29, ELP_20-_B_TOMOS 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ (1).pdf

8/19/2019 29, ELP_20-_B_TOMOS 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ (1).pdf

1/72

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε. Α.Π.

1

ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ

ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΒΙΟ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι

∆ΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ – Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Επιµέλεια: Σοροβέλης Χρίστος


2/72



2

∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙ∆ΙΟ ΤΟΜΟΣ Β: ∆ηµόσιος και

Ιδιωτικός Βίος στον Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσµο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθµηµένοι πίνακες, εκτός

αν δηλώνεται διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη ρωµαϊκή

αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2. και 3. αι. µ.Χ.) µετά το θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180

µ.Χ.). Η σηµαντικότερη επίπτωσή της στον αυτοκρατορικό θεσµό. [σελ . 20-21]

Η κρίση που ακολούθησε τον θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου (180 µ.Χ.)απείλησε τα θεµέλια της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας.

Χαρακτηριστικά κρίσης

Συχνές και βίαιες αλλαγές αυτοκρατόρων

Συνωµοσίες, σφετερισµοί, στρατιωτικά πραξικοπήµατα

Εµφύλιοι πόλεµοι

Ήττες από βαρβαρικά φύλα

Ανεπάρκεια του συνοριακού αµυντικού συστήµατος

Στάσεις καταπιεσµένων πληθυσµών στις πόλεις

∆ιωγµοί πολιτικών και θρησκευτικών αντιπάλων

Πληθωρισµός

Φυσικές καταστροφές

Τα αποτελέσµατα ήταν πολύπλευρα και επηρέασαν τον πολιτικό, οικονοµικό,

κοινωνικό, πολιτισµικό και πνευµατικό χαρακτήρα της αυτοκρατορίας.

Μια από τις σηµαντικότερες επιπτώσεις ήταν η εξασθένιση του

αυτοκρατορικού θεσµού. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 235-285 υπήρξαν

συνολικά 30 ηγεµόνες που είχαν επίσηµα αναγνωριστεί ως Αύγουστοι.

2)

Το σύστηµα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας: ο θεµελιωτής, η πρώτη τετραρχία, η αποτελεσµατικότητά της και οι επιπτώσεις της

σε σχέση µε τον αυτοκρατορικό θεσµό. [σελ . 21]

Η παρουσία του αυτοκράτορα ∆ιοκλητιανού οριοθετεί την αρχή µιας εποχής

ανανέωσης (renovatio) και αποκατάστασης (restitutio). Οι µεταρρυθµίσεις του

∆ιοκλητιανού έδωσαν νέα πνοή στο ρωµαϊκό κράτος. Πολύ σηµαντικό ρόλο στην

αναδιοργάνωση έπαιξε η απόφαση του αυτοκράτορα να καθιερώσει στη

διακυβέρνηση του κράτους το σύστηµα της τετραρχίας, ώστε να αντιµετωπιστούν

αποτελεσµατικά οι διοικητικές και στρατιωτικές ανάγκες της αυτοκρατορίας. Γι’

αυτό καθιέρωσε:


3/72



3

1. τον καταµερισµό των καθηκόντων µεταξύ τεσσάρων ηγεµόνων, η επιλογή των

οποίων έγινε µε κριτήρια αξιοκρατικά

2. τη διαίρεση των επαρχιών σε µικρότερες

3. τη συνένωσή επαρχιών σε µεγαλύτερες περιφερειακές διοικήσεις

4. το διαχωρισµό της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία

5. την αύξηση του αριθµού στρατευµάτων και των υπηρεσιών 6. την καταπολέµηση του πληθωρισµού.

Η πρώτη τετραρχία, µε αυτοκράτορες τον ∆ιοκλητιανό (στο ανατολικό τµήµα)

και τον Μαξιµιανό (στο δυτικό τµήµα), και µε τη βοήθεια των καισάρων Γαλερίου

και Κωνστάντιου Χλωρού, αποδείχτηκε σταθερό πολιτικό σχήµα που κατόρθωσε να:

1. εξασφαλίσει ησυχία και τάξη στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας

2. προστατεύσει την κυριαρχία της Ρώµης από εξωτερικούς κινδύνους

3. αναβαθµίσει και να σταθεροποιήσει το κύρος του αυτοκράτορα

4. πετύχει καλύτερη εποπτεία των επαρχιών

5. αυξήσει την αποδοτικότητα των κρατικών υπηρεσιών 6. καταµερίσει τα καθήκοντα

7. συµβάλλει στην οικονοµική ανάκαµψη και στρατιωτική υπεροχή.

∆ραστηριότητα 1 β [σελ . 23]

3) Η αναβάθµιση του αυτοκρατορικού θεσµού στην περίοδο ανάµεσα στον

∆ιοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο: οι χαρακτηρισµοί θείος και ιερός , η adoratio(προσκύνηση), η µαρτυρία της επιγραφής από το ∆υρράχιο, η σηµασία των

επωνυµιών Jovius και Herculius,η έναρξη και σηµασία της απεικόνισης του αυτοκράτορα µε φωτοστέφανο [σελ . 22]

Ο αυτοκρατορικός θεσµός, όπως εξελίχθηκε στην περίοδο αναδιοργάνωσης

της αυτοκρατορίας από τον ∆ιοκλητιανό και τον Κωνσταντίνο, κατέληξε σε

συγκεντρωτική και απόλυτη µοναρχία. Ο αυτοκράτορας διέθετε απεριόριστη εξουσία.

Ενδεικτικοί είναι οι χαρακτηρισµοί θείος και ιερός , που συνόδευαν το όνοµά του.

Η αίγλη του αυτοκράτορα ενισχύθηκε και από την αυλική εθιµοτυπία, καθώς

και από την υιοθέτηση, µετά το 290, της προσκύνησης του αυτοκράτορα (adoratio).

Ο θείος και υπερβατικός χαρακτήρας του αυτοκράτορα θωρακίστηκε από την

αντίληψη περί άµεσης θεϊκής προστασίας. Υπάρχει η µαρτυρία της επιγραφής από το

∆υρράχιο, στην οποία ο ∆ιοκλητιανός και ο Μαξιµιανός αναφέρονται ως γόνοι και δηµιουργοί θεών, γεγονός που δηλώνει και τη θεία φύση των αυτοκρατόρων αλλά και

τη θεϊκή εξουσιοδότηση που είχαν. Στο ίδιο πνεύµα εντάσσονται και οι επωνυµίες

Jovius και Herculius, για τους ∆ιοκλητιανό και Μαξιµιανό αντίστοιχα.

Ο Κωνσταντίνος αρχικά ακολούθησε την ίδια τακτική. Μετά όµως από την

επίδραση του χριστιανισµού, αποµακρύνθηκε από την απροκάλυπτη θεοποίηση της

αυτοκρατορικής εξουσίας. Η στάση αυτή παγιώθηκε µετά το 325, όπου ο

αυτοκράτορας έγινε πλέον ο εκλεκτός του θεού στη γη και ενσάρκωνε τη θεία

βούληση.

Τέλος από τον 4ο αιώνα υιοθετείται η απεικόνιση του αυτοκράτορα µε

φωτοστέφανο µε σκοπό τον τονισµό της ιερότητας του προσώπου του.


4/72



4

∆ραστηριότητα 1γ, ∆ραστηριότητα 2 [σελ . 23]

4) Η επιδίωξη στην υστερορωµαϊκή εποχή αφενός για ενιαία θρησκεία, που εγγυάται

την ασφάλεια και ευηµερία του κράτους, και αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας (αυτοκρατορική λατρεία): η διαφορετική θρησκευτική

πολιτική του ∆ιοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και µετά τη νίκη στη

Μουλβία γέφυρα το 312 µ.Χ.· µετά την ήττα του Λικίνιου το 324 µ.Χ.), η σηµασία

του διατάγµατος του Γαλερίου (311 µ.Χ.), το διάταγµα του Μεδιολάνου (313 µ.Χ.),

η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ . 23-26, πρβ. σελ .

209]

Η θρησκευτική πολιτική του ∆ιοκλητιανού και του Κωνσταντίνου διέφερε ριζικά.

Ο πρώτος έχει συνδεθεί µε τον αιµατηρότερο διωγµό των χριστιανών, ενώ ο

δεύτερος µε την επίσηµη αναγνώριση του χριστιανισµού. Όµως παρά τις διαφορές

και οι δύο ουσιαστικά ήθελαν το ίδιο: επεδίωκαν µια ενιαία θρησκεία, που θα

λειτουργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της ευηµερίας του κράτους. Άρα η

διαφορά αφορούσε τον διαφορετικό τρόπο ερµηνείας και προσέγγισης της «ενιαίας

θρησκείας».

Η θρησκευτική πολιτική του ∆ιοκλητιανού

Ο ∆ιοκλητιανός πιστός στην παράδοση και προσπαθώντας να κατοχυρώσει

θεϊκά την εξουσία του, καθόρισε τη θρησκευτική πολιτική του µε βάση την επίσηµη

ρωµαϊκή θρησκεία. Έτσι καθιερώθηκε η αυτοκρατορική λατρεία και οι ατοµικές

θρησκευτικές προτιµήσεις θωρακίστηκαν µε την αντίληψη ότι η λατρεία των

παραδοσιακών θεών ενίσχυε τον θεόπνευστο χαρακτήρα των αυτοκρατορικών

πράξεων.Παράλληλα κατά την περίοδο 303-304 ο ∆ιοκλητιανός διέταξε την

καταστροφή των χριστιανικών εκκλησιών, τη σύλληψη µελών του κλήρου και την

τέλεση θυσιών από όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, διαφορετικά η ποινή

ήταν θάνατος ή ισόβια καταναγκαστικά έργα. Οι διωγµοί συνεχίστηκαν και από τους

διαδόχους του µε εξαίρεση τον Κωνστάντιο, ο οποίος έδειξε επιείκεια στους

χριστιανούς.


5/72



5

Ποια ήταν η σηµασία του διατάγµατος του Γαλερίου (311 µ.Χ.) και του

διατάγµατος του Μεδιολάνου (313 µ.Χ.);

Το 311 έγινε κατάπαυση των διωγµών των χριστιανών από τον Γαλέριο. Το

σχετικό διάταγµά του νοµιµοποιούσε τον χριστιανισµό ως «επιτρεπόµενη θρησκεία»,

αρκεί οι οπαδοί του να προσεύχονταν για ευηµερία της αυτοκρατορίας. Παρόµοιο περιεχόµενο είχε και το διάταγµα του Μαξεντίου, ενώ το 313 ο Κωνσταντίνος και ο

Λικίνιος συναντήθηκαν στο Μεδιόλανο και συµφώνησαν να συνεχίσουν την ίδια

θρησκευτική πολιτική.

Ποια ήταν η θρησκευτική πολιτική του Μ . Κωνσταντίνου

Η πολιτική του Κωνσταντίνου απέναντι στον χριστιανισµό πέρασε από αρκετά

στάδια:

1. ∆ιαλλακτική στάση απέναντι στους χριστιανούς πριν το 312, που µπορεί να

ερµηνευτεί ως έκφραση πολιτικής σκοπιµότητας και χειρονοµία καλής πίστης.

2. Η νίκη του Κωνσταντίνου στη Μουλβία γέφυρα συνέβαλε στη θρησκευτική

του µεταστροφή. Έτσι µετά το 312 ακολούθησε το διάταγµα ανεξιθρησκίας

του Γαλερίου και µε µια σειρά δικών του διαταγµάτων καθιέρωσε:

I. την αργία της Κυριακής ως ηµέρα χριστιανικής εορτής

II. τη συµµετοχή των επισκόπων στην απονοµή δικαιοσύνης

III. την παροχή περιουσιακών δωρεών στην εκκλησία.

3. Μετά την ήττα του Λικινίου το 324 ο Κωνσταντίνος µε τη θρησκευτική

πολιτική του:

I. περιόρισε τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις επίσηµες εορτές II. εξάλειψε από τα νοµίσµατα ειδωλολατρικές θεότητες

III. υποστήριξε την ανέγερση νέων εκκλησιών µε δηµόσιους πόρους

IV. προσέθεσε ανάµεσα στους πολύτιµους λίθους του διαδήµατός του ένα

καρφί από τον σταυρό του Ιησού

V. επιδίωξε την ενότητα της εκκλησίας. Πολυάριθµες επιστολές προς

ορθόδοξους και αιρετικούς δείχνουν τις προσπάθειες που κατέβαλε για

την αποκατάσταση της ενότητας στους κόλπους της Εκκλησίας από το

313, ενώ µετά το 316 εµφανιζόταν ως ύπατος διαιτητής στις διαµάχες

µεταξύ επισκόπων.

4. Καθοριστική ήταν η παρουσία του Κωνσταντίνου στη Σύνοδο της Νίκαιας το

325, η οποία συγκλήθηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος, που αν και αβάπτιστος προέδρευε στις συνεδριάσεις, µε τη συµβιβαστική στάση

του κατάφερε να αποφευχθεί η διχόνοια στους κόλπους της Εκκλησίας.

5. Στο πλαίσιο της χριστιανικής πολιτικής του Κωνσταντίνου εντάσσεται η

αποστολή της µητέρας του Ελένης στα Ιεροσόλυµα. Εκεί σύµφωνα µε την

παράδοση, βρήκε τη θέση του Γολγοθά, τον Τίµιο Σταυρό, τους σταυρούς των

ληστών, τη λόγχη, τον σπόγγο, τον ακάνθινο στέφανο και όλα τα λείψανα τα

σχετικά µε το Θείο Πάθος. Αυτό συντέλεσε στην αιώνια δόξα του

αυτοκράτορα και της µητέρας του.

6. Ο Κωνσταντίνος µε χρηµατικές χορηγίες θεµελίωσε τον ναό της Αναστάσεως,

τον ναό της Γεννήσεως στη Βηθλεέµ και τον ναό της Αναλήψεως στο όρος των

Ελαιών, ενώ το 335 έστειλε επισκόπους από όλη την επικράτεια στα Ιεροσόλυµα, εξαιτίας της αποπεράτωσης του ναού της Αναστάσεως.


6/72



6

7. Με τη βάπτισή του το 337 επισφράγισε την ευνοϊκή προς το χριστιανισµό

θρησκευτική πολιτική του. Μάλιστα θάφτηκε ως «ισαπόστολος», ενώ η

ορθόδοξη εκκλησία τον συµπεριέλαβε, µαζί µε την µητέρα του, στους αγίους

της.

Γενικά, ο Κωνσταντίνος στα χρόνια διακυβέρνησης της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας

επιδίωξε ενιαία θρησκεία, η οποία θα ενεργούσε ως εγγυητής της ασφάλειας και της ευηµερίας του κράτους.

Σελ .209: Ποια µέτρα πήρε ο Μέγας Κωνσταντίνος για τον χριστιανισµό;

Έτος εκκίνησης της βυζαντινής εκκλησιαστικής ιστορίας θεωρείται το 325,

όταν ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Α΄ οικουµενική σύνοδο στη Νίκαια της

Βιθυνίας. Προηγουµένως, το 311, ο Γαλέριος παύει τον Μεγάλο ∆ιωγµό υπογράφοντας διάταγµα µε το οποίο αναγνωρίζεται στους χριστιανούς το δικαίωµα

της λατρείας, το οποίο το 313 αποδέχονται οι Κωνσταντίνος και Λικίνιος στα

Μεδιόλανα. Σε λίγο διάστηµα η Εκκλησία αναλαµβάνει ρόλο επιρροής στις πολιτικές

αποφάσεις και εξελίξεις. Ο Κωνσταντίνος, αν και διατήρησε τον τίτλο του pontifex

maximus, έδειξε ενδιαφέρον για τον χριστιανισµό µε µια σειρά ευνοϊκών µέτρων:

1. οικοδόµηση χριστιανικών ναών

2. παραχώρηση δικαστικών προνοµίων στους επισκόπους

3. υποστήριξη χριστιανών που ζουν εκτός ρωµαϊκών συνόρων (π.χ . οι χριστιανοί

της Περσίας, τους οποίους βοήθησε µε την εξωτερική πολιτική που άσκησε και

µε την οποία εφιστούσε την προσοχή στον Πέρση βασιλιά υπογραµµίζοντας ότι αυτοί ήταν οµοεθνείς των Ρωµαίων)

4. ανάµιξη στα εσωτερικά της Εκκλησίας

5. σύγκληση Α΄ οικουµενικής συνόδου.

∆ραστηριότητα 3 β [26-27], πρβ. ∆ραστηριότητα 1 [σελ . 209-210]

5) Η Οικουµενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 µ.Χ.): το αντικείµενο και η αρχική εστία

της θεολογικής διαµάχης, η επέµβαση του Κωνσταντίνου (αρχή της ανάµιξης της

κοσµικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγµατα) οι επιπτώσεις σε πολιτικό

(φαινόµενο του καισαροπαπισµού) και θρησκευτικό επίπεδο (διαµόρφωση του χριστιανικού δόγµατος-το Σύµβολο της Πίστεως). [σελ . 25-26, πρβ. σελ . 210]


7/72



7

Η Σύνοδος της Νίκαιας το 325 συγκλήθηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα

προκειµένου να συζητηθεί η αιρετική διδασκαλία του Αλεξανδρινού πρεσβύτερου

Αρείου, ο οποίος αµφισβητούσε τη θεία φύση του Ιησού. Από κάθε γωνιά της

χριστιανοσύνης συγκεντρώθηκαν εκκλησιαστικοί άντρες. Η έναρξη κηρύχθηκε από

τον ίδιο τον Κωνσταντίνο, ο οποίος, αν και αβάπτιστος, προέδρευε στις συνεδριάσεις.

Τελικά ο Άρειος εξορίστηκε, ενώ ο Κωνσταντίνος µε τη συµβιβαστική στάση του κατάφερε να αποφευχθεί η διχόνοια στους κόλπους της Εκκλησίας.

Η σηµασία της Συνόδου της Νίκαιας είναι µεγάλη, γιατί εκεί επιτυγχάνεται:

1. διαµόρφωση του χριστιανικού δόγµατος

2. θεµελίωση της αρχής της ανάµιξης της κοσµικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά

πράγµατα (φαινόµενο του καισαροπαπισµού)

3. αναγνώριση του αυτοκράτορα ως κεφαλή του χριστιανικού κόσµου

4. ανανέωση της ανατολικής αυτοκρατορίας µε τη συµβολή της Εκκλησίας

5. λήξη του ανταγωνισµού ανάµεσα στην Εκκλησία και το κράτος.

Το κεντρικό ζήτηµα που απασχολούσε από κοινού την Εκκλησία και την

κοσµική εξουσία ήταν οι έριδες γύρω από το δόγµα, την αλήθεια δηλαδή σχετικά µε

τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Τριάδας ή τη σχέση µεταξύ τους. Οι δογµατικές έριδες είχαν 2 αφετηρίες που αφορούσαν:

1. την έννοια της µιας και καθολικής πίστης, αφού η χριστιανική θρησκεία δεν

επιτρέπει πολυφωνία στο δόγµα και

2. την υιοθέτηση της ελληνικής παιδείας από τους χριστιανούς και την

καλλιέργεια της ρητορικής και της φιλοσοφίας.

Οι έριδες αντιµετωπίστηκαν µε τη σύγκληση οικουµενικών συνόδων, δηλαδή µε

συνέδρια εκκλησιαστικών εκπροσώπων από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας,

που συνέρχονταν µετά από πρόταση του αυτοκράτορα. Επίσης µε έγγραφη άδεια της

κεντρικής διοίκησης κινητοποιούνταν το cursus publicus, δηλαδή το δηµόσιο

ταχυδροµείο. Η σύνοδος λειτουργούσε σαν δικαστήριο και ο κάθε ενδιαφερόµενος

προσκόµιζε τεκµήρια της αλήθειας του. Ακολουθούσε συζήτηση και στο τέλος

αποφάσιζαν

Σελ .210: Τι είναι ο καισαροπαπισµός; Αναφέρετε το παλαιότερο δείγµα βυζαντινού καισαροπαπισµού.

Το φαινόµενο της ανάµιξης της κοσµικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά

πράγµατα είναι γνωστό ως καισαροπαπισµός. Ο αυτοκράτορας προέδρευε στις

συνεδρίες των συνόδων, επικύρωνε τις αποφάσεις, φρόντιζε για την εφαρµογή τους,

ενώ εκείνοι που καταδικάζονταν στη σύνοδο βρίσκονταν σε δυσµένεια από το ίδιο το

κράτος. Το παλαιότερο δείγµα βυζαντινού καισαροπαπισµού ήταν η σύγκληση από

τον Κωνσταντίνο της Α΄ Οικουµενικής Συνόδου στη Νίκαια. Η προσπάθεια

επέµβασης στα εσωτερικά της Εκκλησίας από το κράτος αποτελούσε µόνιµο πρόβληµα για το Βυζάντιο, αν και οι στόχοι του δεν επιτυγχάνονταν σε καίριες


8/72



8

περιπτώσεις (π.χ . οι µοναχοί πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση στην πολιτική των

εικονοµάχων αυτοκρατόρων του 8ου και του 9ου αιώνα).

∆ραστηριότητα 3γ [σελ . 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης: πλεονεκτήµατα (τοποθεσίας), σκοπιµότητες

(πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας), συνέπειες (σε σχέση µε το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας). [σελ . 27-29]

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης εντάσσεται στο µεταρρυθµιστικό

πρόγραµµα του Μ. Κωνσταντίνου, ο οποίος είχε κατανοήσει την αναγκαιότητα νέου

διοικητικού κέντρου. Η Ρώµη ήταν µακριά από τα νευραλγικά σηµεία της

αυτοκρατορίας. Έτσι το 324 ο Κωνσταντίνος, µετά τη νίκη του επί του Λικινίου,

στράφηκε στην αναζήτηση κατάλληλης τοποθεσίας. Το Βυζάντιο ήταν η επιλογή του

αυτοκράτορα και δείγµα της πολιτικής του οξυδέρκειας.

Πλεονεκτήµατα

Η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν:

1. πάνω στο σταυροδρόµι της Ευρώπης και της Ασίας

2. στο πέρασµα χερσαίων και θαλάσσιων εµπορικών δρόµων

3. σε κοντινή αλλά και ασφαλή απόσταση από τα επικίνδυνα σύνορα, δηλαδή το

ανατολικό και το παραδουνάβιο

4. σε ιδανικό στρατηγικό σηµείο: ο Βόσπορος ανατολικά, ο Κεράτιος κόλπος

βόρεια, η θάλασσα του Μαρµαρά νότια. Μόνο η δυτική πλευρά την άφηνε

εκτεθειµένη. Εκεί ο Κωνσταντίνος ύψωσε προστατευτικό τείχος.

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (θεµελίωση στις 8 Νοεµβρίου του 324 και

εγκαίνια στις 11 Μαϊου του 330) σηµατοδοτούσε την ειρηνική έναρξη µιας νέας

πολιτικής εξουσίας, γιατί η πόλη:

1. βρέθηκε στο µεταίχµιο του αρχαίου και ενός νέου τρόπου ζωής

2. εγκαινίασε την ιστορία ενός οικουµενικού κράτους σε πολιτικό και

θρησκευτικό επίπεδο.

Η µεταφορά του κέντρου βάρους της αυτοκρατορίας στην Ανατολή είχε ως συνέπεια να έρθουν στο προσκήνιο:

1. η ελληνική παιδεία και η ελληνική γλώσσα, η οποία ήταν το συνεκτικό

στοιχείο εκατοµµυρίων ανθρώπων και εξέφραζε την έννοια της πολιτικής συνοχής και

2. ο χριστιανισµός. Τα εσχατολογικά µηνύµατα της νέας θρησκείας, ο πλούσιος

συµβολισµός, τα κηρύγµατα για αλληλεγγύη, αδερφική αγάπη, ισότητα,

φιλανθρωπία ασκούσαν γοητεία στους κατοίκους της περιοχής.

∆ραστηριότητα 4α [σελ . 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 µ.Χ.) και η σηµασία της. Τα µέτρα που συνετέλεσαν

στη συνοχή της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας εξαιτίας των µεταρρυθµίσεων του ∆ιοκλητιανού (συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης) και του


9/72



9

Κωνσταντίνου (µονοκρατορία). Οι παράγοντες που αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η χριστιανική θρησκεία, αργότερα και η

ελληνική γλώσσα) [σελ . 28-29]

Συνέπεια από την παραπάνω 6η ερώτηση:

Tο Βυζάντιο γίνεται τόπος συνάντησης λαών και εθνών, δοξασιών και διαφορετικών τρόπων ζωής, γενών και πολιτισµών χάρη:

1. στη Constitutio Antoniniana, που ευνόησε την πολιτική συνοχή δίνοντας την

ιδιότητα του Ρωµαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

2. στο οµόδοξον µε τη χριστιανική θρησκεία και οµόγλωσσον µε την ελληνική

γλώσσα

Έτσι, παγιώθηκε το οµότροπον, δηλαδή η συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης

κοινότητας.

Τα µέτρα που συντέλεσαν στη συνοχή της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας ήταν:

1. η Constitutio Antoniniana, που ευνόησε την πολιτική συνοχή δίνοντας την

ιδιότητα του Ρωµαίου πολίτη σε όλους σχεδόν τους υπηκόους του κράτους

2. το ρωµαϊκό σύστηµα διακυβέρνησης, όπως διαµορφώθηκε από τις

µεταρρυθµίσεις του ∆ιοκλητιανού (συγκεντρωτική άσκηση κρατικής διοίκησης

και εξύψωση θέσης του αυτοκράτορα) και

3. η εδραίωση της µονοκρατορίας του Κωνσταντίνου.

Οι παράγοντες που διαµόρφωσαν το χαρακτήρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν:

1. το ρωµαϊκό σύστηµα διακυβέρνησης (συγκεντρωτική άσκηση κρατικής

διοίκησης + εξύψωση θέσης του αυτοκράτορα), όπως διαµορφώθηκε από τις

µεταρρυθµίσεις του ∆ιοκλητιανού και του Κωνσταντίνου

2. η ελληνική παιδεία και η ελληνική γλώσσα, η οποία ήταν το συνεκτικό

στοιχείο εκατοµµυρίων ανθρώπων ποικίλης φυλετικής, κοινωνικής και θρησκευτικής προέλευσης και εξέφραζε την έννοια της πολιτικής συνοχής

3. ο χριστιανισµός, που χάρη στα εσχατολογικά µηνύµατα του, τον πλούσιο

συµβολισµό, τα κηρύγµατα για αλληλεγγύη, αδερφική αγάπη, ισότητα και

φιλανθρωπία, ασκούσε γοητεία στους κατοίκους της περιοχής.

∆ραστηριότητα 4 β [σελ . 29]

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύµατος (απόλυτη µοναρχία), ο ρόλος του

αυτοκράτορα, οι περιορισµοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν υπήρχαν συνταγµατικοί περιορισµοί ή

κοινοβουλευτικός έλεγχος-ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η Εκκλησία επέβαλαν

κατά καιρούς περιορισµούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις). [σελ . 29-30]

Το πολίτευµα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν η απόλυτη µοναρχία. Στο

πολιτικό, στρατιωτικό, νοµοθετικό και εκκλησιαστικό προσκήνιο δέσποζε η

προσωπικότητα του αυτοκράτορα.

Ο αυτοκράτορας:

1. διορίζει και απολύει υπαλλήλους

2. απονείµει τίτλους και αξιώµατα 3. ελέγχει τις οικονοµικές υποθέσεις


10/72



10

4. εκδίδει νόµους

5. εποπτεύει την απονοµή δικαιοσύνης

6. προΐσταται των στρατιωτικών δυνάµεων

7. ασκεί επιρροή στα πράγµατα της Εκκλησίας

8. συγκαλεί Οικουµενικές Συνόδους

9. διαιτητεύει τις δογµατικές διαφορές 10. ελέγχει την πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και εκκλησιαστικών εδρών

11. προβιβάζει ή υποβιβάζει εκκλησιαστικές περιφέρειες.

Ωστόσο, η παντοδυναµία του Βυζαντινού Αυτοκράτορα εξαιτίας του

χριστιανικού ιδεώδους και των διδαγµάτων του αρχαίου ελληνικού κόσµου

προσέκρουε σε κάποιους ηθικούς περιορισµούς όπως:

1. αναφωνήσεις ή επευφηµίες του λαού

2. προβολή της δικαιοσύνης, της φιλανθρωπίας, της ευνοµίας ως υψηλές ηθικές

αρετές του ιδεώδους ηγεµόνα

Υπήρχαν όµως και πολιτικοί παράγοντες που επηρέασαν τις πολιτικές εξελίξεις όπως ήταν:

3. η σύγκλητος

4. ο στρατός

5. οι δήµοι

Σταδιακά εµφανίστηκε και

6. η Εκκλησία. Καµιά δύναµη δεν µπορούσε να αψηφήσει τις στοιχειώδεις αρχές

της ορθόδοξης διδασκαλίας και τις βασικές δοξασίες του χριστιανικού ηθικού

νόµου. Σε περίπτωση προσβολής η αντίδραση της Εκκλησίας ήταν σθεναρή.

Εποµένως ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας είχε συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες και δε δεχόταν κοινοβουλευτικό έλεγχο, αλλά το βυζαντινό µοναρχικό πολίτευµα είχε

δηµιουργήσει δεοντολογικούς και ηθικούς φραγµούς, ενώ ο χριστιανισµός ωθούσε

την εξουσία στο σεβασµό του ελεύθερου πολίτη. Ο αυτοκράτορας έπρεπε να ενεργεί

κατά µίµησιν του Θεού και να διέπεται από φιλανθρωπία.

∆ραστηριότητα 5 [σελ . 32]

9) Η µεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάµεσα σε ∆ιοκλητιανό

και Μ. Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός του (âλέ�ω) θεού). Η

µεταβολή στη ρωµαϊκή δυαρχική αντίληψη για την πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η

εκλογή του αυτοκράτορα από το στρατό και τη σύγκλητο / το λαό της πρωτεύουσας-ως

παρεµβολή του Αγίου Πνεύµατος και αποκάλυψη της θείας θέλησης). Οι αρετές που

συνιστούν το πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού,

κυβερνήτης της ανθρωπότητας, ενεργεί κατά µίµησίν του, διέπεται από τις ίδιες αρχές). Οι

επιβιώσεις της ρωµαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο Βυζάντιο (=η προσκύνηση του

αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων): οι ερµηνείες των βυζαντινών χριστιανών

συγγραφέων και των συγχρόνων ιστορικών, η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του

θεού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ . 30-32, πρβ. σελ . 37 για προσκύνηση πρεσβευτή

και σελ . 42 για προσκύνηση αξιωµατούχων]


11/72



11

Στα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου η επίδραση του χριστιανικού παράγοντα

επέφερε ουσιαστική µεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Ο

αυτοκράτορας – Θεός µεταβλήθηκε σε εκπρόσωπο του Θεού επί της γης, σε

αυτοκράτορα ελέω θεού , ενώ οι αυτοκρατορικές αρετές πήγαζαν από την προσπάθεια

µίµησης του Θεού και περιλάµβαναν τη δικαιοσύνη, τη φιλανθρωπία, τη

γενναιοδωρία, τη φιλαλήθεια , την ευνοµία και την ευσέβεια.Παράλληλα όµως επέζησαν και οι παραδοσιακές ρωµαϊκές αντιλήψεις, ότι

δηλαδή ο αυτοκράτορας ήταν ο άριστος , ο εκλεκτός του λαού και του στρατού.

Τυπικά εκλεγόταν από τη σύγκλητο, τον στρατό και τους δήµους. Όµως, η εκλογή

αυτή θεωρούνταν παρεµβολή του Αγίου Πνεύµατος.

Ποιες ερµηνείες δόθηκαν από χριστιανούς συγγραφείς του

Βυζαντίου και σύγχρονους ιστορικούς για την προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων;

Στα χρόνια των Βυζαντινών δεν έλειψαν οι εκδηλώσεις της ρωµαϊκής

αυτοκρατορικής λατρείας. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν η επιβίωση της

προσκύνησης του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών εικόνων.

Οι χριστιανοί συγγραφείς τονίζουν ότι οι εκδηλώσεις αυτές δεν αναφέρονταν

άµεσα στο πρόσωπο του αυτοκράτορα, αλλά στα χριστιανικά σύµβολα που αυτός

κρατούσε, ως ένδειξη της θείας χάρης στην άσκηση του λειτουργήµατός του. Σήµερα

υπάρχει διχογνωµία:1. κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι συνέχισαν να ισχύουν, τουλάχιστον κατά

την πρώιµη περίοδο, οι ρωµαϊκές αντιλήψεις για τη θεοποίηση του

αυτοκράτορα

2. άλλοι ιστορικοί ερµηνεύουν αυτή την ενέργεια ως καθαρά πολιτική πράξη µε

την οποία ο υπήκοος εκδήλωνε την υποταγή του προς τον αυτοκράτορα.

Πάντως ό,τι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο Θεός για τον

αυτοκράτορα. Έτσι, από τον 7ο αιώνα συναντούµε απεικονίσεις του αυτοκράτορα να

προσκυνά τον ένθρονο Ιησού. Παράλληλα ο αυτοκράτορας έπρεπε να ενεργεί κατά µίµησιν του Θεού και να διέπεται από φιλανθρωπία, ευνοµία, δικαιοσύνη, αγνότητα,ευσέβεια.

Σελ .42: Η ακρόαση του αυτοκράτορα αποτελούσε µια σηµαντική εκδήλωση αυλικής τελετουργίας, η οποία προσαρµοζόταν ανάλογα µε το ακροατήριο. Η ακρόαση ξένων

απεσταλµένων ήταν η πιο εντυπωσιακή. Οι καθηµερινές ακροάσεις των

αξιωµατούχων της αυλής παρουσίαζαν ιδιαίτερο τυπικό. Ο αξιωµατούχος έπρεπε να

φορά καθιερωµένο ένδυµα, πίλο και τα διακριτικά του αξιώµατός του. Η είσοδος της

κάθε οµάδας γινόταν µε ιεραρχική σειρά. Οι αξιωµατούχοι προχωρούσαν ο ένας πίσω

από τον άλλον, µέσα σε σιωπή και ύστερα γονάτιζαν. Τα χέρια τους ήταν

σκεπασµένα ως ένδειξη σεβασµού προς τον αυτοκράτορα.. Μετά σηκώνονταν και

βάδιζαν προς τα πίσω µε χέρια σταυρωµένα στο στήθος και µε πρόσωπο

προσηλωµένο στον ένθρονο αυτοκράτορα.


12/72



12

Ποιες αντιλήψεις ισχύουν για την ιδέα της οικογένειας των ηγεµόνων αλλά και

της µίας και µοναδικής αυτοκρατορίας;

Σύµφωνα µε τις βυζαντινές αντιλήψεις η οικουµένη αποτελεί µια ιεραρχηµένη

οικογένεια λαών και ηγεµόνων µε την εξής σειρά:

1. ο βασιλέας των Ρωµαίων, δηλαδή ο Βυζαντινός αυτοκράτορας

2. τα πνευµατικά τέκνα του (π.χ . ηγεµόνες της Αρµενίας και της Βουλγαρίας)

3. οι πνευµατικοί αδερφοί του (π.χ . οι ηγεµόνες των Γάλλων και των Γερµανών)

4. οι φίλοι του (π.χ . οι ηγεµόνες της Αγγλίας, των ιταλικών δηµοκρατιών της

Βενετίας και της Γένοβας)5. οι δούλοι του (π.χ . οι τοπικοί άρχοντες της Αρµενίας και της Σερβίας).

Όλοι όµως, είναι κατώτεροι από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, ενώ δεν έχουν

καν τον τίτλο του βασιλέως , γι’ αυτό δεν διασπούν την ιδέα της µίας και µοναδικής

αυτοκρατορίας, που παρέµεινε ζωντανή µέχρι το 1204.

10) Η ιδέα της οικουµένης ως οικογένειας λαών και ηγεµόνων (µε επικεφαλής τον

βυζαντινό αυτοκράτορα, τον οποίο ακολουθούν µε σειρά «συγγενείας» τα «πνευµατικά τέκνα» του) αλλά και της µίας και µοναδικής νόµιµης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος

ηγεµόνας δεν έχει τον τίτλο του «βασιλέως»=αυτοκράτορα). [σελ . 32]

Σύµφωνα µε τις βυζαντινές αντιλήψεις η οικουµένη αποτελεί µια ιεραρχηµένη

οικογένεια λαών και ηγεµόνων µε την εξής σειρά:

6. ο βασιλέας των Ρωµαίων, δηλαδή ο Βυζαντινός αυτοκράτορας

7. τα πνευµατικά τέκνα του (π.χ . ηγεµόνες της Αρµενίας και της Βουλγαρίας)

8. οι πνευµατικοί αδερφοί του (π.χ . οι ηγεµόνες των Γάλλων και των Γερµανών)

9. οι φίλοι του (π.χ . οι ηγεµόνες της Αγγλίας, των ιταλικών δηµοκρατιών της

Βενετίας και της Γένοβας)10. οι δούλοι του (π.χ . οι τοπικοί άρχοντες της Αρµενίας και της Σερβίας).

Όλοι όµως, είναι κατώτεροι από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, ενώ δεν έχουν

καν τον τίτλο του βασιλέως , γι’ αυτό δεν διασπούν την ιδέα της µίας και µοναδικής

αυτοκρατορίας, που παρέµεινε ζωντανή µέχρι το 1204.

11) Ονοµασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών συγκροτηµάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον, Παλάτι του


13/72



13

Βουκολέοντος, Παλάτι των Μαγγάνων, Παλάτι των Βλαχερνών), χρονική περίοδος

κατά την οποία χρησιµοποιήθηκαν. Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην

οικοδόµηση ή ανοικοδόµησή τους και περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσµησής

τους που παραπέµπει σε ιστορικά / θρησκευτικά γεγονότα και ιδεολογικά πρότυπα.

Λειτουργία, περιγραφή, διακόσµηση και ερµηνεία της ονοµασίας (όπου αυτή είναι

γνωστή) των εξής οικοδοµηµάτων ή οικοδοµικών συγκροτηµάτων του Μεγάλου Παλατίου: της Χαλκής (=µνηµειώδης είσοδος) της αίθουσας των δεκαεννέα

ακκουβίτων (τραπεζαρία), της ∆άφνης (συγκρότηµα κατοικιών), της

Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθηµερινών ακροάσεων, και επισήµων

τελετών), του Καινούργιου (πτέρυγα κατοικιών) και της Μαγναύρας (αίθουσα

επίσηµων ακροάσεων και υποδοχής πρεβευτών. [σελ . 33-38, πρβ. για καθηµερινές

ακροάσεις σελ . 42].

Μέγα ή Ιερόν Παλάτιον

Ήταν το κέντρο της αυτοκρατορικής εξουσίας, η αυτοκρατορική κατοικία, η

οποία βρισκόταν ανάµεσα στον Ιππόδροµο και στα θαλάσσια τείχη. Η κατασκευή του άρχισε στα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου.

Σχήµα:Ακανόνιστο ανοµοιογενές σύνολο κτιρίων διάφορων χρονολογιών.

Περιλάµβανε: Πλούσια διακοσµηµένες αίθουσες, πολυτελέστατα ιδιωτικά διαµερίσµατα, αίθουσες υποδοχής, τραπεζαρίες, βιβλιοθήκη, µαρµαρόστρωτες στοές,

στρατώνες, οπλοθήκη, αίθουσα τροπαίων, αυλές, κήπους, περιώνυµες εκκλησίες,

παρεκκλήσια, λουτρά, φυλακές.

Πηγές

1. Έκθεσις περί βασιλείου τάξεως , Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος 2. Χρονογραφία, Συνεχιστής του Θεοφάνη

3. µαρτυρία του Μεσαρίτη, ο οποίος ήταν σκευοφύλακας της εκκλησίας του

Φάρου.

Χαλκή → Μεγαλοπρεπής είσοδος του ανακτόρου. Εκεί υπήρχε πίνακας µε την απεικόνιση του αυτοκράτορα σε στάση δέησης. Η ονοµασία προέκυψε είτε από τα

κεραµίδια στέγασης, που έφεραν µπρούτζινη επένδυση είτε από τις µπρούτζινες

εξώθυρες. Η οικοδοµική της φάση ξεκίνησε επί Αναστασίου Α΄, ενώ επί

Ιουστινιανού έγινε τετράγωνη τρουλαία κατασκευή, µε οροφή που έφερε

εντυπωσιακή ψηφιδωτή διακόσµηση µε παραστάσεις από τις νίκες επί των Γότθων

και Βανδάλων και µε απεικόνιση του αυτοκρατορικού ζεύγους να περιβάλλεται από συγκλητικούς. Εκεί είχαν εγκατασταθεί και οι µονάδες φρουρών του ανακτόρου. Στο

µέτωπο της κεντρικής πόρτας µαρτυρείται ψηφιδωτή εικόνα του Ιησού µε την

επωνυµία Χαλκίτης, η οποία καθαιρέθηκε και επανατοποθετήθηκε οριστικά το 843.

Τον 10ο αιώνα επί Φωκά η σπουδαιότητα του χώρου και η έκτασή του περιορίστηκε,

ενώ µετά το 1200 δεν υπάρχει µνεία της Χαλκής.

Αίθουσα των 19 ακκουβιτών → Τραπεζαρία.

∆άφνη → Πτέρυγα µε κατοικίες.


14/72



14

Χρυσοτρίκλινος → Θολωτή, οκτάγωνη αίθουσα του αυτοκρατορικού θρόνου και

των επίσηµων τελετών του παλατιού. Κάθε πλευρά σχηµάτιζε ηµικυκλική αψίδα, ενώ

η κεντρική στέγαζε τον θρόνο και διακοσµούνταν µε ψηφιδωτή παράσταση του Ιησού. Από την επίπλωση ξεχώριζε το πενταπύργιον , ένα ερµάριο µε πυργόσχηµες

επιστέψεις, όπου φυλάσσονταν εκθέµατα, ενώ υπήρχαν και τραπέζια. Κτίσθηκε επί

Ιουστίνου Β΄.

Τρίκλινος του Ιουστινιανού → Αίθουσα υποδοχής. Κτίσθηκε επί Ιουστινιανού Β΄.

Τρίκογχο → Ηµικυκλική αίθουσα συνεδριάσεων µε τρεις αψίδες, διακοσµηµένη

εσωτερικά µε εντοίχια επιγράµµατα. Κτίσθηκε επί Θεόφιλου.

Σίγµα → Ταράτσα σε σχήµα Σ µε στέγαστρο από 15 κίονες από την οποία κατέβαινε

κανείς στη φιάλη, σε µια εσωτερική αυλή. Κτίσθηκε επί Θεόφιλου.

Καµιλάς →

Αίθουσα µε χρυσή οροφή, που στηριζόταν σε 6 κολόνες από θεσσαλικό πράσινο µάρµαρο. Το κάτω µέρος των τοίχων ήταν επενδυµένο µε ορθοµαρµάρωση,

ενώ στην ανωδοµή υπήρχαν µωσαϊκά µε απεικονίσεις ανθρώπων να συλλέγουν

φρούτα. Το πάτωµα ήταν στρωµένο µε µάρµαρο από την Προκόννησο. Κτίσθηκε επί

Θεόφιλου.

Καινούργιον → Συγκρότηµα αυτοκρατορικών δωµατίων και κατοικιών που κτίσθηκε επί Βασίλειου Α΄. ∆ιέθετε αίθουσα µε θόλο που στηριζόταν σε 16

µαρµάρινους κίονες. Η ανωδοµή ήταν διακοσµηµένη µε ψηφιδωτές παραστάσεις του

Βασιλείου µε τους στρατηγούς του. Στη συνέχεια υπήρχε µια κρεβατοκάµαρα. Στο

κέντρο του δαπέδου της υπήρχε µαρµαροθέτηµα µε παράσταση παγωνιού, ενώ στις

γωνίες αετοί φτιαγµένοι από ψηφίδες. Οι τοίχοι ήταν επενδυµένοι µε πολύχρωµα γυάλινα πλακίδια, ενώ στην ψηλότερη ζώνη υπήρχαν διακοσµήσεις µε τις

απεικονίσεις του Βασίλειου και της οικογένειάς του. Η οροφή ήταν από χρυσάφι και

στο κέντρο της υπήρχε σταυρός από πράσινες γυάλινες ψηφίδες και γύρω από αυτόν

ο Βασίλειος και η οικογένειά του.

Πεντακούβουκλον → Επίσηµη αίθουσα χωρισµένη σε πέντε διαµερίσµατα.Κτίσθηκε επί Βασίλειου Α΄.

Τζυκανιστήριον → Αθλητική έκταση για έφιππο πόλο. Κτίσθηκε επί Βασίλειου Α΄.

Μαγναύρα → κτισµένη επί µακεδονικής δυναστείας, αίθουσα επίσηµων ακροάσεων

και υποδοχής ξένων πρεσβευτών. Ήταν εφοδιασµένη µε κάθε είδους εγκαταστάσεις

µε σκοπό των εντυπωσιασµό των επισκεπτών.

Κάθισµα → Αυτοκρατορικό θεωρείο.

Μανουηλίτης → Αίθουσα διακοσµηµένη µε ψηφιδωτές παραστάσεις των νικών του

Μανουήλ Α΄ Κοµνηνού.

Παλάτι των Μαγγανών

Ήταν έργο του Βασιλείου Α΄ και βρισκόταν στις υπώρειες της αρχαίας ακρόπολης.


15/72



15

Παλάτι του Βουκουλέοντος

Η ονοµασία του οφείλεται σε γλυπτό που παρίστανε λιοντάρι να

κατασπαράζει ταύρο. Βρισκόταν στην παραλία του Μαρµαρά, νότια του Μεγάλου Παλατιού. Χρονολογείται στον 4

ο αιώνα, ενώ επί Ιουστινιανού έγινε σοβαρή

ανακαίνιση. . Το µικρό αυτό λιµάνι συνδεόταν µε µια µαρµάρινη σκάλα µε το παλάτι

και χρησιµοποιούταν αποκλειστικά από τον αυτοκράτορα.

Παλάτι των Βλαχερνών

Χρονολογείται στις αρχές του 6ου αιώνα. Βρισκόταν στο βορειοανατολικό

άκρο της πόλης. Κατά τον 12ο αιώνα, στα χρόνια των Κοµνηνών, έγινε ο συνήθης

τόπος παραµονής του αυτοκράτορα. Εκτός από τα πολυτελή διαµερίσµατα το

συγκρότηµα ενισχύθηκε µε προστατευτικό τείχος. Στο ίδιο παλάτι διέµειναν και οι

Παλαιολόγοι. Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο δεν πρέπει να έγιναν άλλες επεµβάσεις.

Σελ .42 Η ακρόαση του αυτοκράτορα αποτελούσε µια σηµαντική εκδήλωση αυλικής

τελετουργίας, η οποία προσαρµοζόταν ανάλογα µε το ακροατήριο. Η ακρόαση ξένων

απεσταλµένων ήταν η πιο εντυπωσιακή. Οι καθηµερινές ακροάσεις των

αξιωµατούχων της αυλής παρουσίαζαν ιδιαίτερο τυπικό. Ο αξιωµατούχος έπρεπε να

φορά καθιερωµένο ένδυµα, πίλο και τα διακριτικά του αξιώµατός του. Η είσοδος της

κάθε οµάδας γινόταν µε ιεραρχική σειρά. Οι αξιωµατούχοι προχωρούσαν ο ένας πίσω

από τον άλλον, µέσα σε σιωπή και ύστερα γονάτιζαν. Τα χέρια τους ήταν

σκεπασµένα ως ένδειξη σεβασµού προς τον αυτοκράτορα.. Μετά σηκώνονταν και

βάδιζαν προς τα πίσω µε χέρια σταυρωµένα στο στήθος και µε πρόσωπο

προσηλωµένο στον ένθρονο αυτοκράτορα.


12) Η έννοια της τάξεως : θεµελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την αρµονία του σύµπαντος· η αταξία,χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών). Το Έκθεσις περ d βασιλείου

τάξεως του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου πηγή πληροφοριών για την παλατινή τελετουργία και εθιµοτυπία των Μακεδόνων. [σελ . 39-40, πρβ. σελ . 32 για την

ευταξία, δηλ . την αρχή της θεϊκά καθορισµένης τάξης, χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να υπακούουν στους διορισµένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες, σελ .

98 για την αποκατάσταση της έννοµης τάξης µέσω των ποινών, σελ . 106 για την ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων, σελ 116 για την έννοια της τάξης στην οποία στηριζόταν η κοινωνία µε τον αυτοκράτορα στην

κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Τι γνωρίζετε για την έννοια της τάξεως στο Βυζάντιο;


16/72



16

Η τάξη ήταν η θεµελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής και της

παλατινής τελετουργίας. Αντικατόπτριζε την αρµονία του σύµπαντος, ενώ η αταξία

θεωρούνταν χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών. Το Έκθεσις περί

βασιλείου τάξεως αποτελεί χρήσιµη πηγή πληροφοριών για την παλατινή τελετουργία

και εθιµοτυπία των Μακεδόνων. Ειδικότερα ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος

έγραψε την Έκθεση περί βασιλείου τάξεως , η οποία περιέχει πολύτιµες αναφορές για τις τελετουργίες της αυλής, όπως βαπτίσεις, γάµους, στέψεις, κηδείες, ακροάσεις,

επίδοση διαπιστευτηρίων ξένων πρεσβευτών, λιτανείες, θριάµβους και άλλες

θρησκευτικές τελετές. Επίσης, πληροφορεί για τον τρόπο λειτουργίας της αυλής, για

την τελετή διορισµού ή προαγωγής των αξιωµατούχων, για την ενδυµασία του

αυτοκράτορα, για την οργάνωση των συµποσίων και των αγώνων του ιπποδρόµου,

για το τελετουργικό των µεγάλων εορτών και των επισκέψεων του αυτοκράτορα στις

εκκλησίες.

Η εµµονή των Βυζαντινών για ευταξία αποδεικνύεται ακόµη από την ιδέα ότι

η οικουµένη αποτελεί µια ιεραρχηµένη οικογένεια λαών και ηγεµόνων. Ταυτόχρονα

οι Βυζαντινοί υποστήριζαν την αρχή της θεϊκά καθορισµένης τάξης, χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να υπακούουν στους διορισµένους από τον αυτοκράτορα

άρχοντες. Ενώ για την αποκατάσταση της έννοµης τάξης είχαν θεσπίσει µια σειρά από ποινές. Παράλληλα ευταξία καθόριζε και τις κοινωνικές σχέσεις αλλά και την

ιδιωτική ζωή των ανθρώπων, αφού πίστευαν ότι πάνω στην έννοια της τάξης

στηριζόταν η κοινωνία µε τον αυτοκράτορα στην κορυφή και τους υπηκόους στη

βάση.

Σελ .32: Ο Αυτοκράτορας µεταβίβαζε την εξουσία σε διορισµένους, οι οποίοι τον

υπακούσαν. Οι Πατέρες της Εκκλησίας τόνιζαν την έννοια της ευταξίας.

Σελ .98: σκοπός της ποινής ήταν η αποκατάσταση της έννοµης τάξης

σελ 116 για την έννοια της τάξης στην οποία στηριζόταν η κοινωνία µε τον

αυτοκράτορα στην κορυφή και τους υπηκόους στη βάση


13) α. Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα: η σταδιακή απώλεια του

στρατιωτικού χαρακτήρα / επίδραση του χριστιανισµού κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή και η µεταβολή της στέψης σε αυθύπαρκτη τελετή. Η τελετουργία της

στέψης στην Αγία Σοφία, πριν από τη θεία λειτουργία, στη µέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων). Η υιοθέτηση του χρίσµατος στη στέψη των αυτοκρατόρων της Νίκαιας (µετά το 1204 µ.Χ. ). Η στέψη και το χρίσµα ως αναπόσπαστο µέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια των Παλαιολόγων. Η

πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα) , τελετουργία µετά τη στέψη στην περίοδο των Κοµνηνών και των Παλαιολόγων. β. Η διαδικασία της

καθηµερινής ακρόασης του αυτοκράτορα επί Μακεδόνων [σελ . 40-42, πρβ. σελ . 31και σελ . 59 για προσκύνηση του αυτοκράτορα]


17/72



17

Οι τελετουργίες που αποσκοπούσαν στην ενίσχυση του αυτοκρατορικού θεσµού

ήταν:

1. Η στέψη του αυτοκράτορα ήταν το αποκορύφωµα της βυζαντινής παλατινής

τελετουργίας.

Αρχικά αποτελούσε ενιαία τελετή µε την αναγόρευση του αυτοκράτορα. Ο αναγορευόµενος φορούσε το µανιάκιον, υψωνόταν σε ασπίδα και ανακηρυσσόταν

από τον στρατό αύγουστος . Στη συνέχεια ο νέος αυτοκράτορας περιβαλλόταν το

διάδηµα και την πορφύρα κάτω από επευφηµίες του στρατού.

Από τα µέσα του 5ου

αιώνα µαρτυρείται η παρουσία της συγκλήτου, των

δήµων και του Πατριάρχη, ο οποίος συµµετέχει πλέον ενεργά τοποθετώντας το

διάδηµα στο κεφάλι του αυτοκράτορα.

Στα χρόνια του Φωκά, τον 7ο αιώνα, η αναγόρευση και η στέψη έχασαν τον

ενιαίο χαρακτήρα τους και η περιβολή του αυτοκράτορα αποτέλεσε νέα τελετή, στην οποία η συµµετοχή του Πατριάρχη ήταν ουσιαστική. Ενδεικτική είναι και η αλλαγή

χώρου της τελετής στέψης.

Οι µαρτυρίες για τη στέψη είναι περισσότερο λεπτοµερείς από τον 10ο αιώνα,

στα χρόνια των Μακεδόνων, όταν ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος έγραψε

την Έκθεση περί βασιλείου τάξεως . Ο αυτοκράτορας κατευθυνόταν µε ποµπή στην

Αγία Σοφία, ανέβαινε στον άµβωνα και δεχόταν τα σύµβολα της εξουσίας, την

χλαµύδα και το στέµµα, από τον Πατριάρχη. Μετά ανέβαινε σε θρόνο και δεχόταν

την προσκύνηση αξιωµατούχων. Ακολουθούσε λειτουργία, ενώ µετά το τέλος της ο

Πατριάρχης τον ευλογούσε και τον όρκιζε να περιφρουρεί το αµετάβλητο της

ορθοδοξίας.

Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204, οι

αυτοκράτορες της Νίκαιας υιοθέτησαν το χρίσµα, δηλαδή την επάλειψη του

αυτοκράτορα µε καθαγιασµένο λάδι.

Στα χρόνια των Παλαιολόγων η τελετή άρχιζε µε έγγραφη οµολογία του

αυτοκράτορα για πίστη προς την Ορθοδοξία, ακολουθούσε η ανύψωσή του πάνω σε

ασπίδα, καθώς και οι επικυρωτικές επευφηµίες. Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας

έµπαινε στην Αγία Σοφία, καθόταν σε εξέδρα και λάµβανε από τον Πατριάρχη τον

σάκκο (= είδος ενδύµατος) και το στέµµα. Η τελετή της στέψης αποτελούσε αναπόσπαστο µέρος της Θείας Λειτουργίας, κατά τη διάρκεια της οποίας

πραγµατοποιούνταν και η διαδικασία του χρίσµατος. Μετά τη λειτουργία γινόταν η

πρόκυψις , µια τελετουργία της Κοµνήνειας και Παλαιολόγειας περιόδου: ο

αυτοκράτορας πίσω από κλειστές κουρτίνες, ανέβαινε σε ξύλινη εξέδρα, ξαφνικά

φωτιζόταν και τότε έπεφταν οι κουρτίνες και το ακροατήριο έψελνε το πολυχρόνιον.

2. Η ακρόαση του αυτοκράτορα αποτελούσε µια σηµαντική εκδήλωση αυλικής

τελετουργίας, η οποία προσαρµοζόταν ανάλογα µε το ακροατήριο. Η ακρόαση

ξένων απεσταλµένων ήταν η πιο εντυπωσιακή. Οι καθηµερινές ακροάσεις των

αξιωµατούχων της αυλής παρουσίαζαν ιδιαίτερο τυπικό. Ο αξιωµατούχος

έπρεπε να φορά καθιερωµένο ένδυµα, πίλο και τα διακριτικά του αξιώµατός του. Η είσοδος της κάθε οµάδας γινόταν µε ιεραρχική σειρά. Οι αξιωµατούχοι


18/72



18

προχωρούσαν ο ένας πίσω από τον άλλον, µέσα σε σιωπή και ύστερα

γονάτιζαν. Τα χέρια τους ήταν σκεπασµένα ως ένδειξη σεβασµού προς τον

αυτοκράτορα.. Μετά σηκώνονταν και βάδιζαν προς τα πίσω µε χέρια

σταυρωµένα στο στήθος και µε πρόσωπο προσηλωµένο στον ένθρονο

αυτοκράτορα.

Οι δηµόσιες εµφανίσεις του αυτοκράτορα ακολουθούσαν το δικό τους τελετουργικό τυπικό,

ανάλογα µε την εκδήλωση

Σελ .31: ιστορικοί ερµηνεύουν την αυτοκρατορική προσκήνυση, ως πολιτική πράξη ως υποταγή

του υπηκόου. Μάλιστα, από το 7ον αιώνα, ο αυτοκράτορας απεικονίζεται ενώπιον του Ιησού.

Σελ .59: τα τιµητικά αξιώµατα (αξιαι διά βίου) τα έπαιρναν οι αξιωµατούχοι από τον

αυτοκράτορα. Ο κάτοχος προσκηνούσε τα πόδια του αυτοκράτορα και πήγαινε στην εκκλησία.


14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον), υποδοχής (απάντησις ) και θριάµβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα τείχη, θριαµβευτική ποµπή µε

κατάληξη την Αγία Σοφία και το Μέγα Παλάτιο, αθλητικοί αγώνες και δρώµενα

στον Ιππόδροµο. [σελ . 43-44]

Οι δηµόσιες εµφανίσεις του αυτοκράτορα ακολουθούσαν το δικό τους τελετουργικό τυπικό,

ανάλογα µε την εκδήλωση.

Εξιτήριον → Τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα, που συνοδευόταν από

παρακλητικές λειτουργίες, ελεηµοσύνες, ποµπές, λιτανείες και δέηση µπροστά στο σταυρόσχηµο αυτοκρατορικό λάβαρο σε περίπτωση πολέµου, ενώ για ειρηνικό ταξίδι

περιλάµβανε θεία λειτουργία, συνοδεία, επευφηµίες και εκφωνήσεις λόγων.

Απάντησις → Τελετή υποδοχής του αυτοκράτορα, µε αποστολή αντιπροσωπείας έξω από την πόλη. Ακολουθούσαν επευφηµίες, ποιήµατα, λόγοι, συµπόσια.

Θρίαµβος → Νικηφόρα επιστροφή του αυτοκράτορα. Η επινίκιος εορτή κρατούσε αρκετές µέρες. Περιλάµβανε στολισµό πόλης, υποδοχή αυτοκράτορα από

συγκλητικούς, κληρικούς και τον έπαρχο, οι οποίοι του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι.

Ακολουθούσε ποµπή, στην οποία προηγούνταν οι αιχµάλωτοι και ακολουθούσαν τα

λάφυρα, η εικόνα της Θεοτόκου, ο αυτοκράτορας και τα στρατεύµατα µε τα λάβαρά τους. Οι εκδηλώσεις συνεχίζονταν στον Ιππόδροµο, µε αθλητικούς αγώνες και

διασυρµό των αιχµαλώτων, οι οποίοι γονάτιζαν µπροστά στον αυτοκράτορα.

Σηµαντική είναι η αναφορά περί επιστροφής βυζαντινού αυτοκράτορα µετά από νίκη

29, ELP_20-_B_TOMOS 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ (1).pdf

Documents

Transcript of 29, ELP_20-_B_TOMOS 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ (1).pdf