ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ

Μετάφραση Νίκος Ρούσσος

Επιμέλεια μετάφρασης Στάθης Ν. Καλύβας

33η έκδοση ενημερωμένηέκδοση ενημερωμένη

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΙΤίτλος πρωτοτύπου: Μodern Greece: What everyone needs to know, first edition

Συγγραφέας: Στάθης Ν. Καλύβας

Μετάφραση: Νίκος ΡούσσοςΕπιμέλεια μετάφρασης: Στάθης Ν. Καλύβας ∆ιόρθωση: Αλέξανδρος Καρατζάς

© Oxford University Press 2015 © 2015, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε., για την ελληνική γλώσσα

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευ-ση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορ-φή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 2015∆εύτερη έκδοση: Αύγουστος 2015Πρώτη ανατύπωση δεύτερης έκδοσης: Σεπτέμβριος 2015∆εύτερη ανατύπωση δεύτερης έκδοσης: Οκτώβριος 2015Τρίτη ανατύπωση δεύτερης έκδοσης: Νοέμβριος 2015Τέταρτη ανατύπωση δεύτερης έκδοσης: ∆εκέμβριος 2015Πέμπτη ανατύπωση δεύτερης έκδοσης: Ιανουάριος 2016Tρίτη έκδοση: Μάρτιος 2016Πρώτη ανατύπωση τρίτης έκδοσης: Ιούνιος 2016

EK∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣwww.epbooks.gr

Καποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ.: 210 2816134, e-mail: info@epbooks.gr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334

ISBN 978-960-569-334-3

Μήπως μερικές φορές ο λάθος τρόπος είναι ο σωστός τρόπος; Μήπως μπορείς να πάρεις το λάθος μονοπάτι

και παρ’ όλα αυτά να καταλήξεις εκεί που ήθελες να βγεις;Ή, με άλλα λόγια, μήπως κάποιες φορές τα κάνεις όλα λάθος

και στο τέλος σού βγαίνουν όλα σωστά;

Ντόνα Ταρτ, Η καρδερίνα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην τρίτη έκδοση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Πρόλογος στην ελληνική έκδοση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Ι ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ;Πού στοχεύει αυτό το βιβλίο;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Πού βρίσκεται η Ελλάδα σήμερα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ποιο είναι το ειδικό βάρος της αρχαίας Ελλάδας;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Ποιο είναι το περιεχόμενο της ταυτότητας των Ελλήνων;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Πού ακριβώς έγκειται η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Τελικά ποιος είναι ο απολογισμός της σύγχρονης Ελλάδας;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Πώς συνυπάρχουν καταστροφές και θρίαμβοι;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

II ΑΝΑΔΥΣΗΠώς προέκυψε η νεότερη Ελλάδα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Πώς προέκυψε και τι ήταν το ελληνικό εθνικό κίνημα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Πώς προέκυψε η Ελληνική Επανάσταση;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Ποιοι, γιατί και πώς εξεγέρθηκαν;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Ποια ήταν η τύχη της εξέγερσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Πώς διεθνοποιήθηκε η εξέγερση;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Πώς δομήθηκε η αμφίσημη σχέση Ελλάδας-Δύσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

III ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΠώς συγκροτήθηκε το νέο κράτος;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Πώς συγκροτήθηκε το νέο έθνος;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Τι ήταν η Μεγάλη Ιδέα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Ποιοι ήταν οι αλύτρωτοι Έλληνες;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Ποιες ήταν οι συνέπειες της αλυτρωτικής εξωτερικής πολιτικής;. . . . . . . . . . . 91Τι ήταν ο Μακεδονικός Αγώνας;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Πώς η Ελλάδα υιοθέτησε δημοκρατικούς και κοινοβουλευτικούς θεσμούς;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Πώς λειτουργούσαν οι νέοι θεσμοί;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Πώς έγινε η Ελλάδα έθνος μικροκαλλιεργητών;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Ήταν η Ελλάδα ένα «αποτυχημένο κράτος»;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Σε τι κατάσταση βρισκόταν η οικονομία;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Τι οδήγησε στις διαδοχικές πτωχεύσεις;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Πώς δημιουργήθηκαν υποδομές;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Πώς διπλασίασε η Ελλάδα την επικράτειά της;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Πώς μεταμορφώθηκε η Ελλάδα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

IV ΑΝΑΤΑΡΑΞΕΙΣΤι ήταν ο Εθνικός Διχασμός;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Ποια ήταν τα επακόλουθα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Τι ήταν η Μικρασιατική Καταστροφή;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Τι αντίκτυπο είχε η ανταλλαγή πληθυσμών;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Τι αντίκτυπο είχε η Μεγάλη Οικονομική Κρίση στη χώρα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Ποιες ήταν οι δυνατότητες και τα όρια του ελληνικού κομμουνισμού;. . 140Τι ήταν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Πώς ενεπλάκη η Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Τι ήταν ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Πώς η ξένη κατοχή προκάλεσε έναν εμφύλιο πόλεμο;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Πώς κατάφερε το Κομμουνιστικό Κόμμα να αναδειχθείστον κυρίαρχο πολιτικό παράγοντα της Κατοχής;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Πώς εξηγείται ο όψιμος και μαζικός δωσιλογισμός;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Πώς η απελευθέρωση έδωσε τη θέση της σε μια νέα εμφύλια σύγκρουση;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Πώς ξεκίνησε ξανά ο Εμφύλιος και πώς τερματίστηκε;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Ποια ήταν η κληρονομιά του Εμφυλίου;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Ποια μορφή πήρε η μετεμφυλιακή πολιτική τάξη πραγμάτων;. . . . . . . . . . . . . . . 168

V ΑΠΟΓΕΙΩΣΗΣε ποια κατάσταση βρήκε την Ελλάδα το τέλος του Εμφυλίου;. . . . . . . . . . . . . . 172 Πώς απογειώθηκε η Ελλάδα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Τι προκάλεσε το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1967;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Τι ήταν, τι πέτυχε και πώς κατέρρευσε το στρατιωτικό καθεστώς;. . . . . . . . . 185 Πώς αποκαταστάθηκε η δημοκρατία;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Πώς προέκυψε το νέο κομματικό σύστημα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Τι ήταν και τι κληροδότησε η κουλτούρα της Μεταπολίτευσης;. . . . . . . . . . . . . . 195Ποια είναι η προέλευση και λειτουργία των «συγκρουσιακών» πρακτικών;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Πώς εντάχθηκε η Ελλάδα στην ΕΟΚ και με τι συνέπειες;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Ποιες ήταν οι οικονομικές επιπτώσεις της Μεταπολίτευσης;. . . . . . . . . . . . . . 206Τι ακριβώς ήταν ο ελληνικός σοσιαλισμός;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Ποιες ήταν οι τρεις μεγάλες αντιφάσεις του ΠΑΣΟΚ;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Πώς το ΠΑΣΟΚ άλλαξε την Ελλάδα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215Πού οφείλεται η παρακμή της δημόσιας διοίκησης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218Ποιες ήταν οι κυριότερες συνέπειες της κακοδιοίκησης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Πώς επέδρασε ο λαϊκισμός στις κοινωνικές και οικονομικές συμπεριφορές;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226Πώς επέδρασε το ΠΑΣΟΚ στην οικονομία;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Πώς απέφυγε η χώρα την οικονομική κατάρρευση;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

VI Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 2009Πώς η οικονομική άνθηση έδωσε τη θέση της στην κατάρρευση;. . . . . . 246Τι προκάλεσε την κρίση;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249Ποιες ήταν οι ευρωπαϊκές/θεσμικές αιτίες της κρίσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Ποιες ήταν οι εγχώριες/οικονομικές αιτίες της κρίσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257Ποιες ήταν οι εγχώριες/πολιτικές αιτίες της κρίσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Τι ήταν το Μνημόνιο Οικονομικής και Χρηματοπιστωτικής Πολιτικής;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Τι πέτυχε το πρόγραμμα προσαρμογής;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275Πού στράβωσε το πρόγραμμα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Γιατί στράβωσε το πρόγραμμα;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Πόσο συνετή επιλογή θα ήταν μια έξοδος από το ευρώ;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288Ποιες ήταν οι πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292Και τώρα, πού;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

VII ΤΟ ΜΕΛΛΟΝΠοιοι είναι οι επτά κύκλοι άνθησης-κατάρρευσης-διάσωσης της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Πώς το παρελθόν της Ελλάδας διαμορφώνει το παρόν και το μέλλον της;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

Σημειώσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

13

Πρόλογος στην τρίτη έκδοση

Με το που κυκλοφόρησαν οι Καταστροφές και θρίαμβοι στα τέλη του Ιουνίου 2015, προκηρύχθηκε το δημοψήφισμα της 5ης Ιου-λίου και ακολούθησε η επιβολή των κεφαλαιακών ελέγχων. Τις ζοφερές εκείνες μέρες αναρωτήθηκα, όπως και πολλοί άλλοι, σε ποιο βαθμό οι εξελίξεις αυτές προοιωνίζονταν την έλευση μιας πολύ χειρότερης καταστροφής από αυτήν που είχε ήδη προκα-λέσει η ουσιαστική χρεοκοπία της χώρας το 2010. Ταυτόχρονα θεώρησα αυτονόητο πως το βιβλίο αυτό θα χανόταν μέσα στην καταιγιστική επικαιρότητα των ημερών εκείνων.

Ευτυχώς, δεν συνέβη ούτε το ένα ούτε το άλλο. Κακήν κακώς, και παρά το ισχυρότατο σοκ των εξελίξεων, η χώρα κατάφερε την τελευταία στιγμή να σταθεί στα πόδια της. Την κρίσιμη εκείνη καμπή, η κατάρρευση αποφεύχθηκε – οριστικά, θέλω να ελπίζω. Παράλληλα, και για μένα εντελώς ανέλπιστα, το βιβλίο αυτό κα-τόρθωσε, στην αρχή αργά και σύντομα με αυξανόμενη ταχύτητα, να συναντήσει το κοινό του. Καθώς το περίεργο εκείνο καλοκαίρι έβαινε προς το τέλος του, όλο και περισσότεροι άνθρωποι επικοι-νωνούσαν μαζί μου για να μου πουν πως μόλις το είχαν διαβάσει και πως το είχαν βρει χρήσιμο.

Όπως είναι φυσικό, η ανέλπιστη αυτή υποδοχή με χαροποίησε. Άρχισα όμως να αναρωτιέμαι ως προς το πώς και το γιατί. Ποιο ακριβώς νεύρο είχε αγγίξει το βιβλίο; Επεδίωξα λοιπόν να μάθω περισσότερα, συζητώντας με τους αναγνώστες που με προσέγγιζαν.

Στις συζητήσεις αυτές ανέκυπταν τρία κυρίως σημεία. Το πρώ-

ΣΤΑΘΗΣ Ν . ΚΑΛΥΒΑΣ

14

το ήταν η αίσθηση πως οι Καταστροφές και θρίαμβοι κόμιζαν μια ερμηνεία της ελληνικής ιστορίας που διέφερε ριζικά από εκείνην που οι περισσότεροι είχαν υπόψη τους ως τότε. Παρά τη διαφορά όμως, φαίνεται πως η ερμηνεία αυτή ανταποκρινόταν συγχρόνως σε μια διαδεδομένη διαίσθηση που αναζητούσε να βρει την έκ-φρασή της.

Το δεύτερο σημείο αφορούσε πτυχές της ερμηνείας αυτής και πιο συγκεκριμένα την απόρριψη τόσο της περιρρέουσας αρνητι-κότητας και μιζέριας που χαρακτήριζε τον δημόσιο διάλογο μετά το 2010 (αλλά στην πραγματικότητα από πολύ πιο πριν) όσο και των υπερφίαλων πατριωτικών μεγαλοστομιών που κυριαρχούσαν στα ΜΜΕ. Παράλληλα, η ερμηνεία αυτή αναδείκνυε ορισμένα σημαντικά ιστορικά επιτεύγματα της χώρας που παρέμεναν λίγο πολύ άγνωστα στο ευρύ κοινό, καθώς ξέφευγαν από τη γνωστή και επαναλαμβανόμενη επωδό του αρχαίου μας κλέους.

Τέλος, πολλοί ήταν εκείνοι που υπογράμμιζαν τον απλό και εύληπτο τρόπο γραφής του βιβλίου, που κάλυπτε ένα σημαντικό κενό ανάμεσα σε μια συχνά πομπώδη και δυσνόητη ακαδημαϊκή γραφή και έναν φτωχό καθημερινό λόγο.

Ο λόγος που επισημαίνω τα τρία αυτά σημεία δεν είναι κά-ποιας μορφής αυταρέσκεια αλλά γιατί θεωρώ πως μας υποδεικνύ-ουν κάποια σημαντικά στοιχεία που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας στο πλαίσιο της αναγκαίας αναδιατύπωσης του εθνικού μας αφηγήματος. Αλλά γιατί, ίσως αναρωτηθεί κάποιος, χρειαζόμα-στε κάτι τέτοιο;

Όλες οι ανθρώπινες ομάδες, από τη μικρότερη ως την πολυ-αριθμότερη, έχουν ανάγκη από μια ιδεολογία ή αφήγημα που να εξιστορεί το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους και να σκια-γραφεί το χαρακτήρα και την ιδιοσυστασία τους. Τα αφηγήματα αυτά επιτρέπουν σε τούτες τις ομάδες να αναζητούν την έμπνευσή

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΙ

15

τους, να διατηρούν τη συνοχή τους και να ανταποκρίνονται στις εκάστοτε προκλήσεις που εγείρονται μπροστά τους. Φυσικά το ίδιο ισχύει και για τα έθνη. Όπως είναι γνωστό (και περιγράφεται στις σελίδες που ακολουθούν), το εθνικό μας αφήγημα θεμελιώ-θηκε με μεγάλη επιτυχία πάνω στο σχήμα της εθνικής συνέχειας αρχαιότητας, Βυζαντίου και «νέου Ελληνισμού», που διατύπωσε ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος τον 19ο αιώνα. Με το πέρα-σμα του χρόνου, το αφήγημα αυτό εξελίχθηκε και μπολιάστηκε από την εκάστοτε ιστορική και πολιτική συγκυρία. Προέκυψαν έτσι μια σειρά από κυρίαρχες την εποχή τους εκδοχές, όπως η «Μεγάλη Ιδέα» (σε αρκετές μορφές), η εαμική «λαοκρατία» της Κατοχής, η μετεμφυλιακή «εθνικοφροσύνη», η χουντική «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» και ο μεταπολιτευτικός «εθνολαϊκισμός», ανάμεσα σε άλλες.

Τα αφηγήματα αυτά δεν υπήρξαν αυθαίρετες ιδεολογικές κα-τασκευές: ανταποκρίνονταν στα αιτήματα και τις συνθήκες της εποχής τους. Ούτε ήταν, όμως, τα μόνα δυνατά «αποτυπώματα» των συνθηκών αυτών, αφού προέκυπταν ως αποτέλεσμα πολιτι-κών συγκρούσεων και συγκεκριμένων επιλογών. Με τον τρόπο αυτό, κάποια από τα εν λόγω αφηγήματα υπήρξαν πιο θετικά για την εξέλιξη της χώρας και άλλα πιο αρνητικά. Τόσο η ανάδειξη όσο και οι επιπτώσεις τού εκάστοτε κυρίαρχου αφηγήματος δια-μορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από την περιρρέουσα «πολιτική οικονομία», δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο παράγεται και δια-νέμεται ο πλούτος μιας κοινωνίας. Η σχέση ανάμεσα στο κυρί-αρχο αφήγημα και την πολιτική οικονομία της εποχής του είναι διαδραστική: από τη μία το αφήγημα διευκολύνει και νομιμοποιεί την πολιτική οικονομία και από την άλλη η πολιτική οικονομία ενισχύει ή υπονομεύει το αφήγημα.

Αν κρίνουμε από το τελικό του αποτέλεσμα, το μεταπολιτευτι-

ΣΤΑΘΗΣ Ν . ΚΑΛΥΒΑΣ

16

κό αφήγημα, που βρήκε στα παπανδρεϊκά συνθήματα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» και «Μόνος θεσμός ο κυρίαρχος λαός» την πιο εμβληματική του εκδοχή, υπήρξε αρνητικό για τη χώρα. Αρθρώθηκε διαμέσου ενός αριστερόστροφου λεξιλογίου που τό-νιζε την προστασία των «κεκτημένων δικαιωμάτων» του «λαού» (κατηγορία που στην πράξη περιλάμβανε δεκάδες μικρότερες και μεγαλύτερες επαγγελματικές ομάδες) και τον κεντρικό ρόλο του κράτους στην παροχή και διαιώνισή τους. Αντιστοιχούσε στη με-γάλη έκρηξη των προσδοκιών που ακολούθησε το μεταπολεμικό οικονομικό άλμα της χώρας και για μεγάλο διάστημα τροφοδο-τούνταν και ενισχυόταν από την ικανοποίησή τους.

Όμως, το μεγάλο μειονέκτημα του μεταπολιτευτικού αφηγή-ματος ήταν η αδυναμία του να συνδέσει την κοινωνική ευημερία με την οικονομική παραγωγή. Και το μεγάλο ευτύχημα για το ίδιο (αλλά δυστύχημα για τη χώρα) ήταν πως κατόρθωσε να μακροη-μερεύσει στηριζόμενο στην εισροή πόρων αρχικά από την Ευρω-παϊκή Ένωση και αργότερα από τον φθηνό δανεισμό που προέκυ-ψε μέσω της συμμετοχής της χώρας στην ευρωζώνη. Πράγματι, από την πολιτική οικονομία της Μεταπολίτευσης προέκυψε μια ευρεία μεν, αλλά ουσιαστικά επίπλαστη ευημερία. Η διανομή του πλούτου πραγματοποιήθηκε διαμέσου ενός εκτεταμένου πελα-τειακού συστήματος που συνέδεσε τα δύο μεγάλα κόμματα της Μεταπολίτευσης από τη μία με το κράτος και από την άλλη με τις δεκάδες ομάδες συμφερόντων που συναποτελούν την ελληνική κοινωνία. Εννοείται πως η ευρεία διανομή της ευημερίας δεν ήταν απαραίτητα και δίκαιη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι μεγάλοι χαμένοι της υπόθεσης υπήρξαν τα εκτός του δημοσίου τομέα (και κρατικής προστασίας) φτωχά στρώματα (κυρίως οι χαμηλόμισθοι ιδιωτικοί υπάλληλοι) και οι περίφημες «επόμενες γενιές» που τε-λικά κλήθηκαν να πληρώσουν το λογαριασμό.

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΘΡΙΑΜΒΟΙ

17

Όταν η χώρα ξέμεινε από χρήματα το 2010, η μεταπολιτευ-τική πολιτική οικονομία κατέρρευσε, όπως και ο κατεξοχήν πο-λιτικός της φορέας, το ΠΑΣΟΚ. Η κοινωνία αρχικά απέρριψε τη δυσάρεστη αυτή πραγματικότητα και γαντζώθηκε πάνω σε μια απονενοημένη επιχείρηση διάσωσης του μεταπολιτευτικού αφηγήματος από τον ΣΥΡΙΖΑ, κύκνειο άσμα της οποίας υπήρξε το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015. Από το σημείο αυτό και μετά η χώρα παραμένει μετέωρη. Η πολιτική οικονομία της με-ταπολίτευσης έχει λήξει και μαζί της το μεταπολιτευτικό αφήγη-μα. Δεν έχει όμως αρθρωθεί ακόμη το αφήγημα που θα το αντι-καταστήσει. Εδώ βρισκόμαστε τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές.

Το ερώτημα που τίθεται πλέον επιτακτικά αφορά το περιεχόμε-νο του νέου αφηγήματος. Εδώ ανοίγονται δύο δρόμοι. Ο πρώτος είναι η αναπαλαίωση του μεταπολιτευτικού αφηγήματος με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις χαμηλές προσδοκίες της εποχής των Μνημονίων. Σ’ αυτό το αφήγημα θα αντιστοιχεί μια πολιτική οι-κονομία που θα διαχειρίζεται τη διανομή της ανέχειας μέσω ενός ημιαυταρχικού πελατειακού συστήματος που θα θυμίζει έντονα κάποιες φτωχές μετακομμουνιστικές χώρες. Ο δεύτερος είναι η ρηξικέλευθη αντικατάσταση του μεταπολιτευτικού αφηγήματος με ένα νέο αφήγημα που θα συνδέει την κοινωνική ευημερία με την παραγωγή και θα βασίζεται στις δημιουργικές και εξωστρε-φείς δυνάμεις της χώρας.

Φιλοδοξία μου είναι οι Καταστροφές και θρίαμβοι να συνδρά-μουν στην οικοδόμηση του δεύτερου αυτού δρόμου. Οι δυσκολίες που ενέχει το εγχείρημα αυτό είναι μεγάλες και η προοπτική του μακράς πνοής, αλλά, όπως δείχνει η ιστορική επισκόπηση που επιχειρείται στις σελίδες που ακολουθούν, δεν είναι πρωτόγνωρες για τη χώρα μας. Και αν κάτι με δίδαξε η υποδοχή του βιβλίου,

ΣΤΑΘΗΣ Ν . ΚΑΛΥΒΑΣ

18

αυτό είναι πως οι άνθρωποι που μοιράζονται τον ίδιο προβλημα-τισμό δεν είναι ούτε λίγοι ούτε αδύναμοι.

Η παρούσα έκδοση είναι επικαιροποιημένη και εμπλουτισμένη με πρόσθετο υλικό. Έλαβα υπόψη μου αρκετά σχόλια και κριτικές, προσπάθησα να αποσαφηνίσω κάποια σημεία που δεν ήταν τόσο κατανοητά όσο επιθυμούσα και διευκρίνισα, αναδιατυπώνοντάς το, το σχήμα των εφτά κύκλων. Σπεύδω εδώ να προσθέσω πως, όπως κάθε ερμηνευτικό σχήμα, έτσι και αυτό δεν αποτελεί ούτε μηχανιστική καταγραφή του παρελθόντος αλλά ούτε και προ-σπάθεια πρόβλεψης του μέλλοντος. Είναι απλώς ένας τρόπος να οργανωθεί, να αφομοιωθεί και να κατανοηθεί ένα εξαιρετικά σύνθετο και πολύπλοκο υλικό. Αποτελεί, με άλλα λόγια, αφορμή για σκέψη και προβληματισμό, όχι τελεσίδικη και αμετακίνητη ερμηνεία.

Στάθης Ν. Καλύβας,Αθήνα, Μάρτιος 2016

19www.epbooks.gr

Η πρόκληση που έθεσα στον εαυτό μου ήταν ο εντοπισμός της βαθύτερης λογικής που διέπει την ιστορική μας πορεία ως έθνους. Η καταγραφή μιας σειράς υπερφιλόδοξων εγχειρημάτων, αναπόφευκτων καταστροφών και ξέ-νων διασώσεων με θετική σε γενικές γραμμές έκβαση συνιστά το θεμέλιο του σχήματος στο οποίο κατέληξα και το οποίο προτείνω, όπως και η κωδικοποί-ηση των σύνθετων αυτών διεργασιών σε εφτά μεγάλους ιστορικούς κύκλους.

Στάθης Ν. Καλύβας

Μια σφαιρική και ρηξικέλευθη αποτίμηση της ιστορικής πορείας της σύγ-χρονης Ελλάδας που εντάσσει τη σημερινή κρίση σε ένα πλαίσιο ιστορικής διάρκειας, από την κατάκτηση της ανεξαρτησίας μέχρι σήμερα.

Κωδ. μηχ/σης 25.068

Ένα από τα 10 καλύτερα βιβλία της χρονιάς. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

Σε πείσμα των μονοδιάστατων αναγνώσεων, ο συγγραφέας τονίζει ότι «διατρέχοντας την ελληνική Ιστορία διαπιστώνει κανείς την ικανότητα

της χώρας να καινοτομεί θεσμικά και να ανακάμπτει θεαματικά». ΤΑ ΝΕΑ

Με πολύ απλά λόγια, πρόκειται για ένα εξαιρετικά διαβαστερό, εύστοχο και ευθύβολο χρονικό της νεότερης Ελλάδας με ερωτήσεις και απαντήσεις συγκεκριμένες, από τις κορυφές που έπιασε η χώρα ως τα ναδίρ – που είναι κάμποσα, και με το τελευταίο

εκτενές κεφάλαιο να καλύπτει τη σημερινή κρίση. Μακάρι να μην ήταν τόσο επίκαιρο. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

Αν θέλετε να διαβάσετε μόνο ένα βιβλίο για να καταλάβετε γιατί καταστρέφεται η Ελλάδα, διαλέξτε αυτό.

www.georgakopoulos.org