Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

42
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (205) Τον 4 ο αι. η χριστιανική εκκλησία θριαμβεύει καθώς γίνεται νόμιμη και επίσημη θρησκεία του ρωμαϊκού κράτους, ‘ωσπου προοδευτικά διαμορφωθεί μια νέα πραγματικότητα: την αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης-Κων/πολης. Μετά τον 7 ο αι. οι λέξεις «Ρωμαίος» και «Χριστιανός» γίνονται ταυτόσημες. Με την παρακμή της Ρώμης η βίωση της χριστιανικής πνευματικότητας συνδέει ένα μωσαϊκό εθνοτήτων και γίνεται υποστηρικτικός παράγοντας του ρωμαϊκού οικοδομήματος. Πρωτοβυζαντινή περίοδος: 324-650 (επιβολή αραβικής κυριαρχίας στην ανατολική Μεσόγειο): η εκκλησία παρά το θρίαμβό της, σπαράσσεται από διαφορετικές αντιλήψεις και δόγματα. Ο εκκλησιαστικός βίος διαμορφώθηκε μέσα από πολλές εξελίξεις και μεταβολές. Μεσοβυζαντινή περίοδος: 650-1204 (άλωση από τους Φράγκους): εμφανίζεται ο μεσαιωνικός τρόπος ζωής. Δημιουργούνται νέα χαρακτηριστικά που τα αναγνωρίζουμε στον κλειστό, ιδιωτικό τρόπο ζωής που επηρεάζει και τις θρησκευτικές εκδηλώσεις. Η Ανατολή με τη Δύση αποξενώνονται, έρχονται σε αντίθεση μέχρι το τελειωτικό σχίσμα. Υστεροβυζαντινή περίοδος: 1204-1453 (άλωση από τους Τούρκους): το σχίσμα είναι τελειωτικό και απασχολεί το λαό και την εξουσία. Μετά από τους σταυροφόρους και τους Βενετούς ο Βυζαντινός αναγνωρίζει τις πολιτισμικές του ιδιαιτερότητες μέσα από την εκκλησιαστική του ταυτότητα. 1

Transcript of Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Page 1: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ (205)

Τον 4ο αι. η χριστιανική εκκλησία θριαμβεύει καθώς γίνεται νόμιμη και

επίσημη θρησκεία του ρωμαϊκού κράτους, ‘ωσπου προοδευτικά

διαμορφωθεί μια νέα πραγματικότητα: την αυτοκρατορία της Νέας

Ρώμης-Κων/πολης. Μετά τον 7ο αι. οι λέξεις «Ρωμαίος» και

«Χριστιανός» γίνονται ταυτόσημες.

Με την παρακμή της Ρώμης η βίωση της χριστιανικής πνευματικότητας

συνδέει ένα μωσαϊκό εθνοτήτων και γίνεται υποστηρικτικός παράγοντας

του ρωμαϊκού οικοδομήματος.

Πρωτοβυζαντινή περίοδος: 324-650 (επιβολή αραβικής κυριαρχίας στην

ανατολική Μεσόγειο):

η εκκλησία παρά το θρίαμβό της, σπαράσσεται από διαφορετικές

αντιλήψεις και δόγματα.

Ο εκκλησιαστικός βίος διαμορφώθηκε μέσα από πολλές εξελίξεις και

μεταβολές.

Μεσοβυζαντινή περίοδος: 650-1204 (άλωση από τους Φράγκους):

εμφανίζεται ο μεσαιωνικός τρόπος ζωής. Δημιουργούνται νέα

χαρακτηριστικά που τα αναγνωρίζουμε στον κλειστό, ιδιωτικό τρόπο

ζωής που επηρεάζει και τις θρησκευτικές εκδηλώσεις. Η Ανατολή με τη

Δύση αποξενώνονται, έρχονται σε αντίθεση μέχρι το τελειωτικό σχίσμα.

Υστεροβυζαντινή περίοδος: 1204-1453 (άλωση από τους Τούρκους):

το σχίσμα είναι τελειωτικό και απασχολεί το λαό και την εξουσία.

Μετά από τους σταυροφόρους και τους Βενετούς ο Βυζαντινός

αναγνωρίζει τις πολιτισμικές του ιδιαιτερότητες μέσα από την

εκκλησιαστική του ταυτότητα.

1

Page 2: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ (208)

2.1.1. ΠΡΩΤΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙΣΑΡΟΠΑΠΙΣΜΟΥ

Έτος εκκίνησης της εκκλησιαστικής ιστορίας θεωρείται το 325, όταν ο

Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Α’ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια.

(209).

Πριν από αυτό όμως, είχε υπάρξει υποστήριξη των χριστιανών από τον

αυτοκράτορα, στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό. Υπήρξαν κι άλλοι

αυτοκράτορες – υπερασπιστές του χριστιανισμού, μέχρι την τσαρική

Ρωσία,υπήρξαν και άλλες Σύνοδοι.

Επίσης, τα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας θα γίνουν ανεξάντλητες

πηγές έμπνευσης και σχολιασμού από τους μεταγενέστερους.

Η εθνική θρησκεία δέχεται καίρια πλήγματα από την εξουσία και

περνάει στο περιθώριο.

Ο Γαλέριος, το 311 λίγο πριν πεθάνει, παύει το Μεγάλο Διωγμό των

χριστιανών, με διάταγμα που τους αναγνωρίζει το δικαίωμα της

λατρείας.

Ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος, Ρωμαίοι συγκύριοι, συναντώνται το

313 στα Μεδιολάνα και αποφασίζουν να συνεχίσουν τη βούληση του

Γαλέριου.

Πλέον, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας συνδέεται με τη χριστιανική θρησκεία,

που καθίσταται μια από τις επιτρεπόμενες θρησκείες των Ρωμαίων.

Λίγο αργότερα, η Εκκλησία αναλαμβάνει ρόλο στις πολιτικές

αποφάσεις και εξελίξεις.

Ο Κωνσταντίνος δείχνει εύνοια στο χριστιανισμό, χτίζει εκκλησίες,

αναμιγνύεται συχνότερα στα εκκλησιαστικά θέματα και συγκαλεί το

325 την Α’ Οικουμενική Σύνοδο.

2

Page 3: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Η εκατέρωθεν αυτή ανάμιξη (210) δημιουργεί προβλήματα στη

βυζαντινή κοινωνία. Η αίρεση έλαβε και πολιτικές διαστάσεις,

φτάνοντας σε σημείο να διώκονται άνθρωποι ακίνδυνοι πολιτικά από το

κράτος.

Καισαροπαπισμός : η ανάμιξη της κοσμικής εξουσίας στα

εκκλησιαστικά πράγματα. Υπήρξε μόνιμο πρόβλημα του Βυζαντίου.

2.1.2. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ

ΣΥΝΟΔΟΙ

Το κεντρικό πρόβλημα που απασχολεί την εκκλησία και μαζί την

κεντρική εξουσία είναι οι έριδες γύρω από το δόγμα, η αλήθεια μιας

αντίληψης όσον αφορά τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Τριάδας

(Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα) ή η σχέση μεταξύ τους.

Οι έριδες προϋπήρχαν, όμως ο Κωνσταντίνος ασχολείται με αυτές τον

4ο αι., κάτι που συνεχίζεται με όλους τους αυτοκράτορες.

Η ανώτατη κοσμική αρχή προσπαθεί να εξομαλύνει την κρίση, σπανίως

όμως το καταφέρνει.

Οι δογματικές έριδες έχουν δύο αφετηρίες.

1. την έννοια της μιας και καθολικής πίστης, η μοναδικότητα της

ορθοδοξίας. Ως εξ αποκαλύψεως αλήθεια, ο χριστιανισμός δεν επιτρέπει

πολυφωνίες.

2. την υιοθέτηση της ελληνικής παιδείας από τους χριστιανούς και την

καλλιέργεια της ρητορικής και της φιλοσοφίας, που δίνουν νέο

πρόσωπο στη χριστιανική σκέψη. Ο μορφωμένος της εποχής έπρεπε να

γνωρίζει την τέχνη του λέγειν και του διαλέγεσθαι. Οι θεολογικές

διαμάχες του Βυζαντίου ξεκινούσαν συχνά από προβλήματα ερμηνείας

λέξεων ή γλώσσας.

3

Page 4: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Για την εποχή εκείνη, η θεολογία ήταν χώρος συγκρούσεων με

συγκεκριμένη προβληματική και προεκτάσεις. Οι σπουδαιότερες

κοινωνικές συγκρούσεις είχαν να κάνουν με θρησκευτικά ζητήματα. Ο

Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει πως στην αγορά της Κωνσταντινούπολης,

συζητιόνταν σοβαρά δογματικά ζητήματα.

ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΔΟΙ

1. Οικουμενική Σύνοδος είναι ένα συνέδριο εκκλησιαστικών εκπροσώπων

από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας.

2. Συνέρχονται μετά από πρόταση του αυτοκράτορα και χρησιμοποιούν

κρατικά μεταφορικά μέσα.

3. Κινητοποιούνταν επίσης και το δημόσιο ταχυδρομείο, έτσι ώστε η

προσέλευση να είναι μεγάλη και αντιπροσωπευτική.

4. Η διάρκειά της μπορεί να φτάσει και το ένα έτος, με ενδιάμεσες

συνεδρίες για κάθε ζήτημα ξεχωριστά.

5. Η Σύνοδος λειτουργεί όπως ένα αστικό δικαστήριο. Κάθε

ενδιαφερόμενος προσκομίζει τις αποδείξεις του (συνήθως κείμενα της

Αγίας Γραφής ή των Πατέρων) ακολουθεί συζήτηση και στο τέλος η

Σύνοδος αποφασίζει σχετικά με το θέμα. Όλα δημοσιεύονται (212) στα

πρακτικά.

6. Συχνά η Σύνοδος θεσπίζει κανόνες για θέματα κανονικού, πειθαρχικού

δικαίου και κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι αποφάσεις μιας Συνόδου

είναι συνήθως αναμενόμενες.

4

Page 5: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.3. Α’ & Β’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ

Ο Κωνσταντίνος θέλησε κάποια στιγμή να επισκεφθεί τους Αγίους

Τόπους και να βαπτισθεί στον Ιορδάνη, αλλά εγκατέλειψε την ιδέα,

καθώς η εκεί εκκλησία βρισκόταν σε αναταραχή.

Με κέντρο την Αλεξάνδρεια, η θεολογική διαμάχη του επισκόπου

Αλέξανδρου και του πρεσβύτερου Άρειου, είχε εξαπλωθεί.

Τότε ο αυτοκράτορας αποφάσισε να συγκαλέσει την Α’ Οικουμενική

Σύνοδο στη Νίκαια της Βιθυνίας, που θα έλυνε αυτά τα προβλήματα.

Η έναρξη έγινε στις 20 Μαΐου 325 με πρόεδρο τον ίδιο και την

παρουσία 318 επισκόπων.

Ο Άρειος κήρυττε πως ο Υιός του Θεού δεν είναι ίσος του, αλλά

δημιούργημά του. Η Σύνοδος καταδίκασε τη διδασκαλία αυτή και

διακήρυξε το ομοούσιο μεταξύ Πατρός και Υιού. Στη Νίκαια εκδόθηκε

το Σύμβολο της Πίστεως το οποίο συμπληρώθηκε στην Β’

Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381, όπου

καθιερώθηκε η επίσημη ομολογία πίστης της εκκλησίας.

Ο Αρειανισμός πάντως συνεχίστηκε (213) οπαδοί του μάλιστα ήταν οι

αυτοκράτορες Κωνστάντιος και Ουάλης. Ήταν η πρώτη τριαδολογική

αίρεση που ονομάστηκε έτσι γιατί αναφέρεται στη σχέση μεταξύ των

προσώπων της Αγίας Τριάδας.

Αντίστοιχο πρόβλημα, αν και μικρότερο, δημιούργησε ο επίσκοπος

Κων/λεως Μακεδόνιος που κήρυττε πως και το Άγιο Πνεύμα ήταν

δημιούργημα του Πατρός. Και αυτός καταδικάστηκε -όπως και άλλες

συναφείς αιρέσεις- από τη Β’ Οικουμενική Σύνοδο, που συγκάλεσε ο

Θεοδόσιος Α’ στην Κωνσταντινούπολη το 381.

Επί βασιλείας του Θεοδόσιου Α’ ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη

κρατική θρησκεία, το 392, και οι οπαδοί των αιρέσεων μπαίνουν στο

περιθώριο. Πολλοί, εξακολουθούν να επιβιώνουν ανά τους αιώνες.

5

Page 6: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.4. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ

Ο μοναχισμός ήταν ένα κίνημα που επηρέασε σημαντικά τις αντιλήψεις

των Βυζαντινών και επέζησε ως τις μέρες μας. Άνθησε τον 4ο αι. είχε

όμως αρχαιότερες καταβολές. Η κοινή, αυστηρή ζωή των χριστιανών

και η αναχώρηση από τον κόσμο των ανθρώπων ήταν γνωστά

φαινόμενα, ιδιαίτερα στην Αίγυπτο που θεωρείται κοιτίδα του

μοναχισμού.

Ο μοναχισμός ήταν κίνημα λαϊκών, κι όχι μοναχών, που αποζητούσαν

τη χαμένη αθωότητα των αποστολικών χρόνων. Άνθρωποι από διάφορα

κοινωνικά στρώματα άφησαν τη ζωή τους για να αποσυρθούν στην

έρημο. Αργότερα, κάποιοι αυτοκράτορες τελείωσαν τη ζωή τους ως

μοναχοί (Μιχαήλ Α’ Ραγκαβές, Ιωάννης ΣΤ’ Κατακουζηνός).

Ερημίτες μαρτυρούνται στην Αίγυπτο από τα μέσα του 3ου αι.

Αντώνιος : (214) θεωρείται πατέρας του μοναχισμού. Έζησε το

μεγαλύτερο μέρος της ζωής του απομονωμένος, με νηστεία και

προσευχή. Ο αντί Αρειανιστής πατριάρχης Αλεξάνδρειας Αθανάσιος,

έγραψε τη βιογραφία του.

Παχώμιος : θεωρείται ο ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού. Υπήρξε

κατώτερος αξιωματικός, που μαθήτευσε σε ασκητή και οργάνωσε με

στρατιωτικό σχεδόν τρόπο το πρώτο μοναστικό κοινόβιο, στην Αίγυπτο.

Η προσευχή και το τραπέζι είχαν υποχρεωτική συμμετοχή, ενώ κάθε

μοναχός είχε ένα συγκεκριμένο -συνήθως χειρονακτικό- διακόνημα. Ο

άξονας ήταν η υπακοή στον ηγούμενο.

Ο αναχωρητισμός και ο κοινοβιακός μοναχισμός επεκτάθηκαν στην

Παλαιστίνη, τη Συρία και τη Μικρά Ασία. Ιδρύθηκαν οι λαύρες,

μοναστήρια με χαλαρότερη ζωή. Στη Συρία, από τον 5ο αι.,

εμφανίστηκαν οι στυλίτες, ακραία μορφή μοναχισμού όπου ο μοναχός

περνούσε τη ζωή του πάνω σε στύλο.

6

Page 7: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Ο Μέγας Βασίλειος, υποστηρικτής του μοναχικού βίου, θέσπισε

κανόνες που απέρριπταν τον αναχωρητισμό, μείωνε τον αριθμό των

μοναχών για τα κοινόβια και συμφιλίωνε το μοναχισμό με τις πόλεις.

2.1.5.ΟΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΈΡΙΔΕΣ ΤΟΥ 5 ου αι.

Τον 5 ο αι. τα προβλήματα της Εκκλησίας αφορούν τη σχέση θείας και

ανθρώπινης φύσης του Χριστού.

Ο πατριάρχης Νεστόριος θεωρεί πως η θεότητα έχει επιλέξει ως δοχείο

της τον άνθρωπο Χριστό. Η Μαρία δεν είναι Θεοτόκος αλλά

Χριστοτόκος. Αντίθετος με αυτό είναι ο επίσκοπος Αλεξανδρείας

Κύριλλος. Ο Νεστόριος ηττήθηκε στην Γ’ Οικουμενική Σύνοδο της

Εφέσου, το 431, που ήταν η αφετηρία για τη λατρεία της Παναγίας στην

ανατολική Μεσόγειο. Κέντρο των Νεστοριανών έγινε η Έδεσσα της

Συρίας.

Οι Αλεξανδρινοί έφεραν μια νέα διδασκαλία. Θεωρούσαν πως οι δύο

φύσεις του Χριστού συνενώθηκαν σε μια, τη θεία. Οι μονοφυσίτες

υπερτιμούσαν το θείο παράγοντα στο Χριστό. Η Ρώμη και η Κων/λη

αντιτάθηκαν. Στη Δ’ Οικουμενική Σύνοδο που συγκάλεσε ο

Μαρκιανός, διατυπώθηκε το δόγμα των δύο τέλειων, αδιαίρετων και

ασυγχύτων φύσεων του Χριστού, ενώ καταδικάστηκαν ο

μονοφυσιτισμός και ο νεστοριανισμός.

Η Δ’ Οικουμενική Σύνοδος, ήταν η πολυπληθέστερη, οι αποφάσεις της

όμως, διεύρυναν το χάσμα ανάμεσα στο βυζαντινό κέντρο και τις

ανατολικές επαρχίες. Η Συρία προχώρησε στο μονοφυσιτισμό. Έτσι, η

βυζαντινή θεολογία ξέφυγε από την ανατολική πνευματικότητα κι έκανε

κέντρο της την πρωτεύουσα.

Επειδή κι άλλες περιφέρειες έδειξαν διάθεση αποσκίρτησης, η κεντρική

βυζαντινή εξουσία προσπάθησε να αποκαταστήσει τη θρησκευτική 7

Page 8: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ενότητα, με τα αντίθετα όμως αποτελέσματα. Ο αυτοκράτορας Ζήνων

δημοσιεύει το Ενωτικόν, που προσπαθεί να ικανοποιήσει τις δύο

πλευρές, δημιουργεί όμως τρεις τάσεις:

1. τους διφυσίτες,

2. τους μονοφυσίτες και

3. τους ενωτικούς.

Πολέμιος του ενωτικού ήταν ο πάπας Φήλιξ, που αντιπαρατέθηκε τόσο

ώστε να προκύψει το πρώτο σχίσμα, διάρκειας 30 ετών, 484-518.

Τέλος, ο 28 ος κανόνας της Δ’ Οικουμενικής Συνόδου αναγνώριζε

πλήρη ισοτιμία ανάμεσα στους επισκόπους της Νέας και Πρεσβύτερης

Ρώμης και στάθηκε η αφετηρία του ανταγωνισμού μεταξύ των δύο

αυτών κέντρων.

2.1.6.Ο ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Η Ε’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ.

Ο Ιουστινιανός υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ορθοδοξίας.

Επιδόθηκε σε αγώνα κατά των ετερόδοξων και προσπάθησε να επιβάλει

θρησκευτική ομοιομορφία.

Στον Ιουστινιάνειο (216) Κώδικα ορίζεται πως όσοι δεν ακολουθούν

την καθολική και αποστολική εκκλησία, δε μπορούν να γίνουν κρατικοί

υπάλληλοι, να λάβουν οποιοδήποτε αξίωμα ή να προσηλυτίσουν. Εκτός

από την αφαίρεση του δικαιώματος να διδάσκουν οι εθνικοί, ο

αυτοκράτορας έκλεισε και την Πλατωνική Ακαδημία των Αθηνών.

Οι μονοφυσίτες όμως κυριαρχούσαν στις ανατολικές επαρχίες και αφού

δεν κατάφερε να συμβιβάσει τα πράγματα, ο Ιουστινιανός ενίσχυσε την

ορθόδοξη Ρώμη.

Στην Ε’ Οικουμενική Σύνοδο που έγινε το 553 στην

Κωνσταντινούπολη, καταδικάστηκαν τα Τρία Κεφάλαια, δηλαδή τα

κείμενα του Θεόδωρου Μοψουεστίας ως ύποπτα για νεστοριανισμό,

8

Page 9: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

και τα κείμενα του επισκόπου Κύρου, και του Ίβα Εδέσσης που

στρέφονταν κατά του Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Έτσι το χάσμα

διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο.

2.1.7. Η ΜΟΝΟΘΕΛΗΤΙΚΗ ΈΡΙΔΑ

Η αντίθεση μεταξύ Κωνσταντινούπολης και ανατολικών επαρχιών, που

έλαβε τεράστιες διαστάσεις μετά την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο, το 451,

στην Χαλκηδόνα, θα συνεχιστεί και τον 7ο αι.

Μονοθελητισμός : η νέα διδασκαλία που προσπάθησε να συγκεράσει

τις διαφορές ανάμεσα στους μονοφυσίτες και στους Χαλκηδόνιους,

λέγοντας πως υπάρχει ένα μόνο θέλημα του Χριστού. Έδωσε αφορμή

για νέα αντιπαράθεση.

Ο πάπας Μαρτίνος συγκαλεί το 649 στη Ρώμη τη Σύνοδο του

Λατερανού, που καταδικάζει τα διατάγματα των Βυζαντινών

αυτοκρατόρων που υποστήριζαν τα νέα δόγματα.

Η θρησκευτική κρίση του 7ου αι.. θα κλείσει με την ΣΤ’ Οικουμενική

Σύνοδος γίνεται στην Κων/λη το 680-681 η, που κηρύττει ως ορθόδοξο

το δόγμα των δυο θελήσεων και ενεργειών του Χριστού.

Ο Ιουστινιανός Β’, συγκαλεί νέα Σύνοδο, την Πενθέκτη (ή η εν

Τρούλλω σύνοδος). Εκεί συμπληρώθηκαν τα δόγματα (217) της Ε’ και

ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου. Ρυθμίζονται διάφορα εκκλησιαστικά

ζητήματα, καταδικάζονται κάποια ειδωλολατρικά έθιμα που είχαν

επιβιώσει μέχρι τότε και διατυπώνονται πολλές από τις αντίθετες

αντιλήψεις δυτικής και ανατολικής Εκκλησίας.

9

Page 10: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.8. Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

Θεωρείται πως οι διαμάχες του δόγματος τελειώνουν τον 7ο αι.

Προκύπτει όμως νέο πρόβλημα: η εικόνα.

Από τον 6ο αι. η εικόνα αρχίζει να αποκτά ιδιαίτερο ρόλο στη λατρεία

της Ανατολής και για αρκετά χρόνια η εικονομαχία ήταν το κύριο

δόγμα της βυζαντινής εξουσίας. Η εικονομαχία είχε σημιτικές

καταβολές.

Η υιοθέτησή της από τον Λέοντα Γ’, σχετιζόταν με τα δεινά που

έπλητταν την αυτοκρατορία και θεωρήθηκαν θεϊκή τιμωρία για την

εικονολατρία – ειδωλολατρία των πιστών. Για να κατευνάσει τη θεία

οργή ο Λέων απέσυρε από την πύλη Χαλκή των ανακτόρων την εικόνα

του Χριστού και η εικονομαχία γίνεται η πολιτική της αυλής.

Αντίπαλος των εικονομάχων στάθηκε ο μοναχός Ιωάννης

Δαμασκηνός. Συνέγραψε τρεις λόγους Υπέρ των Εικόνων, όπου η

απεικόνιση του Χριστού συνδεόταν με το δόγμα της ενσάρκωσης.

Ο Κωνσταντίνος Ε’, γιός του Λέοντα, έγινε φανατικός διώκτης των

εικονολατρών. Συγκάλεσε Σύνοδο στην Ιερεία του Βοσπόρου και

επικύρωσε τις απόψεις του (218). Εκεί έλαβαν μέρος 388 επίσκοποι που

καταδίκασαν τους απολογητές της εικόνας και απαγόρευσαν τη λατρεία

τους.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την καλλιέργεια μιας ανεικονικής τέχνης, με

βασικό σύμβολο το σταυρό, καθώς και το διωγμό των εικονόφιλων.

Ο διωγμός αυτός κορυφώθηκε το 760 και είχε ως θύματα τους

μοναχούς. Πολλά μοναστήρια έκλεισαν, μοναχοί απέταξαν το σχήμα

τους δια της βίας, ενώ ο άγιος Στέφανος ο Νέος βρήκε βίαιο θάνατο. Η

πρώτη φάση της εικονομαχίας ήταν βασικά μοναχομαχία.

10

Page 11: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.9. Η ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ Η ΔΕΥΤΕΡΗ

ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

Ο Λέων Δ’ και κατόπιν η γυναίκα του, Ειρήνη η Αθηναία έδωσαν τέλος

στο θέμα, απορρίπτοντας την εικονομαχία, με την Ζ’ Οικουμενική

Σύνοδο στη Νίκαια το 787.

Πρόεδρος ήταν ο πατριάρχης Κων/λεως Ταράσιος και συμμετείχαν 350

επίσκοποι και μεγάλος αριθμός μοναχών. Η Σύνοδος υπογράμμισε πως

η προσκύνηση δεν αναφέρεται στην εικόνα αυτή καθαυτή, αλλά στο

εικονιζόμενο ιερό πρόσωπο. Επίσης, δε σχετίζεται με τη λατρεία που

αποδίδεται αποκλειστικά στο Θεό. Η Σύνοδος αυτή, είναι η τελευταία

που αναγνωρίζει η ανατολική εκκλησία.

Στη Νίκαια επίσης, θριαμβεύει ο μοναχισμός, ιδιαίτερα ο κοινοβιακός.

Αρκετοί αριστοκράτες γίνονται ηγούμενοι, έτσι ο μοναχισμός ανακτά

την αίγλη και τη δύναμή του, μέχρι την ίδρυση του Αγίου Όρους το 963.

Η εικονομαχία επανέρχεται 30 χρόνια αργότερα από τον Λέοντα Ε’ τον

Αρμένιο. Ακολουθεί η Σύνοδος της Αγίας Σοφίας το 815 που

επαναφέρει σε ισχύ τη Σύνοδο της Ιερείας, τις διώξεις και τις εξορίες

πολλών εικονόφιλων. (219) Ουσιαστικά λήγει με το θάνατο του

εικονομάχου αυτοκράτορα Θεόφιλου το 842.

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και ο πατριάρχης Μεθόδιος

αναλαμβάνουν να αποκαταστήσουν τις εικόνες, η πολιτεία υποτάσσει

την εκκλησία στην εξουσία της και η ελληνορωμαϊκή παράδοση δεν

υποκύπτει στην ασιατική ανεικονική αντίληψη.

Η εκκλησία διατυπώνει το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας, που

μνημονεύει τους νικητές της πίστης, καταδικάζει τους αιρετικούς και

δηλώνει πως έφτασε ο καιρός για σταθερότητα.

11

Page 12: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.10.ΑΠΟ ΤΟ ΦΩΤΙΟ ΕΩΣ ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΣΧΙΣΜΑ (1054)

Η γλώσσα, οι πολιτικές προστριβές και οι λειτουργικές διαφορές,

αποξένωσαν την ελληνική Ανατολή από τη λατινική Δύση κι έγιναν το

πρώτο σχίσμα μετά την εικονομαχία.

Φώτιος: ένθερμος υποστηρικτής της ανατολικής Εκκλησίας και

παράδοσης και εμπνευστής της πολιτιστικής της εξάπλωσης στους

Σλάβους.

Η ανάληψη του πατριαρχικού θρόνου από το Φώτιο, δημιούργησε

αντιπαλότητα μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρώμης. Όταν ο πάπας

διεκδίκησε τη βουλγάρικη εκκλησία, η κρίση μεγάλωσε. Λίγο πριν

καθαιρεθεί, ο Φώτιος συγκάλεσε Σύνοδο όπου καταδικάστηκε η

διδασκαλία για την «και εκ του υιού» εκπόρευση του Αγ. Πνεύματος,

το γνωστό filioque. Αυτή η καταδίκη της Ρώμης ονομάστηκε Φώτιο

Σχίσμα.

Ο Φώτιος, ιδιαίτερα μορφωμένος εξέφρασε το βυζαντινό ουμανισμό,

το ενδιαφέρον δηλαδή των βυζαντινών λόγιων για τα έργα της

κλασσικής και ελληνιστικής αρχαιότητας. Κορυφώνεται την εποχή των

Μακεδόνων που είναι μια εποχή όπου υπάρχουν καλές και

διπλωματικές σχέσεις με τη Ρώμη. Οι σχέσεις αυτές διαταράσσονται

οριστικά το 1056.

Οι λόγοι του σχίσματος ήταν (220)

1. το filioque και

2. η διαφορετική αντιμετώπιση θεμάτων όπως η νηστεία, ο γάμος

των ιερέων κ.α.

Η ένταση ήρθε όταν ο πάπας Λέων Θ’ αφορίζει τον πατριάρχη

Μιχαήλ Κηρουλλάριο. Ο αφορισμός ανταποδίδεται σε Σύνοδο της

Κωνσταντινούπολης. Από εκεί και πέρα, η συνεχής παρουσία Βενετών

ή Σταυροφόρων στο βυζαντινό χώρο θα διευρύνει το ρήγμα.

12

Page 13: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

2.1.11.ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ

Η μόνιμη διαμάχη που συνταράσσει το Βυζάντιο κατά την ύστερη

περίοδο (1204-1453) είναι η επανένωση ή όχι με τη λατινική Εκκλησία.

Οι αυτοκράτορες και αρκετοί λόγιοι είναι φιλενωτικοί, η πλειοψηφία

του λαού και του κλήρου, ανθενωτικοί.

Οι Παλαιολόγοι με δύο προσπάθειες, τις Συνόδου της Λυών, το 1274,

και της Φεράρας – Φλωρεντίας, το 1438/9, δεν κατάφεραν κάτι.

Ησυχαστική θεωρία : η παράδοση των μοναχών της Ανατολής, που

αποσείοντας κάθε κοσμική φροντίδα αποβλέπουν μονάχα στην ένωση

και θέα του θεού. Με την επίκληση του Ιησού στην προσευχή, ο

προσευχόμενος έφτανε στην πλήρη συγχρονισμό αναπνοής και

προσευχής, και από κει στη θέα του ακτίστου φωτός, που εμφανίστηκε

στο όρος Θαβώρ κατά τη μεταμόρφωση του Χριστού.

Ο δυτικός λόγιος μοναχός Βαρλαάμ ο Καλαβρός ήταν βασικός

πολέμιος αυτού του κινήματος (221) και κατήγγειλε το μυστικισμό των

αγιορειτών ως σκοτεινή δεισιδαιμονία.

Εναντίον του κινήθηκε ο Γρηγόριος Παλαμάς που κήρυττε την

ανθρώπινη δυνατότητα να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ υπερβατικού και

εγκόσμιου.

Μετά από διάφορες μάχες, ο ησυχασμός αναγνωρίζεται, το Βυζάντιο

επιστρέφει στις εκκλησιαστικές του ρίζες και ο μοναχισμός νικά για μια

ακόμη φορά.

13

Page 14: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Η πρώιμη βυζαντινή περίοδος χαρακτηρίζεται από έριδες και αιρέσεις, με την

ενεργή ανάμιξη της αυτοκρατορικής εξουσίας. Η τελευταία μεγάλη

ενδοβυζνατινή θρησκευτική σύγκρουση είναι αυτή της εικονομαχίας. Κατόπιν,

με την αντίθεση πατριάρχη και πάπα, οδηγούμαστε στο σχίσμα του 1054 που

διχάζει τους Βυζαντινούς.

ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ 1η

Α’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΝΙΚΑΙΑ 325 ΑΡΕΙΑΝΙΣΜΟΣΒ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 381 ΜΑΚΕΔΟΝΙΟΣΓ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΕΦΕΣΟΣ 431 ΝΕΣΤΟΡΙΑΝΙΣΜΟΣΔ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΧΑΛΚΗΔΟΝΑ 451 ΝΕΣΤΟΡΙΑΝΙΣΜΟΣ

ΜΟΝΟΦΥΣΙΤΙΣΜΟΣΕ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 553 ΜΟΝΟΦΥΣΙΤΙΣΜΟΣ

ΤΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑΣΤ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 680/1 ΜΟΝΟΘΕΛΗΤΙΣΜΟΣΖ’ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΝΙΚΑΙΑ 787 ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 2 η

14

Page 15: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ΕΝΩΤΙΚΟΝ Διάταγμα του Ζήνωνα για το συγκερασμό των απόψεων

μονοφυσιτών και Ορθοδόξων.ΚΗΡΟΥΛΛΑΡΙΟΣ Πατριάρχης Κων/πολης, υπεύθυνος για το Σχίσμα 1054

ΤΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ Καταδικάστηκαν στην Ε’ Σύνοδο του Ιουστινιανού στην

Κων/πολη. 1ο υπέρ νεστοριανισμού, 2ο και 3ο κατά

Κυρίλλου ΑλεξανδρείαςΠΑΝΘΕΚΤΗ Σύνοδος η εν τρουλέω, συμπλήρωσε δογματικούς όρους Ε’

και ΣΤ’.ΣΥΝΟΔΙΚΟΝ ΤΗΣ

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Ζ’ Σύνοδος, ήττα εικονομαχίας, μνημονεύει τους νικητές

της πίστης και καταδικάζει τους αιρετικούςΒΑΡΛΑΑΜ Ο

ΚΑΛΑΒΡΟΣ

Δυτικός λόγιος μοναχός πολέμιος του ησυχασμού

ΛΕΩΝ Γ’ Ο

ΙΣΑΥΡΟΣ

Πρώτος εικονομάχος αυτοκράτορας

ΠΑΧΩΜΙΟΣ Ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού

ΝΕΣΤΟΡΙΟΣ Πατριάρχης Κων/πολης, μιλούσε για Χριστοτόκο κι όχι

θεοτόκο ΜαρίαΛΥΩΝ Σύνοδος όπου οι Παλαιολόγοι επιχείρησαν να ενώσουν

ανατολική και δυτική Εκκλησία

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 7 η : ενεργό συμμετοχή είναι ο μοναχισμός στην

εικονομαχική (8ος – 9ος αι.) και στην ησυχαστική (14ος αι.) έριδα. Οι μοναχοί

θεωρήθηκαν παραδοσιακοί υποστηρικτές των εικονολατρικών απόψεων και γι’

αυτό η έριδα ονομάστηκε και μοναχομαχία. Επίσης κύριοι εκφραστές του

ησυχαστικού κινήματος κατά την ύστερη φάση του θεωρήθηκαν οι μοναχοί

του Αγίου Όρους.

2.2. ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ

ΒΥΖΑΝΤΙΟ (225)

Πηγές για τη βυζαντινή εκκλησιαστική ζωή και ιστορία:

15

Page 16: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

1. Αγιολογικά κείμενα

2. Εκκλησιαστική ιστοριογραφία

3. Μοναστηριακά τυπικά

Και τα τρία πρωτοεμφανίστηκαν στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο.

2.2.1. ΤΑ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (226)

Πρόκειται για κείμενα σχετικά με τη ζωή, τη διδασκαλία και τις

δραστηριότητες των αγίων.

1. Μαρτύρια : δραματικές αφηγήσεις των δοκιμασιών που υφίστανται

χριστιανοί από αλλόθρησκους ή αιρετικούς για χάρη της πίστης τους.

2. Εγκώμια : πανηγυρικοί λόγοι, που αντλούν από το μαρτύριο ή το βίο

ενός αγίου, και διέπονται από τους κανόνες και τις επιταγές της

ρητορικής.

3. Βίοι Αγίων : βιογραφίες ιερών προσώπων που καταγράφουν τη

θαυμαστή επίγεια πολιτεία τους. Συνήθως γράφονται από το μαθητή του

βιογραφούμενου, αλλιώς από λόγιο κατά παραγγελία, με σκοπό τη

διάσωση των θαυμαστών πραγμάτων που έκανε και τη διάδοση της

λατρείας του.

4. Συλλογές Θαυμάτων : μικρές ιστορίες θεραπείας ή σωτηρίας ανθρώπων

ύστερα από την επέμβαση ενός αγίου. Κέντρο τέτοιων πράξεων μπορεί

να είναι ένα προσκύνημα, ναός ή μονή, στην πόλη ή στην ύπαιθρο.

5. Αποφθέγματα των Πατέρων της Ερήμου - Ψυχωφελείς ιστορίες :

προέρχονται από την έρημο (Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Συρία), και είναι

σύντομα, αφηγηματικά κείμενα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα.

Τα αποφθέγματα συγκεντρώθηκαν σε συλλογές που

ονομάζονται Πατερικά ή Γεροντικά από μαθητές ονομαστών

αναχωρητών της ύστερης αρχαιότητας

16

Page 17: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Οι ψυχωφελείς ιστορίες σώζονται ως αυτόνομα κείμενα στα

χειρόγραφα.

Οι Βίοι μοναχών αγίων, τα αποφθέγματα των Πατέρων και οι

ψυχωφελείς ιστορίες αποτελούν το βασικό υλικό μας για τη μελέτη του

αναχωρητικού και μοναστικού βίου.

Για να σκιαγραφήσουμε τη ζωή των ασκητών και των μοναχών της

ερήμου υπάρχουν κείμενα που ονομάζονται λογοτεχνία της ερήμου.

Η πλουσιότερη πηγή για την καταγραφή της ζωής τόσο των μοναχών

και γενικά ανθρώπων της Εκκλησίας όσο και λαϊκών είναι οι βίοι.

2.2.2. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ (227)

Γεννήθηκε από τον Ευσέβιο, επίσκοπο Καισαρείας ως αντίδραση στην

εθνική ιστοριογραφία.

Είχε αντικείμενο όλα τα γεγονότα και τις καταστάσεις που σημαδεύουν

το χριστιανικό κόσμο, διωγμοί, σύνοδοι, συγκρούσεις «ορθοδόξων» και

αιρετικών, το κίνημα του αναχωρητισμού.

Αφηγηματικός άξονας ήταν οι πράξεις των ευσεβών αυτοκρατόρων που

ευνόησαν το χριστιανισμό και στόχος της, η απόδειξη της

παντοδυναμίας του Θεού.

Παρ’ όλη τη συχνή έλλειψη αντικειμενικότητας μας δίνουν πολύτιμες

πληροφορίες για τη λατρευτική ζωή των χριστιανών, το ρόλο των

επισκόπων, τον τρόπο ζωής των μοναχών ή τις συγκρούσεις εθνικών και

χριστιανών.

2.2.3. ΤΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΑ ΤΥΠΙΚΑ

Μοναστηριακά Τυπικά: τα καταστατικά λειτουργία κοινοβιακών μονών

στο Βυζάντιο.

Σημαντική πηγή για τη μελέτη του τρόπου ζωής στα μοναστικά

κοινόβια αποτελούν τα κτητορικά Τυπικά. 17

Page 18: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Συγγραφείς τους ήταν οι κτήτορες ή ιδρυτές μονών που ήθελαν να τους

δώσουν νομική υπόσταση και εσωτερικό κανονισμό, σύμφωνα με την

προσωπικότητά τους.

Τα Τυπικά αναφέρουν λεπτομέρειες εκτός από την καθημερινότητα

ενός βυζαντινού μοναστηριού, τα ήθη και τα έθιμα ολόκληρης της

βυζαντινής κοινωνίας, είδη διατροφής, τρόποι υγειονομικής περίθαλψης

Σώζονται 60, με σημαντικότερα :

1. του αγίου Σάββα, ιδρυτή της ομώνυμης λαύρας στην

Παλαιστίνη τον 6ο αι. με σχεδόν αποκλειστικά λειτουργικό

περιεχόμενο

2. του αγίου Θεόδωρου Στουδίτη, που συντάχθηκε στις αρχές του

9ου αι. αποτέλεσε πρότυπο ακόμη και για ρωσικά μοναστήρια

3. της μονής της Ευεργέτιδος στην Κων/λη, πλούσιο σε

πληροφορίες.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 9 η : στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, τον 4ο αι.,

εμφανίστηκαν λογοτεχνικά είδη άγνωστα έως τότε στον ελληνορωμαϊκό

κόσμο: διάφορα αγιολογικά κείμενα, η εκκλησιαστική ιστοριογραφία και τα

μοναστηριακά Τυπικά. Σκοπός: τα κείμενα αυτά όχι μόνο καταγράφουν το

παρόν και το παρελθόν του χριστιανικού κόσμου αλλά με τα παραδείγματα που

συγκεντρώνουν αποτελούν έναν οδηγό ζωής για τους πιστούς.

2.3. Ο ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΑΣΚΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΈΡΗΜΟ (229)

2.3.1. ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΧΩΡΗΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

Ο μοναχισμός, θεωρείται κίνημα κατά της εκκοσμίκευσης της

Εκκλησίας, έκφραση αποδοκιμασίας ενός χριστιανισμού που

18

Page 19: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

εδραιώνεται με την υποστήριξη του κράτους (230), τάση επιστροφής

στον τρόπο ζωής των πρώτων χριστιανών και τη διδασκαλία του

Χριστού για την πτωχεία και την αποταγή του κόσμου.

Ήδη, από τον 4ο αι. ο μοναχός ήταν αναγνωρισμένη μορφή στην

Αίγυπτο. Εκεί άκμασε ένα κίνημα που περιφρονεί την κοινωνική ζωή

και τον πολιτισμό. Τα κίνητρα όσων άφησαν τα εγκόσμια για να

κατοικήσουν στην έρημο μπορεί να ήταν απλά η απαλλαγή από φόρους

και υποχρεώσεις. Ή, μια βαθύτερη εσωτερική αγωνία λόγω της

ευρύτερης κρίσης της εποχής.

Η έξοδος από τον κόσμο, διαμόρφωσε έναν τρόπο ζωής ιδιαίτερο και

συχνά ακραίο.

Αντίθετα με άλλα αναχωρητικά κινήματα, αυτό του χριστιανισμού

γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση, μέσα από προφορικές και γραπτές πηγές. Οι

πιο ονομαστοί προσκυνητές που κατέγραψαν τις εμπειρίες τους είναι ο

Παλλάδιος, που το 420 έγραψε τη Λαυσαϊκή Ιστορία και ο Ιωάννης

Μόσχος, που γύρω στο 620 έγραψε το Λειμωνάριον.

2.3.2. ΟΙ ΆΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

«ΕΡΗΜΩΝ»

Η Αίγυπτος ήταν η χώρα που δέχτηκε το μεγαλύτερο αριθμό μοναχών.

Ο λαός της (231) έχει αναπτυγμένη θρησκευτικότητα – έως

φανατισμού, και κατά καιρούς υπέστη διωγμούς (αρειανισμός,

μονοφυσιτισμός, διωγμοί εθνικών στην Αλεξάνδρεια.

Λόγω του αντίξοου κλίματος, οι Αιγύπτιοι ήταν ανθεκτικοί στις φυσικές

δυσκολίες και θεωρούνται απόλυτα υγιείς, κάτι που χαρακτηρίζει τη

χώρα με την έντονη όσο πουθενά αλλού αντίθεση μεταξύ ερήμου και

πολιτισμένου κόσμου. και η διαφορά μεταξύ της εύφορης χώρας και της

ερήμου ήταν ιδιαίτερα έντονη.

Ο άνθρωπος της εποχής, ένιωθε ελάχιστη απόσταση μεταξύ πόλης και

πραγματικής ή μεταφορικής ερήμου. Πλήθος ανδρών και γυναικών, με 19

Page 20: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

υψηλά ή ταπεινά κίνητρα προσπάθησαν να απομονωθούν σε μέρη που

δεν είχε αγγίξει ο πολιτισμός. Οι περισσότεροι ήταν Κόπτες χωρικοί,

συνηθισμένοι στις κακουχίες.

Ο αναχωρητισμός διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές, όπως Παλαιστίνη

και Συρία. Μεγάλη προσέλευση από ποικίλους ανθρώπους

παρατηρήθηκε στην Παλαιστίνη, στην έρημο της Ιουδαίας.

Στη Συρία, περιβάλλον πιο φιλικό, οι ασκητές δεν απομονώθηκαν ποτέ

πλήρως. Το ίδιο συνέβη στη Μ. Ασία και την Ελλάδα.

2.3.3. Η ΕΝΔΙΑΙΤΗΣΗ (232)

Στην Άνω (νότια) Αίγυπτο, μια καλύβα ήταν αρκετή για καταφύγιο.

Στην Κάτω (βόρεια), λόγω των ανέμων και των βροχών, ήταν

απαραίτητη μια πιο στερεή κατοικία. Το πιο πρόσφορο κατάλυμα, ήταν

οι σπηλιές.

Το κελί έπρεπε να βρίσκεται σε απόσταση ασφαλείας από τον κόσμο,

για να διαφυλάσσεται η ησυχία και η απομόνωση. Έπρεπε να

βρίσκονται μακριά ακόμα και από πηγάδια ή έλη.

2.3.4. Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ (233)

Η αναζήτηση ησυχίας συνοδευόταν από απόρριψη της κοσμικής

ενδυμασίας ή και οποιασδήποτε ενδυμασίας.

Η απόλυτη γυμνότητα, προοριζόταν για εκείνους που είχαν φτάσει σε

υψηλό πνευματικό στάδιο.

20

Page 21: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Ο δόκιμος μοναχός, ενδυόταν το αγγελικό σχήμα που αποτελούνταν

από τη μηλωτή (από δέρμα προβάτου), τη ζώνη, τον ανάλαβο

(επωμίδα), και το κουκούλιον. Ήταν έθιμο ο νέος μοναχός να παίρνει το

ένδυμα αυτό από κάποιον παλαιότερο.

Όταν ο αριθμός των αναχωρητών μεγάλωσε, το ένδυμα μαζί με την

κουρά, έδειχνε την είσοδο στη μοναστική ζωή.

Η καθαριότητα της ένδυσης τους άφηνε ασυγκίνητους, αν και το

Σάββατο και την Κυριακή, οι μοναχοί φορούσαν ένα δεύτερο χιτώνα για

την εκκλησία. Συχνά θάβονταν με την ενδυμασία αυτή.

2.3.5. Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 14 η : Ποιου τύπους νηστείας ακολουθούσαν οι χριστιανοί

ασκητές; Ποιες ώρες της ημέρας και ποιες εποχές του χρόνου απέφευγαν ή

λιγόστευαν την τροφή τους;

Αυστηρή νηστεία και λιγοστή τροφή που τους συντηρούσε στη ζωή, με

σκοπό την ανάμνηση των παθών του Χριστού και την υπέρβαση των

αδυναμιών. Μικρότερες οι διατροφικές ανάγκες στην έρημο.

Λίγες είναι οι πηγές για παρατεταμένη ασιτία και συνδέονταν κυρίως με

τη Σαρακοστή ή την προσπάθεια νίκης επί πειρασμών (234). Πάντως,

ακόμα κι έτσι η περίοδος δεν ξεπερνούσε τις 40 μέρες. Ιδιαίτερα

διαδεδομένη ήταν η αποχή (235) από το φαγητό μέχρι τη δύση του

ηλίου, πρακτική που εδραιώθηκε στο μουσουλμανικό ραμαζάνι.

Βασική τροφή ήταν το ψωμί, σε μικρά καρβέλια που μπορούσε να

φαγωθεί και μετά από καιρό, βουτηγμένο στο νερό. Δύο καρβελάκια

ήταν η συνήθης καθημερινή τροφή. Συνήθως συνοδευόταν με αλάτι.

Λαχανικά, καρποί, χόρτα και όσπρια συμπλήρωναν τη διατροφή των

ασκητών. Στη Συρία, οι ερημίτες που έτρωγαν μόνο χόρτα ονομάζονταν

βοσκοί.21

Page 22: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Εξαιρέσεις από τη νηστεία υπάρχουν για τους ασθενείς και οδοιπόρους.

Οι επισκέπτες φιλεύονταν με ότι καλύτερο είχε το τραπέζι του ερημίτη,

που συχνά διέκοπτε τη νηστεία του για το χατίρι τους.

2.3.6. Η ΜΕΡΑ ΚΑΙ Η ΝΥΧΤΑ ΣΤΟ ΚΕΛΙ

Η μέρα ήταν αφιερωμένη στην προσευχή και την ανάγνωση. Ο ασκητής

καθόταν με τα πόδια διπλωμένα, το κεφάλι γυρτό ή και πεσμένο στα

γόνατα, χωρίς να ακουμπά πουθενά η πλάτη.

Η ζωή μέσα στο κελί δεν ήταν θέμα στάσης του σώματος αλλά

κατάσταση ψυχής. Ο μοναχός έπρεπε (236) να βιώνει την ησυχία,

στραμμένος νοερά στο Θεό, αποδιώχνοντας τους πειρασμούς.

Ακηδία : βασικός πειρασμός. Στιγμιαία ή διαρκής κατάσταση πλήξης,

αποθάρρυνσης. Την προκαλεί η έλλειψη αυτοσυγκέντρωσης ή

νοήματος. Μπορούσε να καταπολεμηθεί με διάφορα εργόχειρα.

Η χειρωνακτική εργασία συνοδευόταν συχνά από απαγγελία στίχων από

τους Ψαλμούς του Δαβίδ. Αν και το βιβλίο είχε θέση μάλλον σε ένα

μοναστικό κοινόβιο παρά στο κελί του ασκητή, ο οποίος έπρεπε να

ακολουθεί έμπρακτα τις διδαχές των ιερών κειμένων.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 15 η : «για εκείνον που έχει το νου του υγιή δεν του είναι

απαραίτητα τα γράμματα».

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: ο κόσμος της ερήμου είναι ο κόσμος της ησυχίας, όπου η

γνώση μεταδίδεται με την προσωπική εμπειρία και με το παράδειγμα και τις

συμβουλές των παλαιότερων και γεροντότερων. Η παιδεία λοιπόν δεν είναι

θέμα βιβλίων, όσο βιωματική κατάσταση. Ο ασκητής ακολουθεί έμπρακτα τις

διδαχές των ιερών κειμένων.

22

Page 23: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Η ξεκούραση και ο ύπνος δε μπορούσαν να περάσουν χωρίς προσευχή

για τον ασκητή.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ασκητών που έμεναν άυπνοι επί πολλές

νύχτες και προσεύχονταν. Η αγρυπνία ήταν επιβεβλημένη για εκείνους

που έμπαιναν σε αισχρούς πειρασμούς.

Ο ασκητής για να κοιμηθεί ξάπλωνε πάνω στο χώμα ή σε μια ψάθα, στη

μέση του κελιού χωρίς να ακουμπά το κεφάλι του στον τοίχο. Αυτό

ονομαζόταν χαμευνία, και στόχο είχε όχι μόνο τη σκληραγώγηση αλλά

και την εγρήγορση, καθώς ο ασκητής έπρεπε να μπορεί ανά πάσα

στιγμή να σηκωθεί και να προσευχηθεί.

2.3.7. ΤΑ ΌΝΕΙΡΑ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ (237)

Ο κόσμος «ενοχλούσε» τον ασκητή μέσω των ονείρων.

Διάφοροι πειρασμοί, φόβοι και νοσταλγία μπορούσαν να

ταλαιπωρήσουν τον ύπνο του.

Πονηρά όνειρα εμφανίζονται σε όλους τους ερημίτες κι ο στόχος είναι

να αποκλειστεί κάθε τέτοιο όνειρο, ως το ανώτερο σκαλί του

πνευματικού βίου, όπου ο ασκητής αγγίζει την αγιότητα. Σκοπός της

υπερβολικής άσκησης: μια καθαρή συνείδηση κι ένας καθαρός ύπνος.

ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Μια γενικότερη άρνηση του κόσμου, έδωσε ώθηση στον αναχωρητισμό στην

ανάπτυξη του αναχωρητισμού κατά τον 4ο αι. Ξεκίνησε από την Αίγυπτο και

εξαπλώθηκε στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο ασκητής πάλευε καθημερινά με τις

φυσικές αντιξοότητες και τους πειρασμούς της ημέρας και της νύχτας. Η

κατοικία, η ενδυμασία και η διατροφή, υπηρετούσαν το ιδανικό της προσευχής

και της ταπεινότητας, προκειμένου να γίνει η συνάντηση με το Θεό.

23

Page 24: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ΑΣΚΗΣΗ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 3 η

Παλλάδιος Λαυσαϊκή ΙστορίαΈρημος Ιουδαίας ΠαλαιστίνηΛαύρα ΠαλαιστίνηΣκήτη ΑίγυπτοςΒοσκοί ΣυρίαΙωάννης Μόσχος Λειμωνάριον

2.4. Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟΒΙΟ (238)

2.4.1. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΜΙΑΣ ΜΟΝΑΧΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ

Ο Παχώμιος οργάνωσε το πρώτο κοινόβιο στην Ταβέννησο του Νείλου,

με στρατιωτικά πρότυπα τον 4ο αι. Ανάλογες κοινότητες δεν είχαν

στόχο την οργανωμένη κοινοβιακή συνύπαρξη. Άλλωστε (239) και η

λέξη μονή, στην αρχή σήμαινε το κελί του ασκητή.

Το μοναστήρι του Παχώμιου, σε αντίθεση με άλλα, στήθηκε κοντά σε

καλλιεργήσιμη γη. Είχε στρατιωτική δομή και οργάνωση με εξωτερικό

24

Page 25: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

τείχος για προστασία. Ήταν κατανεμημένο σε οίκους, όπου οι μοναχοί

εργάζονταν, προσεύχονταν και έτρωγαν μαζί. Οι δουλειές μοιράζονταν

σε όλους και ο κάθε ένας έπαιρνε τίτλο ανάλογα με τη δουλειά που

αναλάμβανε.

Ο Maruta, επίσκοπος στη Βόρεια Συρία τον 5ο αι. έλεγε πως η εργασία

ήταν το ένα κομμάτι της ημέρας, η προσευχή και η ανάγνωση το

δεύτερο, ενώ η τροφή και η ξεκούραση το τρίτο.

Σήμαντρον : ξύλινη σανίδα που τη χτυπούσαν με ξύλινο σφυράκι και

δήλωνε τη σύναξη των μοναχών στο καθολικό ή την τράπεζα.

Καθημερινή προσευχή : περιελάμβανε επτά ακολουθίες:

1. Νυχτερινή αγρυπνία, που τέλειωνε πριν την αυγή

2. Όρθρος, που άρχιζε με την ανατολή του ήλιου

3. 3η ώρα, σήμερα 9 π.μ.

4. 6η ώρα, σήμερα 12 π.μ.

5. 9η ώρα, σήμερα 3 μ.μ.

6. Εσπερινό ή λυχνικόν, μετά ή πριν από το 2ο και τελευταίο γεύμα

7. Απόδειπνο, μετά τη δύση του ήλιου

Για μερικούς, αυτή η ζωή ήταν μια γέφυρα για τον αναχωρητικό βίο που

θεωρούνταν το αποκορύφωμα μιας πνευματικής πορείας.

Οι κοινοβιακή ζωή στα Τυπικά του Παχώμιου και του Μεγάλου

Βασίλειου, θεωρείται δια βίου κλήση, υπερκεράστηκε (240) όμως από

το μεταγενέστερο σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής- ιδρυτής κοινοβίου.

Κατά την Εικονομαχία, πολλοί πλούσιοι γαιοκτήμονες ίδρυσαν

κοινόβια στα κτήματά τους, όμως πολλά διαλύθηκαν όταν ο ιδρυτής

τους πέθαινε.

Η πράξη ίδρυσης μιας νέας μονής καθοριζόταν από την αφιέρωση της

εκκλησίας της σε έναν άγιο. Η εκκλησία αυτή ονομαζόταν καθολικόν ή

κυριακός ναός και είχε την κεντρική θέση στο μοναστήρι.

25

Page 26: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Λίγες μονές ιδρύονταν σε κέντρα προσκυνήματος από τον αυτοκράτορα

ή εκπροσώπους του.

Από τη μέση περίοδο, μοναστήρια ιδρύονται και στελεχώνονται με μέλη

μιας πλούσιας οικογένειας.

Η λειτουργία του κοινοβίου βασιζόταν στην ιεραρχία και την υπακοή

στον ηγούμενο ή αβά (πατέρας). Η εξουσία του ήταν ισόβια κι

εκτελούσε καθήκοντα πνευματικού πατέρα για τους μοναχούς.

Δεύτερος στην ιεραρχία ήταν ο δευτεράριος, βοηθός και υπεύθυνος για

οικονομικά και διοικητικά ζητήματα. Λόγο είχαν επίσης πάντοτε οι

γέροντες μοναχοί.

Υπάρχουν δύο τύποι κοινοβίων :

1. τα κοινόβια : οι μοναχοί ζουν και προσεύχονται από κοινού, σε

οικήματα που περιβάλλονται από τείχος. Η τράπεζα ήταν ίδια για όλους,

που έτρωγαν σιωπηλοί, ενώ ένας μοναχός διάβαζε περικοπές από ιερά

κείμενα. Οι εργασίες ήταν κατανεμημένες σε διακονήματα.

2. τις λαύρες: η ζωή εκεί είναι πιο χαλαρή. Οι μοναχοί ζουν μόνοι τους ή

με έναν ή δύο μαθητές, σε κελιά ή σπηλιές. Το Σάββατο ή την Κυριακή

συγκεντρώνονται για τη θεία ευχαριστία. Το είδος αυτό εμφανίζεται τον

5ο αι. και διαδίδεται στο Βυζάντιο.

Όλες οι εκκλησίες εκτός της Ρώμης και της Αλεξάνδρειας τελούν τη

θεία λειτουργία και το Σάββατο. Α

Ακολουθεί η αγάπη, δηλαδή το κοινό γεύμα, πλουσιότερο των

καθημερινών.

Μεγάλο μέρος (241) του χρόνου, αφιερωνόταν στις λειτουργίες και τις

προσευχές. Οι υποχρεώσεις κάθε μοναχού ήταν καθορισμένες. Τέλος,

απαραίτητη προϋπόθεση για ένα μοναχό ήταν η σταθερή παραμονή του

26

Page 27: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

στο μοναστήρι (stabilitas loci). Υπάρχουν όμως πάμπολλα

παραδείγματα περιπλανώμενων μοναχών.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 15 η :

ΔΙΑΚΟΝΗΜΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΓΙΑ

Μάγκιψ ή αριστητήριος Μαγκιπείον ή αρτοκοπείονΚτηνίτης ή βορδονάριος Για τα ζώαΤραπεζάριος Για την τράπεζαΟρειάρειος ή κελαρίτης Για τις προμήθειες σε φαγητόΕκκλησιάρχης Για τον ευπρεπισμό της εκκλησίαςΕπιστημονάρχης Για τις λειτουργείεςΣκευοφύλαξ Για τα σκεύη της λατρείαςΧαρτοφύλαξ Για τα επίσημα έγγραφα της μονήςΞενοδόχος Για περιποίηση των επισκεπτών

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 16 η : Ποινές σε μοναχούς.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Συνήθη επιτίμια για ποικίλα παραπτώματα ήταν η ξεροφαγία,

οι πολλές μετάνοιες, η ορθοστασία κατά την ώρα της τράπεζας, ο αφορισμός

για μερικές ημέρες, ο αποκλεισμός για κάποιο χρονικό διάστημα από τη θεία

κοινωνία.

2.4.2. Ιδιόρρυθμα Μοναστήρια

Στα ιδιόρρυθμα μοναστήρια ο κάθε μοναχός ακολουθούσε το δικό του

πρόγραμμα. Φρόντιζε για την συντήρησή του, (242) μπορούσε να

διατηρεί μια ορισμένα περιουσιακά στοιχεία, ή να εργάζεται για την

τροφή και την ένδυσή του. Έτρωγε μόνος του και η κοινή τράπεζα

λειτουργούσε μόνον τις μεγάλες εορτές.

Ο ηγούμενος, αν υπήρχε, μπορούσε να έχει περιορισμένη και όχι ισόβια

θητεία, ενώ πλαισιωνόταν από μια ολιγαρχική σύναξη.

Ο τύπος αυτός, αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία και ορισμένα Τυπικά τον

καταδίκασαν ως παρέκκλιση από τις παραδοσιακές αξίες του κοινοβίου.

Άνθησε κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο αλλά και στη

27

Page 28: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

μεταβυζαντινή περίοδο, όταν σε τόπους όπως το Άγιο Όρος θριάμβευσε

το πνευματικό κίνημα του ησυχασμού.

ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Ο κοινοβιακός μοναχισμός, όπως και ο ασκητισμός, εμφανίστηκε στην

Αίγυπτο, αλλά διαδόθηκαν σε όλη τη Μεσόγειο. Κάθε κοινότητα είχε ως

κέντρο της τον ηγούμενο στον οποίον όφειλαν όλοι υπακοή. Κάθε μοναχός

είχε συγκεκριμένα καθήκοντα και η καθημερινότητα στο μοναστήρι

καθοριζόταν με βάση τις ακολουθίες, τις τράπεζες και τις διάφορες ασχολίες.

Χαλαρότερες μορφές ήταν οι λαύρες, που πρωτοεμφανίστηκαν στην

Παλαιστίνη και οι ιδιόρρυθμες μονές, όπου οι μοναχοί ήταν λιγότερο

εξαρτημένοι από τον ηγούμενο.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 27 η : σύγκριση των δύο μορφών μοναχισμού. Ποια τα

κοινά και ποια τα διαφορετικά χαρακτηριστικά της ζωής των ασκητών και της

ζωής των κοινοβιατών;

Τόπος διαμονής:

Ασκητές: επιζητούν τόπους που προσφέρονται για απομόνωση

Κοινοβιάτες: το κοινόβιο πλησιέστερα προς τον κόσμο του

χωριού ή της πόλης, ακόμα και μέσα σ’ αυτά

Καθημερινότητα :

Ασκητές : η ζωή τους είναι θέμα εσωτερικής πειθαρχίας, χωρίς

απαραίτητα να ρυθμίζεται από κάποιο πρόγραμμα πέραν της

ανάγκης για συνεχή προσευχή. Η εργασία είναι παρούσα (π.χ.

καλάθια) και ως μέσο βιοπορισμού .28

Page 29: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Κοινοβιάτες: τα πάντα είναι προκαθορισμένα, ο ένας μοναχός ζει

για τον άλλο, αφού όλοι είναι επιφορτισμένοι με ένα διακόνημα.

Τα πάντα διέπει η υπακοή στον ηγούμενο.

Σχέσεις με τον κόσμο:

Ασκητές: περιορίζονται στο ελάχιστο

Κοινοβιάτες: κανονικά έπρεπε να περιορίζονται στο ελάχιστο

αλλά κυρίως κατά τη μεσαιωνική περίοδο και μετά, τα κοινόβια

απέκτησαν έντονη κοινωνική και φιλανθρωπική δραστηριότητα.

2.5. Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΛΗΡΟΣ (243)

2.5.1. ΟΙ ΕΠΙΣΚΟΠΟΙ

♦ Κλήρος : ο όρος αρχικά περιλάμβανε όλη τη χριστιανική κοινότητα.

Αργότερα έως και σήμερα, δηλώνει τους χειροτονημένους.

♦ Ιερωμένοι : όσοι τελούν μυστήρια

♦ Κληρικοί : οι βοηθοί των ιερωμένων.

♦ Επίσκοπος : ο επιβλέπων, επιφορτισμένος με την πνευματική και υλική

επιστασία μιας κοινότητας. Επίλυε διαφορές μεταξύ των μελών της

29

Page 30: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

κοινότητας, καλλιεργούσε σχέσεις με άλλες, και την υπερασπιζόταν

ενώπιον της εξουσίας.

Οι επίσκοποι ήταν οι πρώτοι που διώκονταν. Μετά την επικράτηση της

νέας (244) θρησκείας, τον 4ο αι., οι αρμοδιότητές τους ταυτίζονται με

μια πόλη. Εκλέγονται συνήθως από τον κατώτερο κλήρο και την

αριστοκρατία της πόλης. Αρκετοί λαϊκοί έγιναν επίσκοποι χωρίς να

περάσουν από άλλα στάδια ιεροσύνης.

Ο Ρόλος του Επισκόπου: είναι ο πνευματικός καθοδηγητής του

ποιμνίου και των προϊσταμένων των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων.

Προστατεύει κάθε αδικημένο και είναι αρμόδιος για κάθε ζήτημα που

αφορά την περιοχή του.

Audentia episcopalis : επισκοπικό δικαστήριο, το δικαίωμα εκδίκασης

ιδιωτικού δικαίου, που δόθηκε από το Μ.Κ. Ο κόσμος εμπιστευόταν

περισσότερο τους επισκόπους από τους δικαστές. Με τα χρόνια και

καθώς ο θεσμός του βουλευτή παρακμάζει, ο επίσκοπος αναλαμβάνει

πολιτικές και οικονομικές αρμοδιότητες, καταλήγοντας ο φυσικός

ηγέτης της πόλης (κάτι σαν το σημερινό δήμαρχο).

Ο επίσκοπος κανονικά είναι άγαμος, αλλά υπάρχουν και παραδείγματα

εγγάμων μέχρι τον 8ο αι.. Συνήθως ο πιο μορφωμένος άνθρωπος της

περιοχής που μπορεί να αντιπαρατεθεί σε πνευματικούς αντιπάλους.

Κατά την (245) πρώιμη περίοδο, ο επίσκοπος είναι πανίσχυρος και

καταξιωμένος. Αργότερα όμως, παύει να προσελκύει πόρους και

προσοχή από την εξουσία και τα προνόμιά του μειώνονται.

2.5.2. ΆΛΛΟΙ ΒΑΘΜΟΙ ΙΕΡΟΣΥΝΗΣ

Κατώτερος κλήρος: πρεσβύτεροι, διάκονοι, υποδιάκονοι, αναγνώστες.

Οι γυναίκες μπορούσαν να γίνουν μόνον διακόνισσες.30

Page 31: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Για να γίνει κάποιος πρεσβύτερος ή επίσκοπος έπρεπε να έχει περάσει

τα 30, για τους διακόνους ήταν τα 25, για τους υποδιακόνους τα 20.

Επιτρεπόταν ο γάμος, αν είχε γίνει πριν τη χειροτονία.

Οι κληρικοί είχαν σημαντικές φοροαπαλλαγές, απαλλαγή από

στρατιωτική υπηρεσία και τα δημόσια καθήκοντα. Απαγορευόταν η

ανάμιξή τους σε εμπορικές ή άλλες οικονομικές δραστηριότητες, κάτι

που σόκαρε τους Βυζαντινούς όταν το είδαν στους δυτικούς.

1. 2 ος βαθμός ιεροσύνης Πρεσβύτεροι ή ιερείς : διορίζονταν από τον 4ο

αι. σε ενορίες και πληρώνονταν από τον τοπικό επίσκοπο, με χρήματα

που προέρχονταν από την εκκλησιαστική περιουσία. Έπρεπε να έχουν

περάσει τα 30, να έχουν παντρευτεί πριν τη χειροτονία, να γνωρίζουν

την πίστη και τους ιερούς κανόνες και να έχουν άμεμπτη ηθική.

2. 3 ος βαθμός ιεροσύνης Διάκονοι : βοηθούσαν στην τέλεση των

μυστηρίων της βάπτισης και της θείας ευχαριστίας, ή εκτελούσαν χρέη

γραμματέα για τον επίσκοπο (αρχιδιάκονος). Το ίδιο και οι διακόνισσες,

χήρες ή ανύπαντρες, αρχικά όριο τα 60 χρόνια, μετά τα 40, αν και

συμμετείχαν κυρίως στις βαπτίσεις γυναικών, ενώ το 12ο αι. παύουν να

υπάρχουν. Πολλοί διάκονοι στην Αγία Σοφία, απέκτησαν μεγάλη

δύναμη μέσα στο Πατριαρχείο.

3. Υποδιάκονοι : βοηθοί του διακόνου, στέκονταν στην πύλη κατά την

έξοδο των κατηχούμενων ή ετοίμαζαν τα ιερά σκεύη και άναβαν τα

καντήλια στο ιερό.

4. Αναγνώστες : διάβαζαν από τον άμβωνα κατά τη θεία Λειτουργία τον

Απόστολο, τις περικοπές από τις επιστολές της Καινής Διαθήκης.

Μεγάλος αριθμός αναγνωστών στην Αγία Σοφία. Ο Ιουστινιανός τους

μείωσε στους 110 και ο Ηράκλειος τους αύξησε στους 160.

Εκτός από τους επισκόπους που αρκετοί έγιναν σύμβολα και άγιοι, οι

κατώτεροι κληρικοί παρέμειναν άσημοι και φτωχοί. Είχαν ελάχιστη

συμμετοχή σε συνόδους (247) και ελάχιστοι ιερείς άγγιξαν την

31

Page 32: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

αγιότητα. Σπάνια επίσης αναλάμβαναν αξιώματα ή αποκτούσαν

επιρροή. Ίσως αυτό συνέβη γιατί ο κλήρος δε διαχωρίζονταν από τους

λαϊκούς.

ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Οι επίσκοποι ήταν πρόσωπα υψηλής παιδείας, μεγάλης επιρροής και

αναλάμβαναν σημαντικό ρόλο κατά την πρώιμη περίοδο. Αργότερα έχασαν τη

δύναμή τους. Ο υπόλοιπος κλήρος δε διαφοροποιήθηκε από τους λαϊκούς.

2.6. Η ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΚΑΙ

ΣΤΗΝ ΎΠΑΙΘΡΟ (248)

2.6.1. ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΝΗΓΥΡΕΙΣ

Αποτελούσαν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό και λάμβαναν χώρα καθ’ όλο

το έτος. Η εορτή έχει περισσότερο (249) θρησκευτικό χαρακτήρα ενώ η

πανήγυρις κοινωνικό, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτο.

Ανάλογα με την ημερομηνία, οι εορτές είναι ακίνητες (Χριστούγεννα) ή

κινητές (Πάσχα).

Δεσποτικές : αφορούν το Χριστό

Θεομητορικές : αφορούν την Παναγία ή

32

Page 33: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Αφορούν έναν άγιο, μια εκκλησιαστική επέτειο. Η διάκριση αυτή,

αποτελούσε ουσιαστική ιεράρχηση για τους Βυζαντινούς.

Πανήγυρις : ο όρος σημαίνει τη θρησκευτική εορτή αλλά και την

έκθεση προϊόντων προς πώληση. Στο Βυζάντιο είχε ευρύτερη χρήση.

Δηλώνονται θρησκευτικές και αυτοκρατορικές εορτές. Μπορεί επίσης

να είναι συνώνυμη του πανηγυρικού λόγου. Γενικά, σημαίνει τη σύναξη

ανθρώπων σε ορισμένο τόπο.

Οι εορτές και οι πανηγύρεις ήταν βασική αφορμή μετακίνησης του

μεσαιωνικού ανθρώπου. Η λατρεία δεν περιοριζόταν στο ναό αλλά

καταλάμβανε και δημόσιο χώρο. Συνοδευόταν από λιτανεία ή λιτή που

άρχιζε και τελείωνε στην εκκλησία.

Η λιτή αρχικά είχε σκοπό την πάλη κατά των αιρέσεων, την αποτροπή

σεισμών, την παύση της ξηρασίας, την προστασία από επιδρομείς, ή τον

εορτασμό μιας επετείου.

Το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας:

Είναι το βιβλίο όπου αποτυπώνεται το εορτολόγιο και το τελετουργικό

της Αγίας Σοφίας.

Εκεί καταγράφονται 68 λιτές-λιτανείες

Ο αυτοκράτορας συμμετέχει στις 17 και ο πατριάρχης στις 32.

Στις δεσποτικές εορτές ο αυτοκράτορας εκκλησιάζεται στην Αγία Σοφία

και στις θεομητορικές στην Παναγία των Βλαχερνών ή στην Παναγία

των Χαλκοπρατείων. Τη Μεγάλη Πέμπτη τελεί το έθιμο του Νιπτήρος,

πλένοντας τα πόδια των πιστών.

33

Page 34: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Η εορτή σχετική με το Χριστό, την (250) Παναγία ή έναν άγιο, έχει

ευρείες κοινωνικές διαστάσεις, καθώς κινητοποιεί μεγάλο και

διαφορετικό αριθμό ατόμων, όχι μόνο στην πόλη αλλά και την ύπαιθρο.

Υπήρχαν κάποια κέντρα λατρείας (Αγ. Θέκλα), που μια συγκεκριμένη

εποχή του χρόνου φιλοξενούσαν μεγάλο αριθμό προσκυνητών. Οι

πανηγύρεις αυτές είχαν κυρίως τοπικό ενδιαφέρον.

Παράδειγμα 1ο: Αγία Θέκλα

Παράδειγμα 2ο: Άγιος Δημήτριο

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 21 η : τί έδωσε ώθηση στους προσκυνητές των Αγίων

Τόπων τον 4ο αι.; ποια παραδείγματα προσκυνητών έχουμε από τον ίδιο αιώνα;

Με ποια ενθύμια επέστρεφαν οι προσκυνητές στις πατρίδες τους;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: προσκυνητές είχε η Παλαιστίνης και πριν τον 4ο αι. Αυξήθηκε

ωστόσο το ενδιαφέρον για τους Αγίους Τόπους μετά το ενδιαφέρον του Μ.

Κωνσταντίνου και το προσκύνημα της μητέρας του Ελένης το 326. Έφτανα

άνθρωποι από πολύ μακριά. Έφερναν ως ενθύμια τις λεγόμενες ευλογίες, λάδι

από το καντήλι του Παναγίου Τάφου ή άλλα προσκυνήματα.

2.6.2. ΤΑ ΘΑΥΜΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥΣ (251)

Θαύμα : η κατά υπερφυσικό τρόπο αποκατάσταση μιας χαμένης

ισορροπίας που έχει πλήξει ένα συγκεκριμένο άνθρωπο ή σύνολο

ανθρώπων.

Το θαύμα έχει αρχαιοελληνικό, ελληνιστικό και ρωμαϊκό παρελθόν κι

εμφανίζεται συνεχώς στην ιστορία.

Υπάρχουν πολλές πηγές που αναφέρουν θαυμαστές θεραπείες

ανθρώπων που προσέφυγαν σε ναούς, ή ζήτησαν τη συνδρομή αρχαίων

θεών, όπως ο Απόλλωνας, η Ίσις και ο Ασκληπιός.

34

Page 35: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Με την επικράτηση του χριστιανισμού τον 4ο αι. και τη λατρεία των

λειψάνων η πίστη στο θαύμα λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις. Η

θαυματουργία γίνεται αναπόσπαστο στοιχείο αγιότητας και γεννά τη

λατρεία σε ένα πρόσωπο είτε εν ζωή είτε μετά θάνατον.

Τα θαύματα (252) είναι ποικίλα : θεραπείες, αποτροπή και ανατροπή

του κακού, η υπέρβαση χώρου και χρόνου, η νίκη κατά του θανάτου και

η επάνοδος στη ζωή.

Συνήθως εντάσσονται στο Βίο ενός αγίου ή μιας αγίας και συντελούνται

εν ζωή ή μετά θάνατον. Φιλολογικά αυθύπαρκτο, βρίσκεται στις

«συλλογές θαυμάτων», αγιολογικά κείμενα. Τέτοιες συλλογές

πρωτοεμφανίστηκαν τον 5ο αι. και έχουν ως κέντρο αναφοράς τους ένα

λατρευτικό κέντρο, ναό, μονή ή κοινωφελές ίδρυμα. Θαύματα

θεραπείας και ο κόσμος άνδρες, γυναίκες, παιδιά κάθε τάξης και φυλής,

πολλές φορές και διαφορετικής πίστης.

Εγκοίμηση : συνήθης μέθοδος θεραπείας, όπου ο άρρωστος πήγαινε

στο ναό για να κοιμηθεί, να κατακλιθεί, έτσι ώστε να τον επισκεφθεί ο

άγιος στον ύπνο του και να τον θεραπεύσει, ή να του πει πώς να

θεραπευθεί. Μέθοδος θεραπείας γνωστής από τα αρχαία Ασκληπιεία,

Αμφιαράεια, Σεραπεία.

Μετά τον 5ο αι. η εγκοίμηση διαδίδεται γοργά σε μεγάλο αριθμό

προσκυνημάτων. Οι πάσχοντες πηγαίνουν ειδικά εφοδιασμένοι (ρούχα,

τρόφιμα) σε ειδικά για την περίπτωση μέρη που βρίσκονται κοντά στο

ναό. Η παραμονή μπορεί να είναι μακρόχρονη και πολλοί πάσχοντες

αφιερώθηκαν τελικά στο θεό. Όσοι επέστρεφαν στην πατρίδα τους,

έπαιρναν αναμνηστικά, όπως φιάλες με ευλογία (θαυματουργό νερό ή

μύρο από το προσκύνημα του αγίου).

Φημισμένες για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες ήταν και οι πηγές

(Ζωοδόχος Πηγή έξω από τα βυζαντινά τείχη, κοντά στον Κεράτιο

Κόλπο).

35

Page 36: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Ύστερη αρχαιότητα: Οι λίγες αλλά ενδιαφέρουσες (253) «συλλογές

θαυμάτων» της, καταγράφουν ένα ετερόκλητο πλήθος πιστών. Για

άνδρες και γυναίκες των επαρχιών, ο άγιος ήταν ο ιατρός που θεράπευε

δωρεάν (Άγιοι Ανάργυροι) ή θεράπευε όταν οι γιατροί αποτύγχαναν.

8 ος αι.: αλλάζει ο χώρος και η μέθοδος θεραπείας. Στην Κων/λη και την

ύπαιθρο, τα προσκυνήματα είναι συνήθως μοναστήρια και όχι ναοί. Δεν

ξέρουμε γιατί, αλλά η εγκοίμηση υποχωρεί σημαντικά. Ίσως επειδή έχει

ειδωλολατρικές καταβολές, ίσως επειδή η μακρόχρονη παραμονή σε

μοναστήρι δε συνάδει με το χαρακτήρα του. Όπως και να ‘χει, το θαύμα

προέρχεται πλέον από τα λείψανα του αγίου. Ο ασθενής ραντίζεται με

το μύρο ή το λάδι από το καντήλι του αγίου. Παρόμοια δύναμη

αποδίδεται και στην εικόνα του αγίου, κυρίως μετά τη λήξη της

εικονομαχίας.

11 ο και 12 ο αι,: Την περίοδο του εγκυκλοπαιδισμού και της δογματικής

ηρεμίας, το θαύμα και η αγιότητα αντιμετωπίζονται με δυσπιστία από

τα ανώτερα στρώματα, γι’ αυτό και αναφέρονται ελάχιστα θαύματα και

αγιοποιήσεις. Μια αναβίωση του θαύματος παρατηρήθηκε στα χρόνια

του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου όπου στα παλαιότερα, προστέθηκαν

και κάποια καινούρια, για να καταδείξουν τη διαχρονικότητα των

προσκυνημάτων στην παραγωγή θαυμάτων.

2.7. ΟΙ ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ (255)

2.7.1. ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΘΕΟΥΣ ΚΑΙ ΉΡΩΕΣ ΣΤΟΥΣ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ

Παρά την εκτόπιση (256) των αρχαίων θεών και ηρώων από το

χριστιανισμό, η αρχαία θρησκεία άργησε να εκλείψει τελείως.

Πληροφορίες που έχουμε, μαρτυρούν πως μέχρι τον 8ο αι. υπήρχαν

πολλοί ειδωλολάτρες ενώ στην Πελοπόννησο οι εθνικοί -που

προσηλύτισε ο Βασίλειος Α’- ήταν γνωστοί με το όνομα Έλληνες.

36

Page 37: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Στη διαμάχη των δύο θρησκειών, δεν υπήρξε νικητής και ηττημένος.

Πολλά τελετουργικά, τυπικά και σύμβολα της ελληνορωμαϊκής

θρησκείας πέρασαν στο χριστιανισμό, κυρίως όσον αφορά στη λατρεία

των αγίων.

Από το 19ο αι. θεωρείται πως οι άγιοι ήταν οι φυσικοί διάδοχοι των

ηρώων. Όπως και οι ήρωες, οι άγιοι κέρδισαν μια θέση ανάμεσα στο

θεό και τον άνθρωπο. Όταν διαδόθηκε η λατρεία των αγίων, η εκκλησία

χαλάρωσε λίγο την αυστηρότητά της, υποκύπτοντας στις επιθυμίες των

πιστών.

Εγκοίμηση : στην πρακτική αυτή, φαίνεται καθαρά η συνέχεια καθώς οι

επιγραφές της Επιδαύρου, που λειτουργούσε ως ιερό τουλάχιστον έως

το 354 μ.Χ., (257) μαρτυρούν σχεδόν τα ίδια με με τα Θαύματα των

αγίων Κοσμά και Δαμιανού τον 6ο αι. του αγίου Αρτεμίου τον 7ο αι.

Τίθεται το ερώτημα αν πρόκειται για τον εκχριστιανισμό μιας αρχαίας

πρακτικής, ή απλή επίδειξη ανοχής εκ μέρους της εκκλησίας. Αυτό ίσως

ενισχύεται από το γεγονός πως μετά τον 7ο αι. , όταν ο χριστιανισμός

επικρατεί σχεδόν απόλυτα, η πρακτική αυτή εγκαταλείπεται.

Λατρεία και μετακομιδή λειψάνων: αν και θεωρείται αυστηρά

χριστιανική συνήθεια, η μετακομιδή της τέφρας ενός ήρωα ήταν αρκετά

συχνό ελληνικό φαινόμενο (π.χ. μεταφορά της τέφρας του Θησέα από

τη Σκύρο στην Αθήνα). Ο χριστιανισμός αποδέχεται και διαδίδει την

πρακτική αυτή από τα μέσα του 4ου αι. Ο Κωνστάντιος, γιος του Μ.Κ.

εγκαθιστά τα πρώτα λείψανα στο ναό των Αγ. Αποστόλων τη δεκαετία

του 350.

Εκχριστιανισμός ενός εθνικού κέντρου προσκυνήματος : π.χ. 12 μίλια

ανατολικά της Αλεξάνδρειας υπήρχε το μαντείο και ο ναός της Ίσιδος,

όπου εθνικοί και χριστιανοί πήγαιναν για συμβουλές και θεραπεία, με

τη μέθοδο της εγκοίμησης. Ο Κύριλλος, πατριάρχης Αλεξανδρείας

μετέφερε εκεί τα λείψανα δύο αγίων (258). Τον 5ο αι. η λατρεία των

λειψάνων ήταν σχεδόν καθολική. Η λατρεία των αγίων σ’ ένα ναό ή σε

37

Page 38: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

έναν τόπο ταυτίστηκε με την εύρεση και προσκύνηση των λειψάνων

τους και δε σταμάτησε ποτέ.

Υπήρξε επίσης -εκτός από τη μεταφορά ρόλων- και μεταφορά

ονομάτων. Στον Αγ. Δημήτριο αναγνωρίζουμε τη Δήμητρα, πόσο

μάλλον όταν στην Ελευσίνα ανεγέρθηκε ναός προς τιμήν του, αλλά και

του Αγίου Γεωργίου που εύκολα συνδέεται με τη θεά της γεωργίας. Οι

άγιοι Γεώργιος και Θεόδωρος ως δρακοκτόνοι φαίνεται να

υποκατέστησαν τον Ηρακλή και το Θησέα.

Οι παραπάνω ομοιότητες και αναλογίες μεταξύ ηρώων και αγίων θέτουν

το θέμα αν η μια λατρεία συνεχίζει την άλλη με διαφορετικό τρόπο.

Όμως, δε μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός πως η λατρεία των

αγίων προέκυψε από τη λατρεία των χριστιανών μαρτύρων, κι όχι των

ηρώων. Η λατρεία των λειψάνων, ξεκίνησε από την έκφραση σεβασμού

προς το σκήνωμά τους και ρίζωσε πρώτα στους Ιουδαίους που είχαν

ασπαστεί το χριστιανισμό, κι όχι σε όσους απαρνήθηκαν την

ελληνορωμαϊκή θρησκεία.

Επίσης, δεν είμαστε βέβαιοι κατά πόσο η Εκκλησία και οι πιστοί

οικειοποιήθηκαν τη λατρεία των ηρώων με τις απαραίτητες μετατροπές.

Η λατρεία των αγίων με εκδηλώσεις όπως ανέγερση ναού, καταχώρηση

συγκεκριμένης εορτής στο ημερολόγιο ή τη μετακομιδή λειψάνων,

πιθανόν να είχε διαφορετικό υπόβαθρο κάθε φορά. Υπήρξαν άγιοι που

δημιουργήθηκαν από τη μυθιστορηματική φαντασία (Επτά Παίδες της

Εφέσου), ή όπως οι άγιοι Βαρλαάμ και Ιωάσαφ που θυμίζουν το θρύλο

του Βούδα.. εδώ δεν είναι ορατή η σχέση με τον αρχαίο κόσμο.

Υπήρξαν αυθεντικοί άγιοι, με λατρεία που αναπτύχθηκε χωρίς

μυθολογικό στοιχείο (259) όπως ο άγιος Γεώργιος, που αρχικά η

λατρεία του συνδέθηκε με τον τάφο του στην Παλαιστίνη. Το επεισόδιο

και η απεικόνιση του να φονεύει το δράκο είναι μεταγενέστερες

προσθήκες.

38

Page 39: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Τέλος, υπήρξαν άγιοι που κληροδοτήθηκαν από την ειδωλολατρική

παράδοση, όπως ο Κύρος και ο Ιωάννης που αντικατέστησαν την Ίσιδα.

Παρ’ όλες τις ομοιότητες, οι άγιοι δεν εξομοιώθηκαν ποτέ με τους

θεούς. Οι συγγραφείς Βίων ή Θαυμάτων εφιστούν την προσοχή στο

γεγονός πως δε θαυματουργεί ο άγιος αλλά ο θεός μέσω του αγίου, ενώ

οι διηγήσεις θαυμάτων τελειώνουν με δοξολογία προς το Θεό. Αυτό

γινόταν για αποφυγή του κινδύνου να λάβει η λατρεία ενός αγίου

επικίνδυνες διαστάσεις.

Συμπέρασμα : υπάρχουν πολλές αντιστοιχήσεις μεταξύ αρχαίου και

χριστιανικού κόσμου σε θέματα λατρείας και πίστης. Ανά περίπτωση, οι

ομοιότητες αυτές ήταν λατρευτικά κατάλοιπα του παρελθόντος, συστατικά

«νέας» ή παλιάς θρησκείας ή υπαγορεύσεις των χριστιανών πνευματικών

ηγετών για την προσέλκυση κόσμου.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 23η: επιχειρήματα υπέρ ή κατά της άποψης για τη

μετάβαση από τους αρχαίους θεούς και ήρωες στους χριστιανούς αγίους.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: η εγκοίμηση, η λατρεία των λειψάνων, πολλές φορές ίδιο το

περιεχόμενο και ίδιος ο ρόλος, η συσχέτιση των ονομάτων τους.

2.7.2. ΟΙ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΟΡΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΘΙΜΩΝ ΚΑΙ Η

ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΗΜΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ.

Γνωρίσαμε ήδη τις (2.6.1.) χριστιανικές εορτές και πανηγύρεις που

εκτός από στοιχείο της λατρείας τους, ήταν και αφορμή συνάντησης και

ψυχαγωγίας.

Ωστόσο, προέκυψε μια παράξενη συμβίωση χριστιανικών και εθνικών

εορτών. Το ίδιο συνέβη και με κάποια έθιμα, που καμιά φορά δεν είχαν

καμία σχέση με την αρχαία θρησκεία. Αρκούσε όμως να θεωρηθούν

39

Page 40: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

ξένες προς την κατά Χριστόν ζωή για να θεωρηθούν «αρχαία ήθη». Οι

χριστιανοί που συνέχιζαν να τα τηρούν, ονομάζονταν «ελληνίζοντες».

Πηγές από κείμενα χριστιανών συγγραφέων και τις καταδικαστικές

αποφάσεις εκκλησιαστικών συνόδων.

Ιωάννης Δαμασκηνός 8 ος αι.: στο «περί αιρέσεων», αναφέρει τα έθιμα

που τηρούν οι «εθνόφρονες», χριστιανοί δηλ. που κράτησαν εθνικές

λατρευτικές συνήθειες. Παραδέχονται την τύχη, τη μοίρα, την

αστρολογία, τη μαντεία, ερμηνεύουν οιωνούς, τελούν θυσίες εξιλασμού

και εξορκισμού, ενώ τηρούν και γιορτές των εθνικών. Οι επιβιώσεις

αυτές εκδηλώνονται ως :

1. πρακτικοί τρόποι για την πρόβλεψη του μέλλοντος: μαντεία,

ωροσκόπια, αστρολογία)

2. μαγικές αποτροπαϊκές πρακτικές : θυσίες εξιλασμού, εξορκισμού

3. ενεργός συμμετοχή σε ειδωλολατρικές εορτές

Λίγο πριν το Δαμασκηνό, η Πενθέκτη ή εν Τρούλω Σύνοδος είχε

καταδικάσει πολλές εθνικές εορτές και ειδωλολατρικές πρακτικές σε

πολλούς από τους 102 κανόνες της. Αφού αυτά εμφανίζονται και σε

προγενέστερες συνόδους, καταλαβαίνουμε πως οι πιστοί δεν

ενδιαφέρονταν για τη τήρηση τους. Με το επιθετικό της ύφος, η

Εκκλησία δείχνει την αγωνία της για την εξάλειψή τους.

Οι περισσότερες ειδωλολατρικές εορτές που αναφέρονται στις διατάξεις

της Πενθέκτης (261) είχαν κυρίως ρωμαϊκή καταγωγή. Υπήρχαν οι

Καλένδες (1η Ιανουαρίου), τα Βότα, τα Βρουμάλια και άλλες. Ιδιαίτερη

εορτή ήταν η 1η Μαρτίου, με ορχήσεις γυναικών και ανδρών. Οι ετήσιες

αυτές εορτές συνδυάζονταν με μεταμφιέσεις ζώων, χρήση προσωπείων,

χορούς, συμπόσια και γενικό ξεφάντωμα.

Ξένη προς το βίο των χριστιανών θεωρήθηκε η προσφυγή σε μάντη, τα

άλματα πάνω από φωτιές και η συμμετοχή σε θεατρικά παιχνίδια.

40

Page 41: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Πάντως, μερικές εορτές επεβίωσαν και μετά την καταδίκη τους. Οι

Καλένδες εξακολούθησαν να εορτάζονται, όπως και τα Βρουμάλια.

Όσο δύσκολο και αν ήταν να καταργηθούν οι παγανιστικές εορτές, ήταν

σχεδόν αδύνατο να καταργήσουν οι Βυζαντινοί τη μαγεία και την

αστρολογία. Αρκετοί (262) όπως ο Μιχαήλ Ψελλός πίστευαν πως

υπήρχε μια δόση αλήθειας σε αυτές. Άλλωστε για τους περισσότερους

ανθρώπους ήταν περιθωριακές εκδηλώσεις πίστης. Η Εκκλησία είχε να

αντιπαλέψει την αδυναμία του ανθρώπου να κατανοήσει τη ζωή και την

επιθυμία του να γνωρίζει το μέλλον.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 24 η : ο όρος αρχαία ή εθνικά έθιμα ήταν αρκετά ευρύς. Δε

δήλωναν αποκλειστικά τις λατρευτικές εκδηλώσεις της εθνικής θρησκείας

αλλά και εορτές του ρωμαϊκού εορτολογίου, θεατρικού χαρακτήρα

παραστάσεις, και συνήθειες που σχετίζονταν με βαθιά ριζωμένες προλήψεις

και δεισιδαιμονίες.

ΣΥΝΟΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Οι παγανιστικές επιβιώσεις βρίσκονται σε δύο επίπεδα, τη λατρεία και

τα έθιμα των Βυζαντινών. Υπάρχουν αρκετά στοιχεία της εθνικής θρησκείας,

με μεγαλύτερη την ομοιότητα της πίστης προς τους αγίους. Η εγκοίμηση, η

λατρεία των λειψάνων, η ανάδειξη αγίου ως προστάτη μιας πόλης, δηλώνουν

μια συνέχεια. Πάντως, δε μπορούμε να είμαστε πάντα βέβαιοι για αυτή τη

συνέχεια. Παρά την καταδίκη εθνικών πρακτικών από την Εκκλησία πολλές

εορτές και έθιμα επιβιώνουν μέχρι τα μεσαιωνικά χρόνια. Το ίδιο η μαγεία και

η αστρολογία.

ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ41

Page 42: Β΄ ΤΟΜΟΣ KEF 2

Είδαμε πως οι έριδες και οι αιρέσεις απασχόλησαν τη βυζαντινή

Εκκλησία κατά την πρώιμη περίοδο. Κατόπιν ήρθε η κρίση της εικονομαχίας,

το κίνημα του ησυχασμού, το σχίσμα. Σε όλες αυτές τις κρίσεις, ο

αυτοκράτορας είχε ουσιαστική συμμετοχή.

Οι κυριότερες πηγές μας για τα εκκλησιαστικά πράγματα του Βυζαντίου

έρχονται από τα αγιολογικά κείμενα, την εκκλησιαστική ιστοριογραφία και τα

μοναστηριακά Τυπικά.

Το αναχωρητικό φαινόμενο, με κεντρική θέση στη θρησκευτική ζωή,

έχει δύο μορφές τον ασκητισμό και τον κοινοβιακό μοναχισμό. Η Εκκλησία

στελεχώνεται από μορφωμένους επισκόπους, που αποκτούν κύρος και αίγλη

κατά την πρώιμη περίοδο, ενώ ο κατώτερος κλήρος είχε μεγαλύτερη σχέση με

τους λαϊκούς.

Οι εορτές και οι πανηγύρεις είναι οι αφορμές μετακίνησης, με ευρείες

κοινωνικές διαστάσεις. Αναπόσπαστα στοιχεία της χριστιανικής λατρείας είναι

η λατρεία των λειψάνων και η πίστη στις θαυματουργίες των αγίων, με

ενσωματωμένα αρκετά παγανιστικά στοιχεία.

42