τη Σελήνη τον Ήλιο τους υπόλοιπους πλανήτες καθώς και

τους απλανείς αστέρες και από τον υποσελήνιο κόσμο που καταλάμβανε η Γη Όπως

είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον υποσελήνιο κόσμο όλα ήταν γεννημένα και

φθαρτά δηλαδή υποκείμενα σε μεταβολή ενώ στον υπερσελήνιο κόσμο τα ουράνια σώ-

ματα ήταν αγέννητα και αμετάβλητα επειδή αποτελούνταν από ένα πέμπτο στοιχείο τον

αιθέρα που είχε αυτές τις ιδιότητες Καθώς δεν διέθεταν βαρύτητα ή ελαφρότητα τα ου-

ράνια σώματα δεν υπόκειντο στους νόμους του υποσελήνιου κόσμου και συνεπώς δεν

έπρεπε να κινούνται σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω ή προς τα πάνω ανάλογα με τη βα-

ρύτητα ή την ελαφρότητά τους Επομένως μπορούσαν να διαγράφουν κυκλικές τρο-

χιές Η άφιξη στον υπερσελήνιο κόσμο ενός ουράνιου σώματος που η φωτεινότητά του

μειωνόταν ώσπου να σβήσει έθετε σε κρίση όχι μόνο την αριστοτελική κοσμολογία

αλλά και τη θεωρία των στοιχείων στο σύνολό της και άρα ολόκληρη τη φυσική φιλο-

σοφία του Αριστοτέλη

Oι αριστοτελικοί δεν ήταν οι μόνοι που υφίσταντο τις συνέπειες Η άφιξη αυτού του

απρόσμενου επισκέπτη που παραβίαζε τις απαραβίαστες θύρες ενός απόλυτα τακτο-

ποιημένου σύμπαντος ενοχλούσε τους αστρολόγους άτομα που ασκούσαν ένα επάγ-

γελμα επισήμως απαγορευμένο από τις θρησκευτικές αρχές οι οποίοι αναρωτιούνταν

μήπως έπρεπε να λάβουν υπόψη τη θέση του κατά την εξαγωγή των ωροσκοπίων

Στην Πάδουα ο καινός αστήρ έγινε ορατός πρώτη φορά στις 10 Oκτωβρίου 1604 O

Γαλιλαίος που μπόρεσε να τον παρατηρήσει στις 28 του ίδιου μήνα δέχτηκε αιτήματα

για διευκρινίσεις από πολυάριθμους επιστολογράφους και φίλους Oι απαντήσεις του

δεν έχουν διασωθεί ως εμάς Ωστόσο ξέρουμε απrsquo όσα δηλώνει ο ίδιος ότι επί του ζη-

τήματος αυτού παρέδωσε τρία μακροσκελή μαθήματα σε χίλιους και πλέον ακροατές (EN

II520) Από αυτά έχει σωθεί μόνο ένα απόσπασμα από την αρχή όπου ο Γαλιλαίος δη-

60

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

dimenta) και προσκαλούσε τον Γαλιλαίο να του ανακοινώσει ενδεχομένως κατrsquo ιδίαν

τι είχε βρει υπέρ του Κοπέρνικου (si quid in Copernici commodum invenisti) Ζητού-

σε τέλος από τον νεαρό καθηγητή στην περίπτωση που διέθετε αρκετά ακριβείς συ-

σκευές να μετρήσει τη θέση ορισμένων απλανών αστέρων σε συγκεκριμένες ημέρες

του έτους (EN X69-71) O Γαλιλαίος κατέφυγε σε μακρά σιωπή που μόνο οι ανακαλύ-

ψεις του 1610 του επέτρεψαν να σπάσει Σε τίποτα δεν ωφέλησαν οι απόπειρες του με-

γάλου δανού αστρονόμου Τίχο Μπράχε (γνωστού στην Ιταλία με το όνομα Τύχων)

που θα ήθελε να μάθει τη γνώμη του Γαλιλαίου για το αστρονομικό σύστημα που ο

ίδιος είχε επεξεργαστεί O Μπράχε που είχε συσσωρεύσει έναν εξαιρετικό αριθμό με-

τρήσεων σχετικά με τις θέσεις των πλανητών και είχε καταγράψει περίπου 3000 απλα-

νείς αστέρες στο παρατηρητήριό του στο μικρό νησί Χβεν έσωζε την ακινησία της Γης

διατηρώντας τη στο κέντρο του σύμπαντος καθώς και την κίνηση του Ήλιου που όπως

και η Σελήνη μετατοπιζόταν ακολουθώντας τις ίδιες κυκλικές τροχιές που όρισε ο

Πτολεμαίος (2ος αιώνας μΧ) Το αστρονομικό του σύστημα περιελάμβανε ωστόσο μια

σπουδαιότατη καινοτομία οι άλλοι πέντε πλανήτες ndashΕρμής Αφροδίτη Άρης Δίας

Κρόνοςndash γύριζαν γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη όπως στο σύστημα του

Πτολεμαίου διαγράφοντας έτσι ορισμένες διορθώσεις απαραίτητες για να σωθούν τα

φαινόμενα των πλανητικών κινήσεων στο παραδοσιακό γεωκεντρικό σύστημα

Το γράμμα που έστειλε ο Μπράχε στον Γαλιλαίο τον Μάιο του 1600 παρέμεινε κι αυ-

τό αναπάντητο Διόλου κολακευμένος από το ενδιαφέρον που εκδήλωνε απέναντί του ο

μεγαλύτερος εν ζωή αστρονόμος ο μαθηματικός της Πάδουας εξακολούθησε πιθανώς να

αναρωτιέται μήπως είχε έρθει στrsquo αλήθεια η στιγμή (βρισκόμαστε όμως ήδη στον όγδοο

χρόνο από τον ερχομό του στην Πάδουα) να ασπαστεί πλήρως την άποψη του Κοπέρνικου

Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθεί κανείς γιατί σrsquo εκείνο το πρώτο και μοναδικό γράμ-

μα προς τον Κέπλερ ο Γαλιλαίος δεν άρπαξε την ευκαιρία για να επιμείνει σε ορισμέ-

νες πλευρές του κοπερνίκειου δόγματος Αυτή η σιωπή προκαλεί αμφιβολίες για το αν

όντως γνώριζε το De revolutionibus πριν από το 1597 και επικυρώνει την υπόθεση ότι

προσχώρησε στην κοπερνίκεια αστρονομία από μια εσωτερική του πεποίθηση κι όχι

επειδή γνώριζε με ακρίβεια το έργο του Κοπέρνικου Κι αν ήταν έτσι η εσωτερική πε-

ποίθηση πρέπει να ήταν ιδιαίτερα στέρεη ώστε να μπορεί να ισχυρίζεται πως η Γη κι-

νείται γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον Ήλιο χωρίς να παράγει κανένα αι-

σθητό αποτέλεσμα O Γαλιλαίος θα εξηγήσει αργότερα ανατρέχοντας όπως θα δούμε

σε μια κατά φαντασίαν εμπειρία ότι τα κινούμενα ή ακίνητα αντικείμενα στην επιφά-

νεια της Γης δεν ταράσσονταν ούτως ειπείν από τις κινήσεις της με εξαίρεση τα νερά

της θάλασσας και των λιμνών κατά το φαινόμενο των παλιρροιών

59

O laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή

Η εμφάνιση το 1604 ενός καινούργιου αστεριού ndashενός σουπερνόβα με τη σημερινή

ορολογίαndash που περιγράφτηκε από τον Κέπλερ στο De stella nova (1607) θα είναι το πρώ-

το σημαντικό αστρονομικό γεγονός που θα παρακολουθήσει ο Γαλιλαίος Αν όμως αλη-

θεύει πως η εμφάνιση η παραλλαγή της φωτεινότητας και η οριστική εξαφάνιση του

αστέρα έπειτα από 18 μήνες ύπαρξης έπλητταν την έννοια της αφθαρσίας των ουρανίων

σωμάτων την οποία είχαν υποστηρίξει ο Αριστοτέλης και οι αριστοτελικοί το εξαιρετι-

κό φαινόμενο ndashπου είχε ήδη εμφανιστεί το 1572 και αναμφίβολα πολλές φορές πριν

από τότεndash δεν μπορούσε να αποτελέσει απόδειξη υπέρ της κοπερνίκειας αστρονομίας

O καινοφανής κατάφερε απεναντίας ένα ισχυρό πλήγμα στη θεωρία των στοιχείων και

άρα στην κοσμολογία και στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Στην αριστοτελική κοσμολογία το σύμπαν αποτελούνταν από τον υπερσελήνιο κό-

σμο που περιελάμβανε τη Σελήνη τον Ήλιο τους υπόλοιπους πλανήτες καθώς και

τους απλανείς αστέρες και από τον υποσελήνιο κόσμο που καταλάμβανε η Γη Όπως

είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον υποσελήνιο κόσμο όλα ήταν γεννημένα και

φθαρτά δηλαδή υποκείμενα σε μεταβολή ενώ στον υπερσελήνιο κόσμο τα ουράνια σώ-

ματα ήταν αγέννητα και αμετάβλητα επειδή αποτελούνταν από ένα πέμπτο στοιχείο τον

αιθέρα που είχε αυτές τις ιδιότητες Καθώς δεν διέθεταν βαρύτητα ή ελαφρότητα τα ου-

ράνια σώματα δεν υπόκειντο στους νόμους του υποσελήνιου κόσμου και συνεπώς δεν

έπρεπε να κινούνται σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω ή προς τα πάνω ανάλογα με τη βα-

ρύτητα ή την ελαφρότητά τους Επομένως μπορούσαν να διαγράφουν κυκλικές τρο-

χιές Η άφιξη στον υπερσελήνιο κόσμο ενός ουράνιου σώματος που η φωτεινότητά του

μειωνόταν ώσπου να σβήσει έθετε σε κρίση όχι μόνο την αριστοτελική κοσμολογία

αλλά και τη θεωρία των στοιχείων στο σύνολό της και άρα ολόκληρη τη φυσική φιλο-

σοφία του Αριστοτέλη

Oι αριστοτελικοί δεν ήταν οι μόνοι που υφίσταντο τις συνέπειες Η άφιξη αυτού του

απρόσμενου επισκέπτη που παραβίαζε τις απαραβίαστες θύρες ενός απόλυτα τακτο-

ποιημένου σύμπαντος ενοχλούσε τους αστρολόγους άτομα που ασκούσαν ένα επάγ-

γελμα επισήμως απαγορευμένο από τις θρησκευτικές αρχές οι οποίοι αναρωτιούνταν

μήπως έπρεπε να λάβουν υπόψη τη θέση του κατά την εξαγωγή των ωροσκοπίων

Στην Πάδουα ο καινός αστήρ έγινε ορατός πρώτη φορά στις 10 Oκτωβρίου 1604 O

Γαλιλαίος που μπόρεσε να τον παρατηρήσει στις 28 του ίδιου μήνα δέχτηκε αιτήματα

για διευκρινίσεις από πολυάριθμους επιστολογράφους και φίλους Oι απαντήσεις του

δεν έχουν διασωθεί ως εμάς Ωστόσο ξέρουμε απrsquo όσα δηλώνει ο ίδιος ότι επί του ζη-

τήματος αυτού παρέδωσε τρία μακροσκελή μαθήματα σε χίλιους και πλέον ακροατές (EN

II520) Από αυτά έχει σωθεί μόνο ένα απόσπασμα από την αρχή όπου ο Γαλιλαίος δη-

60

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

O laquoΚαινός αστήρraquo μια αποφασιστική καμπή

Η εμφάνιση το 1604 ενός καινούργιου αστεριού ndashενός σουπερνόβα με τη σημερινή

ορολογίαndash που περιγράφτηκε από τον Κέπλερ στο De stella nova (1607) θα είναι το πρώ-

το σημαντικό αστρονομικό γεγονός που θα παρακολουθήσει ο Γαλιλαίος Αν όμως αλη-

θεύει πως η εμφάνιση η παραλλαγή της φωτεινότητας και η οριστική εξαφάνιση του

αστέρα έπειτα από 18 μήνες ύπαρξης έπλητταν την έννοια της αφθαρσίας των ουρανίων

σωμάτων την οποία είχαν υποστηρίξει ο Αριστοτέλης και οι αριστοτελικοί το εξαιρετι-

κό φαινόμενο ndashπου είχε ήδη εμφανιστεί το 1572 και αναμφίβολα πολλές φορές πριν

από τότεndash δεν μπορούσε να αποτελέσει απόδειξη υπέρ της κοπερνίκειας αστρονομίας

O καινοφανής κατάφερε απεναντίας ένα ισχυρό πλήγμα στη θεωρία των στοιχείων και

άρα στην κοσμολογία και στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Στην αριστοτελική κοσμολογία το σύμπαν αποτελούνταν από τον υπερσελήνιο κό-

σμο που περιελάμβανε τη Σελήνη τον Ήλιο τους υπόλοιπους πλανήτες καθώς και

τους απλανείς αστέρες και από τον υποσελήνιο κόσμο που καταλάμβανε η Γη Όπως

είπαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον υποσελήνιο κόσμο όλα ήταν γεννημένα και

φθαρτά δηλαδή υποκείμενα σε μεταβολή ενώ στον υπερσελήνιο κόσμο τα ουράνια σώ-

ματα ήταν αγέννητα και αμετάβλητα επειδή αποτελούνταν από ένα πέμπτο στοιχείο τον

αιθέρα που είχε αυτές τις ιδιότητες Καθώς δεν διέθεταν βαρύτητα ή ελαφρότητα τα ου-

ράνια σώματα δεν υπόκειντο στους νόμους του υποσελήνιου κόσμου και συνεπώς δεν

έπρεπε να κινούνται σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω ή προς τα πάνω ανάλογα με τη βα-

ρύτητα ή την ελαφρότητά τους Επομένως μπορούσαν να διαγράφουν κυκλικές τρο-

χιές Η άφιξη στον υπερσελήνιο κόσμο ενός ουράνιου σώματος που η φωτεινότητά του

μειωνόταν ώσπου να σβήσει έθετε σε κρίση όχι μόνο την αριστοτελική κοσμολογία

αλλά και τη θεωρία των στοιχείων στο σύνολό της και άρα ολόκληρη τη φυσική φιλο-

σοφία του Αριστοτέλη

Oι αριστοτελικοί δεν ήταν οι μόνοι που υφίσταντο τις συνέπειες Η άφιξη αυτού του

απρόσμενου επισκέπτη που παραβίαζε τις απαραβίαστες θύρες ενός απόλυτα τακτο-

ποιημένου σύμπαντος ενοχλούσε τους αστρολόγους άτομα που ασκούσαν ένα επάγ-

γελμα επισήμως απαγορευμένο από τις θρησκευτικές αρχές οι οποίοι αναρωτιούνταν

μήπως έπρεπε να λάβουν υπόψη τη θέση του κατά την εξαγωγή των ωροσκοπίων

Στην Πάδουα ο καινός αστήρ έγινε ορατός πρώτη φορά στις 10 Oκτωβρίου 1604 O

Γαλιλαίος που μπόρεσε να τον παρατηρήσει στις 28 του ίδιου μήνα δέχτηκε αιτήματα

για διευκρινίσεις από πολυάριθμους επιστολογράφους και φίλους Oι απαντήσεις του

δεν έχουν διασωθεί ως εμάς Ωστόσο ξέρουμε απrsquo όσα δηλώνει ο ίδιος ότι επί του ζη-

τήματος αυτού παρέδωσε τρία μακροσκελή μαθήματα σε χίλιους και πλέον ακροατές (EN

II520) Από αυτά έχει σωθεί μόνο ένα απόσπασμα από την αρχή όπου ο Γαλιλαίος δη-

60

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

λώνει ότι υπέδειξε τον τόπο όπου βρισκόταν το αστέρι (EN II278) Άλλες πηγές επι-

τρέπουν τη διευκρίνιση ότι ήταν τοποθετημένο στον υπερσελήνιο κόσμο όπου σύμ-

φωνα με τους αριστοτελικούς τα ουράνια σώματα ήταν άφθαρτα (BMA 2003 125-126)

Από την αλληλογραφία και από το περιεχόμενο ενός βιβλίου που γράφτηκε στη

διάλεκτο της Πάδουας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι ντα Μπρούτζινε δημοσιευμέ-

νου στη Βερόνα το 1605 συμπεραίνουμε ότι οι συζητήσεις στρέφονταν σχεδόν απο-

κλειστικά γύρω από τη θέση του καινοφανούς Oι αστρονομικές παρατηρήσεις έδειχναν

ξεκάθαρα ότι το καινούργιο αστέρι βρισκόταν πολύ πιο πέρα από τον ουρανό της Σελή-

νης Επρόκειτο λοιπόν για ένα ουράνιο σώμα και η αρχή της αφθαρσίας έδειχνε να βρί-

σκεται σε σοβαρό κίνδυνο

Ποιος ήταν ο συγγραφέας του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι Το έργο δεν το έγραψε

ο Γαλιλαίος αλλά ο βενεδικτίνος πατήρ Τζιρόλαμο Σπινέλι με τη συνεργασία του

Μπενεντέτο Καστέλι που ανήκε κι αυτός στο Τάγμα του Αγίου Βενέδικτου Τα ονόμα-

τα των συγγραφέων δεν αποκαλύφθηκαν ούτε το όνομα του Γαλιλαίου που υπήρξε ο

εμπνευστής του έργου

Το βιβλίο ήταν μια απάντηση στον Λόγο περί του καινού αστέρος που δημοσιεύτηκε

στην Πάδουα το 1605 από κάποιον Αντόνιο Λορεντζίνι αλλά στην πραγματικότητα

ήταν εμπνευσμένος από τον Τσέζαρε Κρεμονίνι Για τον κάτοχο της έδρας φιλοσοφίας

στο Σπουδαστήριο της Πάδουας η απαίτηση να εφαρμόσει στην παρατήρηση του ου-

ρανού τους μαθηματικούς κανόνες που ίσχυαν στον επίγειο κόσμο σήμαινε να αγνοή-

σει τις ουσιαστικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σε Γη και Oυρανό Αντίθετα οι

συγγραφείς του Διαλόγου του Τσέκο ντε Ρονκίτι υποστήριζαν και δικαίως ότι η απουσία

παράλλαξης υποδείκνυε πως ο καινοφανής βρισκόταν πολύ πιο ψηλά από τους πλανή-

τες και απέδιδαν εσφαλμένα τη μείωση της φωτεινότητάς του που κανείς εκείνη την

εποχή δεν μπορούσε να την εξηγήσει στην ευθύγραμμη απομάκρυνσή του από τη Γη

Ακόμα και ο Μπαλντασάρε Κάπρα που δεν είχε ακόμη καταδικαστεί για λογοκλοπή

παρενέβη στη συζήτηση δημοσιεύοντας το 1605 στην Πάδουα την Consideratione

astronomica (EN II287-305) όπου δήλωνε σύμφωνος με τον Γαλιλαίο και τοποθετού-

σε χωρίς δισταγμό τον καινοφανή μεταξύ των απλανών αστέρων Εκμεταλλευόταν όμως

την ευκαιρία για να εκτοξεύσει μια βαριά αιχμή κατά του μαθηματικού του Σπουδα-

στηρίου της Πάδουας κατηγορώντας τον άδικα για ανακρίβεια στην περιγραφή του

φαινομένου ανακρίβεια που ήταν συγγνωστή όπως εξηγούσε ο Κάπρα αφού ο Γαλι-

λαίος laquoόπως φαίνεται από τα συγγράμματά του δεν φροντίζει και πολύ τα μαθηματικά

πράγματαraquo (EN II292-293) Καίρια θιγμένος ο Γαλιλαίος θα απαντήσει σχετικά με το

συγκεκριμένο πρόβλημα σε έκταση και με σφοδρότητα στο πρώτο μέρος της προανα-

φερθείσας Υπερασπίσεως εναντίον της απόπειρας του Κάπρα να οικειοποιηθεί την

εφεύρεση του διαβήτη

Στην πραγματικότητα ο καινός αστήρ δεν συνέβαλε ώστε να ενισχυθεί η εσωτερική

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

61

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

πεποίθηση του Γαλιλαίου για την εγκυρότητα του κοπερνίκειου συστήματος Ακόμα κι

αν ορισμένες παρατηρήσεις στον Διάλογο του Τσέκο ντε Ρονκίτι μπορούν να ερμηνευ-

τούν ως θετικές προς τον Κοπέρνικο τίποτα δεν αποδεικνύει πως ο Γαλιλαίος είχε δια-

λύσει από το 1604 όλες τις πιθανές αμφιβολίες του

Άγαμος βίος και πατρότητα

O Γαλιλαίος απέκτησε τρία παιδιά από τη Μαρίνα Γκάμπα μια νεαρή Βενετσιάνα που

τον ακολούθησε στην Πάδουα δεν ξέρουμε ακριβώς ποια χρονιά Η Μαρίνα δεν έζη-

σε στο ίδιο σπίτι με τον επιφανή σύντροφό της και αποδέχτηκε μέχρι τέλους τον ρόλο

της ανύπαντρης μητέρας που της είχε δοθεί Πέθανε νέα ακόμη στην Πάδουα λίγα

χρόνια πριν από το 1619 όπως διαβάζουμε στην αίτηση που υπέβαλε τη χρονιά εκείνη

ο Γαλιλαίος στον μεγάλο δούκα της Τοσκάνης προκειμένου να αναγνωρίσει νόμιμα

τον γιο του ndashγεννηθέντα εκ laquoΜαρίνης Γάμβαraquo αποθανούσης (EN XII441) Τίποτα δεν ξέ-

ρουμε για την οικογένεια στην οποία είχε γεννηθεί ούτε για το πώς ξεκίνησε η σχέση

της με τον Γαλιλαίο Στοργική σύντροφος η Μαρίνα έφερε στον κόσμο τη Βιρτζίνια το

1600 τη Λίβια το 1601 και τον Βιντσέντζιο το 1606 Στα πιστοποιητικά βάπτισης των

τριών τέκνων δεν εμφανίζεται το όνομα του πατέρα ο οποίος ωστόσο έσπευσε αμέσως

μετά τη γέννησή τους να laquoβγάλειraquo το ωροσκόπιο των θυγατέρων του παραλείποντας

αντίθετα το ωροσκόπιο του Βιντσέντζιο Παρά την αρχική αυτή αμέλεια το αγόρι που

έζησε μαζί με τη μητέρα του μέχρι τα χρόνια της εφηβείας είχε στη συνέχεια καλύτε-

ρη μεταχείριση απrsquo ότι οι αδελφές του

Η οικογενειακή κατάσταση του Γαλιλαίου δεν υπήρξε αντικείμενο επικρίσεων στο

πανεπιστημιακό περιβάλλον Ασφαλώς η περίπτωσή του δεν ήταν η μοναδική Η κα-

ταγγελία που υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1604 στον βενετό ιεροεξεταστή από κάποιον

Σιλβέστρο Πανιόνι ο οποίος κατηγορούσε τον Γαλιλαίο ότι ασκεί τη δικαστική αστρο-

λογία ότι δεν εξομολογείται ούτε κοινωνεί ότι διαβάζει τις ελευθεριάζουσες επιστο-

λές του Πιέτρο Αρετίνο ότι είχε σχέση με κάποια Μαρίνα βενετσιάνα δεν είχε συνέχεια

σε ότι αφορά τις τελευταίες κατηγορίες Αντιθέτως μία έρευνα ξεκίνησε μερικά χρόνια

μετά για τις πρώτες δύο αλλά όπως θα δούμε χωρίς συνέπειες για τον Γαλιλαίο Oι γε-

ρουσιαστές αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ασχοληθούν με τη σχέση του Γαλιλαίου

με τη Μαρίνα Γκάμπα κατόπιν καταγγελίας ενός ανώνυμου ηθικολόγου Η απόφασή

τους παρμένη ομόφωνα όπως φαίνεται ήταν να ζητήσουν από τους διοικούντες το

Σπουδαστήριο να λάβουν υπόψη τους την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο καθηγη-

τής προκειμένου να υπολογιστούν οι αποδοχές του Ίσως ο ανώνυμος καταγγέλλων να

βοήθησε άθελά του τον Γαλιλαίο να πετύχει αύξηση μισθού

O άγαμος βίος ταίριαζε απόλυτα στον νεαρό ακόμη καθηγητή αλλά δεν ήταν αυτή

62

Γ Α Λ Ι Λ Α Ι O Σ O A Γ Ω Ν Α Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Η

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo

η αιτία της επιλογής του Για έναν άντρα που κατείχε μια θέση σαν και τη δική του θα

ήταν από κάθε άποψη πιο χρήσιμο να παντρευτεί επίσημα παρά να μείνει εργένης

Ασφαλώς ο γάμος δεν εμπόδισε τον Γαλιλαίο να περνάει με ευχάριστη παρέα ατέλειω-

τες βραδιές γλεντιού όπως τον παλιό καλό καιρό στην Πίζα Από την άλλη μιαν από-

δειξη του οικογενειακού και σχεδόν επίσημου χαρακτήρα της σχέσης του με τη Μαρί-

να δίνουν τα ονόματα που επιλέχτηκαν για τα παιδιά Βιρτζίνια και Λίβια όπως έλεγαν

και τις αδελφές του Γαλιλαίου και Βιντσέντζιο όπως ήταν το όνομα του πατέρα του Η

άρνησή του να παντρευτεί τη μητέρα τους παραμένει ένα από τα πολλά μυστήρια στον

βίο του Γαλιλαίου

Η μοίρα της Βιρτζίνια και της Λίβια ορίστηκε από τον πατέρα τους που τις έστρεψε

νεότατες στον μοναστικό βίο Θλιβερή ιστορία που μόνο η Βιρτζίνια κατόρθωσε να τη

ζήσει γαλήνια και στην οποία θα επανέλθουμε στις επόμενες σελίδες

63

Π Α Δ O ΥΑ laquo Τ Α Κ Α ΛΥ Τ Ε Ρ Α Χ Ρ O Ν Ι Α raquo