_3ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ_(ΕΛΠ41)2006 2007

Παγκόσμιο Χωριό Γνώσης

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 www.arnos.gr – e-mail : [email protected] www.eap-learning.gr – www.oktonia.com

ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΣΤΗΡΙΞΗ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

1

ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΕΑΠ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (3η ΕΡΓΑΣΙΑ 2006 - 2007) ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ- ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΠ- ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ

ΘΕΜΑ:

Με βάση το πρώτο κεφάλαιο του τρίτου τόμου να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα:

1. Ποια χαρακτηριστικά του παραμυθιού ως είδους (νόμοι, αισθητικά - υφολογικά

γνωρίσματα) παρουσιάζονται στα παραπάνω αποσπάσματα;

2. Με βάση τη μορφολογία του Β. Προπ ποιες λειτουργίες και ποια δρώντα πρόσωπα

του μαγικού παραμυθιού επισημαίνονται στα παραπάνω αποσπάσματα;

3. Τα δύο παραπάνω παραμύθια είναι δυνατό να ανήκουν στον ίδιο παραμυθιακό

τύπο; (να δικαιολογήσετε την απάντησή σας)

4. Ποια στοιχεία τοπικότητας διακρίνεται στο παραμύθι από τη Λέρο;

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗ ΛΥΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρακάτω εργασία ασχολείται με ένα από τα βασικότερα είδη της προφορικής

παράδοσης, που είναι το παραμύθι. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζει τα βασικά χαρακτηριστικά

, τις λειτουργίες και τα δρώντα πρόσωπα του παραμυθιού μέσα από τη μελέτη δύο

αποσπασμάτων: Το Χρυσοβεργούλι και Ο Βασιλιάς – Φίδι. Θα γίνει προσπάθεια να

διευκρινιστεί εάν τα δύο αυτά αποσπάσματα ανήκουν στον ίδιο παραμυθιακό τύπο, καθώς

επίσης θα εντοπιστούν στοιχεία που φανερώνουν τοπικότητα στο παραμύθι από τη Λέρο.

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ

Α. Χαρακτηριστικά παραμυθιού

Όπως αναφέρει η Μ. Παπαχριστοφόρου, ορίζουμε το παραμύθι «ως την προφορική

διήγηση φανταστικών γεγονότων. Ως είδος, το παραμύθι ακολουθεί τρεις γενικότατες

αρχές, προκειμένου να αναφερθεί στον χρόνο, στον τόπο και στα πρόσωπα που αφορούν




2

αυτά τα γεγονότα»1. Τόσο ο χρόνος όσο και ο τόπος της παραμυθιακής δράσης είναι

αόριστοι. Επίσης, τα πρόσωπα του παραμυθιού είναι συνήθως ανώνυμα. (βιβλίο ΕΑΠ,

τομ. Γ, σελ. 66)

Στο απόσπασμα από το παραμύθι Το Χρυσοβεργούλι, υπάρχουν τα παραπάνω

χαρακτηριστικά. Η αοριστία του χρόνου είναι εμφανής από την εισαγωγική έκφραση Ήταν

μια φορά, αλλά και από εκφράσεις που ακολουθούν, όπως μια μέρα. Πρόκειται λοιπόν για

έναν χρόνο απροσδιόριστο που τοποθετείται κάπου στο παρελθόν. Η ίδια αοριστία χρόνου

εντοπίζεται και στο απόσπασμα από το παραμύθι Ο Βασιλιάς – φίδι, το οποίο ξεκινά με

την έκφραση Έγινε πολύ παλιά κι ακόμη πιο παλιά και πιο κάτω με τις εκφράσεις Ήταν

κάποτε, μια μέρα. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 66)

Και στα δύο αποσπάσματα υπάρχει αοριστία όσον αφορά τον τόπο της δράσης, ο

οποίος δίνεται μέσα από τη γενικότητα των τοπικών προσδιορισμών. Ειδικότερα για το

πρώτο απόσπασμα, μπορούμε απλά να συμπεράνουμε μέσα από την αναφορά που γίνεται

στο επάγγελμα του πατέρα της κοπέλας, ότι πρόκειται για μια παραθαλάσσια περιοχή,

πιθανόν και νησί. Στο δεύτερο απόσπασμα ο τόπος δίνεται με όχι και τόσο

συγκεκριμένους προσδιορισμούς: πίσω από τις εφτά θάλασσες και πίσω από το γυάλινο

βουνό, ήταν ένα παλάτι και από κάτω ένα μεγάλο…, του γειτονικού βασιλείου. Αυτή η

απροσδιοριστία σίγουρα ενισχύει το μαγικό χαρακτήρα των παραμυθιών. (βιβλίο ΕΑΠ,

τομ. Γ, σελ. 66)

Άλλο χαρακτηριστικό, επίσης κοινό και για τα δύο αποσπάσματα, είναι η

ανωνυμία των προσώπων. Στο πρώτο παραμύθι αναφέρεται ένας γέρος ψαράς που έχει μια

κόρη χωρίς να κατονομάζονται. Το μοναδικό όνομα αφορά τον κάβουρα που

μεταμορφώνεται σε παλικάρι, και αυτό αναφέρεται μόνο στο τέλος. Το δεύτερο παραμύθι

είναι πιο κλασικά διαρθρωμένο με αναφορές σε έναν βασιλιά, σε μια βασίλισσα, σε ένα

βασιλόπουλο – φίδι , σε μια βασιλοπούλα και μια μάγισσα. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 66)

Τα δύο παραμύθια ακολουθούν πολλές από τις βασικές αρχές των παραμυθιών που

έχει επισημάνει ο Axel Olrik. Αρχικά, βλέπουμε ότι υπάρχει μια κλιμάκωση στη δράση

και, σύμφωνα με την πρώτη αρχή, δεν ξεκινούν και δεν τελειώνουν απότομα. Το δεύτερο

απόσπασμα ακολουθεί και τη δεύτερη αρχή που σχετίζεται με την επανάληψη.

Επαναλαμβάνεται, και μάλιστα τρεις φορές, ο αριθμός ενενήντα εννέα. Έχουν μια ήρεμη

εισαγωγή και σταδιακά οδηγούνται σε κορύφωση. Ακόμη, βλέπουμε ότι στο ίδιο 1Δαμιανού Δ., Μιρασπέζη Μ. Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα:Οι Νεότεροι Χρόνοι, Λαϊκή Φιλολογία , Τομ. Γ’, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002, Σελ. 66.




3

επεισόδιο είναι παρόντα συνήθως μόνο δύο πρόσωπα (ψαράς- κόρη, κόρη- παλικάρι,

βασιλιάς- βασίλισσα, βασιλόπουλο- βασιλοπούλα), των οποίων ο χαρακτηρισμός είναι

απλός και δεν δίνει σημαντικές πληροφορίες για την εκτός πλοκής ζωή τους. Η πλοκή και

στα δύο αποσπάσματα είναι απλή και το ίδιο απλά περιγράφεται καθετί. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ.

Γ, σελ. 67)

Ομοιότητες υπάρχουν και ως προς το περιεχόμενό τους. Και στα δύο αποσπάσματα

υπάρχει το υπερφυσικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τα περισσότερα παραμύθια. Βλέπουμε

ότι συνυπάρχει το φυσικό με το υπερφυσικό στοιχείο και η σχέση των ηρώων με αυτά

είναι φυσική και αβίαστη. Η κόρη του ψαρά παντρεύεται με τον κάβουρα που έχει την

υπερφυσική δυνατότητα να μετατρέπεται σε παλικάρι. Κάτι παρόμοιο βλέπουμε και στο

άλλο παραμύθι, όπου η βασιλοπούλα παντρεύεται το φίδι που το βράδυ γίνεται ένας

όμορφος πρίγκιπας. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 68)

Τα πρόσωπα των παραμυθιών είναι αβαθείς φιγούρες και τους λείπει υποκειμενικό

βάθος. Ακόμη, βλέπουμε ότι δεν περιγράφεται ο εσωτερικός τους κόσμος ή τα

συναισθήματά τους αλλά απλά δίνεται μια επιφανειακή εικόνα τους (γέρος ψαράς, όμορφη

κόρη, όμορφος πρίγκιπας. Επίσης οι ήρωες χαρακτηρίζονται από μόνωση. (βιβλίο ΕΑΠ,

τομ. Γ, σελ. 69-71)

Το ύφος των αποσπασμάτων είναι απλό και λιτό και κάποιες φορές αφηρημένο,

όπως ταιριάζει στα παραμύθια. Οι περιγραφές χαρακτηρίζονται επίσης από λιτότητα,

απουσιάζουν τα πολλά εκφραστικά μέσα. Οι όποιες εικόνες είναι απλές χωρίς πολλά

χρώματα. Λιτή είναι η σκιαγράφηση και περιγραφή των χαρακτήρων. Άλλο

χαρακτηριστικό των παραμυθιών, που υπάρχει στα παραπάνω αποσπάσματα, είναι η

θεματολογία τους που προέρχεται από το κοινωνικό περιβάλλον και συνδυάζουν μαγικά

στοιχεία. Και τα δύο μιλούν για ένα γάμο. Το πρώτο θίγει και το θέμα της φτώχειας, ενώ

το δεύτερο μιλά και για την αγωνία που υπάρχει για την απόκτηση παιδιών. (βιβλίο ΕΑΠ,

τομ. Γ, σελ. 71-73)

Β. Λειτουργίες και δρώντα πρόσωπα

Στα αποσπάσπασματα μπορούν να εντοπιστούν σταθερά στοιχεία που βλέπουμε

στα παραμύθια και αποτελούν τις λειτουργίες του παραμυθιού, για τις οποίες έχει μιλήσει

ο Β. Προπ. Και στα δύο παραμύθια υπάρχει μια αρχική κατάσταση, όπου παρουσιάζονται




4

οι ήρωες και δίνονται κάποιες ιδιότητες και χαρακτηριστικά τους. Στο απόσπασμα Ο

Βασιλιάς – Φίδι υπάρχει και η δεύτερη λειτουργία, αφού γίνεται λόγος για την απουσία

παιδιών και τον πόθο του βασιλικού ζεύγους να αποκτήσει. Η λειτουργία της απαγόρευσης

και στα δύο παραμύθια δίνεται έμμεσα μέσα από την παράκληση του κάβουρα να μην πει

το όνομά του και όταν το φίδι προσπαθεί να αποτρέψει το κάψιμο του δέρματός του από

τη βασιλοπούλα, η οποία έχει ήδη γίνει. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ.45- 47)

Την απαγόρευση και στα δύο ακολουθεί ή έχει προηγηθεί (στο δεύτερο) η

παράβαση. Η κοπέλα επιμένει να μάθει το όνομα του κάβουρα – παλικαριού, αγνοώντας

τη διστακτικότητά του. Η βασιλοπούλα έχει ήδη κάψει το φιδίσιο δέρμα χωρίς να γνωρίζει

ότι η πράξη της αποτελεί παράβαση που θα έχει τα αντίστοιχα αρνητικά αποτελέσματα.

Επίσης, παρατηρούμε τη λειτουργία της διερεύνησης στο σημείο που η κόρη προσπαθεί με

κάθε τρόπο να μάθει το όνομα του συζύγου της και εκεί που η βασιλοπούλα καταφεύγει σε

μια μάγισσα για να δώσει λύση στο πρόβλημά της. Και οι δύο ηρωίδες στο τέλος

αποκτούν τις πληροφορίες που θέλουν αλλά οι εξελίξεις δεν τις δικαιώνουν. Νιώθουν ότι

εξαπατήθηκαν από τη διακονιάρα και τη μάγισσα αντίστοιχα. Το αίσθημα – λειτουργία

της εξαπάτησης ακολουθεί το αίσθημα συνενοχής, αφού ακολουθώντας τις οδηγίες δύο

ξένων χάνουν τους συντρόφους τους. Η αποκάλυψη του ονόματος (Χρυσοβεργουλί) και το

κάψιμο του φιδίσιου δέρματος κατά την υπόδειξη της μάγισσας ήταν οι αιτίες αυτής της

κατάληξης. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ.45- 47)

Τα δρώντα πρόσωπα για τα οποία μίλησε ο Προπ , τα ονόματα και οι ιδιότητες που

επιλέγει να δώσει ο αφηγητής μεταβάλλονται έτσι ώστε να προσαρμοστούν στα κοινωνικά

συμφραζόμενα κάθε εποχής. Στο παραμύθι Το Χρυσοβεργουλί τα δρώντα πρόσωπα είναι

τρία: ο ψαράς- πατέρας, η κόρη και ο κάβουρας- παλικάρι(ήρωας). Η νησιωτική περιοχή

στην οποία εξελίσσεται η πλοκή δικαιολογεί την παρουσία αυτών των προσώπων.

Υπάρχει επίσης και το δευτερεύον πρόσωπο της διακονιάρας, που επίσης προωθεί τις

εξελίξεις. Στο δεύτερο απόσπασμα υπάρχουν τέσσερα δρώντα πρόσωπα: ο βασιλιάς, η

βασίλισσα, το φίδι – πρίγκιπας (ήρωας) και η βασιλοπούλα. Το δευτερεύον πρόσωπο εδώ

είναι η μάγισσα, η οποία έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην πλοκή προτρέποντας τη

βασιλοπούλα να κάψει το φιδίσιο δέρμα του πρίγκιπα. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 47-48)

Γ. Παραμυθιακός τύπος: είναι κοινός στα δύο αποσπάσματα;




5

Ο παραμυθιακός τύπος αναφέρεται σε ένα αυτόνομο παραμύθι με σταθερή μορφή

και αποτελεί τη σταθερή βάση στην οποία διαμορφώνονται οι παραλλαγές και όπου

βλέπουμε έναν κάπως σταθερό συνδυασμό μοτίβων. Σύμφωνα με τη διεθνή τυπολογία

Aarne – Thompson κατά τη διάδοση των παραμυθιών διαμορφώνονται ο υπότυπος και ο

οικότυπος. Στον υπότυπο, αν και ο παρμυθιακός τύπος διαφοροποιείται, σε γενικές

γραμμές τα επεισόδια και η δομή του μένουν ίδια. Όταν ο παραμυθιακός τύπος

διαφοροποιείται από το διεθνές μοντέλο του σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή και η

διαφοροποίηση αυτή είναι έντονη, τότε μιλάμε για οικότυπο που δεν καλύπτεται από τον

κλασικό παραμυθιακό τύπο. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 50, 53, 54,55,60)

Όπως μπορούμε να καταλάβουμε η κατάταξη μιας παραλλαγής σε συγκεκριμένο

παραμυθιακό τύπο δεν είναι ιδιαίτερα εύκολη υπόθεση. Πιθανόν τα δύο αποσπάσματα

έχουν τις ρίζες τους σε έναν κοινό παραμυθιακό τύπο, που με την πάροδο των χρόνων και

τη διάδοσή τους μέσω του προφορικού λόγου από τόπο σε τόπο, διαφοροποιήθηκαν

διαμορφώνοντας αντίστοιχους υπότυπους και οικότυπους. Οι συγκεκριμένες παραλλαγές

ίσως ανήκουν σε οικότυπους του αρχικού παραμυθιακόυ τύπου, οι οποίοι έχουν

προσαρμοστεί στις ανάγκες της γεωγραφικής περιοχής στην οποία αναπτύχθηκε η

συγκεκριμένη διήγηση, στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές δομές του

συγκεκριμένου τόπου. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 50, 53, 54,55,60)

Δ. Η τοπικότητα στο παραμύθι από τη Λέρο

Η Μ. Παπαχριστοφόρου κάνει λόγο για τη σημασία της τοπικότητας και

χαρακτηριστικά λέει ότι «η παραμυθιακή αφήγηση προσαρμόζεται στις πολιτισμικές

ιδιαιτερότητες και στον χαρακτήρα της κοινότητας που την υποδέχεται. Προσαρμόζεται

δηλαδή, στο κοινωνικό, στο ιστορικό και στο φυσικό περιβάλλον υποδοχής, αφού από

αυτό αντλούν ο παραμυθάς και το ακροατήριο τα βιώματα και τις εικόνες τους» 2. Αυτό το

βλέπουμε και στο παραμύθι από τη Λέρο. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 74)

Το πρώτο γνώρισμα τοπικότητας αφορά τη γλώσσα. Βλέπουμε ότι το παραμύθι

χρησιμοποιεί την ομιλούμενη γλώσσα της εποχής με λεξιλόγιο που παραπέμπει στη

συγκεκριμένη νησιωτική περιοχή. Η γλώσσα είναι γλαφυρή με πολλά στοιχεία τοπικά

(ητρώενε, ηδώσενε, να βγήκει). Υπάρχουν επίσης στοιχεία και για το δεύτερο γνώρισμα 2 Δαμιανού Δ., Μιρασπέζη Μ. Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα:Οι Νεότεροι Χρόνοι, Λαϊκή Φιλολογία , Τομ. Γ’, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002, Σελ. 74.




6

της τοπικότητας που αφορά την παράδοση. Προβάλλεται η παραδοσιακή ασχολία των

κατοίκων που είναι το ψάρεμα. Ο πατέρας της κοπέλας είναι ψαράς και συνηθίζει να

παίρνει κοντά του για βοηθό την κόρη του. Επιπλέον, ο κάβουρας- παλικάρι

αυτοπαρουσιάζεται ως η «τύχη» της κοπέλας. Η έννοια της τύχης έχει σημαντικό ρόλο

ήδη από την αρχαιότητα και χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία, καθώς οι βουλές της

πίστευαν ότι καθορίζουν τις ζωές των ανθρώπων. Τέλος, εντοπίζουμε και στοιχεία που

περιγράφουν το φυσικό - γεωγραφικό περιβάλλον, το οποίο είναι και το τρίτο γνώρισμα

τοπικότητας. Από την αφήγηση καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για περιοχή κοντά σε

θάλασσα ή για νησί. Ο γερός- ψαράς, το ψάρεμα, η θάλασσα, τα νερά, ο κάβουρας είναι

στοιχεία που προσδιορίζουν το φυσικό περιβάλλον. (βιβλίο ΕΑΠ, τομ. Γ, σελ. 75-80)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στη σύντομη εργασία που προηγήθηκε, μελετήθηκαν δύο αποσπάσματα

παραμυθιών από διαφορετικές χώρες και διαφορετικές εποχές (Λέρος- 2004, Ουγγαρία-

1950). Ωστόσο, είδαμε ότι οι αποστάσεις μεταξύ τους ήταν μηδαμινές. Τα δύο

αποσπάσματα είχαν κοινά χαρακτηριστικά και λειτουργίες που εντοπίζονται στην

πλειοψηφία των παραμυθιών και δικαιολογούν την κατάταξή τους στο χώρο του μαγικού

παραμυθιού. Τέλος, παρατηρήσαμε πως το γνώρισμα της τοπικότητας μπορεί να

επηρεάσει και να διαμορφώσει έναν παραμυθιακό τύπο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δαμιανού Δ., Μιρασπέζη Μ. Δ., Παπαχριστοφόρου Μ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα:Οι Νεότεροι Χρόνοι, Λαϊκή Φιλολογία , Τομ. Γ’, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

_3ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ_(ΕΛΠ41)2006 2007

Documents

Transcript of _3ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ_ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ_(ΕΛΠ41)2006 2007