248782033 Χρ Γιανναράς Το Πραγματικό Και Το Φαντασιώδες...

8/21/2019 248782033 Χρ Γιανναράς Το Πραγματικό Και Το Φαντασιώδες Στην Πολιτική Οικονομία

http://slidepdf.com/reader/full/248782033- 1/288

ρ ή σ τ ο υ Γ ια ν ν α ρ α

Τό πραγματικό καί τό φαντασιώδες

στήν Πολιτική Οικονομία

Πρώτη έκδοση, Σεπτέμβριος 1989

ISBN 960-721 7-14 -4

© Christos Yannaras, 84 Plastira St.,

171 21 Nea Smyrni - Athens, Greece.© Γιά τήν έλληνική γλώσσα: Εκδόσεις ((Δόμος».

Στοιχειοθεσία: «Λύχνος ΕΠ Ε», Πλ. Θεάτρου 24, ’Αθήνα

Φιλμογράφηση: ’Αφοί Πίνα ΟΕ, Σόλωνος 130, ’Αθήνα

’ Εκτύπωση: « ’Όλβος ΕΠ Ε», Νικομήδους 19, Κολοκυνθοΰ

Βιβλιοδεσία: Σπ. Σγαρδέλης, Δερβενίων 42, ’Αθήνα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΟΜΟΣ», Μαυρομιχάλη 16,106 80 ’Αθήνα, τηλ. 360 55 32



ρ ή σ τ ο υ Γ ια ν ν α ρ α

Τό πραγματικό

καί τό φαντασιώδες

στήν Πολιτική Οικονομία

Ε κ δ ό σ ε ι ς Δ ό μ ο ς



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τό βιβλίο αύτό είναι μιά άπόπειρα φιλοσοφικής παρέμβασηςστον χώρο τής Πολιτικής Οικονομίας. Δέν είναι γραμμένο άπόοικονομολόγο, καί έπομένως δέν παρεμβαίνει μέ φιλοσοφικάσυμπεράσματα ή desiderata άπό μιά έξειδικευμένη γνώση τής

οικονομικής έπιστήμης καί πρακτικής. Επ ιχειρεί μιάν «εξω-θεν» πρόσβαση: δοκιμάζει τις δυνατότητες «διείσδυσης» τουφιλοσοφικού λόγου στήν άντίληψη γιά τήν πραγματικότητακαί τή χρήση τής πραγματικότητας πού προϋποθέτει σήμερα ήοικονομική έπιστήμη.

Μιλάμε γιά «διείσδυση», έπειδή οί έπιστημονικές προδια

γραφές τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας μοιάζουν νά άπο-κλείουν κάθε όντολογικό προβληματισμό, κάθε έρώτημα ή ερμηνευτική πρόταση πού ύπερβαίνει τή χρηστική έκδοχή τής πραγματικότητας. Τόσο ό ώφελιμισμός, ή ήδονιστική φιλοσοφίακαί ό κανονιστικός ορθολογισμός άπ’ δπου άντλοΰν —δπωςκοινά άναγνωρίζεται— τή λογική τών θεωριών τους οί πρώτοι άστοί οικονομολόγοι, δσο καί ό ιστορικός ύλισμός τούΜάρξ καί τών μαρξιστών, θέλουν νά άποκλείουν κάθε ύπέρβα-ση τής φαινομενολογίας στήν περιγραφή, άνάλυση καί έρμηνεία τής πραγματικότητας.

Οί σελίδες πού άκολουθοΰν φιλοδοξούν άκριβώς νά κατα

δείξουν δτι ενας τέτοιος άποκλεισμός είναι στήν πράξη άδύνα-τος. Γιατί ή χρήση τοΰ κόσμου, τών ύλικών δεδομένων τήςπραγματικότητας, εϊναι πάντοτε γιά τόν άνθρωπο μιά ελλογη χρήση, άφοΰ — είτε τό θέλει, είτε δχι — εϊναι προικισμένοςμέ νοΰ καί λόγο. Καί Ιλλογη χρήση σημαίνει προσωπική σχέ-

ση, δηλαδή: αύτεπίγνωση τοΰ ύποκειμένου πού άναλαμβάνει



8 Πρόλογος

τή χρήση, καί άπόδοση μιάς σημασίας ή νοήματος στό χρηστικό άντικείμενο. Δέν ύπάρχει ένδεχόμενο άλογης ή ά-νόητης

σχέσης. Συνειδητά ή άνεπίγνωστα ό άνθρωπος άποδίδει πάντοτε κάποιο νόημα στά πράγματα και στή χρήση τών πραγμάτων, νοηματοδοτεΐ καί τούς δυο ορούς κάθε σχέσης: τήν ιδιατου τήν ύπαρξη καί τήν άντι-κείμενη πραγματικότητα.

' Η άντίληψη πού εχουμε γιά τήν ύποκειμενική μας ύπαρξηκαί γιά τήν ύπαρξη τοϋ κόσμου, τό νόημα πού τούς άποδίδου-

με, καθορίζει τό είδος τής σχέσης μας μέ τά πράγματα καίτούς συνανθρώπους μας. ’Αποκλείεται νά άποσυνδέσουμε τήνοικονομική ή πολιτική συμπεριφορά άπό τό «κοσμοείδωλο»καί τις άνθρωπολογικές άντιλήψεις κάθε έποχής — όπως άπο-κλείεται νά άποσυνδέσουμε άπό τό «κοσμοείδωλο» τοΰ άνθρώ

που καί τήν τέχνη του ή τήν ήθική του. Καί ή έμπειρική αύτήπιστοποίηση προσφέρεται γιά έπαλήθευση καί μέσω τής μαρτυρίας τών κειμένων : Οί άπόψεις, λ.χ., τοΰ ’Αριστοτέλη γιάτό νόμισμα, τή λειτουργία τής άγοράς ή τήν οργάνωση τήςπολιτείας μένουν έρμηνευτικά έκκρεμεϊς ή έλλειπτικές, άν άγνο-ήσουμε τήν άριστοτελική κοσμολογία καί άνθρωπολογία. Τό

ίδιο ισχύει καί στήν περίπτωση τοΰ Θωμά ’Ακινάτη — πού τόδικό του «κοσμοείδωλο» διαμορφώνει τή νεώτερη εύρωπαϊκήοικονομία καί πολιτική.

' Η τελευταία αύτή άφοριστική άξιολόγηση τής έπίδρασης τοΰΘωμά ’Ακινάτη είναι συμπέρασμα, άλλά καί ή θεμελιωδέστε-ρη πρόκληση άπό τήν άνάλυση πού επιχειρεί αύτό έδώ τόβιβλίο. Ά ν ό Νεύτων μετέβαλε ριζικά τή «φυσική» τοΰ θωμι-στικοΰ κοσμοειδώλου, άφησε δμως άθικτη τή «μεταφυσική»του — τή νοηματοδότηση τής πραγματικότητας άπό τόν Ά κι-νάτη. Καί τό άκόμα παραδοξότερο: έξίσου άθικτη άφησε τή

θωμιστική νοηματοδότηση τοΰ πραγματικοΰ καί ό νεώτερος



Πρόλογος 9

άθεϊσμός στις ποικίλες μορφές του. Ό άναχρονιστικός έγκλω-βισμός τών σύγχρονων κοινωνικών επιστημών, καί ιδιαίτερα

τής Πολιτικής Οικονομίας, στή νευτώνεια άντίληψη τής πραγματικότητας — παρά τις κοσμογονικές άλλαγές στή σύγχρονη φυσική καί έπιστημολογία — προδίδει τήν άμηχανία ή άδυ-ναμία τών οικονομολόγων οχι νά παρακολουθήσουν τις έξελί-ξεις τής έπιστήμης, άλλά νά διαγνώσουν τή διαφορετική νοη-

ματοδότηση τής πραγματικότητας προς τήν οποία οδηγούν

αύτές οί έξελίξεις.* Η μηχανιστική έκδοχή λειτουργίας τής οικονομίας, ή ολι

στική Θεώρηση τών κοινωνικών φαινομένων καί ή προγραμματική έξομοίωση τών ύποκειμενικών διαφορών, ή πίστη στήναύτόνομη κανονιστική λογική του «φυσικού δικαίου» ή τοΰ

«κοινωνικού συμβολαίου», ή προτεραιότητα τής χρηστικής έκ-μετάλλευσης καί οχι τής προσωπικής δημιουργικής σχέσης στήνπαραγωγική διαδικασία, εϊναι πτυχές ένός άφετηριακοΰ τρόπου έκδοχής τής πραγματικότητας. Τρόπου πού διαιωνίζει τήν ιδιαΘωμιστική νοηματοδότηση τοΰ ύπαρκτοΰ, άπό τόν μεσαίωναώς σήμερα, παρά τήν ποικιλία τής έναλλαγής φιλοσοφικών

ρευμάτων καί έπιστημονικών «παραδειγμάτων».Σίγουρα, τό «παράδειγμα» πού υιοθετούν οί φυσικές έπι-

στήμες στήν έποχή μας, άπό τήν πρώτη κιόλας έμφάνιση τήςκβαντομηχανικής, δέν άφήνει περιθώρια γιά τή θωμιστική καίνευτώνεια έκδοχή τής πραγματικότητας. Κι δμως οί κοινωνικές έπιστήμες, καί ειδικότερα ή Πολιτική Οικονομία, έμμέ-νουν σέ αύτή τήν έκδοχή. ’Ίσως γιατί τά δεδομένα τών φυσικών έπιστημών, παρ ’ δλο πού οδηγούν σέ μιά καινούργια κοσμοαντίληψη καί διαφοροποιούν ριζικά τή μεθοδολογία τής

πρόσβασης στή γνώση, σταματούν στά δρια τής νοηματοδότη-σης τού ύπαρκτοΰ. Ένώ οί κοινωνικές έπιστήμες άρχίζουν

άπό αύτή τή νοηματοδότηση.



10 Πρόλογος

Αύτό σημαίνει, οτι γιά νά μεταβληθεϊ ή άνθρώπινη στάση άπέναντι στήν πραγματικότητα, νά φωτιστεί τό πραγματικό ήφαντασιώδες περιεχόμενο τοΰ νοήματος πού τής άποδίδουμε,δέν άρκοΰν τά συμπεράσματα τής έπιστήμης — όπως είναιφανερό πώς δέν άρκοΰν κα'ι οί ήθικές άρχές, οί άξιολογικεςδιαβαθμίσεις ή τά ιδεολογικά σχήματα. Δέν άρκοΰν, γιατί οίσχέσεις μας μέ τήν πραγματικότητα δέν εϊναι θεωρητικές, ιδε

ολογικές ή ήθικές. Εϊναι σχέσεις πού άνταποκρίνονται σέ συγκεκριμένες άνάγκες. Όταν οί άνάγκες μας περιορίζονται σέμόνη τή χρήση τοΰ κόσμου, στήν καταναλωτική άποκλειστικάάπαίτηση, τότε εύκολα γλιστράμε σέ μιά φαντασιώδη άντι-κειμενοποίηση τοΰ ύπαρκτοΰ, ύπηρετική τής χρηστικής μονομέρειας — δσο κι άν άντιλέγουν στή φαντασιώδη έκδοχή μας

τά συμπεράσματα τής έπιστήμης.Μόνο μιά άλλαγή στις προτεραιότητες τών άναγκών, μιά

διαφορετική νοηματοδότηση τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τήςάνθρώπινης πράξης, μπορεί νά μεταβάλει καί τις σχέσεις μαςμέ τήν πραγματικότητα — τις παραγωγικές, καταναλωτικές,άνταλλακτικές μας σχέσεις. Ά ν ή θεωρία καί πρακτική τήςΠολιτικής Οικονομίας έμφανίζει σήμερα κάποια πραγματικάάδιέξοδα, οφείλουμε τουλάχιστον νά διερωτηθοΰμε, μήπως οίένδεχόμενες λύσεις δέν έξαντλοΰνται στή λογική τών ορθολογικών «βελτιώσεων». Μήπως τά άδιέξοδα άντανακλοΰν μιάσύγχυση τοΰ πραγματικοΰ μέ τό φαντασιώδες, σύγχυση τοΰ

νοήματος πού άποδίδουμε σήμερα στήν ίδια μας τήν ύπαρξηκαί στήν καθημερινή μας πράξη.

Τό βιβλίο αύτό θέλει νά εϊναι μιά μικρή συμβολή στή θέσηκαί διασάφηση τοΰ καίριου αύτοΰ έρωτήματος.

’ Ιανουάριος 1989X. Γ.



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Τό έπιστημολογικό πρόβλημα τής Πολιτικής Οικο

νομίας ........................................................ .............................. 13

2. 'Ο ρόλος τών άνθρωπολογικών άντ ιλή ψεω ν ............... 21

3. Ο ί περ ιορισμοί στήν ερευνά τών άνθρωπολογικών

άντιλήψεων ............................................................................ 27

α. Ή παραδειγματική άνάλυση τοΰ Μάξ Βέμπερ.................... 27β. Τά κενά του παραδείγματος Βέμπερ.................................... 36

4. 'Η γενεαλογία τής οικονομικής έπιστη μολογίας: οί

άξιω ματικές καταβολές...................................................... 47

5. Τά θεωρητικά κενά τής οικονομικής έπιστημολογίας 57

α. Οί άναγωγικές άφαιρέσεις....................... ............................ 57β. Ή προσδιοριστία τοΰ συμφέροντος........................................ 59γ. Ή άνέφικτη «άντικειμενικότητα» τής άξίας........................ 61

δ. Έ τελεολογία τής παραγωγής.............................................. 67ε. Ή έλευθερία τών έπιλογών................................................... 72

ς. Οί φαντασιώδεις συσχετισμοί............................................... 76

6. ' Η πρακτική άποτελεσματικότητα τής οικονομικής

έπιστημολογίας..................................................................... 83

α. Οΐ διαπιστώσεις................................................... ................ 83

β. Τό έρώτημα γιά τις αιτίες ................................................... 86

7. Τά πραγματικά άδιέξοδα .................................... ............. 97

α. 'Η αυτονόμηση τής οικονομίας............... .............................. 97β. Ή κατανάλωση ώς αυτοσκοπός............................................. 102γ. Ό αύταρχισμός τοΰ «συστήματος»........................................ 1108. Τό άτελέσφορο τής έπανάστασης......................................... 117



8. Γενεαλογία τοΰ άδιεξόδου τής οικονομικής έπιστη

12 Περιεχόμενα

μολογίας .............................................. ..... ...................... 129

α. Πολιτική Οικονομία ή ό πολιτισμός του Διαφωτισμού......

129β. Τό όντολογικό κενό.......................... ................................... 147γ. Οί θεολογικές ρίζες του κενοΰ............................................. 162

9. Αιτιώδεις συσχετισμοί................................................. 185

α. «Πατερναλισμός» καί έξατομίκευση..................................... 187

β. Θρησκευτική νοησιαρχία καί οικονομικόςορθολογισμός....... 189γ. Θρησκευτικός καί οικονομικός ώφελιμισμός........................ 193δ. Φυσικό δίκαιο........................................................................ 201

ε. ’Αθεϊσμός καί άνάπτυξη........................................................ 212

10. Συμπερασματική πρόταση............................................ 223

α. Θετικές καί άντιθετικές προδιαγραφές................................. 223

β. Ερμηνευτική εμβέλεια.......................................................... 232γ. Συστηματική άντιστοιχία..................................................... 244

δ. Επιστημολογική έπάρκεια..........................................*........ 264

'Αλφαβητικό ευρετήριο.................................................................. 287



1.

ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

'Η Πολιτική Οικονομία είναι μιά έπιστήμη τής άνθρώπινης

συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα, έκείνης τής συμπεριφοράς πούέχει σχέση μέ τήν παραγωγή, διαχείριση, διανομή ή άνταλλα-γή ύλικών άγαθών καί κοινωνικών ύπηρεσιών. Άναφέρεται ήΠολιτική Οικονομία σέ κάθε εϊδος άνθρώπινης ένέργειας πούεϊναι άξιόμισθη —άσχετα άν άμείβεται μέ χρήμα— έπειδή

συμβάλλει στήν κοινή τοΰ «οίκου νομήν», δηλαδή σέ έκείνη τήδιανομή-κατανομή εύθυνών και ύποχρεώσεων πού κάνει δυνατή τήν άνθρώπινη πολιτική συμβίωση — τή συμβίωση στονεύρύτερο «οϊκο» τής πόλης-πολιτείας, δπου κοινωνοΰνται οργανωμένα οί άνάγκες. Ώς έπιστήμη λοιπόν τής άνθρώπινηςοικονομικής συμπεριφοράς, ή Πολιτική Οικονομία έχει μιά θέση

άνάμεσα στις λεγάμενες κοινωνικές έπιστήμες ή έπιστήμεςτοΰ άνθρώπου.

Γιά νά οργανωθεί σέ έπιστήμη ή σπουδή τής οικονομικήςσυμπεριφοράς, βασίζεται ύποχρεωτικά στήν παρατήρηση τήςφαινόμενης συμπεριφοράς — περιορίζεται στήν κοινωνική φαινομενολογία, στο φαινόμενο «μέρος» τών άνθρώπινων οικονομικών σχέσεων. Ά ν ή παρατήρηση οδηγήσει στον προσδιορισμό φαινομένων οικονομικής συμπεριφοράς πού έπαναλαμβά-νονται σταθερά κάτω άπό τις ίδιες πάντοτε συνθήκες, τότεμποροΰν νά διατυπωθούν κανόνες αίτιακής συσχέτισης συνθηκών και φαινομένων — νά άρθρωθεΐ σέ λογικό σύστημα ή

άλληλεξάρτηση αιτίων καί αίτιατών τής οικονομικής συμπερι-



14 Τό έπιστημολογικό πρόβλημα

φοράς. Καί τότε άνοίγεται ή δυνατότητα γιά τή θετική πρό-

βλεψη, πού καταξιώνει χρηστικά τόν έπιστημονικό χαρακτήρα

τής οικονομίας."Ομως, στή διάρκεια τών δύο αιώνων τής ιστορίας της, ή

Πολιτική Οικονομία δέν άρκέστηκε στόν ρόλο τής φαινομενολογικής έπιστήμης. Επιχείρησε νά εισαγάγει τήν έπιστημονική μέθοδο καί στόν χώρο τών κινήτρων ή κριτηρίων τήςοικονομικής συμπεριφοράς τών άνθρώπων. Ζήτησε νά προσδι

ορίσει τήν καταγωγή τών οικονομικών φαινομένων, νά άναγά-γει σέ σταθερές άρχές τά κίνητρα τής συμπεριφοράς ή τιςάντικειμενικές συνθήκες πού διαμορφώνουν αύτά τά κίνητρα.Νά διατυπώσει καί έδώ νόμους σύνδεσης σταθερών αιτίων μέσταθερά άποτελέσματα.

Δυο αιώνες τώρα, σχολές καί προτάσεις έπιστημονικής έρ-μηνείας του οικονομικού βίου καί, κατά συνέπεια, έπιστημονι-κοΰ έλέγχου καί προγραμματισμού τών οικονομικών φαινομένων διαδέχονται ή μία τήν άλλη. Kt όμως, ταυτόχρονα, δένύπάρχει βιβλίο οικονομικής θεωρίας πού νά μήν άναγνωρίζει— εστω καί παρεκβατικά ή παρενθετικά— τήν άπροσδιοριστία

τών κινήτρων, τού ρόλου τής άτομικής καί κοινωνικής ψυχολογίας, τών άξιολογικών προκαταλήψεων καί τών ήθικών έπιλογών στή διαμόρφωση τής οικονομικής συμπεριφοράς. Θάθυσιάσει κανείς τήν άκρίβεια ή τήν έντιμότητα τής παρατήρησης, άν άρνηθεϊ οτι τόσο ή ψυχολογία καί άξιολογία, όσο καίτά ηθικά κίνητρα, ύποτάσσονται δύσκολα ή καθόλου στις «στα

θερές» τών μετρήσεων καί τών θετικών προσδιορισμών τήςέπιστήμης.

Έ τσ ι ή έπιστήμη τής οικονομίας μοιάζει νά ταλαντεύεταιέξακολουθητικά άνάμεσα στόν θετικισμό τής άκριβοΰς προσδι-οριστικής μεθόδου καί στήν άπροσδιοριστία τής δυναμικής τών

άνθρώπινων σχέσεων. Δρόμοι διαφυγής άπό τό δίλημμα έχουν



Τό έπιστημολογικό'πρόβλημα 15

έμφανιστεϊ πολλοί: Ή άπομόνωση καί γενίκευση μιας άπο-σπασματικής άλλά σταθερής συμπτωματολογίας, ή έμμονή στήνπροσπάθεια ορθολογικού καθορισμού τής «σωστής» ή «έσφαλ-μένης» οικονομικής συμπεριφοράς, ή υιοθέτηση μεταφυσικώνσχημάτων ντετερμινισμού τών οικονομικών σχέσεων, ή άφαι-ρετική έκδοχή τών διακυμάνσεων στις οικονομικές σχέσεις καίή άνάλυση τους μέ τή βοήθεια τής μαθηματικής συμβολικής —καί πολλοί άλλοι δρόμοι διαφυγής.

Σίγουρα, δέν μπορεί νά άγνοήσει κανείς καί κάποια λαμπράδείγματα μιας «φιλοσοφίας τής οικονομίας», πού διασώζουντήν έγρήγορση στον εύρύτερο άνθρωπολογικό προβληματισμόστον όποιο μάς ύποχρεώνει ή μελέτη τής οικονομικής συμπεριφοράς. Όπως καί συστηματικές κοινωνιολογικές μελέτες,πού διερευνούν τις συγκεκριμένες συνθήκες διαμόρφωσης τόσο

τών οικονομικών θεωριών οσο καί τών ίδιων τών οικονομικώνφαινομένων — προσπάθειες έρμηνείας τών κριτηρίων καί άξι-ολογήσεων πού έπηρεάζουν τή λειτουργία τής οικονομίας. Θάτολμούσε ώστόσο νά ίσχυρισθεΐ κανείς οτι ή φιλοσοφική έγρήγορση καί ή κοινωνιολογική ερευνά, δσο κι άν βρίσκουν μιάν

άξιοπρεπή θέση στις ύποσημειώσεις τών οικονομικών μελετών, λειτουργούν μάλλον ένοχλητικά γιά τούς οικονομολόγους,στο ποσοστό πού ύπενθυμίζουν ένεργά τήν άπροσδιοριστία τήςδυναμικής τών άνθρώπινων σχέσεων, δπως καί τών κινήτρωνκαί αιτίων πού διαμορφώνουν τις σχέσεις — ένσαρκώνουν δηλαδή μιά διαρκή άμφισβήτηση τού έπιστημονικοΰ θετικισμού

τής οικονομίας.' Η άπροσδιοριστία τής δυναμικής τών άνθρώπινων σχέσεων

καί —κυρίως— ό ήθικός χαρακτήρας (μέ τήν πρωταρχική ποιοτική καί δχι νομική σημασία τής λέξης ήθος) τών παραγόντωνπού διαμορφώνουν τά κριτήρια καί κίνητρα τών σχέσεων, συν-ιστά μιάν άναμφισβήτητα πραγματική-έμπειρική διαπίστωση.



16 7ο έπιστημολογικό πρόβλημα

Άλλά, παρά τόν πραγματικό -έμπειρικό χαρακτήρα αύτής τήςάπροσδιοριστίας, δέν έχει διαφανεΐ στόν ορίζοντα τής οικονο

μικής έπιστήμης έκείνη ή έπαναστατική άλλαγή μεθοδολογίαςκαί νοο-τροπίας, πού στόν χώρο τών φυσικών έπιστημών τουαιώνα μας άναθεμελίωσε τόσο τή μέθοδο οσο καί τήν πρακτική τής ερευνάς μέ βάση, άκριβώς, τήν άπροσδιοριστία καί τήσχετικότητα.

Παραμένοντας δέσμια τής φαινομενολογίας καί του ορθο

λογισμού τών αίτιακών συσχετίσεων, ή έπιστήμη τής οικονομίας έμφανίζεται καθηλωμένη στις προϋποθέσεις τής καρτεσιανής καί νευτώνειας έπιστημολογίας. Δέσμια, δηλαδή, μιας«παραστατικής» μεθοδολογίας — έκείνης τής άντίληψης ή στάσης πού γιά νά κατορθώσει τή γνώση τής πραγματικότηταςπροϋποθέτει οπωσδήποτε τήν «άκινητοποίηση» του δυναμικού

γίγνεσθαι σέ συγκεκριμένες «σταθερές», ικανές νά άναπαραστα-θοΰν κυρίως μέ τή βοήθεια μαθηματικών-ποσοτικών μετρήσεων.

Τό γοητευτικό πλεονέκτημα τής «παραστατικής» ή «άνα-παραστατικής» μεθόδου είναι ότι προσφέρει στόν άνθρωπο τήν

ικανοποίηση καί τή σιγουριά πώς κατέχει τή γνώση μέ μόνητή διανοητική του ικανότητα. Ό τι γνωρίζει μέ τρόπο θετικόκαί έγκυρο τήν πραγματικότητα, έπειδή μπορεί νά τήν μεταγράφει σέ καθορισμένα καί σταθερά έννοιολογικά «σημαίνοντα»,πού κατανοοΰνται ομοιόμορφα άπό κάθε ύποκειμενική νόησηέξασφαλίζοντας τήν ψευδαίσθηση τής «άντικειμενικότητας».

Καί πιστεύοντας οτι γνωρίζει τήν πραγματικότητα μέσω τήςσημειολογικής μεταγραφής της, έκδέχεται ό άνθρωπος τά δεδομένα τής πραγματικότητας ώς άντικείμενα πού τά έξουσιάζει— ή λογική του τού έξασφαλίζει μιά έξουσιαστική κυριαρχίαπάνω στήν πραγματικότητα καί μιά χρηστική έκμετάλλευσητής πραγματικότητας.



Τό έπιστημολογικό πρόβλημα 17

Θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι ή έπιστημολογικήέπανάσταση του αιώνα μας (πού δέν έφτασε άκόμα νά έπηρεά-

σει τις κοινωνικές έπιστήμες καί ειδικότερα την Πολιτική Οικονομία) έγκειται — πολύ άπλά— σέ μιά διαφορετική έκδοχήτής λειτουργίας τής γλώσσας ή, ευρύτερα, του άνθρώπινουλόγου: Συγκεκριμένα, σέ μιά συνεπή έπίγνωση τής διαφοράςσημαινόντων καί σημαινομένων — στήν άρνηση νά ύποκαθι-στουμε τήν έτερότητα, μοναδικότητα ή άπροσδιοριστία τών

σημαινομένων μέ τήν «άντικειμενικότητα» τών σημαινόντων,δηλαδή μέ πλασματικές νοητές οντότητες δμοια κατανοητέςάπό δλους.

Σήμερα πιά γνωρίζουμε δτι άκόμα καί οί άμεσα αισθητέςοντότητες πού έχουν σταθερή περιγραπτή προφάνεια (δπως

λ.χ. τά ύλικά σώματα), άντιπροσωπεύουν μιάν ένεργητική «γι-γνόμενη» πραγματικότητα, πραγματικότητα ένεργούμενων σχέσεων, συσχετισμού στοιχειωδών ποσοτήτων (quanta) ένέργειας.Τό σίδερο, λ.χ., είναι σίδερο, καί δέν είναι μόλυβδος ή χρυσός,δχι καταρχήν γιά τή φαινομενολογική διαφορά πού παρουσιάζει άπό τά άλλα μέταλλα. Άλλά καταρχήν γιατί ό τρόπος μέ

τόν όποιο ένεργειται ή συγκρότηση καί δομή τής έλάχιστηςμονάδας (άτόμου) τοΰ σιδήρου, είναι διαφορετικός άπό τόν τρόπο συγκρότησης τής δομής τοΰ μολύβδου ή τοΰ χρυσού. Έλέξη καί ή έννοια σίδερο μάς έπιτρέπει νά κατανοούμε δλοιγιά ποιο άντικείμενο μιλάμε, άνακαλώντας στή νόηση μας τήφαινομενολογική-παραστατική διαφορά. Όμως ή λέξη-έννοιαδέν μπορεί νά ύποκαθιστά ώς νοητή πλασματική οντότητα τήνπραγματικότητα τοΰ σιδήρου: τόν ίδιάζοντα τρόπο τής ένερ-γούμενης άρθρωσης καί συμπεριφοράς τών στοιχειωδών μονάδων πού συγκροτούν τό άτομο τοΰ σιδήρου (πρωτόνια, νετρόνια καί τά γύρω τους ήλεκτρόνια —ή τών άκόμα στοιχειωδέ

στερων μονάδων, τών quarks, πού συγκροτούν τά πρωτόνια




καί νετρόνια), τρόπο πού διέπεται άπό ένεργούμενες δυνάμειςήλεκτρομαγνητικές καί πυρηνικές.

Σήμερα γνωρίζουμε δτι κάθε έννοια δηλωτική τής φυσικήςπραγματικότητας είναι προφανής γιά τήν άντίληψή μας μέ τρόπο σχετικό καί συχνά άνυπότακτο στήν άναπαραστατική μαςικανότητα. Ξέρουμε δτι ύπάρχει λ.χ. τό ήλεκτρόνιο, άν δμωςθελήσουμε νά σημάνουμε μέ έννοιες άντιληπτικής προφάνειας

τήν ύπαρξή του, θά πρέπει νά καταφύγουμε σέ «άποφατικό»

ορισμό: Θά πούμε δτι τό ήλεκτρόνιο γίνεται έπιστημονικάάντιληπτό άλλοτε ώς σώμα καί άλλοτε ώς κύμα, χωρίς καθε-αυτό νά είναι ούτε τό ένα ούτε τό άλλο, άλλά κάτι «πέρα» καίάπό τά δυο — ύπερβαίνει τις δυνατότητες τής γεωμετρικήςνοηματικής παράστασης. Τό προσδιορίζουμε ώς «σώμα» δταν

θέλουμε νά δηλώσουμε τόπο, καί ώς «κύμα» δταν θέλουμε νάδηλώσουμε ταχύτητα. Άλλά ούτε ό τόπος ούτε καί ή ταχύτητα ύπάρχουν καθεαυτά, συγκροτούνται μόνο άπό τήν παρατήρηση, άνάλογα μέ τό είδος τής πειραματικής παρέμβασης τούπαρατηρητή. Ή παρατήρηση διαμορφώνει τό άντικείμενο της— τό άντικείμενο δέν συγκροτείται παρά μόνο ώς παρατηρού

μενο (άπό αύτή τήν ιδια τήν παρατήρηση), δέν εϊναι άντικείμε-νο σέ σχέση πρός τό ύποκείμενο, άλλά εϊναι ή ίδια ή σχέση.

Τελικά ή «εικόνα» πού σχηματίζουμε γιά τήν πραγματικότητα μέ τά δεδομένα τής σύγχρονης φυσικής έπιστήμης, εϊναιτελείως διαφορετική άπό τήν εικόνα πού μάς έδινε ή νευτώνεια φυσική, ή εύκλείδεια γεωμετρία καί τό καρτεσιανό cogito.Δέν εϊναι πιά εικόνα συνόλου οντοτήτων, άλλά συνόλου ένεργούμενων σχέσεων πού ή σημαντική τους δέν ύπακούει σέ ένακαί μοναδικό κώδικα άναγνώσεως. 'Η δυναμική τών σχέσεωνέμφανίζεται ώς ό τρόπος της πραγματικότητας, άλλά καί ως ότρόπος γνώσεως τής πραγματικότητας. Αύτός ό τρόπος τής

σχέσης σχετικοποιεΐ οπωσδήποτε κάθε αισθητή καί νοητή προ-



Τό έπιστημολογικό πρόβλημα 19

φάνεια, οχι μέ τήν έννοια δτι τήν κάνει άμφίβολη καθεαυτήν ήάπλώς άμφισβητήσιμη, άλλά μέ τήν έννοια δτι άποδεσμεύει

τήν δποια προφάνεια άπό τήν ταύτισή της μέ τήν άντικειμενι-κότητα τών σημαινόντων. Ή διάκριση άνάμεσα στήν ορθότητα καί στήν πλάνη έμφανίζεται μεθοδολογικά άσύμφορη, έτσιώστε μόνο μιά διαβάθμιση άνάμεσα στούς δυο αύτούς πόλουςτής γνώσης νά προάγει ούσιαστικά τήν έπιστημονική έρευνα.Τά έπιστημονικά συμπεράσματα τής φυσικής γίνονται άφετη

ρία γιά νά κατανοηθεϊ ό κόσμος οχι σάν αιτιοκρατικά οργανωμένη μηχανική εύταξία, άλλά ώς καθολική άρμονία μιας άπειρίας δυναμικών διαφοροποιήσεων.

"Όμως μιά τέτοια δυναμική άντίληψη τής πραγματικότηταςκαί τοΰ τρόπου γνώσεως τής πραγματικότητας μοιάζει νά άφή-νει άνεπηρέαστες ώς σήμερα τις προσπάθειες έπιστημονικήςπρόσβασης στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Είναι χαρακτηριστικό δτιστον χώρο τής Πολιτικής Οικονομίας έξακολουθοΰμε νά σκεφτόμαστε, νά μιλάμε καί νά έργαζόμαστε μέ κατηγορίες άντι-κειμενοποιημένων οντοτήτων, δηλαδή μέ άφηρημένα νοητικά

σημαίνοντα πού τά έκδεχόμαστε σάν αύτόνομους καί πραγματικούς («ύποστατικούς») παράγοντες τής οικονομικής φαινομενολογίας. Μιλάμε, λ.χ., γιά τό χρήμα , δπως θά μιλούσαμεγιά τή ”λη στά πλαίσια τής νευτώνειας φυσικής — σάν μιάάφαιρετικά γενικευμένη, άλλά κατεξοχήν πραγματική οντότητα, δίχως ύποψία γιά τήν ένεργητική-δυναμική σύσταση αύτής

τής πραγματικότητας καί τήν άπροσδιοριστία τών σχέσεωνπού τήν συγκροτούν. Μιλάμε γιά τό κεφάλαιο, τό κέρδος, τόέθνικό προϊόν, τά μέσα παραγωγής, τήν έργατική δύναμη, σάννά μήν ύποψιαζόμαστε δτι ή νοητή προφάνεια αύτών τών δρωνύποσκελίζει μιάν άμεση έμπειρική πραγματικότητα ένεργού-

μενων σχέσεων, τρόπους συσχετισμού άνθρώπινης προσωπικής




ένέργειας άνυπότακτης σέ έναν καί μοναδικό κώδικα άναγνώ-σεως.

Καί οχι μόνο ή «όντική» έκδοχή τών οικονομικών κατηγοριών, άλλά καί ή μεθοδολογία τής οικονομικής άνάλυσης, δπωςκαί ή λογική τών προτάσεων παρέμβασης στή λειτουργία τήςοικονομίας —δηλαδή ό σύνολος χώρος τής Πολιτικής Οικονομίας— έξακολουθεϊ νά δεσμεύεται στήν «παραστατική» σχη-

ματικότητα τών σταθερών αίτιακών συσχετίσεων καί στόν ορ

θολογισμό τής άντικειμενικής άποτελεσματικότητας τών άναλύσεων ή τών παρεμβάσεων. ’Αναλύουμε ή προσπαθούμε νάρυθμίσουμε τις είσροές-έκροές άγαθών καί ύπηρεσιών, τή σχέση κεφαλαίου καί έργασίας, πληθωρισμού καί άνεργίας ή έπεν-δύσεων καί ισορροπίας τής άγοράς, ύποταγμένοι σέ ένα μάλλον μηχανιστικό ύπόδειγμα λειτουργίας τής οικονομίας καί σέμιά φαντασιώδη έκδοχή αύτονομημένης έγκυρότητας τού ορθολογισμού. Έ τσι άποκλείουμε τήν έπιστήμη τής ΠολιτικήςΟικονομίας άπό τις ζυμώσεις πού συντελοΰνται στόν χώρο τήςσύγχρονης έπιστημολογίας — δπου τουλάχιστον οί άπαιτήσειςκαθολικής έγκυρότητας τού ορθολογισμού προσκρούουν στήν

άδυναμία όρισμοΰ μιάς κοινά καί διαχρονικά άποδεκτής ορθολογικής μεθόδου ή προσδιορισμού καθολικά έγκυρων κριτηρίων τής όρθολογικότητας1.

1 . « D e r epistemologische Rationalismus w i r d h e u t e k a u m n o c h v e r t r e t e n , w e n n e su m e r k e n n t n is th e o r e t is c h e u n d m e t h o d o l o g is c h e F r a g e n d e r N a t u r w i ss e n s c h a f te n g e h t .

D ie E n t w ic k l u n g e n in d e r A s tr o n o m ie u n d in d e r P h y s ik h a b e n d i e se r E r k e n n t n i s le h r ed e n B o d e n u n t e r d e n F i i s s e n w e g g e z o g e n . I n d e r N a t i o n a l o k o n o m i e b z w . i n d e n S o z i -a l w i s s e n s c h a f t e n s i e h t e s n o c h e t w a s a n d e r e s a u c h » : W i l l i M e y e r , E r k e n n t n i s t h e o r e t i s c h e O r i e n t i e r u n g e n u n d d e r C h a r a k t e r d e s o k o n o m i s c h e n D e n k e n s , στόν τόμο: Zur Theorie marktwirtschaftlicher Ordnungen, H r s g . v . E . S t r e i s s l e r u . C . W a t r in , T u b i n g e n( M o h r * V e r l . ) 1980, σελ. 80. — Βλ. και Τ θ ϊ Ι δ ι ο ϊ : O k o n o m is c h e T h e o r ie n u n d m en -s c h l i c h e s V e r h a l t e n . Z w i s c h e n t h e o r e t i s c h e n F i k t i o n e n u n d e m p i r i s c h e n I l l u s i o n e n ,

στόν τόμο: Theone undErfahrung, H r s g . v . H . A l b e r t u.

K . H . S t a p f , S t u t t g a r t 1979,σελ. 269 κ.έ.



Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ

'Η «επιστημολογική επανάσταση» πού συντελέστηκε στοναιώνα μας μοιάζει νά άφήνει άνεπηρέαστες τις κοινωνικές έπιστήμες γιά λόγους πού θά ήταν δύσκολο νά έντοπιστουν στήνέλλειψη σχετικού προβληματισμού τών έρευνητών ή στήν άπουσία έρευνητικής ιδιοφυίας. Ή έπιβίωση τής καρτεσιανής καινευτώνειας άντίληψης γιά τήν πραγματικότητα, στά πλαίσια

τής κοινωνικής προβληματικής, εϊναι μάλλον ένα πολυσύνθετοπρόβλημα, πού δέν έρμηνεύεται μέ διαπιστώσεις μεθοδολογικής άνεπάρκειας ή τής οποίας καθυστέρησης στήν έπιστημονική «πρόοδο».

' Η άντίληψη τής πραγματικότητας ώς μηχανικά οργανωμένου συνόλου οντοτήτων άρχισε νά άμφισβητεΐται στή φυσική,

δταν ή έξέλιξη τών μέσων καί οργάνων τής έπιστημονικήςπαρατήρησης έπέτρεψε διαπιστώσεις πού έμεναν άνερμήνευ-τες μέ τή λογική τής φαινομενολογίας τών αιτιοκρατικών συ-σχετίσεων καί μέ τις άρχές τής εύκλείδειας γεωμετρίας καίτής νευτώνειας μηχανικής. Άλλά καί πάλι, δύσκολα θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι ή έπιστημολογική έπανάστασηστή φυσική ήταν τό άποτέλεσμα, άποκλειστικά καί μόνο, τήςέξέλιξης τών μέσων καί οργάνων τής παρατήρησης. Άνάμεσακαί σέ άλλες ένδεχόμενες ερμηνευτικές ύποθέσεις, θά πρέπειοπωσδήποτε νά προσεχθεί ή έκφρασμένη προσωπική μαρτυρίατών κυριότερων συντελεστών τής έπαναστατικής άλλαγής:

"Οτι οι έπιστημονικές τους προτάσεις ήταν καρπός μιάς κα-



22 Οί άνθρωπολογικές άντιλήψεις

ταρχήν άποδέσμευσης άπό τήν καθιερωμένη καί αυτονόητη στήνέποχή τους καί στο περιβάλλον τους άντίληψη τοΰ πραγματι

κού. Μέ τά μέτρα άκριβώς τών καθιερωμένων άντιλήψεων, ήδική τους άνακάλυψη ήταν «μιά στιγμή παραλογισμοΰ» (einirrationales Moment) κατά τή διατύπωση τοΰ ’Αϊνστάιν, «μιάδημιουργική διαίσθηση ... έξω άπό κάθε λογικό μονοπάτι»1.

Σίγουρα, δέν μποροΰμε νά άπομονώσουμε, ούτε νά άντι-

κειμενοποιήσουμε τήν ύποκειμενική έμπνευση ώς μεθοδολογική όδό. Μποροΰμε ώστόσο νά συμπεράνουμε δτι μιά άντίστοι-χη άποδέσμευση άπό καθιερωμένες καί αύτονόητες άντιλήψειςθά ήταν ίσως άπαραίτητη καί στήν περίπτωση τών κοινωνικώνέπιστημών. Θά προϋπέθετε δμως τή ριζοσπαστική άμφισβή-τηση δχι πιά κοσμολογικών προκαταλήψεων, άλλά τών κατε

στημένων — οργανικά άφομοιωμένων άπό τήν κοινωνική ψυχολογία— «άνθρωπολογικών» άντιλήψεων. Καί δταν μιλάμε γιά«άνθρωπολογικές άντιλήψεις», δέν περιοριζόμαστε οπωσδήποτεσέ κάποιες φιλοσοφικές άναλύσεις καί συστηματικές προσβάσεις στο ύπαρκτικό γεγονός τής άνθρώπινης ύποκειμενικής έτερότητας — σέ αύτό πού είναι πραγματικά ό άνθρωπος, πέραάπό τήν κοινωνική φαινομενολογία. ’Αναφερόμαστε κυρίως σέμιά δεδομένη συνολική στάση (έμπρακτη έκδοχή τής άνθρώπινης ύπαρξης καί ένέργειας), δπως καί στή συνακόλουθη νοο-

τροπία (τρόπο τοΰ νοεϊν) πού διαμορφώνουν τόν σύνολο τρόποτοΰ βίου, δηλαδή δ,τι ονομάζουμε πολιτισμό.

Τό καταρχήν έπομένως πρόβλημα πού πρέπει νά διερευνη-θεΐ εϊναι, κατά πόσο οί άνθρωπολογικές άντιλήψεις (συνειδη

1. Albert E i n s t e i n , Mein Weltbild, 1934, σελ. 168. — Βλ. έπίσης, Werner H e i s e n

BKRC, Physik und Philosophie, Stuttgart (Hirzel-Verl.)41984, σελ. 13 καί 200. — TorΙΔΙΟΓ, Der Teil und das Ganze, dtv-Taschenbuch, 91985, σελ. 39 κ.έ. — Niels B o h r ,

Atomic theory and the description of Nature, Chicago (Univ. Press) 1934, σελ. 21 κ.έ.

Tor Ιδ ι ο τ , Physique atomique et connaissance humaine, Paris (Gauthier-Villars) 1961.



Οΐ άνθρωπολογικές άντιλήψεις 23

τές ή άνεπίγνωστες) ένός κοινωνικού συνόλου ή ένός «πολιτισμού» έπηρεάζουν τις βασικές προδιαγραφές τής μεθοδολογίας

καί πρακτικής τών κοινωνικών έπιστημών. Κι άκόμα πιό πέρα:κατά πόσο οί άνθρωπολογικές άντιλήψεις έπηρεάζουν καί τήσύνολη έκδοχή τοΰ πραγματικόν στά πλαίσια τοΰ ίδιου αύτοΰσυνόλου ή πολιτισμού — κάποτε καί ερήμην διαφορετικών ήκαί άντίθετων πιστοποιήσεων τής έπιστήμης. Ώς έρμηνευτι-κή ύπόθεση ένα τέτοιο έρώτημα μοιάζει νά δικαιώνεται καταρχήν άπό τό γεγονός, δτι ή άλλαγή τών έπιστημονικών άντιλή-ψεων γιά τήν πραγματικότητα (τό πέρασμα άπό τήν «εικόνα»τοΰ μηχανικά οργανωμένου συνόλου οντοτήτων στήν «εικόνα»ένός δυναμικού γίγνεσθαι σχέσεων ένέργειας) δσες πρακτικέςσυνέπειες κι άν έχει γιά τήν έπιστημονική τεχνολογία, δέν

έκτοπίζει τήν προτεραιότητα τών «παραστατικών» (όντικών)κατηγοριών μέ τις όποιες έξακολουθοΰμε νά οργανώνουμε τήζωή μας οί άνθρωποι σήμερα σέ κάθε μήκος καί πλάτος τής

γήζ·' Η έπεξεργασία τών έρευνητικών αύτών ύποθέσεων πρέπει

νά έξειδικευθεΐ στό πολύ συγκεκριμένο έρώτημα: Ά ν στά πλαί

σια τοΰ δυτικοευρωπαϊκού ειδικά πολιτισμού τό πέρασμα άπότό μεσαιωνικό κοσμοείδωλο στό νευτώνειο, καί άπό τό νευτώνειο στό κοσμοείδωλο τής κβαντικής φυσικής καί τής σύγχρονης άστροφυσικής, παρακολουθεϊται άπό αισθητές στό κοινωνικό σύνολο μεταβολές τών άνθρωπολογικών άντιλήψεων, ή άν

αύτές οί άντιλήψεις έμφανίζονται άμετάβλητες άπό τόν μεσαί-ωνα ώς σήμερα. Καί σέ ποιά τεκμήρια (άποδεικτικά ή ένδει-κτικά) μποροΰμε νά βασίσουμε τήν πιστοποίηση τών άνθρωπολογικών άντιλήψεων καί τής έκδοχής τοΰ πραγματικόν στάπλαίσια τοΰ δυτικοευρωπαϊκού ειδικά πολιτισμού.

Γιά τήν αιτιολόγηση τής προτεραιότητας τού έρωτήματος

θά μποροΰσε νά προσκομισθεΐ μιά προβληματική καί μάλλον




παραδειγματική διαπίστωση: Ό τι άκόμα καί ή καταρχήν δυναμική έκδοχή τής κοινωνικής πραγματικότητας, ώς συνόλου ένερ-

γούμενων σχέσεων, δέν κλονίζει οπωσδήποτε τις μηχανιστικέςέρμηνεΐες του οικονομικού γίγνεσθαι, ούτε άναθεμελιώνει ύπο-χρεωτικά τή μεθοδολογία καί πρακτική τής οικονομικής ερευνάς. Τονίζεται καταρχήν σέ δλα σχεδόν τά έγχειρίδια οικονομικής θεωρίας, άλλά μοιάζει καί καθολικά συνειδητό τό γεγονός, οτι ή κοινωνική πραγματικότητα άντιπροσωπεύει μιά δυναμική σχέσεων. Ό τι τό χρήμα, ή έργατική δύναμη, τό έθνικόπροϊόν ή δποια άλλη οικονομική κατηγορία προσδιορίζει πραγματικές άνθρώπινες σχέσεις ή παράγοντες σχέσεων — σχέσεων παραγωγής, κατανάλωσης, άνταλλαγής καί διανομής άγαθών καί ύπηρεσιών. Καί ύπάρχουν θεωρίες ή σχολές στον χώρο

τής Πολιτικής Οικονομίας, πού θεμελιώνονται σέ μιά άκόμαπιο συγκεκριμένη δυναμική άφετηρία: στήν προσπάθεια νά έρ-μηνευθοΰν τά άνθρώπινα κίνητρα διαμόρφωσης τών οικονομικών σχέσεων. Όμως ή μηχανιστική έκδοχή τής οικονομίαςδέν μοιάζει νά κλονίζεται τελικά ούτε καί σέ αύτές τις περιπτώσεις2.

Γιατί, πραγματικά, άκόμα καί ή δυναμική - ένεργητική κατηγορία τής σχέσης είναι εύκολο νά άντικειμενοποιηθεΐ καί νά

ύποταχθεΐ σέ προγραμματικές αιτιολογήσεις καί «παραστατικές» ορθολογικές σταθερές, δταν ή έκδοχή τών όρων τής σχέσης παραμένει «όντική»-άντικειμενικό; καθορισμένη. Ά ν οίάνθρώπινες ύπάρξεις, πού πραγματοποιούν τις οικονομικές μεταξύ τους σχέσεις, έκλαμβάνονται σάν ούδέτερα καί ομοιόμορφα

2. Die Okonomie folgt der Mechanisierung des Weltbildes, die fur die Neuzeit

kennzeichnend ist. Die Mechanisierung der Wirtschaftstheorie gilt fur die klassische

und neoklassische wie fur die marxistische Nationalokonomie: Peter KOSLOWSKI, Prin

zipien der Ethischen Okonomie, Tubingen (Mohr-Verl.) 1988, σελ. 16.



Οί άνθρωπολογικές άντιλήψεις 25

«άτομα» ένός άριθμητικοΰ συνόλου, τότε εύκολα καί ή δυναμική τών οικονομικών σχέσεων μεταγράφεται σέ σταθερές συσχε

τίσεις σταθερών ορών. Τότε, άκόμα καί τά κίνητρα τών σχέσεων άντικειμενοποιοΰνται μέ βάση τήν προσομοιότητα τώνδρων τής σχέσης, καί τό σύνολο γεγονός τής οικονομίας (παρά

τήν άφετηριακή άποδοχή τής δυναμικής του συγκρότησης) έρ-μηνεύεται μέ μηχανιστικές καί αιτιοκρατικές προϋποθέσεις.

Νά προσθέσουμε, πώς ούτε καί ή ήθική έκδοχή τών οικονομικών σχέσεων ή τών σκοπιμοτήτων παρέμβασης καί ρύθμισης τών οικονομικών άλληλεξαρτήσεων (έκδοχή πού χαρακτηρίζει πολλές, άν οχι δλες τις νεώτερες οικονομικές θεωρίες)3 μεταβάλλει οπωσδήποτε τή μηχανιστική-αιτιοκρατικήθεώρηση τής οικονομίας. Γιατί δταν οί άνθρωπολογικές μας

άντιλήψεις θεμελιώνονται στήν άπαίτηση τής «άντικειμενικής»γνώσης καί έκδέχονται τήν άνθρώπινη ύπαρξη μέ τά .κριτήριατής φαινομενολογίας τών όντικών άτομικοτήτων, τότε άναπό-φευκτα έκδεχόμαστε καί τό ήθος τών άτομικοτήτων σάν μετρητό μέγεθος, τό μετράμε μέ σταθερούς νόμους καί κώδικεςσυμπεριφοράς, πού κι αύτοί θεμελιώνονται σέ άντικειμενικές

σταθερές «άξίες». Γ ι ’ αύτό καί διαπιστώνουμε συχνά δτι κατε-ξοχήν ή ήθική προσφέρεται ώς ορθολογικό πλαίσιο αιτιοκρατικών συσχετίσεων, ποσοτικής-μετρητής έξισορρόπησης «δικαιωμάτων» καί «ύποχρεώσεων» τών άτόμων, μηχανιστικήςτελικά έρμηνείας τοΰ οίκονομικοΰ φαινομένου.

3. Βλ. ενδεικτικά: Paul SAMUELSON, Οικονομική, μετφρ. Δ. Καράγεωργα-Χ. Παπα-

μάργαρη, ’Αθήνα (Έκδ. Παπαζήση), τόμος Β ', 91976, σελ. 823 (στό έξης θά

παραπέμπεται μόνο μέ τήν ένδειξη: S a m u e l s o n ) . — Gunnar M y r d a l , Τό πολιτικό

στοιχείο στήν ίκ ν μ ικ ή θεωρία, μετφρ. Κ. Σοφούλη, ’Αθήνα ( Έκδ. Παπαζήση),

σελ. 16,17, 22, 27, 32, 40, 55, 60 (στό έξης μόνο: M y r d a l ) . — J. R o b i n s o n , Φιλο-

σοφία τής οίκονομίας, μτφρ. Κ. Βαθιώτη, ’Αθήνα ( Έκδ. Παπαζήση), σελ. 12, 51

κ . έ . , 89, 95 (στό έ ξ η ς : R o b i n s o n ) .




Και δσο πιο άδιέξοδα εμφανίζονται τά προβλήματα τήςοικονομίας ή όξύτερες οί πολώσεις τών προτεινόμενων λύσε

ων, τόσο καί ή άπαίτηση άναθεώρησης τών κοινωνικών-ήθικών «άξιών» ή ή προβολή τής άνάγκης νά ένεργοποιηθοΰνκάποιες ύποβαθμισμένες «άξίες» γίνεται έντονότερη (καί μάλιστα σήμερα μέ τή μορφή οργανωμένων κινημάτων, δπως τόοικολογικό ή του άφοπλισμοΰ). Όπως έμφανίζεται άνανεωμέ-νη καί ή πίστη στήν ήθική άποτελεσματικότητα «νόμων» καί

«μέτρων» (αύτοδύναμης άνάπτυξης, ορθολογικής έξίσωσης τώνεύκαιριών, σμίκρυνσης τών έπιχειρηματικών μεγεθών, «ήπιας»τεχνολογίας, κλπ.). Κανένας δμως δέν άναλαμβάνει νά μάςέξηγήσει, πώς θά άναθεωρηθοϋν ή θά έπιβληθοΰν οί «άξίες»στή συνείδηση καί στήν πράξη τού κάθε συγκεκριμένου άν

θρώπου, ή πώς θά έξασφαλισθεΐ ή ύποκειμενική συμμετοχήστήν έφαρμογή «νόμων» καί «μέτρων» καθολικής ήθικοποίη-σης τής οικονομίας.

’Άν λοιπόν έμφανίζεται μάλλον ούτοπική ή άναπόφευκτααύταρχική καί ή ήθική έκδοχή τής οικονομίας, τότε ξαναγυρνά-με στήν άνάγκη πρωταρχικής διερεύνησης τών άνθρωπολογι

κών άντιλήψεων πού λανθάνουν πίσω άπό τή σύγχρονη οικονομική έπιστήμη καί πρακτική, δπως αύτή διαμορφώθηκε στάπλαίσια του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού μέ τις παγκόσμιεςσήμερα διαστάσεις του.



3.

01 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΡΕΤΝΑΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ

α. Ή παραδειγματική άνάλυση τοΰ Μάξ Βέμπερ'Η διερεύνηση τών άνθρωπολογικών άντιλήψεων πού λανθάνουν πίσω άπό τή σύγχρονη οικονομική έπιστήμη καί πρακτική, δέν εϊναι χώρος παρθένος γιά μιά συστηματική προσέγγισηκαί σπουδή. Άναφέραμε καί πιό πάνω, οτι ό εύρύτερος άνθρω-

πολογικός προβληματισμός, στόν όποιο μάς ύποχρεώνει ή μελέτη τής οικονομικής συμπεριφοράς, οχι μόνο δέν άποκλείστη-κε, άλλά συγκέντρωσε τό ένδιαφέρον τόσο τής ιστορικής κοινωνιολογικής έ'ρευνας δσο καί μιάς «φιλοσοφίας τής οικονομίας» στόν αιώνα μας.

Στά πλαίσια του έρευνητικοΰ αύτοΰ ένδιαφέροντος έμφανί-

στηκαν συνθετικές μελέτες πού φιλοδόξησαν νά καταδείξουνμιά αίτιακή συσχέτιση συγκεκριμένων παραγόντων διαμόρφωσης τής άτομικής ψυχολογίας καί τής συνακόλουθης κοινωνικής δραστηριότητας, μέ τήν ιδια τή συγκρότηση τόσο τώνοικονομικών θεωριών δσο καί τών οικονομικών φαινομένων.' Ως τέτοιοι παράγοντες θεωρήθηκαν κυρίως οί ήθικές άντιλή-ψεις, ιδιαίτερα δταν περιβάλλονται τό κύρος τής θρησκευτικήςύποχρέωσης καί προκύπτουν άπό κάποιες δογματικές παραδοχές έρμηνευτικές του κόσμου, τής ζωής καί του σκοπού τήςάνθρώπινης ύπαρξης. Τέτοιες μορφές θρησκευτικής ήθικής, δτανκυριαρχούν στό κοινωνικό σύνολο, δημιουργούν έναν τύπο άν

θρώπου τόσο περισσότερο καθορισμένον, δσο έντονότερος εϊναι



28 Οί περιορισμοί στήν έρευνα

ό νομικός χαρακτήρας τής θρησκευτικότητας. Καί είναι νομικός ό χαρακτήρας τής θρησκευτικότητας, δταν έξαρτά τήν «άλή-

θεια» ή τή «σωτηρία» τοΰ άνθρώπου άπό τή μετρητή καθημερινή του πιστότητα σέ συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς— ώς καί τής έργασιακής καί οικονομικής συμπεριφοράς.

Τό γεγονός δτι ή σύγχρονη οικονομική θεωρία καί πρακτική (καί ειδικότερα τό φαινόμενο τής συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου καί ή ορθολογική οργάνωση τής παραγωγής) γεννήθηκεσέ κοινωνικά περιβάλλοντα μέ έντονο νομικό χαρακτήρα ήθικής θρησκευτικότητας, ήταν μιά παρατήρηση πού ειχε άρχίσεινά άπασχολει οικονομολόγους καί ιστορικούς, άλλά καί έλεύ-θερους στοχαστές, ήδη άπό τόν 19ο αιώνα. Όμως τό άποφα-σιστικό έναυσμα γιά μιά έργώδη διεύρυνση αύτών τών διερευ-

νήσεων ήταν, οπωσδήποτε, ή μελέτη τοΰ Μάξ Βέμπερ (MaxWeber) Ή προτεσταντική ήθική και τό πνεΰμα τοΰ καπιταλι-

σμού (πρώτη έκδοση, 1904 - δεύτερη έκδοση, 1920)1.'Η έπίδραση πού άσκησε τό βιβλίο αύτό θά μπορούσε νά

μετρηθεί μέ τό μέγεθος τής βιβλιογραφίας πού προκάλεσε2.Καί ή γόνιμη αύτή βιβλιογραφική διεργασία οδήγησε οχι μόνο

στή διεύρυνση τοΰ έρευνητικοΰ ένδιαφέροντος οικονομολόγων,κοινωνιολόγων καί φιλοσόφων γιά τόν άνθρωπολογικό προβληματισμό τής οικονομίας, άλλά καί σέ ορισμένες συστηματικές

1. Max W e b e r , Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, στο Archiv

fur Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, 20, 1904, σελ. 1-54 καί 1905, σελ. 1-110.’Αναδημοσιεύτηκε στον τόμο Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, Tubingen

(Mohr-Verl.) 1920. Μεταγενέστερες έπανειλημμένες έκδόσεις: Siebenstern Taschen-

buch Verlag - Hamburg. Ελληνική μτφρ. Μ. Γ. Κυπραίου (μέ πολλές ελλείψεις,

κυρίως άπό άγνοια τής ειδικής ορολογίας), ’Αθήνα ( Έκδ. Gutenberg) 1978.2. Μιά άντιπροσωπευτική, άλλά οχι πλήρη καταγραφή τών μελετών πού δημο

σιεύτηκαν μέ άφορμή τό βιβλίο του Μάξ Βέμπερ, βλ. στον τόμο τοΰ Philippe B e s n a r d ,

Protestantisme et capitalisme, Paris (Armand Colin) 1970.



Ή άνάλυση τοΰ Μάξ Βέμπερ 29

συνθέσεις πού θά μπορούσαν, σήμερα πιά, νά θεωρηθούν έξί-σου «κλασικές» μέ τή μελέτη τοΰ Μάξ Βέμπερ — πάντοτε μέ

τό κριτήριο τής βιβλιογραφικής γονιμότητας. Ά ς άναφέρουμεένδεικτικά τό βιβλίο τοΰ Βέρνερ Σόμπαρτ (Werner Sombart)Ό άστός3, τήν ιστορική μελέτη τοΰ Ρ. Τώνυι (R.H. Tawney)Ή θρησκεία καί ή άνθηση τοΰ καπιταλισμού*, τά βιβλία τοΰΤρέλτς (Ε. Troeltsch) Ή σημασία τον προτεσταντισμού γιά τή γένεση τοΰ σύγχρονον κόσμον5, τοΰ Σάμουελσον (Κ. Samuels-

son) Θρησκεία καί οικονομία 6, τοΰ Άμιντόρε Φανφάνι (Α.Fanfani) Καθολικισμός καί προτεσταντισμός στήν ιστορική δια-

μόρφωση τοΰ καπιταλισμού\ τοΰ Ρόμπερτσον (Η.Μ. Robertson)Πλενρές τής άνθησης τοΰ οικονομικού άτομικισμοΰ8 — ή τήνένημερωτική άνθολόγηση καί παρουσίαση άντιπροσωπευτικώνκειμένων άπό τή σχετική βιβλιογραφία στό βιβλίο τού ΦιλίπΜπεσνάρ (Philippe Besnard) Προτεσταντισμός και καπιταλισμός9.Είναι χαρακτηριστικό οτι τουλάχιστον αύτά τά βιβλία γνώρισαν τέτοια έκδοτική έπιτυχία, πού σημαίνει δτι ξεπέρασαντούς κύκλους τών ειδικών έρευνητών καί κέρδισαν τό ένδιαφέ-ρον εύρύτατου άναγνωστικοΰ κοινού.

3. Werner S o m b a r t , Der Bourgeois. Zur Geistesgeschichte des modernen Wirtschafts-

menschen, Leipzig (Duncker und Humblot-Verl.), 1913.

4. R . H. T a w n e y , Religion and the Rise of Capitalisme, πρώτη έκδοση, 1926 — άπό

τό 1938 συνεχείς έπανεκδόσεις στά Pelican Books.

5 . Ε. T r o e l t s c h , Die Bedeutung des Protestantismus fur die Entstehung der modernen Welt, Miinchen- Berlin (Oldenbourg) 1911.

6. K. S a m u e l s s o n , Ekonomioch religion, Stockholm (Kooperativa forfundets) 1957.

’Αγγλική μετάφραση: Religion and Economic Action, New York (Basic Books) 1961.

7. A. F a n f a n i , Cattolicesimo e protestantesimo nella formazione stonca del capitalismo, Milano (Vita e Pensiero) 1934.

8. Η. M. R o b e r t s o n , Aspects of the Rise of Economic Individualism. A Criticism of

Max Weber and His School, London (Cambridge Univ. Press) 1933.

9. Βλ. σημ. άρ. 1.



30 Οί περιορισμοί στήν ερευνά

Οί μελέτες πού προέκυψαν, άμεσα ή έμμεσα, άπό τήν άφετη-ριακή πρόκληση τοΰ Μάξ Βέμπερ, παρά τήν ποικιλία καί δια-

φορότητα τών άπόψεων, συγκλίνουν σέ έναν κοινό έρευνητικόστόχο: Νά προσδιορισθεΐ καί κριθεΐ ό ρόλος πού έπαιξαν στήδιαμόρφωση τής οικονομικής συμπεριφοράς τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου συγκεκριμένες θρησκευτικές παραδόσεις — αύτές πούκατά τεκμήριο έπηρέασαν άποφασιστικά τις ήθικές άντιλήψεις,τά άξιολογικά κριτήρια καί τις προτεραιότητες ή τούς σκο

πούς στις έπιδιώξεις τοΰ καθημερινού βίου τών άνθρώπων.Άλλά τό έρευνητικό αύτό άντικείμενο, στήν προοπτική τής

σπουδής τών άνθρωπολογικών προϋποθέσεων τής σύγχρονηςοικονομίας, έμφανίζεται μάλλον περιορισμένο. Άναφέρεται σέμιά φαινομενολογία καί πάλι αίτιακών συσχετίσεων ιδεολογίας

καί πρακτικής. Δέν θέτει τό πρόβλημα τών άνθρωπολογικώνέκείνων παραγόντων πού έξασφαλίζουν τήν έπιβίωση συγκεκριμένων μορφών έργασιακής καί οικονομικής συμπεριφοράς,άκόμα καί δταν ή θεωρητική κατοχύρωση αύτής τής συμπεριφοράς έχει πάψει νά ταυτίζεται μέ τήν κυρίαρχη ιδεολογία.Ούτε καί διευρύνεται ή έρευνα στήν ένδεχόμενη ιστορική έξε-

λικτική διαδικασία πού οδήγησε στά συγκεκριμένα ιδεολογικάμορφώματα καί στις συνακόλουθες ήθικές καί άξιολογικές άντι-λήψεις. Έ τσι περιορίζεται ή δυνατότητα κριτικής διερεύνησηςκάποιων άφετηριακών έπιλογών, πού θά μποροΰσαν ίσως νάεϊναι καί σημεία έκκίνησης γιά μιά ριζοσπαστική άναθεώρησητών κριτηρίων οικονομικής συμπεριφοράς.

' Η έργασία τού Μάξ Βέμπερ εϊναι άντιπροσωπευτικό παράδειγμα, προκειμένου νά έπισημάνει κανείς τούς περιορισμούςπού δέσμευσαν ώς τώρα τήν έρευνα τών άνθρωπολογικώνπροϋποθέσεων τής σύγχρονης οικονομίας. Θά συνοψίσουμε έδώ

— μέ ύπερβολική οπωσδήποτε άφαίρεση καί σχηματικότητα—



Η άνάλυση τοΰ Μάξ Βέμπερ 31

τις θέσεις του Μάξ Βέμπερ γιά τά γενεσιουργά αίτια τοΰκαπιταλιστικού φαινομένου, προκειμένου άκριβώς νά έπισημά-

νουμε καί τά προβλήματα πού μένουν άδιερεύνητα.

1. Τά δυο άφετηριακά γνωρίσματα του καπιταλιστικού φαινομένου (αύτά πού δηλώνουν τήν έμφάνιση τού φαινομένου στονχώρο τής οικονομίας), είναι:

α. Ή συσσώρευση κεφαλαίου — συσσώρευση πού δέν άπο-

βλέπει καταρχήν στήν αύξηση τής καταναλωτικής εύχέρειας,άλλά έμφανίζεται ώς παραγωγικός αύτοσκοπός. Έ παραγωγή μεθοδεύεται στήν προοπτική τής σταθερής χρησιμοποίησηςένός τμήματος τών έσόδων γιά τή βελτίωση καί αύξηση τούπραγματικού κεφαλαίου.

β. Ή όρθολογική οργάνωση τής παραγωγής, μέ πρωταρχικόκριτήριο όρθολογικότητας τή μετρητή άποδοτικότητα — ή άπο-τελεσματική μεθόδευση τής έργασίας μέ σκοπό τήν έπίτευξηένός συνεχώς άνανεούμενου κέρδους.

2. Ή πρώτη έμφάνιση καί τών δύο αύτών βασικών γνωρισμά

των τού καπιταλιστικού φαινομένου έντοπίζεται γεωγραφικάσέ χώρες ή περιοχές μέ προτεσταντικό κατά πλειοψηφία πληθυσμό, καί ιστορικά στις περιόδους άκμής καί ισχυρής κοινωνικής έπιβολής τών μεγάλων ένθουσιαστικών κινημάτων τούπροτεσταντισμού (17ος - 18ος αιώνας).

3. 'Η παράλληλη μελέτη τών άρχών τής προτεσταντικής ήθικής καί τών βασικών γνωρισμάτων τοΰ καπιταλισμού έπιτρέ-πει μιάν αΐτιακή συσχέτιση άνάμεσα:

α. Στο θρησκευτικό χρέος καί στο οικονομικό κέρδος —(στήν άπαίτηση μετρητής άνταπόκρισης στο θρησκευτικό χρέ

ος καί στή μεθοδική έπιδίωξη τοΰ οικονομικού κέρδους).



32 Οΐ περιορισμοί στήν έρευνα

β. Στή θρησκευτική άσκηση καί στήν άτομική έργατικότη τα — (στόν κατηγορικό χαρακτήρα τής θείας έντολής γιά τήν

άσκηση τών άρετών, καί στήν άνάγκη ελέγχου τής άνθρώπινηςάρετής μέσω τής συνεπούς έργασίας).

γ. Στή θρησκευτική σωτηρία καί στήν έπαγγελματική έπι τυχία — (στή μέριμνα γιά μιά τεκμηριωμένη βεβαιότητα άτομικής σωτηρίας, καί στήν πιστοποίηση τής θείας εύλογίας στόέπάγγελμα μέσω τής αύξησης του κεφαλαίου).

4. Τά δεδομένα πού έπιτρέπουν τις παραπάνω συσχετίσειςάναλύονται στά άκόλουθα βασικά χαρακτηριστικά τής θρησκευτικής ιδιαιτερότητας του προτεσταντισμού:

α. Ή θρησκευτική σωτηρία είναι άτομικό άποκλειστικά κατόρθωμα, άφοΰ έχει άπορριφθεΐ ή μεσολάβηση τόσο τού ιερα-

τείου (κλήρου) δσο καί τών έκκλησιαστικών μυστηρίων.

β. Τό άτομο έξασφαλίζει τή βεβαιότητα τής σωτηρίας (τήνcertitudo salutis) μέ μετρητό έλεγχο τής έκπλήρωσης τοΰ θρησκευτικού του χρέους (δίχως τή μεσολάβηση ιερέα-έξομολό-

γου).

γ. Μετρητή άποτελεσματικότητα έχουν μόνο οί έγκόσμιεςπροσπάθειες τοΰ άτόμου, αύτές άποδείχνουν τήν άτομική πίστηκαί τήν άτομική άρετή — (ή δυνατότητα μυστηριακής «διείσδυσης» τοΰ θείου στήν ψυχή άποκλείεται λόγω τής άπόλυτηςύπερβατικότητας τοΰ Θεού). Έ τσι ή πρόσβαση στή σωτηρίαέμφανίζεται ώς συνάρτηση ένός ειδικά διαμορφωμένου τύπου

κοινωνικής καί ειδικότερα έπαγγελματικής-έργασιακής συμπεριφοράς.

5. Στόν χώρο τής έργασιακής-έπαγγελματικής συμπεριφοράςή θεία έντολή γιά τήν άσκηση τών άρετών κατανοεΐται ώς

μετρητή πιστότητα σέ συγκεκριμένο χρέος (τής έργατικότη-




τας, τής συνέπειας, τής μή-σπατάλης, κλπ.). Μέ τόν τονισμότής μεθόδου γιά τήν έκπλήρωση τοΰ χρέους, ή σωτηρία γίνεται

άντικείμενο ορθολογικής άνθρώπινης δραστηριότητας. Δραστηριότητας πού έχει τή μορφή έγκόσμιου άσκητισμοΰ, ολοκληρωτικής οργάνωσης τοΰ βίου μέ βάση τήν ορθολογική «τάξη»καί συνεπή άνταπόκριση σέ συγκεκριμένα κίνητρα. Ό πιστόςκαταχωρίζει καθημερινά σέ ήμερολόγιο άμαρτίες, πειρασμούςκαί προόδους — ή άγιοποίηση τής ζωής παίρνει τόν λογιστικόχαρακτήρα έπιχείρησης.

6. Στον χώρο τής έπαγγελματικής-έργασιακής συμπεριφοράςσυγκλίνουν οί δυνατότητες άντικειμενικοΰ - μετρητού έλέγχουοχι μόνο τής άτομικής άποδοτικότητας στήν έκπλήρωση τοΰ

χρέους, άλλά καί τής θείας χάρης-εύλογίας πού βεβαιώνει τήσωτηρία τοΰ άτόμου. Κριτήριο γι ’ αύτό τόν έλεγχο εϊναι ήόρατή καί μετρητή έπαγγελματική έπιτυχία, δηλαδή τό κέρ-

δος. Τό κέρδος διαστέλλεται άπό τήν καταναλωτική σκοπιμότητα, αύτονομεΐται ώς έπιδίωξη, εϊναι ή όρατή βεβαίωση τήςεύλογίας τοΰ Θεοΰ καί τής άρετής τοΰ άνθρώπου. Ή άποτα-

μίευση τών κερδών, δηλαδή ή συσσώρευση κεφαλαίου, σημαίνει μεγιστοποίηση τής βεβαιότητας γιά τή σωτηρία. Καί κάθενέα εύκαιρία κέρδους εϊναι άπόδειξη τής συνεχιζόμενης θείαςεύνοιας καί χάρης, άλλά καί πρόκληση πληρέστερης (ορθολογικότερης) άνταπόκρισης στο χρέος τής έργατικότητας.

7. Ό έντοπισμός τοΰ έλέγχου τής άτομικής άρετής καί τήςάτομικής σωτηρίας κατεξοχήν στον χώρο τής έργασιακής-έ-παγγελματικής συμπεριφοράς, άνταποκρίνεται στήν άγχώδηψυχολογική άνάγκη τοΰ προτεστάντη νά γνωρίσει μέ τρόποάντικειμενικό άν εϊναι προορισμένος γιά τή σωτηρία ή τήν

άπώλεια. Ό προτεσταντισμός έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στή




ρωμαιοκαθολική διδασκαλία γιά τόν άπόλυτο προορισμό (prae-destinatio) του άνθρώπου. Ή έπαγγελματική έπιτυχία έγγυά-

ται τόν «προορισμό» στή σωτηρία, άλλά καί ό προορισμένοςγιά τήν άπώλεια οφείλει νά πειθαρχεί στο χρέος, γιατί έτσιδοξάζεται ό Θεός. Έ ξ άλλου, ή διάρκεια τοΰ βίου εϊναι πολύσύντομη προκειμένου νά βεβαιωθεί κανείς γιά τόν «προορισμό»του. Γ ι ’ αύτό καί ή σπατάλη τοΰ χρόνου εϊναι γιά ολους μέγι

στη άμαρτία, καί ή άπροθυμία γιά έργασία βλάσφημη άδιαφο-ρία γιά τό θειο σχέδιο.

8. Ό προτεστάντης εϊναι τραγικά μόνος στήν άγωνία γιά τήσωτηρία του. Ό έμφατικός τονισμός τής άπόλυτης ύπερβατι-κότητας τοΰ Θεοΰ καί ή συνακόλουθη άπόρριψη κάθε μυστη-

ριακής δυνατότητας γιά κοινωνία μέ τή Θεότητα τόν όδηγοΰνσέ μιάν άκραία «άπομυθοποίηση» τοΰ κόσμου καί τής ζωής.Δέν ύπάρχουν σύμβολα πού νά ύποδηλώνουν τήν άνυπότακτηστή γλωσσική έκφραση έμπειρία τής προσωπικής σχέσης. Όλαεϊναι ρητά, έκφρασμένα, μετρητά, δλα συνοψίζονται στις έντο-λές τής Βίβλου καί στούς νόμους τής φύσης (τής κοσμικής

Βίβλου). Δέν εϊναι οι σχέσεις πού συγκροτοΰν τή ζωή καί τήνπραγματικότητα, άλλά ή άτομική μοναχική άναμέτρηση μέ τιςάπρόσωπες έντολές καί τή λογική τών νόμων, μέσα στήν άγωνία γιά τήν άβεβαιότητα τής σωτηρίας. Κι αύτή ή άναμέτρησηστήν καθημερινή πρακτική γίνεται προσπάθεια άντικειμενικής

έξασφάλισης καί θωράκισης τοΰ άτόμου — ένας ήθικός καίψυχολογικός άτομοκεντρισμός πού μέσα στον άπομυθοποιημέ-νο κόσμο βρίσκει ώς αισθητό έρεισμα τή μετρητή οικονομικήέπιτυχία, δηλαδή τό κέρδος, τήν άξία τή μετρημένη σέ χρήμα.

9. Τό προτεσταντικό δόγμα γιά τή διαφθορά τοΰ φυσικοΰ άν

θρώπου μετά τήν άρχέγονη πτώση του, συνεπάγεται τήν έπιφύ-




λαξη, δυσπιστία ή καί άποστροφή γιά τήν ίδια τήν άνθρώπινηφύση, τις άνάγκες καί λειτουργίες της. Ό άσκητικός πουριτα

νισμός πού χαρακτηρίζει τις περισσότερες παραφυάδες του προτεσταντισμού, βλέπει τόν μολυσμό τής άμαρτίας σέ κάθε φυσικήέπιθυμία ή άνάγκη τοΰ άνθρώπου: Κατεξοχήν στήν ήδονή τοΰφαγητοΰ καί τοΰ έρωτα, άλλά καί σέ κάθε «κοινωνικοποίηση»αύτής τής ήδονής — στις διασκεδάσεις, στόν χορό, στά θεάματα, στά κομψά ένδύματα, στήν άνεση τής κοινωνικής συμπερι

φοράς. Έ τσ ι καλλιεργείται μιά τάση άσκητικής ομοιομορφίας(στήν ένδυμασία, στόν καλλωπισμό, στό λεξιλόγιο, στις χειρονομίες, στό χαμόγελο) πού —κατά τόν Βέμπερ πάντοτε—προκάλεσε ή βοήθησε τό καπιταλιστικό ένδιαφέρον γιά τήντυποποίηση τής παραγωγής. Κυρίως δμως περιόρισε τις ικα

νοποιήσεις τοΰ άνθρώπου σέ μόνη τήν άποκτητική δραστηριότητα, πού σέ συνδυασμό μέ τόν άσκητικό περιορισμό τής κατανάλωσης οδήγησε στόν έξαναγκασμό γιά άποταμίευση καί στόνσχηματισμό κεφαλαίου.

10. Τά παραπάνω δεδομένα δέν όδηγοΰν τελικά τόν Μάξ

Βέμπερ νά συμπεράνει μιάν άποκλειστική αίτιακή συσχέτισηκαπιταλισμού καί προτεσταντισμού — νά θεωρήσει τόν προτεσταντισμό ώς μοναδική αιτία τής γένεσης τοΰ καπιταλιστικού φαινομένου. Εντοπίζει τόν στόχο τής ερευνάς του στήδιευκρίνιση τής σημασίας καί τού ρόλου τών θρησκευτικώνκινήτρων γιά τόν σχηματισμό καί τήν άνάπτυξη τοΰ σύγχρονου, άποκλειστικά «έγκοσμιοκρατικοΰ», πολιτισμού (unserermodernen, spezifisch "diesseitig” gerichteten Kultur), μέσα άπότό πλέγμα τής άλληλεπίδρασης ποικίλων ιστορικών παραγόντων. Πιστεύει δτι ό σύγχρονος άνθρωπος, άκόμα καί μέ τήνπιό καλή θέληση, είναι γενικά άνίκανος νά διακρίνει τήν καίρια

καί πραγματική συμβολή τοΰ περιεχομένου τής θρησκευτικής




συνείδησης στή διαμόρφωση τής καθημερινής συμπεριφοράς,του χαρακτήρα καί του πολιτισμού τών άνθρώπων. Άλλά καί

ή άναπλήρωση αυτής τής σύγχρονης άνικανότητας μέ τήν εύκοληκαταφυγή στήν ύλιστική έρμηνεία τής 'Ιστορίας (στήν έξήγη-ση δλων τών ιστορικών φαινομένων μέ άποκλειστική άναγωγήσέ οικονομικές σχέσεις καί άνταγωνισμούς ύλικών συμφερόντων) πιστεύει ό Μάξ Βέμπερ δτι οδηγεί οπωσδήποτε σέ μονομέρεια άσχετη μέ τήν ιστορική πραγματικότητα. Ό ίδιος βλέπει περισσότερο έναν άμοιβαΐο άλληλλοεπηρεασμό ύλικών συνθηκών καί συνειδησιακών μορφωμάτων — άλληλοεπηρεασμόπού δέν μπορεί νά άκινητοποιηθεΐ σέ άντικειμενικές «σταθερές» χωρίς νά παραβιασθεΐ ή ιστορική πραγματικότητα.

β. Τά κενά τοΰ παραδείγματος Βέμπερ

' Η άνάλυση τοΰ Μάξ Βέμπερ — άντιπροσωπευτικό παράδει

γμα τών ώς τώρα προσπαθειών νά μελετηθούν οί άνθρωπολο-γικές προϋποθέσεις τής σύγχρονης οικονομίας — έπιτρέπεικριτικές παρατηρήσεις πιθανόν γόνιμες στήν ίδια έρευνητικήπροοπτική καί άφετηριακές ίσως μεθοδολογικών άναθεωρήσεων.

Συγκεκριμένα:

1. Είναι λογικό νά δεχθούμε δτι ή οικονομική συμπεριφοράέπηρεάζεται (άν δέν καθορίζεται) άπό συγκεκριμένα κίνητρα. Κίνητρα τόσο ύλικών, δσο καί ψυχολογικών άναγκών καί συμφερόντων. 'Η διαβάθμιση ή άξιολογική ιεράρχηση καί τώνύλικών καί τών ψυχολογικών άναγκών-συμφερόντων έπηρεά-

ζεται (άν δέν καθορίζεται) άπό έπίσης συγκεκριμένα κριτήρια.



Τά κενά τοϋ Μάξ Βέμπερ 37

Στή διαμόρφωση τών κριτηρίων είναι μάλλον κοινά άποδεκτόοτι τόν καίριο ρόλο παίζουν οί ήθικές Αντιλήψεις. Αυτές μπο

ρεί νά προκύπτουν τόσο άπό μιά θρησκευτική-μεταφυσική,δσο καί άπό μιά έγκοσμιοκρατική-υλιστική έκδοχή καί «νοη-ματοδότηση» της πραγματικότητας. Κατά τεκμήριο, τά κριτήρια πού προκύπτουν άπό μιά θρησκευτική - μεταφυσική ήθική,πρέπει νά είναι διαφορετικά άπό αύτά πού έμπνέει μιά έγκοσμιοκρατική-ύλιστική ήθική. Ά ν λοιπόν τά κριτήρια πού διαμορφώνουν τήν οικονομική συμπεριφορά καταλήγουν σέ κοινάμορφώματα τόσο δταν ή κυρίαρχη κοινωνική ήθική είναι θρησκευτική, δσο καί δταν είναι έγκοσμιοκρατική-ύλιστική, τότεή ύπάρχει κάποιο λάθος σέ δλη τήν παραπάνω συλλογιστική, ήύπάρχει κάποιος παράγων πού ενοποιεί τό άποτέλεσμα τών

δυο άντίθετων στάσεων.

2. Τά θεμελιώδη γνωρίσματα τοΰ καπιταλιστικού φαινομένου(συσσώρευση κεφαλαίου, ορθολογική οργάνωση τής παραγωγής) έμφανίζονται σέ ιστορικές συνθήκες κοινωνικής κυριαρχίας τής θρησκευτικής ήθικής καί διατηρούνται σέ συνθήκες δια

πιστωμένης κοινωνικής «έκκοσμίκευσης» — εύρύτατου δηλαδήθρησκευτικού άποχρωματισμοΰ. Τά κίνητρα άσφαλώς μεταβάλλονται: Ή καπιταλιστική συμπεριφορά δέν προκύπτει πιά άπότήν άνάγκη άσκητικής αύτοπειθάρχησης καί μετρητοΰ έλέγχουτής άρετής, άλλά άπό τήν έπιθυμία καταναλωτικής εύχέρειας,αύξησης τής άτομικής ισχύος, κ.τ.δ. Όμως κριτήριο καί στιςδυο περιπτώσεις έμφανίζεται νά είναι ή άτομική έξασφάλιση,ύπερβατική ή έγκόσμια. Ά ν ή διαπίστωση τού κοινοΰ αύτοΰκριτηρίου άληθεύει, τότε ό άτομοκεντρισμός (individualismus)πρέπει νά διερευνηθεΐ ώς πιθανός παράγων πού ένοποιεΐ τόάποτέλεσμα δυό άντίθετων ήθικών προϋποθέσεων οικονομικής

συμπεριφοράς.




3. Γιά νά διερευνηθεϊ ό άτομικισμός ώς άνθρωπολογικός παράγων του οικονομικού βίου κοινωνικά διαπιστώσιμος, θά πρέπει

καταρχήν νά οριστεί, έστω καί στο έπίπεδο τής κοινωνικήςφαινομενολογίας, καί νά διασαφηνισθεΐ σέ σχέση μέ μορφέςκοινωνικής συμπεριφοράς μή-άτομοκεντρικές. Σέ μιά τέτοιαπροοπτική, τό πλαίσιο τής προτεσταντικής ήθικής στο όποιοέπικεντρώθηκε ή έρευνα του Μάξ Βέμπερ, δέν μπορεί νά θεω

ρηθεί δεσμευτικό. Γιατί δσο καί άν συνέβαλε ό προτεσταντισμός στή διαμόρφωση μιας άτομοκεντρικής στάσης μέ συνέπειες στή σύνολη συγκρότηση του κοινωνικού βίου, δέν είναιοπωσδήποτε αύτονόητο οτι ό ίδιος γέννησε μιά τέτοια στάση.Τουλάχιστον ή έμφαση στήν άτομική σωτηρία, στις άτομικέςάξιομισθίες, στον άτομικό «προορισμό» (praedestinatio) άποτέ-

λεσε θεμελιώδες στοιχείο διαφοροποίησης τής δυτικοευρωπαϊκής άπό τήν ύπόλοιπη χριστιανοσύνη, ήδη άπό τήν έποχή τουΑύγουστίνου καί κυρίως τοΰ πρώτου «σχίσματος» (867). —(Μιλάμε έδώ γιά τόν άτομοκεντρισμό ώς κοινωνικό φαινόμενο, δηλαδή ώς καθοριστικό στοιχείο καί κριτήριο γιά τή διαμόρφωση τής άνθρώπινης συμπεριφοράς καί άποφασιστικό πα

ράγοντα γιά τή συγκρότηση τών δομών καί θεσμών τοΰ κοινωνικού βίου — οχι ώς έπιμέρους ήθικό σύμπτωμα πού μέ όποιεσ-δήποτε συνθήκες ύπήρχε πάντοτε καί θά ύπάρχει πάντοτε.)

4. Ό Μάξ Βέμπερ έπισημαίνει ώς «άντικειμενική» διάσταση

τοΰ άτομοκεντρισμοΰ τήν έπιδίωξη τής γενικής καί άπρόσω-πης κοινωνικής ώφέλειας — τό αίτημα νά ύπηρετοΰν οί άτομικές πράξεις καί οί συλλογικοί θεσμοί δ,τι είναι χρήσιμο καίωφέλιμο γιά δλους. Καταλαβαίνουμε αύτή τήν έπισήμανση, άνθεωρήσουμε τήν κοινωνική ώφέλεια ώς τό άριθμητικό-ποσοτικό σύνολο τών έπιμέρους άτομικών ώφελημάτων καί συμ

φερόντων. Καί μιά τέτοια άντίληψη κοινωνικής ώφελιμοθηρίας



Τά κενά τοΰ Μάξ Βέμπερ 39

μπορεί νά θεμελιωθεί διττά: είτε ώς «θέλημα του Θεού», πούδοξάζεται άπό ολους όταν δλοι εύτυχοΰν, είτε ώς πρακτικός

καί καθολικά επιθυμητός αύτοσκοπός. Άλλά έτσι ό συλλογι-κός ώφελιμισμός έμφανίζεται ώς ένα δεύτερο κριτήριο κοινωνικής (καί ειδικότερα οικονομικής) συμπεριφοράς, πού μπορείνά διατηρείται τό ίδιο, άνεξάρτητα άπό τή θρησκευτική ή έγκο-σμιοκρατική προέλευση τών ήθικών άντιλήψεων πού τό έπι-βάλλουν.

5. Ό συλλογικός ώφελιμισμός (unitas communis utilitatis), ώςκοινωνικό καί αύτός φαινόμενο, παρακολουθεί καί έκφράζει έμπρακτα τήν άτομοκεντρική στάση, οχι μόνο έπειδή άθροίζει τάάτομικά ώφέλη καί συμφέροντα. Άλλά καί έπειδή προσφέρε-ται ώς τό πεδίο τής ορθολογικής έναρμόνισης του άτομικοΰ μέτό συνολικό, του ύποκειμενισμοΰ μέ τήν άντικειμενικότητα.Μέσα στις άπαιτήσεις του άτομικισμοΰ εϊναι καί ή άνάγκη τήςάντικειμενικής του κατοχύρωσης, πού κατορθώνεται μέ τήνάναγωγή τού άτομικά ώφέλιμου σέ κανόνα καθολικής συμπεριφοράς — σέ ήθική προστακτική πού δσο αύστηρότερη εϊναι,

τόσο πληρέστερα άσφαλίζει τό άτομο. Αύτό σημαίνει δτι ώςήθικό κριτήριο ό ώφελιμισμός μπορεί νά οδηγήσει τόσο σέκοινωνικά μορφώματα άνταγωνισμοϋ τών άτόμων, άποδέσμευσης τών ποσοτικών διεκδικήσεων άτομικής ώφέλειας (καί έλεύ-θερης οικονομίας), δσο καί σέ μορφές ολοκληρωτικών συστημάτων, έξισωτικής ύποταγής τών άτόμων σέ διεκδικήσεις κοινής

ώφέλειας (καί άπόλυτα έλεγχόμενης οικονομίας).

6. Μέτρο τών ποσοτικών εκτιμήσεων τής ώφέλειας γίνεταιτό χρήμα (είτε ώς άτομικό κεφάλαιο, είτε ώς έθνικό προϊόν). Έ τσ ι δμως τό χρήμα ταυτίζεται μέ μιάν άντικειμενοποιημένη

έκδοχή τής ώφέλειας, δηλαδή μέ ένα μετρούμενο μέγεθος —




παύει νά εϊναι τό συμβατικό άπλώς μέτρο τών άνθρώπινωνάνταλλακτικών σχέσεων. Ήδη μέ τήν προτεσταντική άντίλη

ψη πού έκθέτει ό Μάξ Βέμπερ, τό χρήμα δέν εϊναι πρωταρχικά αύτό πού μετράει τις άνθρώπινες συναλλαγές, άλλά αύτόπού μετρούμενο έξασφαλίζει τήν άντικειμενική βεβαιότητα γιάτή θεία εύλογία και τήν άνθρώπινη άρετή. Όμως αύτή ή αύτο-νόμηση τοΰ μέτρου άπό τις σχέσεις πού γιά τή μέτρησή τουςκαθιερώθηκε, ή έκδοχή του ώς αύτόνομου παράγοντα πού ύπη-ρετεΐται άπό τ'ις άνθρώπινες σχέσεις άντι νά τις ύπηρετει,εϊναι μιά άντίληψη πού έμφανίζεται στον χώρο τής ήθικής(τών μέτρων τοΰ ήθους τών σχέσεων) πολύ πριν άπό τόν προτεσταντισμό. Καί αύτό τό «πριν» ένδιαφέρει δχι γιά κάποιαάπόδοση ιστορικής δικαιοσύνης, άλλά γιά τή διερεύνηση τών

παραγόντων πού γέννησαν μιά τέτοια αύτονόμηση τοΰ μέτρουτών σχέσεων.

7. Τό φαινόμενο τής αύτονόμησης παραγόντων τής κοινωνικής σχέσης καί ύποταγής τών σχέσεων στούς αύτονομημένουςαύτούς παράγοντες, δέν πρέπει νά εϊναι άσχετο μέ τό πολύ

εύρύτερο φαινόμενο τής αύτονόμησης τών σημαινόντων τοΰλόγου, πού ώς πλασματικές νοητές οντότητες ύποκαθιστοΰντήν πραγματικότητα τών σημαινομένων. Ή γνώση τοΰ πραγματικού αύτονομεΐται καί άποσυνδέεται άπό τήν έμπειρικήάμεσότητα τής σχέσης μαζί του, μετατίθεται στήν ορθή μεθό-δευση τής νοηηκής του διασάφησης. Ό τύπος τής σχολαστικής demonstratio, πού γέννησε καί καλλιέργησε ό δυτικοευρωπαϊκός μεσαίωνας, εϊναι τό πρότυπο αύτής τής αύτονομημένηςάποδεικτικότητας τών συλλογισμών, πού μεταθέτει τήν έπικύ-ρωση τοΰ πραγματικού (λ.χ. τής ύπαρξης τοΰ Θεοΰ) στήν ορθήμεθόδευση τής λογικής του κατάδειξης. Άκόμα καί στήν περί

πτωση τοΰ έμπρακτου λόγου, τά σημαίνοντα τοΰ λόγου δέν




παραπέμπουν στον παραγωγό τής πράξης — ή έργασία, λ.χ.,παύει νά σημαίνει (δηλώνει) τή δημιουργική έτερότητα τοϋ

ύποκειμένου στις σχέσεις του μέ τή φύση καί τήν κοινωνία, καίαύτονομεΐται ώς μετρητό μέγεθος παραγωγής πού είτε έξα-σφαλίζει τή βεβαιότητα τής πιστότητας στή θεία έντολή, ειτεάνταλλάσσεται στήν άγορά ώς προσοδοφόρα άξία. Στήν προοπτική αύτή ή ορθολογική οργάνωση τής παραγωγής πού χαρακτηρίζει τή σύγχρονη οικονομία δέν εχει καί πάλι τις ρίζες τηςστον προτεσταντισμό, άφου ή συνολική θρησκευτική (τουλάχιστον) διαφοροποίηση τής εύρωπαϊκής Δύσης θεμελιώθηκε (ήδηάπό τήν έποχή τοΰ Αύγουστίνου, άλλά κυρίως μέ τόν σχολαστικισμό) στήν αύτονόμηση καί ορθολογική οργάνωση τής παραγωγής τών σημαινόντων τοΰ λόγου άσχετα μέ τήν έμπειρία

ή τή δυναμική τών σημαινομένων.

8. Ή αύτονόμηση τών σημαινόντων ώς προς τήν πραγματικότητα τών σημαινομένων βρίσκει μιά παραδειγματική ύποτύ-πωση τόσο στον «χρυσοΰν κανόνα» τής ήθικής τοΰ Κάντ (Kant)11,δσο καί στον «σιδερένιο νόμο τών μισθών» πού διατύπωσε ό

Ρικάρντο (Ricardo)12, φωτίζοντας τήν έκπληκτική άναλογία

10. «Νά πράττεις πάντοτε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ό (υποκειμενικός) κανόνας

τής θέλησής σου νά μπορεί νά ισχύει ταυτόχρονα ώς άρχή μιας καθολικής νομοθεσίας». Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Akademie-Ausgabe, Abtlg. I, Bd IV, σελ.

421.

11. «Τις άρχές πού καθορίζουν τήν άξία τής έργασίας καί διέπουν τήν εύτυχίατοΰ πιό μεγάλου μέρους τής άνθρώπινης κοινωνίας, πρέπει νά τις έμπιστευθοΰμε

στόν ελεύθερό καί δίκαιο συναγωνισμό τής άγορας καί δέν πρέπει ποτέ νά έπιχείρη-

θεΐ ό προσδιορισμός τους μέ έπεμβάσεις τής νομοθεσίας. Όπως ολα τά πράγματα

πού άγοράζονται καί πωλοΰνται, καί πού οί ποσότητές τους μποροΰν νά αύξηθοΰν ή

νά λιγοστέψουν, έτσι καί ή έργασία έχει τή φυσική της τιμή καί τήν τιμή άγορας της.

Φυσική τιμή τής έργασίας είναι έκείνη πού άπαιτειται γιά νά μπορέσουν οί έργάτες,

ώς σύνολο, νά συντηρηθούν καί νά διαιωνίσουν τό γένος τους, δίχως αύτό νά αύξηθεΐ



42 Oi περιορισμοί στήν έρευνα

τών δύο αύτών προτάσεων. Ή άξία τής άτομικής άγαθής βού-

λησης ή τής άτομικής παραγωγικής έργασίας δέν εϊναι πιά μέτρο

άνθρώπινων σχέσεων (μέτρο ήθους ή άνταλλαγής), άλλά εϊναιμετρούμενο, αύτόνομο ώς προς τις σχέσεις μέγεθος — ή άξία δέν λειτουργεί ώς σημαίνον, άλλά ώς σημαινόμενο προϊόν μιαςάντικειμενικής διαδικασίας τόσο αύτόνομης, πού δέν χρειάζεται καμιά «ύπερβατική» παρέμβαση (του Θεού στήν ήθική ήτής νομοθετικής ρύθμισης στήν άγορά) γιά νά λειτουργήσειάποδοτικά. Ή παραγωγή άξιών εχει τήν άντικειμενικότητατοΰ αύτοσκοποΰ, καί ή αύτονομία τοΰ άντικειμενικοΰ (ειτε γιάτό άγαθό πρόκειται, είτε γιά τήν άγορά) έξασφαλίζεται μέ τήνάναγωγική άπολυτοποίηση τοΰ άτομικοΰ (τής άγαθής βούλη-

σης ή τοΰ έμπορικοΰ άνταγωνισμου). Άλλά τόσο ή καντιανή

προστακτική δσο καί ό σιδερένιος νόμος τοΰ Ρικάρντο μάςμεταθέτουν σέ ενα έπίπεδο ερμηνευτικών προϋποθέσεων επίσης εύρύτερο άπό τήν βεμπεριανή έμμονή στήν προτεσταντικήήθική.

9. Στή μοναξιά τής άτομικής άποκλειστικά εύθύνης τοΰ προ-

τεστάντη γιά τή σωτηρία του, εϊδε ό Μάξ Βέμπερ ενα ούσιώ-δες κίνητρο γιά τήν αύτονόμηση τής άξίας τοΰ χρήματος, γιάτήν έκδοχή τοΰ κέρδους ώς μετρητού τεκμηρίου τής σωτηρίας.Άλλά ή άνάγκη μετρητοΰ τεκμηρίου τής σωτηρίας καί ή μέτρηση τής άξίας τής σωτηρίας σέ χρήμα εϊχε βρει τή χαρακτη

ριστικότερη ιστορική της έκφραση, πολύ πριν άπό τόν προτεσταντισμό, τουλάχιστον στις περίφημες «άφέσεις» (indulgen-tiae) τής ρωμαιοκαθολικής έκκλησίας («συχωροχάρτια»). Καίστις δυο περιπτώσεις (τόσο τοΰ έμπορικοΰ κέρδους δσο καί

ή νά λιγοστέψει». (The Works and Correspondance of David Ricardo, Ed. Piero Sraffa,

Cambridge, τόμος 8ος, σελ. 93).




τών έκκλησιαστικών «άφέσεων») πρόκειται γιά τήν ίδια αύτονόμηση τής άξίας καί τή συνακόλουθη έκδοχή τής τιμής πού

ύπαγορεύει ή κάθε άξία — αύτονόμηση άτομικών πράξεων ήάτομικών χαρακτήρων πού άξιολογοΰνται per se, άποσπασμέναάπό τή δυναμική τών σχέσεων, τήν άπροσδιοριστία καί έτερότητα τών πραγματικών-προσωπικών σχέσεων του κοινωνικούγίγνεσθαι τής ζωής.

10. Ή αύτονόμηση τής άξίας τών άτομικών πράξεων ή τώνάτομικών χαρακτήρων (καί ή συνακόλουθη αύτονόμηση τήςάξίας τής έργασίας, τών προϊόντων τής έργασίας καί τού χρήματος, ώς μέτρου τής τιμής τών άξιών) εϊναι μάλλον φανερόδτι προκύπτει άπό μιά νομική (άντικειμενοποιημένη, πάγια

καί μετρητή) έκδοχή τών άνθρώπινων σχέσεων, μιάν έκνομί κευση τών σχέσεων. Καί μιλάμε γιά έκνομίκευση τών σχέσεων, δταν ό νόμος καί ή ήθική δέν σημαίνουν (μετρούν) τήνπραγματοποίηση ή τήν άποτυχία καί άλλοτρίωση τής σχέσης,άλλά διαβαθμίζουν καί άξιολογοΰν τό άντικειμενοποιημένοπροϊόν τής σχέσης: άτομικές πράξεις καθεαυτές καί άτομικούς

χαρακτήρες καθεαυτούς. Λειτουργούν, ό νόμος καί ή ήθική, ώςαύτόνομοι καί δεδομένοι κώδικες («άνωθεν» έπιβεβλημένοι ήσυμβατικά —γιά χρησιμοθηρικούς λόγους— άποδεκτοί) καθορισμού τών άξιών καί τών τιμών. Αύτή ή έκνομικευμένη ήθικήεϊναι κοινή τόσο στον προτεσταντισμό δσο καί στον ρωμαιο

καθολικισμό, άλλά καί στά άθεϊστικά ή άδιάφορα γιά τή θρησκεία ρεύματα τής Εύρώπης — συγκροτεί τήν πραγματικήάφετηρία τών ήθικών άντιλήψεων τοΰ δυτικοευρωπαίου άνθρώπου καί ύπαγορεύει τά κριτήρια τής κοινωνικής (καί ειδικότερα τής έργασιακής-οικονομικής) συμπεριφοράς του.

11. Άλλά ή έκνομίκευση τής ήθικής καί ή συνακόλουθη αύτονό-



44 Oi περιορισμοί στήν έρευνα

μηση, ώς προς τή δυναμική τών σχέσεων, άξιών καί τιμών,δύσκολα μπορεί νά έρμηνευθεϊ ώς αύτόνομο καί αύτή φαινόμε

νο τού κοινωνικού βίου. Ή έκνομίκευση τής ήθικής φαίνεταινά προκύπτει καί αύτή άπό τήν άνάγκη «άντικειμενικότητας»στή γνώση, γ ι ’ αύτό καί ή δυναμική τής έτερότητας τών σχέσεων ύποκαθίσταται άπό τόν άντικειμενικό καθορισμό (καί τήνάξιολόγηση) τών παραγόντων ή προϊόντων τής σχέσης. Εϊναι

ή ίδια στάση πού θεμελιώνει καί τή μηχανιστική θεώρηση τήςπραγματικότητας, ώς συνόλου οντοτήτων, άρθρωμένων μέ βάσησταθερούς νόμους καί άρχές ορθολογικού συσχετισμού. Όπωςθεμελιώνει ή ίδια στάση καί τις όντολογικές άντιλήψεις πούκυριαρχούν στή σύνολη φιλοσοφική παράδοση τής Δύσης —τήν «όντική» έκδοχή τού ύπαρκτοΰ, τή θεώρησή του ώς συντε

λεσμένης οντότητας, είτε ταυτίζουμε τήν οντότητα μέ τό πράγμα καθεαυτό (Ding-an-sich), είτε τήν έκδεχόμαστε ώς άπλή

φαινομενικότητα.

12. Οί ήθικές λοιπόν άντιλήψεις μοιάζουν νά έξαρτώνται άπότήν συλλογική-καθολική βεβαιότητα γιά τό τί εϊναι πραγματι-

κό καί τί φαντασιώδες (πλασματικό ύποκατάστατο τοΰ πραγματικού). Ά ν τό πραγματικό ταυτίζεται μέ τή φαινόμενηκαί άντικειμενικά καθοριζόμενη οντότητα, ή άν γνωρίζεται μόνοώς δυναμικό γεγονός ένεργούμενων σχέσεων — άν ή πραγματικότητα συγκροτείται ώς ολότητα αύτόνομων οντοτήτων ή

ώς ολότητα σχετικών πάντοτε άναφορικών συσχετίσεων— προκύπτει άντίστοιχα μιά ήθική άτομικών άξιολογήσεων ή μιάήθική πού έπιμένει στή δυναμική τών σχέσεων μετρώντας τήνένδεχόμενη άλλοτρίωση τής σχέσης σέ έξάρτηση, ύποταγή,ύπαρκτική άλλοίωση. Εκείνο πού προκύπτει μέ σαφήνεια τουλάχιστον άπό τή γραπτή παράδοση τής δυτικοευρωπαϊκής φι

λοσοφίας σέ ολόκληρη τήν ιστορική της διαδρομή, είναι ό άπο-



Τά κενά τοϋ Μάξ Βέμπερ 45

κλεισμός τής προτεραιότητας τών σχέσεων στά πλαίσια τοΰόντολογικοΰ προβληματισμού — ή άρνηση ή άδυναμία νά άπο-

δοθεϊ όντολογικό περιεχόμενο στή σχέση, νά έρμηνευθεϊ τόύπαρκτικό γεγονός ώς δυναμικά ένεργούμενη άναφορικότητα.Αύτός ό άποκλεισμός αίρεται μόνο στήν περίπτωση τής νεώ-τερης κβαντικής φυσικής πού μεταβάλλει ριζικά τις ίδιες τιςπροϋποθέσεις τής έπιστημολογίας — άλλά τής έπιστημολογί-ας τών θετικών, οχι καί τών κοινωνικών έπιστημών καί ειδικάτής οικονομίας πού είναι τό έδώ πρόβλημά μας.

13. Τελικά ή θεμελιώδης άντίρρηση στή μελέτη τοΰ ΜάξΒέμπερ, πού άποτελεϊ καί τό σημείο έκκίνησης αύτοΰ έδώ τοΰέρευνητικοΰ έγχειρήματος, θά μποροΰσε νά συνοψισθεΐ στό έρώ

τημα: Ά ν μόνη ή ήθική (προτεσταντική, ρωμαιοκαθολική ήθρησκευτικά ούδέτερη) συνιστά ικανή προϋπόθεση γιά τήν έρ-μηνεία τής γένεσης καί διαμόρφωσης τής σύγχρονης οικονομίας. Μέσα άπό τις ένδείξεις τών παρατηρήσεων πού προηγήθη-καν διαφαίνεται ενα πρωταρχικότερο ένδεχόμενο πού πρέπεινά διερευνηθεΐ: Τό ένδεχόμενο νά έκφράζεται στήν πραγματι

κότητα τής οικονομικής συμπεριφοράς καί τών συνακόλουθωνδομών καί θεσμών τοΰ οίκονομικοΰ βίου καταρχήν μιά όντολο γία καί οχι καταρχήν μιά ήθική: Έ στάση ζωής τοΰ άνθρώπουτών δυτικοευρωπαϊκού τύπου κοινωνιών μοιάζει νά διαμορφώθηκε καί έξακολουθεϊ νά διαμορφώνεται άπό μιάν άντίληψη

τής πραγματικότητας ώς συνόλου άντι-κείμενων οντοτήτων,πού αύτονομοΰνται άπό τή γνωστική έμπειρία τής σχέσης μέτό ύποκείμενο, καί μεταβάλλονται σέ σημασίες άσχετες μέ τήνπραγματική τους ύπόσταση, σέ άξίες μέ ούδέτερη χρηστικήσκοπιμότητα — συνιστοΰν ένα πλέγμα συσχετισμού ποσοτικών έκτιμήσεων ώφέλειας πού συγκροτεί καί κατευθύνει τόν

κόσμο καί τήν κοινωνία. Ά ν αύτό εϊναι πραγματικό δεδομένο,



46 01 περιορισμοί στήν ερευνά

τότε δικαιολογείται ό ισχυρισμός δτι ή όντολογική προοπτικήτής έμμονής στήν προτεραιότητα τών σχέσεων θά μπορούσενά λειτουργήσει στον χώρο τής οικονομίας (χώρο πού διολισθαίνει άφετηριακά καί μόνιμα προς άφαιρετικές σχηματοποιήσεις, ίδεαλιστικές ή ύλιστικές) άνάλογα μέ τόν τρόπο πού λειτούργησε καί ή κβαντική φυσική στον χώρο του νευτώνειουκοσμοειδώλου.



4.

Η ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ:

ΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

Γιά νά συγκροτήσουμε τή «γενεαλογία» τών θεωρητικών κατα

βολών τής σύγχρονης οικονομίας, δέν εχουμε παρά νά καταφύγουμε σέ κοινούς τόπους — σέ διαπιστώσεις πού έχουν έπα-νειλημμένα διατυπωθεί άπό έγκυρους θεωρητικούς τής οικονομίας.

Τόσο στο έπίπεδο τής θεωρίας δσο καί τής ποικιλότροπης

πρακτικής, ή σύγχρονη οικονομία κατευθύνεται καθοριστικάάπό τις άρχές τοΰ ώφελιμισμοΰ1. Ό ώφελιμισμός έμφαν

1. «Η ώφελιμιστική ήθική φιλοσοφία άποτέλεσε τό θεμέλιο τής οικονομικής σκέ

ψης ... Άπό τήν άρχή δλη ή ορολογία τών οικονομικών ήταν διαποτισμένη άπό τά

άξιώματα τής φιλοσοφίας του φυσικοΰ δικαίου και τοΰ ώφελιμισμοΰ ... Ή οικονομι

κή θεωρία υιοθέτησε δχι τόσο τά έπιμέρους ήθικοφιλοσοφικά λήμματα τοΰ ώφελιμι-

σμοΰ, δσο τή μέθοδό του. Τά οικονομικά δόγματα καθεαυτά υπήρξαν οί συνεπέστερες διατυπώσεις καί έφαρμογές τοΰ ώφελιμισμοΰ ώς συστήματος κοινωνικής ήθι

κής»: M y r d a l , 9, 22, 43. — «Στόχος καί σκοπός τής οικονομικής ζωής είναι νά

έξασφαλίσει δσο τό δυνατόν περισσότερη χρησιμότητα»: R o b i n s o n , 53. — Πρβλ.

έπίσης: τις άναφορές στήν ώφελιμιστική σκοπιμότητα ( N i i t z l i c h k e i t ) τής άστικής

οικονομίας, στο βιβλίο τοΰ K a r l M a r x , Okonomischphilosophische Manuskripte 3, M a r x -E n g e l s - W e r k e ( D i e t z - V e r l . ) , E r g . B d . , σελ. 540. — ’ Επίσης, M a x W e b e r , D i e

G r e n z n u t z e n l e h r e u n d d a s " P s y c h o l o g i s c h e G r u n d g e s e t z t » στον τόμο: Gesammelte AufsMtze z u t Wissenschaftslehre, 41973, σελ. 384-399. — A. K . S e n , R a t i o n a lF o o l s : A C r i t i q u e o f t h e B e h a v i o u r a l F o u n d a t i o n s o f E c o n o m i c T h e o r y , στον

τ ό μ ο : Philosophy and Economic Theory, E d . b y F . H a h n a n d M . H o l l i s , O x f o r d( U n i v . P r e s s ) 1979, σελ. 102 κ.έ. — P . K o s l o w s k i , Pnnzipien der Ethischen Oko-

nomie, σελ. 160 κ.έ., 286 κ.έ. — J. J. S m a r t , B . W i ll ia m s , Utilitarianism For and Against, C a m b r i d g e ( U n i v . P r e s s ) 1973. — A. S e n , B . W i l li a m s , Utilitarianism

and beyond, C a m b r i d g e ( U n i v . P r e s s ) 31984.



48 Ή γενεαλογία τής οικονομικής έπιστημολογίας

ώς θεωρία, άλλά καί ώς στάση ζωής, σέ άμεση — ιστορική καίλογική— συνάρτηση μέ τή φιλοσοφία του φυσικοΰ δικαίου2.

' Η φιλοσοφία τοΰ φυσικοΰ δικαίου έξέφρασε τό πρακτικό άπο-κρυστάλλωμα μιάς κανονιστικής λογικής, πού τά δόγματά τηςσυνιστοΰν έκλογικεύσεις τών παραγόντων καί άρχών τής άνθρώπινης συμπεριφοράς1. Αύτή ή συστηματοποιημένη έκλογί-

2. «Τά οικονομικά δόγματα έχουν παραλάβει τούς κανονιστικούς στόχους τους,

τις κύριες λογικές κατηγορίες τους καί τις μεθόδους άπόδειξής τους άπό τή φιλοσοφία του φυσικού δικαίου καί τοΰ ώφελιμισμοΰ ... Ό ώφελιμισμός μπορεί νά θεωρη

θεί ώς άγγλικός βλαστός τής φιλοσοφίας τοΰ φυσικοΰ δικαίου ... Οί ιστορικοί τοΰ

δικαίου έχουν ύπογραμμίσει τό γεγονός δτι ό ώφελιμισμός, ώς φιλοσοφία τοΰ δικαί

ου, είναι άπλώς καινούργιο κοστούμι γιά τή διδασκαλία τοΰ φυσικοΰ δικαίου: M y r -d a l , 17, 27, 32. — Βλ. έπίσης: A d a m S m i t h , The Theory of moral sentiments Nil, 4,

37, Έκδ. D. D. R a p h a e l - A . L . M a c F i e , O x f o r d 1976, σελ. 341. — J u r g e n H a b e rm a s,

N a t u r r e c h t u n d R e v o l u t i o n , στό βιβλίο του: Theorie und Praxisy S u h r k a m p , 31982,σελ. 89 κ.έ. — P e t e r K o s l o w s k i , Pnnzipien der Ethischen Okonomie, σελ. 128 κ.έ.,

299 κ.έ. — L . S t r a u s s , Natural Right and History, C h i c a g o ( U n i v . P r e s s ) 1953,

σελ. 8. — C h r i s t i a n S e i d l , D i e i n d i v i d u a l - v e r s u s d i e K o l l e k t i v e n t s c h e i d u n g :F r e i h e i t i n m a r k t w i r t s c h a f t l i c h e n O r d n u n g e n , στον τόμο: Zur Theorie marktwir tschaftlicher Ordnungen, H r s g . v . E . S t r e i s s l e r u . C . W a t r in , T u b i n g e n ( M o h r -V e r l . ) 1980, σελ. 402 κ.έ. — Πρβλ. καί τό παλαιό, άλλά κλασικό βιβλίο τοΰ W .

H a s b a c H , Die allgemeinen philosophischen Grundlagen der von Frangois Quesnay und Adam Smith begrundeten politischen Okonomie, L e i p z i g 1890, σελ. 50 κ.έ., 105 κ.έ.,

140 κ.έ.3. «Κάποιος βαθμός έλευθερίας κινήσεων, κατά συνέπεια καί δυνατότητας άπο-

κλίσεων σέ δ,τι άφορά τά πολιτικά συμπεράσματα (τών οικονομικών δογμάτων),

άφήνεται εξ αίτιας ορισμένων άτελειών πού έμφανίζει ή κανονιστική λογική πού

έμπεριέχεται στά δυο φιλοσοφικά συστήματα (φυσικοΰ δικαίου καί ώφελιμισμοΰ) ...

Μέσα στά δρια έλευθερίας πού έπιτρέπει ή κανονιστική λογική, τά άποτελέσματαπροσδιορίζονται μέ ψυχολογική διεργασία πάνω στή βάση τών πολιτικών προκαταλή

ψεων τής έποχής»: M y r d a l , 17. — «Von dem Gott zur Phlicht erhobenen Selbster-

haltungs-und Gliicksstreben ausgehend, demonstriert Locke, wie es zum Obergang

vom Naturzustand zu einem geordneten politischen Korper (body politic) kommt»: A .H t ) G U , Naturrecht, στό Historisches Worterbuch der Philosophie (Hrsg. v. J.

Ritter u. K . Griinder) — Schwabe-Verl. — τόμος 6, στ. 588. — Peter KOSLOWSKI,

Ethik des Kapitalismus, Tubingen (Mohr-Veri.) 1986, σελ. 32 κ.έ. — H. K r i n g s ,



Οί άξιωματικές καταβολές 49

κευση εχει ορατές ιστορικές ρίζες στή γενικευμένη άποδοχήτοΰ ρασιοναλισμού ώς τής άποτελεσματικότερης γνωσιοθεω-

ρητικής μεθόδου4. Και ό ρασιοναλισμός είναι τό τυπικό προϊόνμιας άτομοκεντρικής θεώρησης τών προβλημάτων τής γνώσης,άλλά καί τών προβλημάτων του βίου5.

Ordo. Philosophischhistorische Grundlegung einer abendlandischen Idee, Hamburg

(Meiner-Verl.) 1982.

4. « Ή φιλοσοφία τοΰ φυσικοΰ δικαίου δέν είχε τήν αίσθηση της ιστορικής σχετικότητας, έξ αιτίας τής ρασιοναλιστικής θεμελίωσης καί καταγωγής της . .. Άλλά (καί)

τό πρότυπο τής ώφελιμιστικής ήθικής φιλοσοφίας, ή όποια άποτελοΰσε έκείνη τήν

έποχή (τοΰ J. S . M i l l ) τό θεμέλιο τής οικονομικής σκέψης, ήταν ή πεποίθηση δτι ή

βούληση καί μποροΰσε, άλλά καί έπρεπε νά είναι ρασιοναλιστική ... Ή νεοκλασική

θεωρία φέρει καθαρά τή σφραγίδα τής ρασιοναλιστικής φιλοσοφίας τοΰ ώφελιμισμοΰ»:

M y r d a l , 30, 9,109. — « L a m e n t a l i t e c a p i ta l is t e , n o u s l e sa v o n s , e st t o u t e r a t io n n e l le

e t f i n a l i s t e . L ’ i d e e d u g a i n e t l e r a t i o n a l i s m e e c o n o m i q u e n e s i g n i f i e n t , a u f o n d , p a sa u t r e c h o s e q u e l ’ a p p l i c a t i o n a l a v i e e c o n o m i q u e d e s r e g i e s q u e l a r e l i g i o n p r o p o s a i t al a v i e e n g e n e r a l . . . L e r a t i o n a l i s m e e c o n o m i q u e n ’ a u r a i t j a m a i s a c q u i s l a r i g i d i t e e ts u b i Γ i n t e r io r i sa t io n q u e n o u s l u i c o n n a i ss o n s , s a n s le s e c o u r s d ’ u n s y s t e m e d e re g ie sr a t i o n n e l l e s , a c h e v e d a n s t o u s s e s d e t a i l s e t s ’ a p p u y a n t s u r l a s u p r e m e a u t o r i t e d eP E g l i s e ( c a t h o l i q u e - r o m a i n e ) » : W . S o m b a r t , Le bourgeois, P a r i s ( P a y o t ) 1966,

σελ. 227, 228. — « T h e C h r i s ti a n L i f e , in s h o r t , m u s t b e s y s t e m a t ic a n d o r g a n i z e d , t h e

w o r k o f a n ir o n w il l a n d a c o o l in t e l li g e n c e . T h o s e w h o h a v e r e a d M i ll ’ s a c c o u n t o f h isf a t h e r m u s t h a v e b e e n s t r u c k b y t h e e x t e n t t o w h i c h U t i l i t a r i a n i s m w a s n o t m e r e l y ap o l i t i c a l d o c t r i n e , b u t a m o r a l a t t i t u d e » : R . H . T a w n e y , Religion and the Rise of Capi-

talism, P e n g u i n B o o k 121975, σελ. 242. — Βλ. καί W i l l i M e y e r , E r k e n n t n i s t h e o r e -t i s c h e O r i e n t i e r u n g e n u n d d e r C h a r a k t e r d e s o k o n o m i s c h e n D e n k e n s , στον τόμο:

Zur Theorie markt wirtschaftlicher Ordnungen, H r s g . v . S t r e i s s l e r u . W a t r in ,σελ. 80 κ.έ., — L . v . M is e s , S o z io l o g ie u n d G e s c h ic h t e . E p i lo g zu m M e th o d e n -

s t r e i t i n d e r N a t i o n a l o k o n o m i e , στο: Archiv fur Sozialwissenschaften und Sozial politik 61 (1929) σελ. 485. — P e t e r K o s l o w s k i , Prinzipien der Ethischen Okonomie,σελ. 59, κ.έ., 65 κ.έ. — W i l h e l m V o s s e n k u h l , T y p e s o f R a t i o n a l i t y a n d E c o n o m i cA c t i o n , στον τόμο: Economics and Philosophy, e d . b y P . K o s l o w s k i , T u b i n g e n( M o h r - V e r l . ) 1985, σελ. 126 κ.έ. — H . S c h n A d e l ba c h ( e d . ) , Rationalitat. Philoso phische BeitrMge, F r a n k f u r t ( S u h r k a m p ) 1984. — M . H o l l i s a n d E . J. N e l l , Ratio-

nal Economic Man, C a m b r i d g e ( U n i v . P r e s s ) 1975.

5. « Ό έλεύθερος άνταγωνισμός καί 6 ίντιβιντουαλισμός (άτομοκρατία) ύπήρξεν ή




Στή γενεαλογία λοιπόν τοΰ ώφελιμισμοΰ πρώτος γενάρχηςμοιάζει νά είναι ό άτομικισμός, μέ άπότοκο τόν ρασιοναλισμό

πού γεννάει τήν κανονιστική λογική καί οδηγεί στό φυσικόδίκαιο. Ό ώφελιμισμός μέ τή σειρά του γονιμοποιεΐ τόν ψυχο-

λογικό έμπεφισμό προκαλώντας τήν έμφάνιση (ή έπανεμφάνι-ση μέ καινούργιους ορούς) τής ηδονιστικής φιλοσοφίας6. Ό

θρησκεία τής παιδικής ήλικίας τοΰ J . S . M i l l . Όσο κι άν έπιθυμοΰσε, άργότερα,

κάποια κοινωνικότερη μορφή οργάνωσης, ή οργάνωση αύτή οφείλε νά έχει τις ιδιότητες πού θά τής έπέτρεπαν νά άποτελεΐ μέρος μιας άτομοκρατικής κοινωνίας ...

( Άλλά) καί στή φιλοσοφία τοΰ H o b b e s τό άποκαλυπτικό στοιχείο εϊναι δτι κατέδει-

ξε άπερίφραστα τόν ρόλο τής νοησιαρχίας στήν κατοχύρωση τοΰ έγωκεντρικοΰ άτο-

μισμοΰ ... (Κατά τούς φυσιοκράτες) τά συμφέροντα τών άτόμων δίνουν κατεύθυνση

καί συνάφεια στήν οικονομική ζωή, άκριβώς δπως ή βαρύτητα κρατάει συνδεδεμένο

τό πλανητικό σύστημα»: M y r d a l , 148, 41, 37. — «... t h e s t r u g g l e o f in d i v id u a l is m , in

t h e f a c e o f re s t r ic t io n s i m p o s e d i n t h e n a m e o f r e lig i o n b y t h e C h u r c h a n d o f p u b l icp o l i c y b y t h e S t a t e , f i r s t d e n o u n c e d , t h e n p a l l i a t e d , t h e n t r i u m p h a n t l y j u s t i f i e d i n t h en a m e o f e c o n o m i c l i b e r t y » : T a w n e y , 27. Βλ. έπίσης σελ. 35, 75, 84, 90, 146, 233,248. — A. D. L i n d s a y Individualism, στήν E n c y c l o p . o f th e S o c i a l S c i e n c e s , N e w Y o r k1950, 647-680. — P e t e r K o s l o w s k i , Ethik des Kapitalismus, σελ. 18 κ.έ. — Tor

Ι Δ Ι Ο Υ , Prinzipien der Ethischen Okonomie, σελ. 60 κ.έ. — J . H a r s a n y i , C a r d i n a lW e l fa r e , I n d i v i d u a l is t i c E t h i c s , a n d I n t e r p e r s o n a l C o m p a r i so n s o f U t il it y , στό

Journal of Political Economy 63 (1955), σελ. 315. — A. K . S e n , R a t i o n a l F o o l s :A C r i t i q u e o f t h e B e h a v i o u r a l F o u n d a t i o n s o f E c o n o m i c T h e o r y , στον τόμο:

Philosophy and Economic Theory, E d . b y F . H a h n a n d M . H o l l i s , σελ. 87 κ.έ.6. « * Η ήδονιστική ψυχολογία άποτέλεσε τή λογική βάση της ωφελιμιστικής ήθικής

φιλοσοφίας καί ένσωματώθηκε άπό πολύ νωρίς στήν οικονομική θεωρία ... Στούςσυλλογισμούς τών ώφελιμιστών τό κοινοβούλιο είχε τήν έννοια κάποιου είδους κοι

νωνικού οργάνου πού εϊχε γιά άποστολή του τήν έφαρμογή τοΰ ήδονιστικοΰ λογισμοΰ

... Ή νεοκλασική σχολή προσπαθεί νά περισώσει τό ήδονιστικό μοντέλο άφαιρών-τας άπό αύτό κάθε ψυχολογικό περιεχόμενο. Οί έννοιές της είναι τυπικές καί «καθα

ρά οικονομικές». Άλλά τό θεωρητικό μοντέλο της δέν φαίνεται δτι μπορεί νά μάς

δώσει μιά άρκετά πετυχημένη διατύπωση τών κατεξοχήν προβλημάτων τής οικονο

μικής, γιατί, στό μέτρο πού τά διατυπώνει έστω καί στοιχειωδώς, τό κάνει άκολου-

θώντας τόν δρόμο τοΰ ήδονισμοΰ»: M y r d a l , 49, 167, 116-117. — «Im Gegensatz

zur individualistischen Orientierung des antiken Hedonismus, konzipiert der klas-

sische englische Utilitarismus im Rahmen seines Versuchs einer kritischen Ana-



Οί Αξιωματικές καταβολές 51

ωφελιμιστικός ή ηδονιστικός εμπειρισμός επιβάλλει ώς άρχήμεθοδικής άνάλυσης τών φαινομένων τής συμπεριφοράς τό Ατο-

μικό συμφέρον καί τήν κανονιστική έναρμόνιση τών συμφερόν-των1. Ή σύγχρονη οικονομία μοιάζει νά έξαντλεΐ τό άντικεί-μενό της στόν τελικό αύτό στόχο τής έναρμόνισης τών συμφερόντων, κομίζοντας ταυτόχρονα τις καθοριστικές προδιαγραφές όλης τής προηγούμενης έξελικτικής γενεαλογίας.

Γιά νά εϊναι κανονιστική ή έναρμόνιση τών συμφερόντων, πρέπει καταρχήν τό άτομικό συμφέρον νά έκλαμβάνεται ώς μετρητή ποσότητα ώφέλειας, καί ή έναρμόνιση τών συμφερόντων ώςδυνατότητα συνυπολογισμου ποσοτήτων ώφέλειας σέ κοινωνικό άθροισμα.

' Η έννοια τοΰ κανονιστικού συνυπολογισμοΰ έμπεριέχει μιάνάπαίτηση άποδοτικών ρυθμίσεων, ένα εϊδος όρθολογισμένου«καθαροΰ ίσοζύγιου» συμφερόντων. Έπομένως, ή συνολικήέκδοχή τοΰ κοινωνικοΰ γίγνεσθαι πρέπει νά εϊναι μηχανιστική,γιά νά κατορθωθεί μιά άντικειμενοποιημένη καί μετρητή άπο-δοτικότητα έναρμόνισης πού νά μπορεί νά χαρακτηριστεί ώς

κανονιστική. Ή κανονιστική άποδοτικότητα τής έναρμόνισης

lyse materialer Willensbestimmungen bzw. Glucksbestimmungen einen universali

stischen Hedonismus (Bentham: "das grosste Gluck der grossten Zahl” )» : Jurgen

MlTTELSTRASS, Hedonismus, στήν Enzyklopadie, Philosophie und Wissenschaftstheorie,

2 (Wissenschaftsverlag, Mannheim 1980) σελ. 47 — Peter K o s l o w s k i, Prinzipien. . . ,

σελ. 12-13.7 . «Εκείνο πού χαρακτηρίζει ειδικά τόν ωφελιμισμό δέν είναι αύτή ή γενική

πίστη στή χρησιμότητα τής ήθικής, άλλά ή πεποίθηση δτι ύπάρχει μιά συγκεκριμένη

μέθοδος μέ τήν οποία μπορούμε νά συναγάγουμε άντικειμενικά τήν έννοια τής ήθικής

συμπεριφοράς άπό τήν έννοια τής κοινωνικής ώφέλειας ... Μόνο ή χονδροειδέστερη

έκδοση του ώφελιμισμοΰ ένσωμα τώθηκε στήν οικονομική θεωρία. Γ ενικά, ή έννοια

τοΰ άλτρουισμοΰ έγκαταλείφθηκε καί κεντρική έγινε ή έννοια τής άρμονίας τών συμ

φερόντων»; M y r d a l , 5 5 , 5 7 .




τών συμφερόντων κατανοεΐται σάν τό θετικό ύπόλοιπο προγραμματισμένης δράσης καί προβλεπτής άντίδράσης — μέ τήν

έννοια πού χρησιμοποιούμε τούς ορούς δράση-άντίδραση καίστή νευτώνεια φυσική.

Στον συγκεκριμένο χώρο τής οικονομίας, ή δράση γιά τήνέναρμόνιση τών συμφερόντων ταυτίζεται μέ τήν ορθολογικάπρογραμματισμένη καί μετρητή (σαφώς κανονιστική) άσκησητοΰ κρατικού παρεμβατισμού: Είναι ή παρέμβαση τής κρατικής

έξουσίας, μέσω τών νομοθετικών καί διοικητικών της μηχανισμών, γιά τή δικαιότερη δυνατή κατανομή τοΰ κοινωνικού προ

ϊόντος. Θεωρητική βάση τού παρεμβατισμού είναι ή ώφελιμι-στική άρχή τοΰ «κοινού συμφέροντος», τής «γενικής ευημερίας», ή ορθολογική έξισορρόπηση τών παραγόντων τού άτομι-

κοΰ κέρδους καί τής κοινωνικής ώφέλειας, ή μεγιστοποίησητής μέσης εύτυχίας, κλπ. Καί άσκειται έμπρακτα ό κρατικόςπαρεμβατισμός μέσω τής άναλογικής φορολογίας, τοΰ καθορισμού τών κατώτατων ήμερομισθίων καί τών δρων έργασίας,τοΰ έλέγχου τών τιμών καί άρα τού ύψους τών κερδών, τώνέφαρμογών προνοιακής πολιτικής, κλπ.

'Η άντίδραση έντοπίζεται στις άντιστάσεις τών ιδιωτικώνή έπιμέρους συλλογικών συμφερόντων στούς προγραμματισμούςτού κρατικού παρεμβατισμού — εϊναι τάσεις μεγιστοποίησηςτού μερικού συμφέροντος είς βάρος τής καθολικής έναρμόνισηςτών συμφερόντων. Αύτή ή άντίδραση έμφανίζεται μέ τή μορφήάπαιτήσεων προνομιακής μεταχείρισης τών έργοδοτών καί ιδιοκτητών τοΰ κεφαλαίου, προκειμένου νά αύξάνονται οί παραγωγικές έπενδύσεις, ή κινητικότητα τών προϊόντων καί τελικάό έθνικός πλούτος. "Η μέ τή μορφή διεκδίκησης δικαιωμάτωντών εργαζομένων, προκειμένου νά μειώνεται ή κοινωνική άνισότητα καί νά βελτιώνονται οί όροι έργασίας καί ή ποιότητα

τής ζωής. Έ άντίδραση έκδηλώνεται μέσω οργανωμένων όμά-




δων πίεσης, δηλαδή μέσω τοΰ συνδικαλισμού τών εργαζομένων ή και τών έργοδοτών — μέ μιά πολυποίκιλη πρακτική

πιέσεων πού άσκουν στήν κρατική έξουσία οί συνδικαλιστικέςαύτές συσπειρώσεις.

'Ο κρατικός παρεμβατισμός θεωρούμενος ώς δράση εξισορροπεί τήν άντίδραση τών έπιμέρους συμφερόντων (πάντοτεστήν προοπτική μιας μηχανιστικής εκδοχής τοΰ κοινωνικοΰγίγνεσθαι), προκειμένου νά κατορθωθεί ή ορθολογιστική έκεί-νη έναρμόνιση πού μεγιστοποιεί τή «μέση εύτυχία». Άλλάπέρα άπό τό θεωρητικό σχήμα, οΐ μορφές τοΰ κρατικοΰ παρεμβατισμού διαφοροποιούνται οπωσδήποτε στήν πράξη: άκολου-θοΰν ή παραβιάζουν τή λογική τής έναρμόνισης τών συμφερόν

των άνάλογα μέ τήν ιδεολογική έρμηνεία τόσο τών άρχών δσοκαί τών στόχων τής κανονιστικής άποδοτικότητας τοΰ παρεμβατισμού. Τελικά οί μορφές κρατικού παρεμβατισμού στήν οικονομία ποικίλλουν άνάλογα μέ τήν ιδεολογία τοΰ πολίτικου καθε-

στώτος ή τοΰ κόμματος πού διαχειρίζεται τήν κρατική έξουσία.* Η ιδεολογία τών φορέων ή ύποψήφιων φορέων τής έξουσί-

ας είναι πάντοτε ώφελιμιστική, διαφοροποιείται δμως ώς προςτά κριτήρια, τις άξιολογήσεις προτεραιοτήτων καί τελικά ώςπρος τούς τρόπους μεγιστοποίησης τής κοινής ώφέλειας. Παράλληλα πάντως μέ τήν ιδεολογική διαφοροποίηση, ή κρατικήδιαχείριση τοΰ παρεμβατισμού στήν οικονομία έκφράζει καίτήν ισορροπία ή άνισορροπία τοΰ ζεύγματος δράση-άντίδρασητής κοινωνικής μηχανικής: 'Υπάρχουν καθεστώτα πού ύπο-χωροΰν περισσότερο καί άλλα λιγότερο στις πιέσεις καί άπαι-τήσεις τών οργανωμένων έπιμέρους συλλογικών συμφερόντων.

Τελικά, ή κοινωνική πραγματικότητα έμφανίζει κατά κανόνα μιά πολύμορφη ρευστή διαπλοκή μεροληπτικής διαχείρισης

τοΰ κρατικοΰ παρεμβατισμού καί ώφελιμιστικής δικαίωσης ή



54 'Η γενεαλογία τής οικονομικής έπιστημολογίας

ιδεολογικού έξωραϊσμοΰ αύτής τής μεροληψίας. Έ κανονιστική λογική τής έναρμόνισης τών συμφερόντων (λογική του «νευ

τώνειου κοσμοειδώλου» τής σύγχρονης οικονομίας) ύπονομεύ-εται ή καί άναιρεΐται στήν πράξη άπό τήν άδυναμία καθορισμού μιάς κοινά άποδεκτής ορθολογιστικής μεθόδου γιά τόνπροσδιορισμό τής «κοινής ώφέλειας» καί τών μέσων γιά τήνέπίτευξή της. Όπως ύπονομεύεται ή άναιρεΐται ή ίδια αύτήλογική καί άπό τήν άδυναμία επιβολής κοινών ήθικών άξιολο-

γήσεων τής μεροληπτικής ή μή-μεροληπτικής διαχείρισης τοΰκρατικοΰ παρεμβατισμού.

"Ομως αύτή ή έκ τών πραγμάτων άμφισβήτηση τής έγκυρό-τητας τοΰ θετικιστικοΰ - μηχανιστικού «μοντέλου» δέν φαίνεται νά κλονίζει τις παγιωμένες έπιστημολογικές προϋποθέσεις

τής σύγχρονης οικονομίας. Οί εύθύνες γιά τήν άνεπάρκεια τοΰ«μοντέλου» μάλλον μετατίθενται στήν άποδοτικότητα τών πολιτικών καθεστώτων πού διαχειρίζονται τήν έφαρμογή του.

"Ετσι, στά πλαίσια τής δυτικοευρωπαϊκής νοο-τροπίας (πλαίσια διευρυμένα σήμερα σέ διαστάσεις παγκοσμιότητας), τό καθεστώς τής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας φορτίζεται μέ τ ις .

περισσότερες προσδοκίες κανονιστικής έναρμόνισης τών συμφερόντων — θεωρείται έξ όρισμοΰ ώς τό πιό άμερόληπτο (ήτό λιγότερο μεροληπτικό) γιά τή διαχείριση τοΰ κρατικοΰ παρεμβατισμού στήν οικονομία, άφοΰ προϋποθέτει τόν άμεσο έ'λεγ-χο αύτής τής διαχείρισης άπό τούς έκπροσώπους τοΰ λαϊκούσώματος. ’Αντίθετα, τά μοναρχικά, όλιγαρχικά ή οποίας μορ

φής αυταρχικά καθεστώτα προσφέρονται γιά έπένδυση λιγό-τερων ή καθόλου έλπίδων κανονιστικής έναρμόνισης τών συμφερόντων. Γ ιατί έξ όρισμοΰ διαχειρίζονται τόν κρατικό παρεμβατισμό αύθαίρετα καί άνεξέλεγκτα, προκειμένου νά έξυπηρε-τήσουν είτε ιδεολογικές βλέψεις καί άντιλήψεις κοινωνικής ώφε-

λιμότητας έπίσης αύθαίρετα έπιλεγμένες, ειτε συμφέροντα έπι-




μέρους κοινωνικών ομάδων. Εύνοοΰν, λ.χ., τή μονομερή άνάπτυξη τοΰ ΐδιωτικοΰ κεφαλαίου και τήν αυτονόμηση τών ά

ναγκών του εις βάρος τών έργαζομένων. "Ή επιβάλλουν τήνκρατικοποίηση τοΰ κεφαλαίου κα'ι τών μέσων παραγωγής, προκειμένου νά ευνοήσουν μιάν έξισωτική κάλυψη τών άτομικώνάναγκών καί μιά κρατική πρόνοια ομοιόμορφα παρεχόμενη σέδλους, καταλύοντας τήν ιδιωτική πρωτοβουλία καί τις άτομι-κές έλευθερίες — δίχως νά άποφεύγουν στήν πράξη τήν προνομιακή μεταχείριση τής μικρής ή μεγάλης ομάδας τών διαχειριστών τοΰ κρατικοΰ παρεμβατικού μηχανισμοΰ.

Θά τολμούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι ή μετάθεση τών εύθυνώνστά πολιτικά καθεστώτα πού διαχειρίζονται τήν κανονιστική

έναρμόνιση τών συμφερόντων, λειτουργεί σήμερα ώς έπιστη-μολογικό άλλοθι τής Πολιτικής Οικονομίας. Άλλοθι γιά τήνπαγιωμένη δέσμευση τής Πολιτικής Οικονομίας στή νευτώνεια μηχανιστική έρμηνεία τών φαινομένων συμπεριφοράς. Αύτο-νόητη έρμηνευτική βάση παραμένει ή άρχή τής δράσης-άντί-δρασης, κριτήριο μεθοδικής άνάλυσης τό άτομικό καί συλλογι

κό συμφέρον, καί έπιστημονικός στόχος ή ορθολογιστική-κανονιστική έναρμόνιση τών συμφερόντων.

Αύτές οί προϋποθέσεις μοιάζουν τόσο καθολικά έπιβεβλη-μένες καί επιτακτικά αύτονόητες, ώστε κάθε παρέκκλιση άπόαύτές νά άντιμετωπίζεται, επίσης αύτονόητα, ώς άφελής ούτο-πισμός ή άντιεπιστημονικός ρομαντισμός. Έ τσι, ή ώφελιμι-στική-ήδονιστική άρχή γιά τή μεθοδική άνάλυση τής οικονομικής συμπεριφοράς, ό ορθολογιστικός-κανονιστικός χαρακτήραςτής μεθόδου καί ή ποσοτική (άτομική ή άθροιστικά συλλογική) έκδοχή τής ώφέλειας έπιβάλλονται άξιωματικά σάν άναγ-

καΐες καί ύποχρεωτικές συντεταγμένες «επιστημονικής» διε-

ρεύνησης τών προβλημάτων τής Πολιτικής Οικονομίας.




Μόνη ωστόσο ή καταγγελία τών άξιωματικών δεσμεύσεωντής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας παραμένει πράγματι ρομαντική, ίσως καί δίχως νόημα, αν δέν άναλυθουν συστηματικάτρεις διαφορετικές δψεις ή συνέπειες αύτών τών δεσμεύσεων:Πρώτον, τά συγκεκριμένα θεωρητικά κενά τών έπιστημολογι-κών προδιαγραφών τής Πολιτικής Οικονομίας. Δεύτερον, ήκαταρχήν παράδοξη, άλλά έμπειρικά άναμφισβήτητη θετική-

πρακτική άποδοτικότητα αύτής τής διάτρητης έπιστημολογίας.Καί τρίτον, τά σαφή καί άνυπέρβλητα πιά άδιέξοδα πού έμφα-νίζει στόν χώρο τής κοινωνικής πρακτικής ή ίδια ή άποδοτικότητα τής οικονομικής έπιστημολογίας.



5.

ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΕΝΑΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ

α. Οί άναγωγικές άφαιρέσεις

' Ο έπιστημονικός χαρακτήρας τής σύγχρονης οικονομίας βασίζεται καταρχήν στήν άφαφετική έκδοχή τών πραγματικών συντελεστών τοΰ οικονομικού φαινομένου. Ή άφαιρετική αυτήέκδοχή είναι άποτέλεσμα τής αναγωγής έμπειρικών δεδομένων

σέ νοητά μόνο συλλαμβανόμενες «σταθερές».Δίχως τήν άναγωγή σέ άφηρημένες «σταθερές» είναι αδύ

νατη ή συγκρότηση άθροιστικών συνόλων άπό όμοειδεΐς μονάδες, εϊναι δηλαδή άδύνατη ή ολιστική θεώρηση τών οικονομικών φαινομένων, ή αΐτιακή τους συσχέτιση, ή λογική άλληλε-ξάρτηση τών συστατικών τους παραγόντων καί ή συμπερα

σματική θετική πρόβλεψη. Ά ν λείψουν οΐ άφηρημένες «σταθερές», άναιροΰνται και οί μετρητές παράμετροι τών ορθολογιστικών συσχετίσεων δλου μέρους πού συνιστοΰν τή μεθοδολογία τής οικονομικής έπιστήμης.

Αξιωματική άφετηρία τέτοιων άναγωγικών άφαιρέσεων

εϊναι ή έκδοχή τοΰ άνθρώπινου ύποκειμένου κα'ι τής οικονομικής του συμπεριφοράς ώς συστατικής μονάδας ολιστικών θεωρήσεων και άθροιστικών συνόλων. Ή άφαιρετική έξομοίωσητών μονάδων κατορθώνεται μέ τήν άναγωγή σέ εναν έλάχιστοκοινό παρονομαστή, πού εϊναι ή ιδιότητα τοΰ κάθε άνθρώπουνά παράγει άγαθά ή ύπηρεσίες καί νά καταναλώνει άγαθά και

ύπηρεσίες.



58 Τά θεωρητικά κενά

' Η ούδετεροποιημένη έκδοχή τής «άνθρώπινης μονάδας» έχειώς τυπικά παράγωγα τις περισσότερες άπό τις θεμελιώδεις

παραμέτρους τόσο τής οικονομικής θεωρίας οσο καί τών ποικίλων μορφών οικονομικού προγραμματισμού. Παραμέτρουςόπως: τό «κατά κεφαλήν εισόδημα», τό «κατά κεφαλήν προϊόν», ή «μέση άγοραστική δύναμη», οί «άνθρωποώρες» γιά τήμέτρηση τής παραγωγικότητας, ή «μέση φοροδοτική ικανότητα», ή «μέση καταναλωτική προτίμηση», κλπ.

Ταυτόχρονα, ή ούδετεροποιημένη έκδοχή τής «άνθρώπινηςμονάδας» λειτουργεί καί ώς άφετηριακή «σταθερά» γιά τήσυγκρότηση άφηρημένων «μακροοικονομικών» συνόλων, δπως:τό έργατικό δυναμικό, τό έθνικό προϊόν, οί άναγκαϊες προτεραιότητες συμπεριφοράς, τά συνολικά κοινωνικά μεγέθη τής

κατανάλωση^, άποταμίευσης, έπένδυσης, οί φορολογικοί συντελεστές, κλπ.

Άλλά, τόσο ή άφαιρετική έκδοχή πραγματικών συντελεστώντοΰ οίκονομικοΰ φαινομένου, οσο καί ή αναγωγική συγκρότησηολιστικών ένοτήτων άπό μονάδες νοητά όμοειδεΐς, έμπεριέχειμιάν αύθαιρεσία άνεπίτρεπτη γιά τήν έπιστημονική μέθοδο,

δταν πρόκειται γιά τήν έρμηνεία ένός έμπειρικοΰ χώρου δπωςή οικονομική συμπεριφορά. Δέν είναι δυνατό νά συγκροτηθείέγκυρη έπιστημονική γνώση, δταν ή μεθοδολογία έπιμένει νάύποτάσσει τή δυναμική τών κοινωνικών σχέσεων σέ νοητούςσταθερούς συντελεστές, ή νά έκδέχεται ώς συντελεσμένες οντό

τητες τά πάντοτε κυμαινόμενα μορφώματα αύτής τής δυναμικής.Στά πλαίσια τής φυσικής τουλάχιστον έπιστήμης τών ήμε-

ρών μας, άναγνωρίζουμε τήν ύπαρξη δεδομένων ή πτυχών τήςφυσικής πραγματικότητας πού είναι σαφώς μή-άναγώγιμες —άπρόσιτες στήν άφαιρετική έκδοχή μιάς έλαχιστοποιημένης όμο-

είδειας καί άνυπότακτες στήν άθροιστική ύπαγωγή τους σέ



Ή προσδιοριστία τοΰ συμφέροντος 59

ολιστικές ενότητες. Κα'ι τέτοιες πτυχές τής φυσικής πραγματικότητας γίνονται προσιτές στήν έπιστημονική πρόσβαση μόνο

μέσω μιας «άνοιχτής» μεθοδολογίας, στήν οποία προέχει ήλειτουργικότητα ή ή δημιουργική διαδικασία —μεθοδολογίαπού άναγνωρίζει τή συμπληρωματικότατα άντιθετικών δεδομένων, όπως τοΰ μέρους καί τοΰ δλου, τοΰ ύποκειμενικοΰ καί τοΰάντικειμενικοΰ, τοΰ ποιοτικοΰ καί τοΰ ποσοτικοΰ, χωρίς τόενα νά άνάγεται στο άλλο.

’Αντίστοιχα στον χώρο τής Πολιτικής Οικονομίας εϊναι περισσότερο άπό σαφές δτι ύπάρχουν δεδομένα ή πτυχές τής οικονομικής συμπεριφοράς μέ μή-άναγώγιμο χαρακτήρα — καί δτικατεξοχήν στον χώρο αύτόν ή ύποκειμενικότητα καί ή άντι-κειμενικότητα, τό μέρος καί τό δλον, τό ποιοτικό καί τό ποσο

τικό εϊναι συμπληρωματικές καί μή άναγώγιμες όψεις τής πραγματικότητας. Έπομένως, ή έμμονή τής οικονομικής θεωρίαςστις άναγωγικές (άφαιρετικές ή ολιστικές) σχηματοποιήσειςάντιπροσωπεύει θεμελιώδη έπιστημολογική άσυνέπεια ή θεωρητικό κενό πού πρέπει νά άναγνωρίσουμε.

β. Ή προσδιοριστία τον συμφέροντος

Τό σημείο έκκίνησης τής σύγχρονης οικονομικής θεωρίας εϊναιή «σταθερά» τοΰ συμφέροντος. Ή λειτουργία τής άγοράς καίοί άνταλλακτικές σχέσεις γενικότερα, τά κίνητρα τής παραγωγικότητας, ή άντίληψη τής άξίας καί ή διαμόρφωση τών τιμών,ή μέτρηση τής φοροδοτικής ικανότητας, άλλά καί τών έπιπτώ-σεων τής φορολογίας, καί πλήθος έπιμέρους πτυχές τής οικο

νομικής συμπεριφοράς γίνονται προσιτές σέ μιά «έπιστημονι-




κή» προσέγγιση (δηλαδή στή λογική τών αίτιακών συναρτήσεων) μόνο μέ τήν άποδοχή τής άρχής τοΰ συμφέροντος.

"Ομως ό καθορισμός τοΰ συμφέροντος, ώς θεμελιώδης καισυνταγματική προϋπόθεση τής οικονομικής άνάλυσης, δπωςκαί ή έπιδίωξη τοΰ συμφέροντος ώς άναγκαία συνθήκη τήςοικονομικής συμπεριφοράς, έμφανίζουν μιά πραγματική άπροσ-διοριστία πού εϊναι άδύνατο νά παραβλεφθεϊ. Γ ι ’ αύτό καί ήοικονομική θεωρία, άπό τό ξεκίνημά της, έμφάνισε διαφοροποιημένες προτάσεις καί προσπάθειες θετικοΰ προσδιορισμούτοΰ συμφέροντος, άφοΰ στήν προσδιοριστία τοΰ συμφέροντοςθεμελιώνεται ή λογική δλων σχεδόν τών μεθοδικών της άναλύσεων.

Έ τσ ι, έπιχειρήθηκε νά ταυτιστεί τό συμφέρον μέ τή με

τρητή καί άντικειμενική «ώφέλεια» (J.S. Mill), ή μέ τό «πη-λίκον μιάς μέσης εύτυχίας» (Bentham), ή μέ τό «καθαρό ισοζύγιο εύχαρίστησης» (Sidgwick), ή μέ τό «άντίτιμο πού καταβάλλεται γιά τήν ικανοποίηση τής έπιθυμίας» (Marshall), ή —άρνητικά— μέ τήν «έλαχιστοποίηση τής άνωφέλειας» (AdamSmith).

Κατά προέκταση, πολλοί «μακροοικονομικοί» παράγοντεςκαθιερώθηκε νά κατανοοΰνται μέ βάση τή «σταθερά» τοΰ συμφέροντος. Έτσι, τό έθνικό εισόδημα ορίστηκε ώς τό άθροισματών ύποκειμενικών ώφελημάτων, ή έργασία ταυτίστηκε μέ τήνάνωφέλεια (τήν ένόχληση πού συνεπάγεται ή καταβολή προσπάθειας ή τήν ψυχολογική θυσία πού προϋποθέτει), ή άξία

προσδιορίστηκε ώς τό ισοδύναμο τής τιμής πού καταβάλλεταιγιά τήν ικανοποίηση τής έπιθυμίας, ή φοροδοτική ικανότητα μετρήθηκε μέ τήν ύποκειμενική θυσία πού συνεπάγεται ή καταβολή φόρου, κλπ.

Δέν μπορεί νά άρνηθεϊ κανείς δτι έμφανίστηκε παράλληλα

καί ό προβληματισμός γιά τή σχετικότητα καί άπροσδιοριστία



Ή άνέφικτη «Αντικειμενικότητα» 61

τοΰ συμφέροντος, ιδιαίτερα σέ θεωρητικές προσπάθειες ήθικής-κανονιστικής έναρμόνισης τών συμφερόντων, συνδυασμού

άτομικοΰ καί συλλογικοΰ συμφέροντος ή ύποκειμενικής εύτυ-χίας καί άλτρουϊστικών άξιών. Είναι δύσκολο νά παραβλέψεικανείς ότι συχνά οί άνθρωποι παράγουν καί καταναλώνουν μέτρόπο πού ύπονομεύει ή άναιρεΐ τό κοινά παραδεκτό καί μετρητό συμφέρον τους. Καί οτι ύπάρχουν μορφές άνθρώπινηςικανοποίησης πού δύσκολα (ή καθόλου) ύποτάσσονται στή λο

γική τοΰ συμφέροντος — όπως ή ικανοποίηση τής προσωπικήςδημιουργίας, τής κοινωνικής άναγνώρισης, τής άφιέρωσης σέεν αν ύψηλό σκοπό, κλπ.

Άλλά παρά τις κοινά άναγνωριζόμενες αύτές διαπιστώσεις,ή λογική τών μεθοδικών άναλύσεων τής οικονομίας δέν έπαψε

νά θεμελιώνεται στήν προϋπόθεση δτι είναι δεδομένη ή προσ-διοριστία τοΰ συμφέροντος. Καί αύτή ή έμμονή συνιστά μιάδεύτερη έπιστημολογική άσυνέπεια ή θεωρητικό κενό πού πρέπει νά άναγνωρίσουμε.

γ. Ή άνέφικτη «άντικειμενικότητα» τής άξίας

' Η οικονομική θεωρία άποσπάστηκε άπό τά πλαίσια τής ήθικής ή πρακτικής φιλοσοφίας καί διεκδίκησε τόν θετικό χαρακτήρα τής έπιστήμης, άπό τή στιγμή πού φιλοδόξησε νά συγκροτήσει μιά κανονιστική έρμηνεία τής άξίας καί, κατά προέκταση, τής διαδικασίας σχηματισμοΰ τών τιμών.

Οί θεωρίες τής άξίας λοιπόν συνιστοΰν τήν ιστορική, άλλάκαί «συστηματική» άφετηρία τής οικονομικής έπιστήμης καί ή

ποικιλότητά τους διαφοροποιεί σχολές καί τάσεις. Γ ι ’ αύτό




καί τό θεωρητικό ύλικό πού άφορά στήν έννοια τής οικονομικής άξίας εϊναι τόσο πληθωρικό — σχεδόν ταυτίζεται μέ τή

σύνολη οικονομική βιβλιογραφία— ώστε κάθε συνολική άπο-τίμηση νά διακινδυνεύει τήν έκπτωση σέ ύπερβολικές καί αύθαίρετες σχηματοποιήσεις.

Θά τολμούσε ώστ,όσο νά ίσχυρισθεΐ κανείς οτι ύπάρχει ένακοινό έπιστημολογικό ύπόβαθρο ή μεθοδολογική προϋπόθεσηπού διατρέχει τόσο τις θεωρούμενες κλασικές (τοΰ 18ου, άρχές

19ου αί.) οσο καί τις νεώτερες θεωρίες τής οικονομικής άξίας:Εϊναι ή ορθολογιστική-άποδεικτική διαδικασία προσδιορισμούένός άντικειμενικοΰμέτρου γιά τόν καθορισμό τών άξιών. Γιατί μόνο ενα άντικειμενικό μέτρο έπιτρέπει τόσο τήν έρμηνείαδσο καί τήν κανονιστική παρέμβαση στις άνταλλακτικές σχέ

σεις καί, συγκεκριμένα, στούς μηχανισμούς διαμόρφωσης τώντιμών, έπομένως καί στή σύνολη λειτουργία τοΰ οικονομικούβίου. Οί τιμές, ώς άνταλλακτικές άξίες τών έμπορευμάτωνέκφρασμένες σέ χρήμα, ύποτάσσονται σέ μιά λογική συγκριτικών έκτιμήσεων καί αιτιολογημένων ισοδυναμιών, μόνο δτανεϊναι δεδομένο τό άντικειμενικό μέτρο τών έκτιμήσεων, δηλα

δή τού καθορισμοΰ τών άξιών.Εϊναι γνωστό δτι στο ξεκίνημά της ή οικονομική έπιστήμη

υιοθέτησε ώς μέτρο προσδιορισμού τής άξίας τήν ποσότητα έργασίας πού καταβλήθηκε γιά τήν παραγωγή κάθε προϊόντος.Γιά τόν Adam Smith, αύτή ή ποσότητα έργασίας πού εϊναιάπαραίτητη γιά τήν παραγωγή ένός προϊόντος, πρέπει νά εϊναιίση καί μέ τήν ποσότητα έργασίας πού τό ίδιο αύτό προϊόνμπορεί νά έξαγοράσει μέσα στή διαδικασία τής άνταλλαγής.' Ο Ricardo διορθώνει αύτή τήν δύσκολα καθοριζόμενη έξίσω-ση καί ταυτίζει τήν άξία τοΰ προϊόντος μέ μόνη τήν έργασίακαθεαυτήν, δηλαδή μόνο μέ τόν κόπο, τόν χρόνο καί τήν ικανό

τητα τού έργάτη πού παράγει τό προϊόν. Αύτός ό κόπος, ό



Ή άνέφικτη «Αντικειμενικότητα» 63

χρόνος καί ή ικανότητα άγοράζονται καί πωλοΰνται στήν άγορά έργασίας (ή παραγωγική έργασία είναι έξίσου αυτόνομο

έμπόρευμα οσο καί τά προϊόντα της) κι έτσι ώς μέτρο άξίας ήέργασία καθεαυτήν έξασφαλίζει ενα ολικό σύστημα ισοδυναμιών.

' Ο Marx μένει άπόλυτα πιστός στή συλλογιστική τών άστώνοικονομολόγων καί δέχεται κι αύτός τήν έργασία ώς άντικει-μενικό μέτρο καθορισμού τής οικονομικής άξίας1. Διαφοροποιείται μόνο ώς προς τήν έρμηνεία διαμόρφωσης τής άξίας —

άρνεϊται τήν ισοδυναμία έργασιακής άξίας καί τελικής τιμήςτοΰ προϊόντος τής έργασίας έπισημαίνοντας τήν προσθήκη τήςυπεραξίας (Mehrwert): «τό μυστικό τής αύτόματης άνάπτυξηςτοΰ κεφαλαίου μέ τό γεγονός δτι έχει στή διάθεσή του μιάορισμένη ποσότητα άπλήρωτης έργασίας άλλων άνθρώπων».

'Υπεραξία είναι ή διαφορά άνάμεσα στον κοινωνικά άναγκαΐομέσο χρόνο έργασίας γιά τήν παραγωγή ένός προϊόντος καίστον κοινωνικά άναγκαΐο μέσο χρόνο έργασίας γιά τήν άναπα-ραγωγή τής έργατικής δύναμης. Εϊναι τό κέρδος πού πραγματοποιούν οί ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής άπό τή διαφοράάνάμεσα στον πραγματικό χρόνο έργασίας πού άπαιτεΐται γιά

τήν παραγωγή τών προϊόντων καί στον άμειβόμενο χρόνο.'Υπεραξία δηλαδή εϊναι ό μή άμειβόμενος χρόνος, ή διαφοράάνάμεσα στο «χρονικό κόστος» τής παραγωγής καί στον άμειβόμενο χρόνο παραγωγής — τό ποσοστό τής έκμετάλλευσηςτής έργασίας τοΰ έργάτη άπό τόν κεφαλαιοκράτη ιδιοκτήτητών μηχανών2.

1. ((* Η βάση τής θεωρίας τοΰ Μάρξ γιά τήν άξία τήν καθιστά μία άπό τις κλασι

κές οικονομικές θεωρίες άντικειμενικής άξίας, πού έξηγοΰν τόν σχηματισμό τών

τιμών τελικά μέ βάση τό κόστος παραγωγής»: Friedrich H a f f n e r , 3Άξία : στο λεξικό

Μαρξισμός, κομμουνισμός και δυτική κοινωνία, ’Αθήνα (Παπαζήσης), τόμος 1, 1976,

σελ. 229.

2. «Τό εισόδημα άπό κέρδος, ό τόκος καί ή πρόσοδος δέν είναι τίποτε άλλο παρά




Άλλά τό πρόβλημα προσδιορισμού ένός άντικειμενικοΰ μέτρουγιά τόν καθορισμό τής άξίας δέν λύθηκε μέ τις άναλύσεις τών

κλασικών. Ήδη ό Adam Smith ειχε διακρίνει τήν Ανταλλακτι-κή άπό τή χρηστική άξία ένός προϊόντος — ή άνταλλακτικήάξία πού εχει τό διαμάντι ή ό χρυσός δέν είναι άνάλογη μέ τήχρηστική τους άξία. Καί ό Ricardo ξεχώριζε τήν άνταλλακτικήάπό τήν πραγματική άξία, χωρίς νά διευκρινίζει τή δεύτερηαύτή έννοια. Άλλά καί ό Marx εδειξε μέ τή θεωρία τής ύπερ-

αξίας δτι τό μέτρο γιά τόν καθορισμό τής άξίας δέν είναι ήί'δια ή έργασία, άλλά οί νόμοι προσφοράς και ζήτησης έργασίας πού έπιφέρουν μείωση ή αύξηση τών ήμερομισθίων.

Έ τσ ι οΐ μεταγενέστεροι οικονομολόγοι άναγκάστηκαν νάστραφούν σέ πιό άνελαστικούς δρους καθορισμού τοΰ μέτρου

γιά τόν προσδιορισμό τής άξίας. Υπογράμμισαν τήν άντικει-μενική χρησιμότητα ώς προσιτότερο στή μέτρηση ορο γιά τήνκοινή άναγνώριση τής άξίας — σέ σύγκριση μέ τή θεωρία τοΰύποκειμενικοΰ κόστους παραγωγής τού προϊόντος (κόπος, χρόνος, ικανότητα). Προσπάθησαν νά προσδιορίσουν ώς μέτρο τήςάξίας τήν οριακή χρησιμότητα τοΰ προϊόντος, δηλαδή έκεΐνο

τό δριο τής τιμής του κάτω άπό τό όποιο ή άνταλλαγή του θάζημίωνε τόν παραγωγό. Καί αύτό τό δριο μειώνεται (μειώνεται ή οριακή χρησιμότητα κάθε πρόσθετης μονάδας τοΰ προϊόντος) δσο περισσότερες μονάδες άπό τό ιδιο προϊόν άποκτά όκαταναλωτής.

Μιά άλλη άναζήτηση μετρητών συντελεστών τής άξίας στρά

φηκε στήν κατεύθυνση τών παραγόντων πού καθορίζουν τήνπροσφορά καί τή ζήτηση τών προϊόντων. Γνωρίζοντας άκριβώς τις δεδομένες δυνατότητες παραγωγής ή γενικότερα είσ-

ή υπεραξία πού άφαιρεΐται άπο τούς εργάτες»: Das Kapital III, I, 1: Kostpreis und

Profit.



Ή άνέφικτη «άντικειμενικότητα» 65

ροής προϊόντων και τις προτιμήσεις τών καταναλωτών, υπολογίζουμε ένα σύστημα τιμών πού, χωρίς κανένα παραπέρα

έλεγχο, καταλήγει στήν άριστη έξασφάλιση τών καταναλωτικών άγαθών.

Οί προτιμήσεις τών καταναλωτών έγινε προσπάθεια νάπροσδιορισθοΰν ώς μετρητό μέγεθος, μέ τή λογική δτι τά άτομαένεργοΰν ώς καταναλωτές έκτιμώντας ένα ορισμένο πλεονέκτημα τοΰ προσφερόμενου προϊόντος ώς μεγαλύτερο ή ισο ήμικρότερο άπό κάποιο άλλο. 'Υποτίθεται δτι ή μαθηματικήμεταγραφή τοΰ προβλήματος είναι δυνατή, παρά τήν άπροσδι-οριστία τών έμπειρικών δεδομένων.

’Άλλες σχολές ή τάσεις έπέμειναν στήν ψυχολογική ερμηνεία τών αιτίων τής προσφοράς, τής ζήτησης καί τών τιμών.

Βασίστηκαν σέ λεπτομερειακές στατιστικές έρευνες γιά τόνάντικειμενικό-μετρητό καθορισμό τοΰ «έρεθίσματος», τής «ά-νάγκης» ή τής «άντίδρασης» στήν άγορά ένός προϊόντος. Προϋποθέτουν δτι ή πράξη τής έπιλογής είναι θετικά προσδιορίσι-μη, άφοΰ είναι ορθολογική ή ροπή προς τήν εύχαρίστηση ή τήνάποφυγή τής άνωφέλειας.

Τά έλάχιστα αύτά άπλουστευτικά παραδείγματα είναι μόνοπολλοστημόριο καί υπερβολικά άφαιρετικό σκιαγράφημα τώνθεωριών καί προτάσεων πού άναπτύχθηκαν γιά νά έρμηνεύ-σουν καί έλέγξουν τή μέτρηση τής άξίας καί τή διαμόρφωσητών τιμών — θά χρειάζονταν πολλές σελίδες μέ έξειδικευμέ-νες διατυπώσεις καί ερμητικό λεξιλόγιο γιά νά άναφερθεϊ κανείς,έστω καί έπιγραμματικά, σέ αύτές τις θεωρίες καί προτάσεις.' Η δειγματοληπτική μας έδώ άναφορά θέλει μόνο νά έπισημά-νει παραδειγματικά τόν κοινό άξονα καί τήν ομότροπη λογικήπού πιστεύουμε δτι διέπει δλες τις σχετικές προσπάθειες άνά-λυσης τών μηχανισμών προσδιορισμού τής άξίας καί διαμόρ-.

φωσης τών τιμών.




Οί οικονομολόγοι πού μιλούν γιά ναυάγιο τών θεωριών τήςάξίας δέν εϊναι λίγοι καί οί άπόψεις τους δέν ύστεροΰν σέ τε

κμηρίωση. Οί τιμές πλήθους έπιμέρους άγαθών καί ύπηρεσιώνέμειναν πάντοτε εξω άπό τήν έμβέλεια τών ερμηνευτικών θεωριών τής άξίας, καί ό θεμελιώδης συντελεστής τής παραγωγικής έργασίας άποδείχθηκε άπολύτως άπρόσιτος σέ μετρητούςκαθορισμούς — άκόμα καί στήν πιο ούδετεροποιημένη έκδοχήτής άνειδίκευτης έργασίας. Διατυπώθηκε άκόμα καί ή συμπε

ρασματική άποψη, πώς άν τό σύνολο τών έργατών ένός έργο-στασίου πειθαρχήσει άπόλυτα στις άπαιτήσεις ένός ορθολογικού έργασιακου κώδικα, τό έργοστάσιο θά παραλύσει καί θάάκινητοποιηθεΐ3. Γιατί εϊναι ή προσωπική φαντασία πού ένο-ποιεΐ τήν παραγωγική διαδικασία καί οχι κάποιος ορθολογικόςπροκαθορισμός.

Πάντως, τό άδιέξοδο τών προβλημάτων μέτρησης καί διαπροσωπικής σύγκρισης τών έκτιμήσεων τής χρησιμότητας καίάξίας μοιάζει νά εϊναι κοινά πιά παραδεκτό. Μιά λειτουργικήάνάλυση τών σχέσεων τών τιμών καί τών σχέσεων προσφοράςκαί ζήτησης δέν μπορεί νά βασίζεται σέ άντικειμενοποιημένες

θεωρίες τής άξίας — κάθε τέτοια θεωρία εϊναι μιά έπιστημολογική άσυνέπεια ή θεωρητικό κενό στήν οικονομική άνάλυση.

3. «"'Αν τό σύστημα πετύχαινε πραγματικά νά μετασχηματίσει τούς άνθρώπους

σέ πράγματα κινούμενα άπό τις οικονομικές "δυνάμεις’, καί μόνο, τότε θά κατέρρεε,

οχι μακροπρόθεσμα, άλλά αύτοστιγμεί. Εξίσου μέ τήν τάση προς πραγμοποίηση(reification), ό άγώνας τών άνθρώπων εναντίον της άποτελεΐ δρο λειτουργίας τοΰ

καπιταλισμού. Ένα έργοστάσιο, δπου οί έργάτες θά ήταν πραγματικά καί έξ ολοκλή

ρου άπλά γρανάζια τών μηχανών, καί θά έκτελοΰσαν τυφλά τις διαταγές τής διεύθυν-.

σης, θά σταματούσε μέσα σέ ενα τέταρτο»: Cornelius C a s t o r i a d i s , L ’institution ima ginaire de la societe, Paris (Seuil) 1975, σελ. 23 — έλλην. μτφρ. ( Έκδ. Ράππα)

σελ. 29.



Ή τελεολογία τής παραγωγής 67

δ. Ή τελεολογία τής παραγωγής

Τόσο στις καπιταλιστικές οσο καί στις σοσιαλιστικές οικονομίες (ή στις «οικονομίες τής άγορας» καί στις «σχεδιασμένεςοικονομίες»), τέλος ή σκοπός τής παραγωγής θεωρείται αύτονόητα ή άνοδος του βιοτικού έπιπέδου τού πληθυσμού — (δτανδέν είναι, άνομολόγητα, ή ιδια ή παραγωγή αύτοσκοπός).

“Ανοδος τού βιοτικού έπιπέδου σημαίνει αύξηση τής καταναλωτικής εύχέρειας τοΰ πληθυσμού. Ή κατανάλωση έπομένως τίθεται ώς άποκλειστικό τέλος ή σκοπός τής παραγωγής.

Στήν παραγωγή ώς αύτοσκοπό ή στήν καταναλωτική τελεολογία τής παραγωγής βασίστηκε ή σκέψη τόσο τών άστώνοικονομολόγων δσο καί τού Μάρξ — έστω κι άν ή προσοχή

τού Μάρξ έπικεντρώθηκε στήν άνάλυση τού σχηματισμού καίτής λειτουργίας τού κεφαλαίου. Γ ι’ αύτό καί ή τελεολογία τήςπαραγωγής έμφανίζεται έξίσου καταναλωτική τόσο στις σοσιαλιστικές δσο καί στις καπιταλιστικές οικονομίες: Στις πρώτες ό κεντρικός οικονομικός σχεδιασμός κατευθύνει τήν παραγωγή προς τήν κάλυψη τών καταναλωτικών άναγκών (χώρια ή

σκοπιμότητα τών έξοπλισμών). Στις δεύτερες πιστεύεται δτιαύτό τόν άποκλειστικό σκοπό έκπληρώνει άπό μόνη της ή λειτουργία τής άγοράς.

"Αν δμως ή έξασφάλιση άγαθών γιά μεγαλύτερη άπόλαυσηεϊναι ό δεδομένος καί άναγκαΐος λόγος τής παραγωγής, τότε όλόγος αύτός ισχύει καί ώς καθοριστική συνθήκη στήν οποίαύποτάσσονται οί διαδικασίες έκπλήρωσής του: Ό σχεδιασμόςκαί ή οργάνωση τής παραγωγής, δπως καί ή ιδια ή παραγωγική έργασία, κατευθύνονται άπό τό συγκεκριμένο τέλος, πούτεθειμένο καί προδιαγεγραμμένο ήδη άπό τήν άρχή τής διαδικασίας, καθορίζει καί τά μέσα πού θά τό έμφανίσουν ώς έκπλη-

ρωμένο.




Έ τσ ι καθιερώνεται μιά οικονομικά «σωστή» συμπεριφορά — νόμος καί κανόνας έπιβίωσης τής ιδιωτικής έπιχείρησης,

άλλά καί κάθε εθνικής οικονομίας, καπιταλιστικής ή σοσιαλιστικής. Ή παραβίαση αύτής τής καθορισμένης συμπεριφοράςσημαίνει χρεωκοπία, δηλαδή άποξένωση άπό τις συνθήκες καίπροϋποθέσεις πού διασφαλίζουν τήν ιδια τή βιοσιμότητα τήςπαραγωγικής λειτουργίας, τή διοχέτευση τής παραγωγής στήν

κατανάλωση, δηλαδή τήν τελεολογική δικαίωση τής παραγω-Υ%·

'Ο κανόνας ή κώδικας τής οικονομικά «σωστής» συμπεριφοράς πειθαρχεί στις άπαιτήσεις του τή σύνολη λειτουργία τήςοικονομίας, συστηματοποιεί τις προδιαγραφές λειτουργίας της— είναι τό άπρόσωπο «σύστημα» πού πιστοποιείται καθολικά

καί συχνά καταγγέλλεται, χωρίς νά μπορεί νά έντοπισθεΐ ήπηγή τής έκπόρευσής του ή κάποια όρατή άρχή πού τό κατευθύνει. «Σύστημα» αύτονομημένο άπό τις άνθρώπινες άνάγκεςκαί τις κοινωνικές σκοπιμότητες, άδυσώπητα αύτορυθμιζόμε-νο καί μάλλον άπρόσβλητο στις οποίες προσπάθειες ύπονό-μευσής του, άφού ή λογική τοΰ «συστήματος» ταυτίζεται μέτήν ίδια τήν καταναλωτική τελεολογία τής παραγωγής, προκαθορίζοντας τά μέσα καί τις διαδικασίες πού θά τήν έμφανί-σουν ώς έκπληρωμένη.

Στο έπίπεδο τών έθνικών οικονομιών θεωρείται ώς αύτονό-ητη άναγκαιότητα ή ύποταγή τής σύνολης κοινωνικής λειτουρ

γίας στούς ορούς «άνάπτυξης» τής οικονομίας. Καί μετράμετήν «άνάπτυξη» τής οικονομίας πάντοτε μέ βάση τούς δείκτεςβιοτικού έπιπέδου, δηλαδή καταναλωτικής εύχέρειας τοΰ πληθυσμού. Υποτάσσουμε έπομένως τή σύνολη κοινωνική λειτουργία στήν καταναλωτική τελεολογία τής παραγωγής. Τά εισοδήματα πού έπιτυγχάνονται στήν παραγωγή κατευθύνονται είτε

άπευθείας στήν κατανάλωση, είτε μέσω τής άποταμίευσης στήν




έπένδυση — έπομένως καί στις δυο περιπτώσεις τροφοδοτούντήν άνάπτυξη παραγωγικών πόρων: έργασίας στήν πρώτη πε

ρίπτωση, κεφαλαίου στή δεύτερη. Έργασία καί κεφάλαιο συντονίζονται σύμφωνα μέ τήν τελεολογία τών μεθοδικών συναρτήσεων τής παραγωγής: Οί πόροι μεταφέρονται στούς κλάδους έκείνους πού παρέχουν τις συμφερότερες παραγωγικέςάποδόσεις, οί μισθοί προσαρμόζονται στις τάσεις πού έμφανί-ζει ή παραγωγικότητα καί έ'τσι έξαρτώνται άπό τήν αύξησητής παραγωγής.

Άλλά καί κάθε έπιμέρους πτυχή λειτουργίας τών έθνικώνοικονομιών άντανακλά τήν ιδια άναπτυξιακή τελεολογία τήςπαραγωγής καί διανομής άγαθών καί ύπηρεσιών — εστω εμ-μεσα καί μέ τή χρήση έναλλακτικών μεθόδων: Θά μπορούσε

νά άναφερθεΐ κανείς ένδεικτικά σέ πτυχές, δπως οί συναλλαγματικές άναπροσαρμογές, οί άνατιμήσεις καί ύποτιμήσεις νομισμάτων, οί αύξομειώσεις έπιτοκίων, ή πιστωτική πολιτική,οί ρυθμίσεις νομισματικής κυκλοφορίας, ό σχηματισμός καί οίαυξομειώσεις ρυθμιστικών άποθεμάτων βασικών προϊόντων,οί άποθεματοποιήσεις καί καταστροφές προϊόντων, τά προστα

τευτικά μέτρα, κλπ. — πτυχές ή έκφάνσεις τής τελεολογίαςτού «συστήματος» πού τείνει νά έξισορροπήσει τή σχέση άνάμεσα στή μέγιστη ποσότητα έκροής (προϊόντος) καί στις εισ-

ροές (συντελεστές παραγωγής) πού άπαιτοΰνται γιά τήν παραγωγή της, πάντοτε στήν προοπτική τού αύτοσκοποΰ τής κατα

νάλωσης.Αντίστοιχα, στό έπίπεδο τής ιδιωτικής έπιχείρησης, ή τελεολογία τής παραγωγής έξαρτά τή βιοσιμότητα τής έπιχείρησης άπό μιά οικονομικά «σωστή» συμπεριφορά πού άπαιτεΐσυνεχή έκροή άγαθών, έπιβάλλοντας, μέ συγκεκριμένη στρατηγική, τήν κατανάλωση ώς αύτοσκοπό. Ή άνταπόκριση τής

άγορας στόν παραγωγικό σχεδιασμό τής έπιχείρησης μεθοδεύ




εται μέσω μηχανισμών πού συχνά έκβιάζουν τήν καταναλωτικήζήτηση — σέ σημείο πού νά θεωρούνται θεμιτές ή αύτονόητες

οί παραπλανητικές διαφημίσεις, οί ψεύτικες έτικέτες γνησιότητας, οί παραβιάσεις προδιαγραφών καί ύγειονομικών κανόνων, τά καταστροφικά γιά τό περιβάλλον λιπάσματα, ή εντε-χνη φοροδιαφυγή καί δασμοφυγή, οί νοθείες, οί άποκρύψεις καίπαραποιήσεις προϊόντων, οί τεχνητές έλλείψεις, οί ύπερτιμο-λογήσεις καί ύποτιμολογήσεις, ή οποία άλλη έπιδέξια παρά

καμψη τών νόμων.

Αύτή ή ύποταγή τόσο τών εθνικών οικονομιών δσο καί τήςιδιωτικής έπιχείρησης στήν κανονιστική τελεολογία τής παραγωγής καί «άνάπτυξης» μάς ένδιαφέρει έδώ, οχι καταρχήν ώς

άξιολογική έκπτωση άπό κάποιο ιδεατό έπίπεδο κοινωνικήςλειτουργίας, άλλά καταρχήν ώς έπιστημολογικό σφάλμα ή θεωρητικό κενό πού άντανακλάται στήν άντικοινωνική λογική τού«συστήματος».

Τό έπιστημολογικό σφάλμα εγκειται προφανέστατα στήνάδιάκριτη συνεκδοχή προσδιορίσιμων καί άπροσδιόριστων πα

ραγόντων ώς σταθερών συντελεστών στήν προγραμματική οργάνωση τής παραγωγής. Ή τελεολογία τής παραγωγής εϊναιέξ ορισμού (άπό τήν ιδια τήν έσωτερική λογική της) αιτιοκρατική έκδοχή ένός κατεξοχήν μή ύποκείμενου στήν αιτιότηταπαράγοντα, δπως ή άνθρώπινη παραγωγική συμπεριφορά.

Ταυτόχρονα, ή τελεολογία τής παραγωγής, ώς κανονιστικήθεωρία τής ευημερίας, προϋποθέτει τόν ορθολογικό σχεδιασμότής «άριστοποίησης» (optimization) τών σχέσεων άνάμεσαστούς συντελεστές παραγωγής καί στά παραγόμενα προϊόντα,πάντοτε μέ τήν προοπτική τοΰ αύτοσκοποΰ τής κατανάλωσης.'Η ιδια ή σχέση παραγωγής-κατανάλωσης προσχεδιάζεται ώς

μηχανιστική ισορροπία αύθαίρετα άντικειμενοποιημένων παρα




γόντων — ισορροπία πού συρρικνώνει τό «τέλος» - σκοπό τήςάνθρώπινης παραγωγικής δραστηριότητας σέ μόνη τήν άναγ-

καία μεθόδευση μιάς μετρητής «έκροής» άγαθών.Τό θεωρητικό μοντέλο τής μηχανιστικής τελεολογίας είναι

πάντοτε ύπεραπλουστευτικό, δικαιώνεται μόνο μέ τή λογικήτής μηχανικής παραγωγικής «δράσης» καί τής καταναλωτικής«άντίδρασης», παρακάμπτοντας αύθαίρετα τήν άπροσδιοριστία

τών παραγόντων πού διαμορφώνουν τήν άνθρώπινη συμπεριφορά. Παρακάμπτεται ή διαλεκτική τής δυνατότητας, ή άκα-θοριστία τής άναζήτησης προσωπικών ικανοποιήσεων δημιουργίας, καινοτομίας, κοινωνικής άναγνώρισης, ποιοτικών άλλαγώνστις άνθρώπινες σχέσεις μέσω τής παραγωγικής δραστηριότητας.

Τέλος, ή καταναλωτική τελεολογία τής παραγωγής προκαθορίζει διαδικασίες μόνο στό έπίπεδο τών στατιστικών προδιαγραφών, γ ι ’ αύτό καί δεσμεύει ή έξαλείφει τήν ιστορικότη-

τα τής οικονομικής καί παραγωγικής συμπεριφοράς, τή δυναμική τών κοινωνικών έξελίξεων καί τών θεσμικών μεταλλαγών."Ομως ή παραγωγική συμπεριφορά δέν είναι στατιστικά ελέγ

ξιμη, ούτε παγιώνεται σέ μηχανιστικές αίτιακές συσχετίσεις.'Η λειτουργικότητα τής παραγωγής έγκειται άκριβώς στό οτιτό δλον τής παραγωγικής διαδικασίας καθορίζεται άπό τά μέρη,καί τά μέρη καθορίζονται άπό τό δλον, καί κάθε μέρος άποτε-λεϊ έξίσου αίτιο καί έπενέργεια του δλου. Αύτή ή άμοιβαία

αιτιότητα δέν είναι δυνατό νά έρμηνευθεΐ μηχανοκρατικά — ήμηχανοκρατική ερμηνεία της συνιστά προφανέστατο έπιστημο-λογικό σφάλμα ή θεωρητικό κενό.




ε. Ή έλευθερία ώς δυνατότητα έπιλογών

'Η οικονομική καί πολιτική πρακτική μοιάζει παγιδευμένησήμερα στο δίλημμα άνάμεσα στή νομική (ή τυπική) καί στήνοικονομική (ή υλική) έλευθερία. Κατά τή διατύπωση τοΰ Popper : «είναι άδύνατο νά διαμορφώσουμε ενα σχέδιο γιά τήν κοινωνία, πού νά είναι οικονομικά συγκεντρωτικό καί ταυτόχρονα

άτομικιστικό»4, νά έπιτρέπει τόν άποτελεσματικό κρατικόελεγχο τής οικονομίας (έπομένως καί τής κοινωνικής άδικίας,τής άνελευθερίας πού συνεπάγεται ή οικονομική άνισότητα),καί ταυτόχρονα νά έλευθερώνει τήν άτομική πρωτοβουλία καίαύτενέργεια.

'Ο Μάρξ κατάγγειλε τό δίλημμα ώς θεμελιώδη κοινωνική

άντίφαση σύμφυτη μέ τό άστικό καθεστώς. Όμως καί οί προσπάθειες ιστορικής έφαρμογής τοΰ μαρξισμού άπλώς έπιβε-βαίωσαν πώς ό συγκερασμός νομικής καί οικονομικής έλευθε-ρίας έμφανίζεται άνέφικτος στήν πρακτική μεθόδευση — τάσοσιαλιστικά καθεστώτα οδήγησαν τό δίλημμα σέ άδιέξοδη

πόλωση.' Η νομική προστασία τών άτομικών έλευθεριών άποβλέπει

στήν έξασφάλιση τών προϋποθέσεων μέ τις όποιες μπορεί νάέκδηλωθεΐ ένεργητικά ή πρωτοβουλία καί άνεξαρτησία τοΰ άτόμου στις δημιουργικές του έπιλογές, έπομένως καί σέ κάθεχώρο παραγωγικής, επιχειρηματικής καί γενικότερης οικονο

μικής δραστηριότητας. Άλλά μιά τέτοια άποδέσμευση τήςάτομικής έλευθερίας συνεπάγεται άναπόφευκτα καί τόν άντα-γωνισμό τών άτόμων στήν έπιδίωξη καί πραγματοποίηση τώνέπιλογών τους. Κάθε άτομο πρέπει νά εϊναι έλεύθερο νά ισχυροποιηθεί οικονομικά καί νά «άνέβει» κοινωνικά, νά καταλάβει

4. Ή άνοιχτή κοινωνία και οί έχθροί της, Κεφ. 17.



Ή έλευθερία τών έπιλογών 73

τή θέση άλλων — μέ άποτέλεσμα τό κοινωνικό φαινόμενο πούονομάζουμε «ταξικό άγώνα».

Αντίθετα, τό αίτημα τής οικονομικής έλευθερίας άποβλέ-πει στόν περιορισμό τών άνεξάρτητων έπιλογών καί πρωτοβουλιών του άτόμου —δηλαδή τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ—προκειμένου νά έξασφαλιστεϊ γιά δλους ή βασική καί πρωταρχική έλευθερία, ή έλευθερία άπό τήν άμεση βιοτική άνάγκηπού είναι άνασταλτική κάθε δυνατότητας άλλων έπιλογών.

"Ενας τέτοιος στόχος συνεπάγεται άναπόφευκτα τόν παρεμβατισμό τής κεντρικής έξουσίας στήν κοινωνική ζωή, παρεμβατισμό πού θά περιορίσει ή καί θά καταλύσει ύποχρεωτικάπολλές άπό τις άτομικές έλευθερίες, θά έξισώσει δμως τιςδυνατότητες δλων γιά τή θεμελιώδη έλευθερία τής μή-άνέχει-

ας, τήν έλευθερία άπό τήν άλλοτρίωση πού έπιφέρει ή στέρηση, καταργώντας τόν ταξικό άνταγωνισμό, τόν νόμο τής έπι-κράτησης τοΰ ίσχυροτέρου.

Τά πλεονεκτήματα καί μειονεκτήματα πού παρουσιάζει κάθε μιά άπό τις μορφές τής πολιτικής καί οικονομικής αύτήςπρακτικής, είναι γνωστά — άναλύονται καί συζητοΰνται, δυο

αιώνες τώρα, στά πλαίσια μιάς άτέρμονης άντιδικίας καί άνα-μέτρησης μέ παγκόσμιες πιά διαστάσεις. Οί θεωρητικοί καίτών δύο πλευρών, δπως καί οΐ έκφραστές τής πολιτικής πρακτικής πού συνεπάγονται οί άντιτιθέμενες προτάσεις, μοιάζουννά δέχονται ώς αύτονόητη καί άναπόφευκτη τήν πόλωση, ετσιώστε μόνο ή έπικράτηση τής μιάς ή τής άλλης νά έπιφέρει τήν

άρση τής άντίθεσης.Άλλά στήν έπιστημολογική προοπτική κάθε έμφανιζόμενο

άδιέξοδο δηλώνει ένδεχομένως κάποιο θεωρητικό κενό ή τήνέρμηνευτική άνεπάρκεια μιάς προϋποθετικής άρχής στήν άφε-τηρία τοΰ προβληματισμού. Καί στήν περίπτωση τοΰ άδιέξο-

δου διλήμματος άνάμεσα στή νομική καί τήν οικονομική έλευ-




θερία, προϋποθετική άρχή καί άφετηρία του σχετικού προβληματισμού είναι ή άντίληψη πού έχουμε γιά τήν έλευθερία, τό

πρωταρχικό νόημα πού τής δίνουμε προτού τή διαφοροποιήσουμε σέ νομική καί οικονομική έλευθερία. Ά ν λοιπόν ύπάρ-χει καί πάλι ένα έπιστημολογικό λάθος ή θεωρητικό κενό, θάπρέπει μάλλον νά άφορά στήν καταρχήν έκδοχή τής έλευθερίας(στήν κοινωνική νοηματοδότηση τοΰ όρου) — ίσως σέ κάποιαμονομέρεια καί έλλειπτικότητα έρμηνείας τοΰ αιτήματος τήςέλευθερίας πού προκαλεϊ καί συντηρεί τήν άδιέξοδη πόλωση.

Στά πλαίσια τής κοινωνικής νοο-τροπίας πού δημιουργεί ήδιαχρονική έξέλιξη τοΰ ώφελιμισμοΰ στή Δύση, ή έλευθερίακατανοεϊται ώς δυνατότητα ή εύχέρεια άτομικών έπιλογών.Είναι αύτή μιά ποσοτική έκδοχή τής έλευθερίας, ένα άριθμητι-

κό μέγεθος δυνατών έπιλογών, πού διαφοροποιείται σέ νομικές καί οικονομικές έλευθερίες άνάλογα μέ τις ώφελιμιστικέςκαί χρηστικές έκτιμήσεις τών προτεραιοτήτων.

' Η ποσοτική έκδοχή τών έπιλογών άξιολογεϊ τήν έλευθερίαώς χρηστικό άγαθό καί δίνει στήν ύποκειμενική διεκδίκηση τήςέλευθερίας χαρακτήρα κτητικής άπαίτησης. Τό άγαθό τής έλευ

θερίας κατανοεϊται ώς ύποκειμενικό κτήμα, άρα καί ώς άντι-κειμενική δυνατότητα. Καί ή πολιτική πρακτική καλείται νάέξασφαλίσει τήν έξισορρόπηση τών ύποκειμενικών άπαιτήσεωνκαί τών άντικειμενικών δυνατοτήτων έλευθερίας.

Στήν έπιστημολογική πάντοτε προοπτική, ή ποσοτική έκ-

δοχή τής έλευθερίας ώς άριθμητικοΰ μεγέθους δυνατών έπιλογών δέν κρίνεται ώς σωστή ή λαθεμένη, ώς «καλή» ή «κακή».Μόνο διαπιστώνεται οτι στή λογική αύτής τής έκδοχής έμπε-ριέχεται καί ή ώφελιμιστική-χρηστική έκτίμηση τής προτεραιότητας κάποιων έλευθεριών, άρα καί τό άδιέξοδο δίλημμαάνάμεσα στή νομική καί στήν οικονομική έλευθερία.

Μιά παραδειγματικά διαφορετική έκδοχή τής έλευθερίας



Ή έλευθερία τών έπιλογών 75

πού δέν ύποχρεώνει σέ αύτό τό δίλημμα, θά μπορούσε νά είναιή «άποφατική» κατανόηση της. Καί στήν άποφατική προοπτι

κή κατανοούμε τήν έλευθερία καταρχήν ώς άρνηση τής άναγ-καιότητας. Άναγκαιότητα είναι ή έπιβολή στό ύποκείμενοάρχών, κανόνων ή τρόπων ζωής πού τό έξουσιάζουν χωρίς νάμπορεί ένεργητικά νά άντισταθει καί άντιπαλέσει, κι έτσι έμπο-δίζουν τό ύποκείμενο νά είναι πλήρως ό έαυτός του. Σημαίνειέπομένως ή άναγκαιότητα τήν άδυναμία τοΰ άνθρώπου (ύπο-κειμενική ή άντικειμενική άδυναμία) νά εϊναι αύτό πού εϊναι —σημαίνει τόν έξαναγκασμό του σέ άλλοτρίωση.

' Η έλευθερία «άποφάσκει» τήν άλλοτρίωση, συνιστά τή δυναμική άρνηση τοΰ ύποκειμένου νά εϊναι κάτι άλλο άπό τόν ιδιοτόν έαυτό του ή, μέ διαφορετική διατύπωση, συνιστά ή έλευ

θερία τή δυναμική πραγματοποίηση τής ταυτότητας τοΰ ύποκειμένου. Εϊναι φανερό οτι καί ή ταυτότητα τού ύποκειμένουορίζεται έπίσης άποφατικά: Σημαίνει τήν έτερότητά του ώςπρος κάθε τι πού δέν εϊναι ό έαυτός του, σημαίνει τόν μοναδικό, άνόμοιο καί άνεπανάληπτο χαρακτήρα τής ύποκειμενικό-τητας, δηλαδή τήν έλευθερία άπό κάθε γενικό προκαθορισμό,

έξαρτημένη ύπαγωγή, έξαναγκασμό άλλοίωσης.Στήν άποφατική έπομένως προοπτική κατανοούμε τήν έλευ

θερία ώς έκείνη τή δυναμική τών διυποκειμενικών-διαπροσωπικών σχέσεων πού σώζει τήν έτερότητα τοΰ ύποκειμένου, τήδυνατότητα νά εϊναι ό έαυτός του. Ό άνθρωπος εϊναι έλεύθε-ρος δχι σέ συνάρτηση μέ τήν ποσοτική μέτρηση τών έπιλογώντου, άλλά δταν στις σχέσεις μέ τις όποιες πραγματοποιεί τήνύπαρξή του (σχέσεις συμβίωσης, παραγωγής, κατανάλωσης,έρευνας, γνωστικής ή αισθητικής ή έρωτικής κοινωνίας, ιδεολογικού συντονισμού, θρησκευτικής άναφοράς, κλπ.) δέν ύπο-τάσσεται άναγκαστικά σέ στοιχεία, κανόνες ή προστάγματα

πού εξομοιώνουν τις ύποκειμενικές διαφορές, έντάσσουν καί




κατατάσσουν τό ύποκείμενο σέ γενικευμένα σχήματα όμοιο-μορφοποίησης, τελικά ούδετεροποιοΰν τήν ύποκειμενική έτερό

τητα δεσμεύοντάς την σέ σκοπιμότητες ποικίλων άναγκαιο-τήτων.

'Η πολιτική πρακτική πού θά άποβλέψει στο άθλημα τήςύποκειμενικής έλευθερίας.μέσα άπό τή δυναμική τών σχέσεων,εϊναι αίτημα πού μόνο μέ συστηματική άνάλυση μπορεί άξιό-πιστα νά έκτεθεϊ. Έδώ τό αίτημα αύτό ένδιαφέρει, έστω σέσυντομογραφική άναφορά, γιά νά καταδείξει, ώς έναλλακτικήπρόταση, τή μονομέρεια καί έλλειπτικότητα του διλήμματοςάνάμεσα σέ ένα συγκεντρωτικό καί ταυτόχρονα άτομοκεντρικόοικονομικό σχεδιασμό — τό έπιστημολογικό λάθος ή τό θεωρητικό κενό πού ύπάρχει πίσω άπό τήν πόλωση νομικής καί

οικονομικής έλευθερίας.

ς. Οί φαντασιώδεις συσχετισμοί

Τόσο οί θεωρίες σχηματισμού τών τιμών δσο καί οί σχεδια-σμοί διανομής τοΰ κοινωνικού προϊόντος άνήκουν στις προϋ-ποθετικές άφετηρίες γιά τή συγκρότηση τής Πολιτικής Οικονομίας σέ έπιστήμη. Άλλά καί οί δυο αύτές άφετηρίες σχετίζονται επίσης προϋποθετικά μέ τήν άφηρημένη έννοια τής «άγο-ράς»: « Άγορά», στή γλώσσα τής Πολιτικής Οικονομίας, εϊναιό άφηρημένος «χώρος» δπου συναντιέται ή προσφορά μέ τήζήτηση, ή παραγωγή μέ τήν κατανάλωση.

'Η άφηρημένη έκδοχή τής «άγοράς» προκύπτει άπό έκεϊνοτό εϊδος σημασιοδότησης τών προϊόντων τής παραγωγής, πού

φτάνει νά ύποκαθιστά τό συγκεκριμένο προϊόν μέ τήν άφηρημέ-



Οί φαντασιώδεις συσχετισμοί 77

νη σημασία του: τήν έκδοχή του ώς έμπορεύματος. Ό Μάρξμίλησε γιά μιά «μυστηριώδη δύναμη» (das Geheimnisvolle),

πού μετατρέπει τά προϊόντα τής άνθρώπινης έργασίας σέ«έμπορεύματα», δηλαδή σέ ύπεραισθητούς (ubersinnliche) φορείς άνταλλακτικής άξίας. Ένα τραπέζι, λ.χ., κατασκευάζεταιάπό τόν άνθρωπο γιά μιά πολύ συγκεκριμένη χρήση. Όμωςμόλις κατασκευαστεί «παύει νά πατάει μέ τά τέσσερα πόδιατου στό έδαφος». Μετατίθεται «στό κεφάλι του κατασκευαστή

του» σάν ιδεατό άντικείμενο, πού περικλείει στά όριά του ποικίλα άγαθά Γσης άξίας μέ τά όποια μπορεί νά άνταλλαγεϊ5.

Αύτή ή ύποκατάσταση του πραγματικού προϊόντος άπότήν ύπεραισθητή άνταλλακτική του άξία είναι οπωσδήποτεμιά «σημαντική» λειτουργία άνεξάρτητη άπό τούς ύλικούς δρουςτής παραγωγής (καί μέ τή διατύπωση του Μάρξ: sie hat mitihrer physischen Natur und den daraus entspringenden dingli-chen Beziehungen absolut nichts zu schaffen). Δέν είναι δμωςάσχετη καί μέ κάποιες συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις: Ειδικότερα, μέ μιά καθορισμένη κοινωνική σχέση πού στά μάτιατών άνθρώπων παίρνει τή φανταστική μορφή σχέσης άνάμεσα

σέ πράγματα. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής άνθρώπινης παραγωγικής έργασίας έμφανίζεται σάν μιά άντι-κείμενη (gegen-standliche) ιδιότητα του προϊόντος αύτής τής έργασίας — άπο-τυπωμένη στό προϊόν καί άσχετη μέ τόν παραγωγό του. Έσχέση τών παραγωγών μέ τό προϊόν τής έργασίας τους έμφα-νίζεται σ’ αύτούς σάν κοινωνική σχέση πού συγκροτείται οχι

άνάμεσά τους, άλλά έ'ξω άπό αύτούς: σχέση άνάμεσα στά αύτο-νομημένα προϊόντα τους. Τά προϊόντα σημασιοδοτοΰνται άπο-κλειστικά άπό τήν έμπορευματική - άνταλλακτική τους άξία —αύτή «έπικολλάται» (anklebt) στό προϊόν καί τοΰ προσδίδει

5. Das Kapital, (O)Berlin (Dietz·Verl.) 1957, τόμος 1, σελ. 76.




κάποια ύπεραισθητή ιδιότητα, δηλαδή τό μεταβάλλει σέ «φετίχ»: Τό προϊόν τής έργασίας δέν είναι πιά αύτό πού πραγμα

τικά είναι, άλλά είναι ή άξία του, είναι μέσο άνταλλαγής, έμπό ρευμα διακινούμενο στήν «άγορά». Ό Μάρξ έ'δωσε στο φαινόμενο αύτό τόν άποκαλυπτικό προσδιορισμό: φετιχισμός τοΰ έμπορεύματος6.

Ό «φετιχισμός του έμπορεύματος» μάς άποκαλύπτει ένα

εϊδος σημασιοδότησης πού άλλοτριώνει τά πράγματα — τάκάνει κάτι άλλο άπό αύτό πού πραγματικά είναι, τά μεταβάλλει σέ ύπεραισθητές σημασίες. Δέν άποδίδει άπλώς μιά σημασία σέ κάθε πράγμα, άλλά ύποκαθιστά τό πράγμα μέ τήν πλασματική σημασία του. Τό εϊδος αύτό τής σημασιοδότησης άντι-προσωπεύει οπωσδήποτε μιά «σημαντική» λειτουργία — δμως

αύτή ή λειτουργία οχι μόνο δέν παραπέμπει στά πράγματα,άλλά είναι καί αύτονομημένη άπό τό ιδιο τό παραγωγικό ύποκείμενο. Είναι μιά «σημαντική» λειτουργία πού δέν άποβλέπειστή σχέση προϊόντος καί παραγωγού, προϊόντος καί καταναλωτή, άλλά άποτυπώνει στο προϊόν έναν a priori προσδιορι

σμό άνταλλακτικής ισχύος. Δέν άποβλέπει σέ σχέσεις μεταξύ

ύποκειμένων, άλλά σέ αύτονομημένους συσχετισμούς μεταξύάντικειμένων. 'Υποκαθιστά τή σχέση προϊόντος καί παραγωγού, προϊόντος καί καταναλωτή, μέ έναν συσχετισμό ποσοτικών έκτιμήσεων μεταξύ άντικειμένων πού έχουν αύτονομηθεϊώς άξίες καθεαυτές.

"Αν λοιπόν ή Πολιτική Οικονομία συγκροτείται σέ έπιστήμη μέ βάση καί τις θεωρίες σχηματισμού τών τιμών ή τούςσχεδιασμούς διανομής τοΰ κοινωνικού προϊόντος, τότε ό έπι-στημονικός της χαρακτήρας μοιάζει νά θεμελιώνεται στή φετι-χιστική έκδοχή τών πραγμάτων ώς έμπορευμάτων, δηλαδή

6. Das Kapital, τόμος 1, σελ. 76 κ.έ.



Οί φαντασιώδεις συσχετισμοί 79

στήν ύποκατάσταση τοϋ πραγματικού άπό τό φαντασιώδες. Καίπραγματικό στήν περίπτωση αύτή είναι ή ρεαλιστική άμεσότη-

τα τών προσωπικών σχέσεων (παραγωγικών καί άνταλλακτι-κών), ένώ φαντασιώδες είναι ό άφηρημένος συσχετισμός αύτο-νομημένων ποσοτικών - άξιολογικών έκτιμήσεων πού ύποκαθι-στοΰν τά προϊόντα στόν έπίσης άφηρημένο χώρο τής «άγοράς».

Αύτή τήν ύποκατάσταση τοΰ πραγματικού άπό τό φαντασιώδες, τών έμπειρικών σχέσεων άπό τούς άφηρημένους συσχετισμούς, τή διαπιστώνει κανείς οχι μόνο στις θεμελιακέςάφετηρίες έπιστημονικής συστηματοποίησες τής ΠολιτικήςΟικονομίας, άλλά καί στις περισσότερες έπιμέρους πτυχές έπιστημονικής μελέτης τών προβλημάτων οικονομικής συμπεριφοράς. Τά προβλήματα, λ.χ., τής οικονομικής άνάπτυξης, τής

διανομής τοΰ εισοδήματος καί τής όργανώσεως τής άγοράςθεωρούνται συναρτήσεις τοΰ συσχετισμού άνάμεσα στή μεγίστη ποσότητα έκροής (προϊόντος) καί στις εισροές (συντελεστές παραγωγής) πού άπαιτοΰνται γιά τήν παραγωγή της.Άλλά καί οί παράγοντες έργασία , γή, κεφάλαιο, θεωρούμενοιώς συντελεστές τής παραγωγής, προϋποθέτουν τήν ιδια πλα

σματική αύτονόμηση άπό τήν πραγματικότητα τών σχέσεωνκαί τή μετάθεσή τους στόν χώρο τών άφηρημένων συσχετισμών. Τό ίδιο καί οί μισθοί , ώς κόστος παραγωγής, ή πρόσο-

δος καί τό κέρδος ώς συντελεστές καθορισμού τής «φυσικήςτιμής» τών προϊόντων, ή ή «τιμή τής άγοράς» ώς άποτέλεσμα

άλληλεπίδρασης τών δυνάμεων τής προσφοράς καί τής ζήτησης στήν άγορά. Καί σέ πείσμα τής μαρξικής άνάλυσης τού«φετιχισμοΰ τού έμπορεύματος», ή ύποκατάσταση τής πραγματικότητας τών σχέσεων άπό αύτονομημένους καί φαντασιώδεις συσχετισμούς γίνεται περισσότερο έκδηλη στά πειράματασοσιαλιστικού σχεδιασμοΰ τής οικονομίας: Έ κεΐ τήν προτε

ραιότητα τήν εχει ή άπαίτηση έξασφάλισης ένός άφηρημένου




συστήματος έξισώσεων, δπου ή ζήτηση τής άγοράς νά εϊναιίση μέ τήν προσφερόμενη ποσότητα πού έπιβάλλει ό κεντρικός

σχεδιασμός, καί τό συνολικό εισόδημα πού διανεμήθηκε στήδιάρκεια τής διαδικασίας παραγωγής νά εϊναι ίσο μέ τό σύνολοτών τελικών τιμών πωλήσεως όλων τών άγαθών πού προσφέρ-θηκαν στούς καταναλωτές.

Περιττό νά τονισθεϊ οτι ή ύποκατάσταση του πραγματικούάπό τό φαντασιώδες στή συγκρότηση τών συστηματικών άνα-

λύσεων, εϊναι κάτι ριζικά διαφορετικό άπό τή συμβολική ύπο-τύπωση τοΰ πραγματικού γιά χάρη τής συστηματικής άνάλυ-σης. Ή συμβολική ύποτύπωση μεταγράφει τήν πραγματικότητα τών σχέσεων σέ «σημαντικό» κώδικα πού κάνει τις σχέσεις καθολικά προσιτές — παραπέμπει στις σχέσεις καί δέν τιςύποκαθιστά. Γ ι ’ αύτό καί ή χρήση συμβολικών ύποτυπώσεωνοχι μόνο δέν άντιφάσκει στή συστηματική-έπιστημονική άνάλυση, άλλά εϊναι καί συστατική της προϋπόθεση. ’Αντίθετα, ήύποκατάσταση τοΰ πραγματικού άπό τό φαντασιώδες άναιρεϊτήν ίδια τή σύνδεση τής έπιστήμης μέ τήν πραγματικότητατού άντικειμένου της, γ ι ’ αύτό καί συνιστά θεμελιώδες σφάλμα

ή κενό στήν έπιστημονική άνάλυση7.

7. Τό φαντασιώδες, ώς πλασματικό ύποκατάστατο του πραγματικού, διαφέρει

ριζικά άπό τό συμβολικό «σημαίνον» τού πραγματικού, δπως διαφέρει καί άπό τό

φαντασιακό στοιχείο — μέ τό όποιο ό Κορνήλιος Καστοριάδης (̂ institution imaginaire dela societe, Paris, Editions du Seuil, 1975) έπιχειρεί νά προσδιορίσει τήν κοινωνική

λειτουργία νοηματοδότησης τού ύπαρκτοΰ. «Μιά κοινωνία», λέει ό Καστοριάδης,«άναζητάει τό άναγκαΐο συμπλήρωμα τής τάξεώς της μέσα στο φαντασιακό(Υ imagi naire). Συναντούμε κάθε φορά, μέσα στον πυρήνα αύτοΰ τοΰ φαντασιακοΰ καί μέσα

άπ’ δλες τις έκφράσεις του, κάτι πού δέν μπορεί νά άναχθεί στο λειτουργικό, καί πού

είναι κάτι σάν άρχική έπένδυση, άπό τήν κοινωνία, τού κόσμου καί τοΰ έαυτοΰ της μ ’

ενα νόημα πού δέν ύπαγορεύεται άπό τούς πραγματικούς παράγοντες, άφοΰ αύτό

μάλλον τό νόημα προσδίδει σ ’ αύτούς τούς παράγοντες μιά ορισμένη σημασία καί

θέση μέσα στο σύμπαν πού διαμορφώνει αύτή ή κοινωνία — νόημα πού άναγνωρί-



Οι φαντασιώδεις συσχετισμοί 81

ζουμε στό περιεχόμενο καί ταυτόχρονα στό στυλ τής ζωής της (καί πού δέν άπέχει

τόσο άπό αύτό πού ό Χέγκελ ονόμαζε πνεύμα ένός λαοφ>: (σελ. 179, έλλην. μτφρ.,

Εκδόσεις Ράππα, σελ. 191-192). Ό Καστοριάδης διαστέλλει τό πραγματικό καίτούς πραγματικούς παράγοντες του άνθρώπινου βίου άπό τή νοηματοδότηση τους, χωρίς

νά μάς λέει τί εϊναι τό πραγματικό πριν άπό τή νοηματοδότησή του καί ποιος τό

ορίζει ώς πραγματικό πέρα άπό κάθε κοινωνική νοηματοδότηση. Πάνω στήν αύθαί

ρετη αύτή διαστολή χτίζει ολόκληρο τό οικοδόμημα τοΰ «συστήματος» του άνα-

πτύσσοντας έντυπωσιακές, άλλά δυστυχώς άφελεϊς άξιολογήσεις τών διαφοροποιημέ

νων νοηματοδοτήσεων τοΰ πραγματικού καί τών άντίστοιχων διαφοροποιήσεων τοΰ

άνθρώπινου πολιτισμού. Καί εϊναι εύλογο νά χαρακτηρίσει κανείς αφελείς τις άξιο-λογήσεις τοΰ Καστοριάδη, άφοΰ: Πρώτον, τοποθετεί τελείως άνερμήνευτα τή δική

του ύποκειμενική έκδοχή καί τις άξιολογήσεις του ύπεράνω δλων τών κατά έποχές

καί πολιτισμούς κοινωνικών νοηματοδοτήσεων τοΰ πραγματικού, άνυποψίαστος γιά

τό γεγονός δτι καί ό ίδιος έκφράζει μιάν έπιμέρους σύγχρονη κοινωνική νοηματοδό

τηση καί μάλιστα άξιωματική καί δογματική. Δεύτερον, διαστέλλει τελείως αύθαί

ρετα τήν πιστοποίηση τοΰ πραγματικού άπό τήν έμπειρία τών σχέσεων μέ τό πρα

γματικό άνυποψίαστος γιά τό γεγονός δτι ό άπροσδιόριστος τρόπος τής σχέσης διαφοροποιεί καί τις νοηματοδοτήσεις τού πραγματικού. Ταυτόχρονα, διαστέλλοντας τό

πραγματικό άπό τή νοηματοδότησή του ταυτίζει τή νοηματοδότηση μέ τό «φαντα-

σιακό» ώς μή-πραγματικό καί έτσι άποκλείει άπό τήν κοινωνική λειτουργικότητα

τήν ίδια τή δυναμική τών σχέσεων πού συνιστοΰν αύτή τή λειτουργικότητα — καί

τήν συνιστοΰν προσδίδοντας τό νόημα τοΰ πραγματικού ή τοΰ φαντασιώδους στούς

παράγοντες τοΰ άνθρώπινου βίου. Άλλά ή κριτική τών άπόψεων τοΰ Καστοριάδη,

δπως καί τό πρόβλημα τών νοηματοδοτήσεων τοΰ ύπαρκτοΰ, δέν εϊναι δυνατό νάέξαντληθοΰν σέ μιά ύποσημείωση πού άπλώς έπιδιώκει νά διασαφηνίσει τούς δρους

φαντασιώδες καί φαντασιακό. Ειδικά γιά τό πρόβλημα τών νοηματοδοτήσεων τοΰ

ύπαρκτοΰ καί γιά τή σχέση άνάμεσα στό νόημα τής πραγματικότητας καί στήν ίδια

τήν πραγματικότητα, ό άναγνώστης μπορεί νά βρει μιά πιό άναλυτική διαπραγμά

τευση στό βιβλίο μου Προτάσεις Κριτικής ’Οντολογίας — δίχως νά έλπίζει σέ διαλε

κτική άντιπαράθεση τοΰ Καστοριάδη μέσα στό δεδομένο σήμερα «κλίμα» τών παράλ

ληλων καί έρμητικών φιλοσοφικών μονολόγων.



6.

Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ

α. Οί διαπιστώσεις

Γιά τήν πρακτική άποτελεσματικότητα τής έπιστημολογίαςπού έχει υιοθετηθεί άπό τήν Πολιτική Οικονομία, δέν χρειάζονται άποδεικτικά έπιχειρήματα. Άρκεϊ ή ύπόμνηση κοινώντόπων. Όσα έπιστημολογικά λάθη ή θεωρητικά κενά κι άν

έχουν έπισημανθεΐ, δέν άναστέλλουν τήν άποδοτικότητα τώνκαθιερωμένων μεθόδων τής Πολιτικής Οικονομίας — τήν έμ-φάνιση έπιτυχιών πού έχουν κυριολεκτικά μεταμορφώσει τιςσυνθήκες οικονομικού βίου σέ πολλές περιοχές τού πλανήτημας, και έδωσαν στήν άνάπτυξη τής καπιταλιστικής οικονομίας διαστάσεις έκπληκτικές, άπρόβλεπτες καί μέ τά πιό αισιό

δοξα προγνωστικά.'Η θεωρητική άνάλυση τών έπιτυχιών τής σύγχρονης (κα

πιταλιστικής) οικονομίας (— τόσο δταν τό κεφάλαιο είναι ιδιωτικό, δσο καί δταν εϊναι κρατικό) έχει προκαλέσει μιά πλήθου-σα βιβλιογραφία, ιδίως άπό τήν έποχή πού ό Κέϋνς (John

Maynard Keynes) μέ τή Γενική θεωρία του (1936) απογύμνωσε τόν στόχο τής «άνάπτυξης» άπό τούς ήθικισμούς τής κοινωνικής ώφελιμότητας. Ό κύριος δγκος αύτών τών μελετώνέχει ώς πρωταρχικό άντικείμενο τόν έπιστημονικότερο δυνατόπροσδιορισμό τών συσχετισμών καί Ισορροπιών πού οχι μόνοπροκαλουν, άλλά κυρίως κατοχυρώνουν μιά σταθερή οικονομι

κή άνάπτυξη.



84 Ή πρακτική άποτελεσματικότητα

"Ομως ή έπιτυχία τών μεθόδων τής σύγχρονης οικονομίαςθά πρέπει μάλλον νά συναχθεϊ οχι τόσο άπό θεωρητικές άναλύ-

σεις καί έπιστημονικές προδιαγραφές, οσο άπό τήν άμεσα δια-πιστούμενη άποδοτικότητα τής λογικής του καπιταλιστικούσυστήματος, έτσι δπως γίνεται έμπρακτα άποδεκτή αύτή ήλογική άπό τή συντριπτική πλειοψηφία τοΰ πληθυσμού τήςγής — άκόμα καί σέ χώρες δπου ή άρνηση τοΰ συστήματοςσυνιστά τήν κυρίαρχη ιδεολογία.

'Η λογική τής σύγχρονης οικονομίας συνδέθηκε αύτονόητα(καί οχι αύθαίρετα) μέ τόν ορθολογισμό τής στρατηγικής γιάτήν έκμετάλλευση τών παραγωγικών πόρων, τή διαρθρωτικήμετατόπιση τής παραγωγής άπό τή γεωργία στή βιομηχανία,τήν έντατικοποίηση τής παραγωγής μέ τόν έξειδικευμένο κατα

μερισμό καί τή μηχανοκαλλιέργεια τής γής, τή διατήρηση τήςπαραγωγικής άποδοτικότητας μέσω τής προγραμματικά κατευ-θυνόμενης κατανάλωσης.

Κυρίως δμως ή λογική τής σύγχρονης οικονομίας συνδέθηκε στις συνειδήσεις μέ τά πρακτικά της άποτελέσματα: Τήσυνεχή αύξηση τοΰ κατά κεφαλήν εισοδήματος καί έπομένως

τής καταναλωτικής ικανότητας τοΰ άτόμου, παράλληλα μέ τήδιαρκή αύξηση τής προσφοράς καταναλωτικών άγαθών σέ συνεχώς διευρυνόμενες καί έξελισσόμενες ποικιλίες. Αύτή ή άνάπτυξη παρακολουθεΐται καί άπό κατακόρυφη άνοδο τοΰ έπιπέ-δου έπιστήμης καί γνώσης, πού έπηρεάζει δραστικά τήν τεχνο

λογία τής παραγωγής, άλλά καί τις συνθήκες τοΰ άνθρώπινουβίου (κατοικία, ύγεία, ψυχαγωγία, έπικοινωνίες, πληροφόρηση, κλπ.).

Έ χ ει έπανειλημμένα καί μελετημένα έπισημανθεΐ δτι ή άλλαγή πού συντελέστηκε στις συνθήκες τοΰ άνθρώπινου βίουμέσα σέ τριάντα μόλις χρόνια μετά τή λήξη τοΰ δεύτερου

παγκόσμιου πολέμου, εϊναι ριζικότερη κι άπό αύτήν πού συν-



Οί διαπιστώσεις 85

τελέστηκε στό διάστημα τών αιώνων άπό τή νεολιθική έποχήώς τήν έποχή τοΰ πρώιμου καπιταλισμού. Συλλαμβάνει κανείς

τις πραγματικές διαστάσεις αύτής τής κοσμογονικής άλλαγής,άν συνειδητοποιήσει τις έπιπτώσεις πού εϊχε στόν καθημερινόβίο τών άνθρώπων ή γενίκευση τής χρήσης του ήλεκτρικοΰ ρεύματος καί τών οικιακών ήλεκτρικών συσκευών, ή είσοδος τώνσυνθετικών ύλικών («πλαστικών») στήν καθημερινή πρακτική,

ή έξέλιξη τών μέσων μεταφοράς, ή διάδοση τών άγροτικώνμηχανημάτων, φυτοφαρμάκων καί λιπασμάτων, ή χρήση τοϋραδιοφώνου καί τής τηλεόρασης ή, πρόσφατα, οί έφαρμογέςτής μικροηλεκτρονικής καί τής «πληροφορικής» σχεδόν σέ κάθετομέα τής άνθρώπινης δραστηριότητας.

Είναι τόσες καί τέτοιες οί διευκολύνσεις τοΰ καθημερινοΰ

βίου πού συνοδεύουν τήν καπιταλιστική άνάπτυξη, ώστε ή λογική αύτής τής άνάπτυξης νά έμφανίζει μιάν άκατανίκητη δυναμική κοινωνικής άποδοχής, καί ό στόχος τής άνάπτυξης νάσυνιστά πρωταρχικό ιδεώδες τοΰ άνθρώπινου βίου κυρίως στιςχώρες πού δέν τόν έχουν άκόμα κατακτήσει. Ά ν ύπάρχουνπεριπτώσεις άμφισβητήσεων καί έπιφυλάξεων γιά τόν αύτο-

σκοπό τής άνάπτυξης, αύτές μοιάζει μάλλον νά προϋποθέτουνπάντοτε μιά έμπειρία ύπερβολών καί άπολυτοποιήσεων τήςάναπτυξιακής λογικής, ένώ δταν ό στόχος τής άνάπτυξης δένέχει έπιτευχθεϊ, κανένας φόβος ύπερβολών καί άπολυτοποιήσεων δέν άναστέλλει τήν έπιδίωξή του. Σήμερα πιά είναι τόσο

αύτονόητα έπιτακτικό, άπόλυτα άναγκαΐο καί πρωταρχικό τόκοινωνικό αίτημα τής άνάπτυξης, ώστε σέ σύγκριση μαζί τουάκόμα καί ή έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο νά παίρνειδευτερεύουσα σημασία. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ή J.Robinson, μέ βάση τήν έμπειρία κάποιων χωρών τοΰ «τρίτουκόσμου»: «ή άθλιότητα τής έκμετάλλευσης άπό τούς καπιτα



λιστές είναι τίποτα μπροστά στήν άθλιότητα του νά μήν έρχεται κανείς νά σέ έκμεταλλευτεΐ»1.


β. Τό έρώτημα γιά τις αιτίες

Είναι μάλλον εύνόητο νά ύποθέσει κανείς δτι σέ κάθε περίπτωση έπιστημονικοΰ προγραμματικού σχεδιασμοΰ τής άνθρώπινης δραστηριότητας τά τυχόν έπιστημολογικά λάθη ή θεωρητικά κενά θά είχαν ώς άναπόφευκτο άποτέλεσμα τή δυσλειτουργία καί άναποτελεσματικότητα τοΰ σχεδιασμοΰ μας. Ά λ

λά, στήν περίπτωση τής Πολιτικής Οικονομίας, αύτή ή εύνόη-τη ύπόθεση δέν μοιάζει νά έπαληθεύεται άπό τήν έμπειρία. Ότρόπος μέ τόν όποιο λειτουργεί ή σύγχρονη οικονομία προϋποθέτει μιάν άντίληψη τής πραγματικότητας καί μιά μεθοδολογία σπουδής τοΰ πραγματικού πού συμβιβάζονται δύσκολα ήκαθόλου μέ τή σύγχρονη έπιστημολογία, ιδιαίτερα τών φυσι

κών έπιστημών. Όμως, ταυτόχρονα, άποκλείεται νά μιλήσουμε γιά άναποτελεσματικότητα τοΰ συστήματος τής παγκόσμιας οικονομίας σήμερα, δταν αύτό τό σύστημα έξασφαλίζει συνεχώς ποικίλες διευκολύνσεις τοΰ καθημερινού βίου τών άνθρώ-πων σέ δλο καί μεγαλύτερο μέρος τοΰ συνολικού πληθυσμού

τής γής.Ποιές είναι λοιπόν οί αιτίες γ ι ’ αύτή τή φανερή άποδοτικό-τητα τής θεωρητικά διάτρητης οικονομικής έπιστημολογίας;

Θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς, πώς άν οί έπιστημολο-γικές προϋποθέσεις τής σύγχρονης οικονομίας είναι θεωρητικά

1. Φιλοσοφία τής οικονομίας, σελ. 49.



Τό έρώτημα γιά τις αιτίες 87

άνεπαρκεϊς, δμως ή λογική της είναι «τετράγωνη», δηλαδήθετική, ακαταγώνιστη, άκαταμάχητη. Και νά έπαναλάβουμε,

πώς δταν μιλάμε γιά λογική τής σύγχρονης οικονομίας, δένέννοοΰμε τή μέθοδο τής έρμηνείας ή του σχεδιασμοΰ καί προγραμματισμού τής οικονομικής συμπεριφοράς, άλλά τήν κοινωνική άποδοχή, περισσότερο ή λιγότερο καθολική, μιάς ορισμένης νοηματοδότησης αύτής τής συμπεριφοράς.

Χωρίς άλλο, ή λογική πού έξασφαλίζει τήν άδιαμφισβήτη-τη άποτελεσματικότητα τής σύγχρονης οικονομίας, είναι ή ιδιαμέ αύτήν πού γέννησε τή σύγχρονη οικονομία — ή άφετηριακήλογική παραγωγής τοϋ συστήματος. Πρόκειται έπομένως γιάτή λογική τοΰ ώφελιμισμοΰ, δπως είδαμε νά τήν διαπιστώνουνοί θεωρητικοί τής οικονομίας άνιχνεύοντας τή γενεαλογία τών

προδιαγραφών τοΰ συστήματος: Ό ώφελιμισμός μέ πρώτογενάρχη τόν άτομικισμό καί μέ άπότοκο τόν ρασιοναλισμό πούόδηγεϊ στις κανονιστικές συντεταγμένες τής άνθρώπινης συμπεριφοράς καί δικαιώνεται μέ τό «φυσικό δίκαιο».

"Αν λοιπόν δεχθούμε τόν άτομικιστικό ώφελιμισμό ώς βάσητής λογικής τοΰ οικονομικού συστήματος, εϊναι μάλλον περιτ

τό νά έπιχειρηματολογήσουμε γιά τήν άποτελεσματικότητάτου. Γ ιατί εϊναι έμπειρικά αύταπόδεικτο δτι ή λογική τήςθωράκισης καί έξασφάλισης τού άτόμου γίνεται άποδεκτή πολύεύκολότερα άπ’ ο,τι μιά λογική πού θά άπαιτοΰσε άτομικήαύταπάρνηση, αύτοπροσφορά, θυσιαστική άνιδιοτέλεια.

'Ο Francois Quesnay (1694-1774), ένας άπό τούς θεμελιωτές τής λεγόμενης «έλεύθερης οικονομίας», εϊχε έπιγραμμα-τικά διαπιστώσει δτι «ή συμπεριφορά κάθε άνθρώπου κατευ-θύνεται άπό τή φύση της προς τήν έξασφάλιση τής μέγιστηςικανοποίησης ή τής έλάχιστης θυσίας». Καί έπειδή θεωρούσετό κοινό συμφέρον ώς ποσοτικό άθροισμα τών άτομικών συμ

φερόντων, έβγαζε τό συμπέρασμα δτι· «στό μέτρο πού δέν




παρατίθενται έμπόδια, ό καθένας μέ τό νά ένεργεϊ έγωιστικά,προάγει τήν εύτυχία δλων»2.

Ξέρουμε δτι σέ αύτή τή λογική θεμελιώθηκε τό δόγμα τήςέλευθερίας τών συναλλαγών καί του «laissez-faire», δπως έπί-σης καί ή κριτική ή ή άρνηση τού οικονομικού φιλελευθερισμού— ολόκληρο τό σύστημα τής σύγχρονης οικονομίας. Όμως ήονομαστική άναφορά τοΰ Quesnay στήν άνθρώπινη φύση έχειξεχωριστή σημασία, γιατί μάς θυμίζει πώς ό άτομοκεντρικόςώφελιμισμός καί ή συνακόλουθη ήδονιστική νοηματοδότησητών άνθρώπινων έπιδιώξεων δέν άποτελεΐ άπλώς «φιλοσοφία»τής συμπεριφοράς, άλλά έχει ρίζες στήν ιδια τήν ένστικτώδηφύση τοΰ άνθρώπου, στήν όρμέμφυτη άνάγκη του νά αύτοεξα-σφαλίζεται, νά κατέχει καί νά εύφραίνεται αισθησιακά. Αύτή ή

διαπίστωση καί μόνο θά άρκοΰσε γιά νά έρμηνεύσει τή δυναμική τής παγκοσμιότητας πού έμφανίζει ή λογική τής σύγχρονηςοικονομίας. Είναι δύσκολο νά ύπάρξει κοινωνία άνθρώπων πούθά άντισταθει συλλογικά στή λογική τού άτομικοΰ ένστικτουαύτοσυντήρησης καί ήδονής. Καί μάλιστα δταν αύτή ή λογικήέμφανίζεται, σήμερα πιά, σάν πολιτιστικό έπίτευγμα μέ τις

πιο έντυπωσιακές στήν άνθρώπινη ' Ιστορία συνέπειες τεχνολογικών έφευρημάτων, συνθηκών εύζωίας καί καταναλωτικήςεύχέρειας.

Είναι κοινός τόπος δτι οί θεμελιωτές τής σύγχρονης οικονομίας βασίστηκαν άφετηριακά στή σύνδεση φυσικού δικαίουκαί ήδονιστικής ψυχολογίας γιά νά διαμορφώσουν μιάν έρμηνεία τών αιτίων τής προσφοράς, τής ζήτησης καί τών τιμών.Στο φυσικό δίκαιο βάσισαν τή λογική δικαίωση τής ήδονιστι-κής ψυχολογίας πού θεμελίωνε τήν έρμηνεία τους, καί ταυτόχρονα τόν ορθολογισμό τών κανονιστικών προδιαγραφών τού

2. Βλ. My r d a l , σελ. 35.




οικονομικού συστήματος — τόν ορθολογισμό τοΰ συμφέροντοςκαί τής έναρμόνισης τών συμφερόντων. Έτσι διαμόρφωσαν

μιά «έπιστημονική» ήθική τής οικονομικής συμπεριφοράς πούδέν άνάγεται ούτε στή μεταφυσική ούτε στή σύμβαση γιά νάορίσει κίνητρα «καλά» ή «κακά», άλλά έκδέχεται ώς μοναδικόκίνητρο τή φυσική έπιθυμία τής μεγίστης ικανοποίησης καίτής έλάχιστης θυσίας, συνάγοντας τήν ήθικότητα άπό τό άτο-μικό συμφέρον.

'Η συναγωγή τής ήθικότητας άπό τό άτομικό συμφέρονσημαίνει δτι ή μέγιστη ικανοποίηση καί ή έλάχιστη θυσία θεωρούνται οχι ώς άποτέλεσμα τής ήθικής συμπεριφοράς, άλλά ώςβάση άπό τήν οποία προκύπτει ό χαρακτηρισμός της ώς «ήθικής». Ή έννοια τοΰ «φυσικοΰ» χρησιμοποιείται γιά νά προσ

διορίσει τό «ηθικό» καί ταυτόχρονα τό πραγματικό.« 'Η φυσική προσπάθεια πού καταβάλλει συνεχώς κάθε άν

θρωπος γιά νά καλυτερέψει τις συνθήκες τής ζωής του», έγραφε ό Adam Smith, «άποτελεϊ έκδήλωση τοΰ όρμέμφυτου τήςαύτοσυντήρησης ... Δέν περιμένουμε τό φαγητό μας άπό τήνκαλή θέληση τοΰ κρεοπώλη, τοΰ ζυθοποιοΰ ή τοΰ φούρναρη,

άλλά άπό τό συμφέρον τους, στό όποιο άποβλέπουν οί ίδιοι.’Αποτεινόμαστε οχι στή φιλανθρωπία τους, άλλά στήν άγάπητους γιά τόν έαυτό τους καί ποτέ δέν συζητοΰμε μαζί τους τιςάνάγκες μας, άλλά μόνο τά πλεονεκτήματα πού θά έχουν αύτοίάπό τήν ικανοποίηση τών άναγκών μας ... Μή νομίζετε λοιπόν

δτι βοηθάτε τό οικονομικό σύστημα μέ καλοπροαίρετους νόμουςκαί καλόπιστες παρεμβάσεις. Δέν τό βοηθάτε. ’Αφήστε τομόνο του. Τό άτομικό συμφέρον θά λαδώνει τά γρανάζια καί τόσύστημα θά λειτουργεί σχεδόν τέλεια»3.

3. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), Repr.

Homewood, 111. 1963, τόμος II, σελ. 168, τόμος I, σελ. 13.




Τό ίδιο άπερίφραστες ομολογίες πίστεως στήν ήθική τουένστικτου καί τοΰ όρμέμφυτου έγωκεντρισμοΰ συναντάει κανείς

καί στά έργα πολλών άλλων πρωτοπόρων τής σύγχρονης οικονομικής θεωρίας, άπό τόν Ricardo, τόν Malthus, τόν Paley, τόνBentham, ως τόν J.S. Mill, τόν Sidgwick καί τόν Edgeworth.Καί δέν είναι νά άπορει κανείς πού τέτοιες θεωρητικές άπό-ψεις ξεπέρασαν γρήγορα τούς κύκλους τών «ειδικών» καί κυ

κλοφόρησαν ώς λαϊκό ιδεολόγημα διαμορφώνοντας τήν «κοινήγνώμη». Ό Myrdal σημειώνει δτι «ή θεωρία τοΰ Ricardo διδασκόταν άπό τις άκαδημαϊκές έδρες, τυπωνόταν σέ μεγάλουςτόμους καί διαδιδόταν μέ λαϊκές μπροσοΰρες. Παρεισέφρυσεστή δημοσιογραφία καί στήν πολιτική καί διαμόρφωσε τήνκοινή γνώμη»4.

Βέβαια, μιά τέτοια καθολική άποδοχή τής ιδεολογίας τοΰέγωκεντρικοΰ ώφελιμισμοΰ καί τής ήδονιστικής σκοπιμότηταςπροϋπέθετε κάποια κοινωνική έτοιμότητα καί θεωρητική προεργασία, πού πρέπει νά άναλύσουμε σέ έπόμενες σελίδες. Έδώένδιαφέρει καταρχήν ή αιτιολόγηση τής άποτελεσματικότηταςπού έμφανίζει ή λογική τοΰ σύγχρονου οικονομικού συστήμα

τος παρά τά θεωρητικά της κενά. Καί ή σύνδεση αύτής τήςάποτελεσματικότητας μέ τόν ώφελιμισμό καί τήν ήδονιστικήάτομοκρατία δέν μοιάζει νά άφήνει άναπάντητα ούσιώδη ερμηνευτικά έρωτήματα.

’Αναφέρουμε τόν ώφελιμισμό καί τήν ήδονιστική ψυχολογία

στή λογική τοΰ σύγχρονου οικονομικού συστήματος, χωρίς νάπαραβλέπουμε τό γεγονός δτι στή συγκρότηση αύτοΰ τοΰ συστήματος έπαιξαν ούσιώδη ρόλο οχι μόνο οί θεωρητικές καταβολές τοΰ laissez-faire καί τής έπιδίωξης τοΰ άτομικοΰ συμφέροντος, άλλά καί οί σοσιαλιστικές άντιδράσεις σέ αύτές τις

4. M y r d a l , σελ. 91.




καταβολές. Γ ιατί αύτή ή συνύπαρξη δέν συνιστά καί άντίφαση.Ά ρκεϊ έστω καί περιορισμένη γνώση τών θεωρητικών άρχών

τοϋ σοσιαλισμού γιά νά άντιληφθεΐ κανείς οτι καί αυτές οίάρχές άποκλίνουν έλάχιστα ή καθόλου άπό τή γενετική λογικήτοΰ ώφελιμισμοΰ.

Σίγουρα, στις ιστορικές του έπιδιώξεις καί πραγματοποιήσεις ό σοσιαλισμός άπαίτησε συχνά άπό τούς οπαδούς τουάτομική αύταπάρνηση, κάποτε καί Ουσιαστική άνιδιοτέλεια."Ομως ή αύταπάρνηση καί άνιδιοτέλεια ήταν σαφώς τά μέσαγιά τήν έπίτευξη ένός άπώτερου σκοποΰ καθαρά ώφελιμιστι-κοΰ: Τή δημιουργία μιάς κοινωνίας δπου τό κάθε άτομο θάάπολαμβάνει άνάλογα μέ τις άνάγκες του καί θά προσφέρειάνάλογα μέ τις δυνατότητές του.

' Η ιδέα τής έξασφάλισης τοΰ άτομικοΰ έγωιστικοΰ συμφέροντος μέσω μιάς γενικής κοινωνικής ρύθμισης πού θά έγγυά-ται τήν ένταξη δλων τών άτόμων στό ώφελιμιστικό σύστημα,δέν είναι έφεύρημα τών σοσιαλιστών. ’Ενυπάρχει στή σκέψηκαί στή λογική τών πρωτοπόρων θεωρητικών τής καπιταλιστικής οικονομίας, πού καί αύτοί τήν άντλοΰν άπό τή φιλοσο

φία καί τις άρχές τοΰ φυσικοΰ δικαίου. « ' Ο Bacon καί ό Lockeεϊχαν ήδη άρχίσει νά συνθέτουν ένα δόγμα τής άρμονίας τώνσυμφερόντων, δπως έπίσης ό Cumberland καί ό Clarke. ΟίButler, Hutcheson, Hume καί ό Adam Smith τήν παρέλαβαν,καί ό καθένας τους τής προσέδωσε κάποια ιδιαίτερη έμφαση».

«Τό κεντρικό στοιχείο τής ιδέας αύτής», γράφει ό Myrdal,«ήταν πώς δέν ύπάρχει πραγματική άντίφαση άνάμεσα στάκοινωνικά ένστικτα καί στό άτομικό συμφέρον. Γιά νά έξα-σφαλίσει κανείς τή μέγιστη άπόλαυση, πρέπει νά καταπιέσειώς ένα σημείο τις άμεσα έγωιστικές παρορμήσεις του γιά χάρητοΰ κοινοΰ συμφέροντος. Υποτίθεται, μέ κάποια δόση άφε-

λοΰς αισιοδοξίας, δτι τό σημείο πέρα άπό τό όποιο οί έγωι-




στικές παρορμήσεις γίνονται βλαβερές γιά τήν κοινωνία, συμπίπτει μέ τό σημείο πέρα άπό τό όποιο γίνονται βλαβερές καί

γιά τό άτομο. Έ τσ ι τά άλτρουϊστικά αισθήματα άποδείχνον-ται επίσης έγωιστικά, άσχέτως άν πηγάζουν άπό κίνητρα άτο-μικου συμφέροντος ή οχι»5.

' Η σκέψη τών σοσιαλιστών δέν μοιάζει νά διαφοροποιείταιουσιαστικά άπό τή λογική τής «κοινής ώφέλειας» πού καλλιέργησαν οί πρωτοπόροι θεωρητικοί τής καπιταλιστικής οικονομίας. Καί στις δυο περιπτώσεις τά κίνητρα καί οί στόχοι,δσες διαφορές κι άν έμφανίζουν ώς προς τόν καθορισμό τους,τις προτεραιότητες καί τις μεθόδους γιά τήν έπίτευξή τους,δέν παύουν νά ύπακοΰνε στήν ιδια άρχή τοΰ ώφελιμιστικοΰ καίήδονοθηρικοΰ άποτελέσματος. Οί σοσιαλιστές δέν πρότειναν

ποτέ κάποια άλλη νοηματοδότηση τών άνθρώπινων σχέσεωνπέρα άπό τή λογική τής άθροιστικής ώφελιμότητας. «Άκόμακαί ή έπιταγή τής ισότητας πηγάζει άναγκαϊα άπό τή χρησιμοθηρία», δπως διαπίστωνε στά τέλη τοΰ περασμένου αιώνα όF.Y. Edgeworth6.

'Ο ίδιος ό Μάρξ, άλλά καί οί κορυφαίοι τών ιστορικών

έγχειρημάτων έφαρμογής τοΰ σοσιαλισμού, δέν διστάζουν νάδιακηρύξουν άπερίφραστα τόν ορθολογικό ώφελιμισμό τής σοσιαλιστικής θεωρίας καί πρακτικής — έστω κι άν μάχονταιτήν «άρχή τής χρησιμότητας» τών θεωρητικών τοΰ καπιταλι-

5. M y r d a l , σελ. 53. — Βλ. επίσης S i m o n d e d e S i s m o n d i , Political Economy and the Philosophy of Government, (1874), N e w Y o r k ( A . M . K e l l e y ) 1965, σελ. 115 κ α ί121. — ’ Επίσης, J o h n H a r s a n y i , Morality and the Theory of Rational Behavior, στον

τόμο: Utilitarianism and Beyond, A . S e n a n d B. S . W i l l ia m s ( ed s .) N e w Y o r k ( C a m b r i d g e U n i v . P r e s s ) 1982, σελ. 18. — N . H o e r s t e r , Utilitarische Ethik und Verallge meinerung, F r e i b u r g - M i i n c h e n ( K . A l b e r ) 21977, σελ. 128 κ . έ .

6. Mathematical Psychics. An Essay on the Application of Mathematics to the Moral

Sciences (1881). New York (Kelley Publ.) 1953, σελ. VII.



Τό έρώτημα γιά τις αίτιες 93

σμοΰ, άρχή πού προσπαθεί νά δικαιώσει τόν κοινωνικό άντα-γωνισμό καί τή συνακόλουθη άτομοκρατία.

Πράγματι, ή βίαιη έπίθεση τοΰ Μάρξ ένάντια στόν ώφελι-μισμό τών φυσιοκρατών οικονομολόγων καί μάλιστα τοΰ Ben-tham7, δέν συνιστά καί άντίθεση στή λογική τοΰ ώφελιμισμοΰ.Είναι μόνο μιά ριζική διαφωνία μέ τή συγκεκριμένη «θεωρίατής χρησιμότητας», δηλαδή μέ έκείνη τήν πρόταση έρμηνείαςτής οικονομικής συμπεριφοράς πού θεωρεί τήν άμοιβαιότητατής έκμετάλλευσης ώς λειτουργική προϋπόθεση γιά τήν παραγωγή κοινής καί καθολικής ώφέλειας. Πέρα άπό αύτή τή διαφωνία, κάθε άναφορά τοΰ Μάρξ στούς στόχους καί στις έπιδι-ώξεις τοΰ έργατικοΰ κινήματος καί στό προσδοκώμενο «τέλος»τής κομμουνιστικής κοινωνίας ύπακούει άπαρέγκλιτα στή λογι

κή τοΰ ώφελιμισμοΰ. (Μοναδική έξαίρεση άποτελοΰν τά νεανικά του Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα , δπου γιά πρώτη καί τελευταία φορά ή άναίρεση τής άλλοτρίωσης τοΰ άνθρώπου έμφανίζεται ώς αίτημα ύπαρκτικής γνησιότητας καί τόγεγονός τής σχέσης έρμηνεύεται σέ μιά όντολογική προοπτική8.) Θά μποροΰσε νά παραθέσει κανείς μιά μεγάλη ποικιλία

μαρξικών διατυπώσεων γιά τήν προσδοκώμενη, στά πλαίσιατής κομμουνιστικής κοινωνίας, «έλευθερία έργασίας καί άπό-λαυσης»9, γιά τήν «ολόπλευρη άνάπτυξη τοΰ άτόμου, δταν οίπηγές τοΰ κοινοΰ πλούτου θά ρέουν πιά άφθονα»10, δταν «έλατ-τωθεΐ ή διάρκεια τής έργάσιμης μέρας»11 καί «συνενωμένοι οί

7. Βλ. Ή γερμανική ιδεολογία, Marx-ENGELS-Werke (0) Berlin, Dietz-Ver-lag, τόμος 3, σελ. 393 κ.έ.

8. Βλ. σχετικά τό βιβλίο μου: ’Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική, ’Αθήνα( Έκδ. «Δόμος») 1984, Κεφ. IV, 1.

9. Οίκονομικά καί φιλοσοφικά χειρόγραφα , M e w , τόμος συμπληρωματικός, σελ.543.

10. Κριτική τοΰ προγράμματος τήςΓκόττα, M e w , τόμος 19, σελ. 21.

11. Τό Κεφάλαιο III, VII, 48, M e w τόμος 25, σελ. 828.




παραγωγοί θά ρυθμίζουν τή συναλλαγή τους μέ τή φύση ορθολογικά»12, δταν «τό άτομικό συμφέρον του κάθε άνθρώπου θά

συμπίπτει μέ τό γενικό συμφέρον τής άνθρωπότητας»13, κλπ.,κλπ.

’Αντίστοιχα ό Λένιν διακήρυττε δτι «ή πραγματική άπελεύ-θερωση τής έργατικής τάξης άπαιτεΐ τήν κοινωνική έπανάσταση... προκειμένου νά έξασφαλιστεΐ γιά ολόκληρη τήν κοινωνία ήπλήρης εύμάρεια»14. Καί αύτή τήν εύμάρεια ό Ν. Μπουχάριν

τήν προγραμμάτιζε συγκεκριμένα καί μεθοδικά: «"Ενα κεντρικόγραφείο στατιστικής ύπολογίζει πόσα άγαθά χρειάζεται νά πα-ραχθουν σέ ένα χρόνο: τόσα παπούτσια, πανταλόνια, λουκάνικα, κουβέρτες, σιτάρι, ύφασμα, κ.ο.κ. Θά ύπολογίζει έπίσηςδτι γ ι ’ αύτό τόν σκοπό τόσοι άνθρωποι θά πρέπει νά έργα-

στουν στά χωράφια καί τόσοι στήν παραγωγή λουκάνικων άντί-στοιχα, καί τόσος άριθμός στά έργαστήρια ένδυμάτων, κλπ.Τά εργατικά χέρια θά διανεμηθούν σύμφωνα μέ αύτές τις άνάγκες. Καί τά προϊόντα θά άποθηκεύονται σέ δημόσιες άποθή-κες καί έπειτα θά διανέμονται στούς έργάτες, άρχικά σέ άνα-λογία μέ αύτό πού παράγουν καί τελικά σύμφωνα μέ τις άνάγ

κες τους»15.Αύτός ό άφελής ώφελιμισμός δέν ήταν έφήμερο σύμπτωμα

τοΰ πρώτου ένθουσιασμοΰ μετά τήν έπιτυχία τοΰ πραξικοπήματος τών μπολσεβίκων στή Ρωσία. Σαράντα περίπου χρόνιαάργότερα, τό 22ο Συνέδριο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματοςτής Σοβιετικής Ένωσης (1961) έξακολουθοΰσε νά προγραμ

ματίζει μέ λεπτομέρειες τήν έπερχόμενη στά πλαίσια τής κομ

12. Ό./γ..

13. Ή άγία οίκογένεια, M e w , τόμος 2, σελ. 138.

14. U n i n e , Projet de programme du Po s d r , 1903, 6 , 21.15. N. I. B u k h a r i n , Programme of the Communists (Bolsheviks)> 1919 (χωρίς

τόπο έκδόσεως), σελ. 11.




μουνιστικής κοινωνίας εύζωία. Άναμενόταν οτι σέ πρώτη φάση,άνάμεσα στό 1961 καί στό 1970, ή Ε Σ Σ Δ θά ξεπερνοΰσε τιςΗΠΑ στό κατά κεφαλήν προϊόν. Θά υπήρχε μιά άπότομη αύξηση τοΰ άτομικοΰ εισοδήματος καί τοΰ βιοτικοΰ έπιπέδου, ήελλειψη στέγης θά εϊχε έξαλειφθεΐ, ή βαριά φυσική έργασία σέπολύ μεγάλο μέρος θά εϊχε καταργηθει καί ή Σοβιετική "Ενωση θά γινόταν ή χώρα μέ τόν λιγότερο έργάσιμο χρόνο. Στήδεύτερη φάση, άπό τό 1970 ώς τό 1980, ολόκληρος ό πληθυ

σμός θά εϊχε άφθονα ύλικά καί πολιτιστικά άγαθά, ένώ θάείσαγόταν ενα σύστημα διανομής βασισμένο στήν άρχή: «στόνκαθένα σύμφωνα μέ τις άνάγκες του». Τά πρώτα βήματα πρόςαύτή τήν κατεύθυνση θά ήταν δωρεάν παιδεία, δωρεάν ιατρικήπερίθαλψη, δωρεάν στέγη, δωρεάν δημόσιες ύπηρεσίες όπωςσυγκοινωνία, νερό, γκάζι καί θέρμανση καί δωρεάν μεσημεριά

τικα γεύματα16.Αύτές οί έπίσημες προβλέψεις τοΰ κόμματος προκάλεσαν

ενα χείμαρρο άπό άρθρα καί άνταποκρίσεις στή Σοβιετική "Ενωση, πού ζωγράφιζαν τήν έπικείμενη κομμουνιστική κοινωνίαμέ ζωηρά χρώματα ξεπερνώντας κατά πολύ τις προβλέψεις

τοΰ κομματικού προγράμματος. Έ τσι, ό άκαδημαϊκός Στρου-μίλιν, π.χ., φαντάστηκε «μιά σοβιετική κομμούνα πού θά ήτανσάν παλάτι» καί τήν περιέγραψε μέ λεπτομέρειες: 'Υπολόγισε σέ τετραγωνικά μέτρα χώρους ένδιαιτημάτων, γραφείωνέξυπηρέτησης, χώρους διασκέδασης, μελέτης, μουσικής, άθλη-

τικών έγκαταστάσεων, κοινοτικών έστιατορίων. Εϊχε έπίσης

πολύ συγκεκριμένες ιδέες γιά τό πώς ό «κομμουνιστικός άνθρωπος» θά περνοΰσε τήν ήμέρα του: 10 ώρες γιά ύπνο καί

16. Erwin OBERLANDER, Έ μ α ρ ξ ισ τ ικ ή -λ ε ν ιν ισ τ ικ ή ό τ τ τ ικ ή γ ιά τ ό ν κ μ μ υ ν ισ μ ό ,

στήν ’Εγκυκλοπαίδεια: Μ α ρ ξ ισ μ ό ς , κ μ μ υ ν ισ μ ό ς κ α ί δ υ τ ικ ή κ ιν ω ν ία , ’Αθήνα ( Εκδό

σεις Παπαζήση) 1977, τόμος 6, σελ. 129.




φαγητό, 4 ώρες γιά έργασία καί 10 ώρες έλεύθερο χρόνο, άπότις όποιες οί 4 θά άφιερώνονταν σέ πνευματικές άσχολίες τής

έκλογής του, 4 γιά σπόρ ή καλλιτεχνικές δραστηριότητες καί 2γιά διασκέδαση (τηλεόραση, μουσική, θέατρο)17.

Εϊναι γεγονός δτι οί κλασικοί θεωρητικοί τοΰ ώφελιμισμοΰκαί τής ήδονιστικής ψυχολογίας ώχριοΰν συγκρινόμενοι μέ τήνπρογραμματική αύτή λογική τών σοσιαλιστικών οραμάτων. Καίμπορεί εύκολα νά συμπεράνει κανείς ποια κοινωνική άποδοχή

βρίσκουν παρόμοια οράματα, ιδιαίτερα σέ χώρες μέ πολύ χαμηλό βιοτικό, άλλά καί μορφωτικό έπίπεδο.

17. Ό.π., σ ε λ . 129-130. — Β λ . κ α ι τ ή ν ά γ γ λ ι κ ή έ κ δ ο σ η τ ο ΰ κ ε ι μ έ ν ο υ τ ο ΰ G. S.

STRUMIUN: Family and Community in the Society of the Future, σ τ ο The Soviet Review

2,1961, 2, σ ε λ . 17.



ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ

7.

α.Ή αυτονόμηση τής οικονομίας

’Ίσως ή Πολιτική Οικονομία νά δικαιώνεται κατεξοχήν ώςκοινωνική έπιστήμη ή έπιστήμη του άνθρώπου στήν περίπτωση τής νομισματικής καί δημοσιονομικής πολιτικής πράξης.Στό μέτρο πού συγκροτεί τις θεωρητικές προϋποθέσεις αύτήςτής πράξης, παύει ή Πολιτική Οικονομία νά είναι άπλώς μιάφαινομενολογική έπιστήμη, περιγραφική καί έρμηνευτική τώνφαινομένων τής άγοράς. 'Οριοθετεί καί κατευθύνει τήν ένερ-γητική παρέμβαση στή λειτουργία τής άγοράς. Καθορίζει τούςπαράγοντες καί σχεδιάζει τούς τρόπους μέ τούς οποίους ήπροσωπική έλευθερία τών παραγωγικών καί καταναλωτικών

έπιλογών κατευθύνεται σέ κοινά άποδεκτούς κοινωνικούς στόχους. Δέν θά ήταν ύπερβολή νά ίσχυρισθεϊ κανείς οτι στήνπερίπτωση τής νομισματικής καί δημοσιονομικής πολιτικήςπράξης ή οικονομική έπιστήμη παίζει ρόλο παρεμβατικό καίκαθοριστικό τών κατευθύνσεων τής κοινωνικής δυναμικής —μέ στόχο τήν άμεση διακονία τών άνθρώπινων άναγκών.

Νά θυμηθούμε οτι «νομισματική πολιτική» ονομάζουμε τήνάρμοδιότητα κάθε κυβέρνησης νά προμηθεύει, μέσω μιάς κεν-.τρικής τράπεζας, χρήμα στήν άγορά, νά έξασφαλίζει τή σταθερότητα τής άγοραστικής άξίας αύτοΰ τοΰ χρήματος, νά παρεμβαίνει στόν καθορισμό τών έπιτοκίων χρηματικού δανεισμού,

νά έλέγχει τά ποσά πού διατίθενται γιά δανεισμό, νά έξισορ-



98 Τά πραγματικά άδιέξοδα

ροπεϊ τό κρατικό ισοζύγιο πληρωμών. Καί ονομάζουμε «δημοσιονομική πολιτική» τήν άρμοδιότητα κάθε κυβέρνησης νά κα

θορίζει τούς φόρους καί τις δημόσιες δαπάνες.Στήν πράξη οί δυο αύτές άρμοδιότητες άλληλοπεριχωροΰν-

ται. Γιατί κοινός στόχος είναι νά έξισορροπούνται τά δημόσιαέσοδα μέ τις δημόσιες δαπάνες, τά άγαθά πού παράγονται μέτά άγαθά πού καταναλώνονται, οί εισαγωγές άγαθών μέ τιςέξαγωγές άγαθών, οί τάσεις πληθωριστικής κυκλοφορίας τοΰ

χρήματος μέ τις άντιπληθωριστικές τάσεις (τάσεις άποκλει-στικά άποταμιευτικές πού περιορίζουν τις έπενδύσεις καί τήνκυκλοφορία τοΰ χρήματος).

Τελικά, ή νομισματική καί δημοσιονομική πολιτική άπο-δείχνεται άποφασιστικός παράγων γιά τόν συνολικό σχεδιασμό

καί τή ρύθμιση τής παραγωγής, τή διάθεση καταναλωτικώνάγαθών, τό έπίπεδο τών τιμών, τήν άπασχόληση τοΰ παραγωγικού δυναμικοΰ, τήν καταλληλότητα τών παραγωγικών έπενδύσεων, τή νομισματική σταθερότητα καί τήν άγοραστική δύναμη τών μισθών, τό πιστωτικό κύρος μιας χώρας. Επηρεάζει δηλαδή καθοριστικά ή νομισματική καί δημοσιονομική πολι

τική τις καίριες προϋποθέσεις τοΰ κοινοΰ βίου, τις βασικέςσυντεταγμένες λειτουργίας τοΰ κοινωνικού σώματος. Στά πλαίσια αύτής τής λειτουργίας κοινωνοΰνται καί άλληλοεξυπηρε-τοΰνται οΐ άνθρώπινες άνάγκες — ό'χι μόνο οί καθαρά ύλικές,άλλά καί οί ζωτικές άνάγκες τής άνθρώπινης έπικοινωνίας καίτών διαπροσωπικών σχέσεων, τής προσωπικής δημιουργικό

τητας, τής κοινωνικής άναγνώρισης. Έ τσι ή νομισματική καίδημοσιονομική πολιτική φτάνει νά έπηρεάζει άμεσα τήν ί'διατήν ποιότητα τής ζωής τών άνθρώπων, τή διαμόρφωση τοΰιδιωτικού τους βίου καί τόν ψυχισμό τους, τήν έπίτευξη στόχων καί έπιλογών γιά τήν ύπαρκτική τους πληρότητα καί ολο

κλήρωση.



Ή αύτονόμηση τής οικονομίας 99

"Ο,τι χαρακτηρίζουμε ώς Αδιέξοδο τής σύγχρονης οικονομίαςέγκειται, άκριβώς, στόν άναγκαΐο καί άναπότρεπτο χαρακτήρα

πού έχει προσλάβει στις μέρες μας ό διαχωρισμός τής νομισματικής καί δημοσιονομικής πολιτικής άπό τούς κυρίως κοινωνικούς καί άνθρώπινους στόχους αύτής τής πολιτικής. Ε μ φανίζεται δηλαδή ώς έπιβεβλημένο τό φαινόμενο μιάς αυτονό-

μησης τής λειτουργίας τής οικονομίας άπό τις πραγματικέςάνθρώπινες κοινωνικές άνάγκες. ’Αποκτά ή οικονομία τή δική

της αύτοτέλεια στόχων καί μεθόδων, τή λογική τοΰ αύτοσκο-ποΰ. Θεωρείται αύτονόητο, άλλά καί άναπότρεπτο, νά λειτουργεί ή οικονομία σάν μηχανισμός άνταπόκρισης στούς δρουςένός αύτόνομου «παιχνιδιοΰ», πού παίζεται μέ τούς δικούς τουάποκλειστικά κανόνες καί τις δικές του προτεραιότητες, καίδχι μέ βάση τις συγκεκριμένες κοινωνικές άνάγκες καί τούς

άνθρώπινους στόχους.'Η αύτονόμηση τής οικονομίας συνοδεύει συνήθως ώς έπι-

φαινόμενο τήν άπολυτοποιημένη λογική τής «άνάπτυξης». Καίμέ τόν όρο «άνάπτυξη» καθιερώθηκε νά έννοοΰμε μιάν αύτονο-μημένη καί πάλι άπό κάθε άλλον κοινωνικό στόχο άναγκαιότη

τα γιά συνεχή αύξηση τοΰ «έθνικοΰ εισοδήματος». Σίγουρα, ήαύξηση τοΰ έθνικοΰ εισοδήματος, δσο κι άν αύτονομειται προγραμματικά ώς αύτοσκοπός, δέν παύει νά εϊναι βασικός συντελεστής πραγματικής κοινωνικής εύημερίας: Όταν δέν άντι-σταθμίζεται άπό τήν ισοδύναμη περίπου αύξηση τοΰ πληθυσμού, όδηγεΐ στήν άνοδο τοΰ «κατά κεφαλήν εισοδήματος» καί

έπομένως σέ καλύτερες συνθήκες βίου τών μελών μιάς κοινωνίας.

"Ομως ό στόχος τής «άνάπτυξης» έμφανίζεται οχι ώς συνάρτηση έπιθυμητών όρίων καλυτέρευσης τών συνθηκών τοΰβίου, άλλά ώς αύτονόητα άπεριόριστη έπιδίωξη καί αύτοσκοπός. Θά μποροΰσε νά πει κανείς, δτι άπό τή στιγμή πού θά




προσαρμοστεί ή λειτουργία τής οικονομίας στή λογική τής άνάπτυξης, δεσμεύεται σέ ένα πλέγμα άπαιτήσεων καί σέ μιά

δυναμική φορά έξασφάλισης συνεχώς καινούργιων ισορροπιών,πού δέν άφήνουν περιθώρια άνασταλτικών ρυθμών ή έλέγχουτών ορίων τής άναπτυξιακής οικονομίας.

Ελάχιστα καί γνωστά παραδείγματα άρκοΰν γιά νά βεβαιώσουν αύτή τή διαπίστωση: Ή άνάπτυξη συνδέθηκε άφετηρι-ακά στήν πράξη μέ τήν έκβιομηχάνιση, δηλαδή τή μεταποιητική παραγωγή. Καί τούτο, γιατί ένώ οί φυσικοί πόροι μιαςχώρας είναι καθορισμένοι, οί μεταποιητικές δυνατότητες είναιάπεριόριστες καί επομένως μπορούν αύτές νά ύπηρετήσουν τήνέπιδίωξη συνεχούς αύξήσεως τού έθνικοΰ εισοδήματος. Έ τσιή σύνολη λειτουργία τής οικονομίας, προκειμένου νά άνταπο-

κριθεΐ στήν προοπτική τής έκβιομηχάνισης, είναι άναγκασμένηνά δίνει προτεραιότητα στις άνάγκες καί άπαιτήσεις τών άνα-παραγώγιμων κεφαλαίων, δηλαδή τών βιομηχανικών επενδύσεων. Ά ν αύτές οί άνάγκες καί άπαιτήσεις δέν ικανοποιηθούνάπό τή νομισματική καί δημοσιονομική πολιτική, τότε τό κεφάλαιο ύποχρεωτικά «άργεΐ» ή έκβιαστικά «άπεργεΐ»: Παύει

νά έπενδύεται σέ καινούργιες παραγωγικές μονάδες ή στονέκσυγχρονισμό τών μέσων παραγωγής, προκαλώντας άνεργία,άντιπληθωρισμό, κάμψη τής οικονομίας. Άλλά καί δταν ικανοποιούνται κατά προτεραιότητα οί άπαιτήσεις τού κεφαλαίου, μπορεί τό άποτέλεσμα νά είναι πληθωρισμός, άχαλίνωτηαύξηση τιμών, άνθηση τής μή έλεγχόμενης παρα-οικονομίας."Οσο γιά τό κοινωνικό κόστος, είναι μάλλον αύτονόητο, άφούτόσο τό δράμα τής άνεργίας δσο καί ή πληθωριστική μείωσητής άγοραστικής δύναμης τών μισθών πλήττουν πάντοτε τιςάσθενέστερες οικονομικά τάξεις, καί άφού οί άνάγκες τοΰ άνα-παραγώγιμου κεφαλαίου άποκτοΰν προτεραιότητα ώς προς άλ

λες ευρύτερες κοινωνικές άνάγκες (ύγείας, παιδείας, άσφάλι-



"Η αυτονόμηση τής οικονομίας 101

σης, κλπ.) ή ώς προς τήν έπιδίωξη δικαιότερης κατανομής τοΰέθνικοΰ εισοδήματος.

Δεύτερο κοινότοπο παράδειγμα: Ταυτισμένη μέ τήν άναγκαιότητα τής έκβιομηχάνισης, ή «άνάπτυξη» παρακολουθεΐταιπάντοτε κι άπό τό φαινόμενο τής συγκέντρωσης τοΰ πληθυ-σμοΰ στά μεγάλα άστικά κέντρα. Γ ιατί έκει προσφέρεται έργασία πού άμείβεται καλύτερα άπ’ ο,τι ή γεωργική λ.χ. ή ή βιοτεχνική άπασχόληση, άφοΰ ή νομισματική καί δημοσιονομικήπολιτική εύνοεϊ τό άναπαραγώγιμο κεφάλαιο καί οχι τήν προσωπική παραγωγική έργασία. Άλλά ή άνάπτυξη τών άστικώνκέντρων σέ μεγαλουπόλεις σημαίνει έγκατάλειψη καί κάποτεέρήμωση τής ύπαίθρου, συχνά καί κάθετη πτώση τής γεωργικής παραγωγής, αύξηση τών εισαγωγών, ύπερτίμηση τών προ

ϊόντων μέ άλυσιδωτές έπιπτώσεις στή σύνολη λειτουργία τήςοικονομίας. Όσο γιά τό κοινωνικό κόστος, ισως νά περιττεύουν καί αύτές οί έπιγραμματικές έπισημάνσεις: Διάλυση τήςάνθρώπινης κοινότητας, ύποβάθμιση ή καί άδυναμία προσωπικών σχέσεων μέσα στή άνωνυμία τών μεγαλουπόλεων. Έ λ λειψη δυνατοτήτων κοινωνικής άναγνώρισης καί κοινωνικής εύ-

θύνης, μοναξιά καί άνευθυνότητα. Μέ άποτέλεσμα τήν «περιθωριοποίηση» μεγάλου άριθμοΰ άνθρώπων, τήν αύξηση τοΰάλκοολισμοΰ, τής έγκληματικότητας — τή δημιουργία μιάςκοινωνίας άκοινώνητων άτόμων. Χώρια τά τεράστια οικολογικά προβλήματα πού έπιφέρει ό συνωστισμός στις μεγαλουπό-

λεις, προβλήματα άτμοσφαιρικής ρύπανσης, διάθεσης τών άπο-χετευτικών λυμάτων καί τών άπορριμμάτων καί όσα άλλα καταγγέλλονται πιά καθημερινά σέ κάθε μήκος καί πλάτος τής γήςοπού εισχωρεί ή «άνάπτυξη».

Πραγματικά, τέτοιες περιγραφές τών άδιέξοδων προβλημάτων πού προκαλει ό αύτοσκοπός τής «άνάπτυξης», τις συναν

τάμε καθημερινά πιά στον τύπο, σέ τηλεοπτικές έκπομπές, σέ




κινηματογραφικές ταινίες, σέ κοινωνιολογικές μελέτες καί πολιτικές διακηρύξεις, ή σέ μιά πλήθουσα οικολογική βιβλιογρα

φία. Καί έπαναλαμβάνονται άδιάκοπα έκκλήσεις γιά έπαναπροσ-ανατολισμό τής άνάπτυξης προς τις κυρίως άνθρώπινες «άξι

ες» καί προς τόν σεβασμό τοΰ φυσικοΰ περιβάλλοντος καί τήςοικολογικής ισορροπίας.

Άλλά είναι περισσότερο άπό φανερό οτι ή λογική τής «άνά

πτυξης» καί ή ύποταγή τής οικονομίας σέ αύτή τή λογική δένείναι φαινόμενο άντιστρεπτό σέ έπίπεδο άξιολογικών άνακα-τατάξεων. Έ άναπτυξιακή λογική τής οικονομίας δέν βασίστηκε σέ «άξίες» γιά νά έλεγχθεΐ σήμερα άπό άλλες «άξίες».Βασίστηκε σέ άνάγκες, άνάγκες χρηστικές - ωφελιμιστικές, καίμόνο ή έμφάνιση καινούργιων καί καθολικά έπιβεβλημένων κοι

νωνικών άναγκών μπορεί νά άναχαιτίσει τήν αύτονομημένη δυναμική τοΰ αύτοσκοποΰ τής άνάπτυξης.

β. Ή κατανάλωση ώς αυτοσκοπός

'Η εικόνα τής «άναπτυγμένης» κοινωνίας, συγκροτημένη μέτά στοιχεία τής έκπληκτικής καί δίχως προηγούμενο μεταμόρφωσης τών συνθηκών τοΰ άνθρώπινου βίου, έπιβλήθηκε αύτονό-

ητα ώς καθολικός στόχος καί έπιδίωξη τοΰ προγραμματισμούτής οικονομίας.Βέβαια, ή αύτονόητη καί καθολική άποδοχή τού στόχου

τής «άνάπτυξης» συντελέστηκε στά πλαίσια τής νευτώνειαςπάντοτε μηχανιστικής άντίληψης τού «κόσμου» τών οικονομικών φαινομένων: Προϋπέθετε τόν «κόσμο» σάν ορθολογικά

ρυθμισμένη λειτουργική μηχανή, καί τόν άνθρωπο σέ άντι-κεί-



Ή κατανάλωση ώς αύτοσκοπός 103

μενη θέση «έκτος» τοΰ κόσμου, ικανό νά παρεμβαίνει στή λειτουργία του προκειμένου νά τον οδηγήσει στό μέγιστο τής

ωφέλιμης (γιά τον άνθρωπο) άποδοτικότητάς του.Δέν φαίνεται νά υπήρξε έστω καί υποψία γιά τό ένδεχόμε-

νο μιάς συμπληρωματικής συνεκδοχής κόσμου καί άνθρώπου,όπως δέχεται πιά ή σύγχρονη φυσική. Ούτε καί μιά βιολογικήτουλάχιστον έκδοχή τής έμβιας πραγματικότητας, δπου ή μεγιστοποίηση τής άποδοτικότητάς καί ό τεχνητός γιγαντισμόςμπορεί νά συνεπάγεται έντυπωσιακά, άλλά έφήμερα άποτελέ-σματα, μέ άμεσο έπακόλουθο τήν άτροφία τών ζωτικών οργάνων άναπαραγωγής τοΰ συστήματος καί ταχύτατη έξαφάνισητοΰ είδους.

Πέρα άπό τή μή-αμφισβήτηση τής άπολυτοποίησης τοΰ στόχου, ή λογική τής «άνάπτυξης» είδαμε δτι συνδέθηκε μέ τήνέπίσης άπόλυτη προτεραιότητα τής μεταποιητικής παραγωγής. ' Η μεταποιητική παραγωγή μέ τή σειρά της, ώς άπολυτοποι-ημένη προϋπόθεση «άνάπτυξης» (συνεχούς αύξήσεως τού έθνι-κοΰ εισοδήματος), έπέβαλε στήν Πολιτική Οικονομία, μέ τή

λογική τής άναπότρεπτης άνάγκης, τήν προνομιακή μεταχείριση τού άναπαραγώγιμου κεφαλαίου, δηλαδή τήν μέ κάθε τρόπο διευκόλυνση τής βιομηχανικής έπένδυσης.

Άλλά ή βιωσιμότητα τής μεταποιητικής παραγωγής καί ήσυνεχής άνάπτυξή της δέν έξαρτάται μόνο άπό τούς προνομια

κούς δρους πού θά τής έξασφαλίσει ό κεντρικός οικονομικόςσχεδιασμός. Έξαρτάται προπάντων άπό τή δυνατότητα διοχέτευσης καί άπορρόφησης τών προϊόντων της, τήν ικανότητατοΰ κοινοΰ νά τά καταναλώσει. Στήν προοπτική αύτή ή παρα-

γωγή προϊόντων παύει νά κατανοειται ώς κοινωνική λειτουργία άνταπόκρισης στις καταναλωτικές άνάγκες τών άνθρώπων.

Αντίθετα, οί καταναλωτικές άνάγκες νοούνται ώς άπαραίτη-




τος συντελεστής άνάπτυξης τής μεταποιητικής παραγωγής,συντελεστής πού πρέπει νά προσαρμόζεται καί νά ύπηρετειτόν άπολυτοποιημένο στόχο τής άνάπτυξης.

Άπό τήν άντι-κείμενη θέση «έκτος» τοΰ «κόσμου» τών οικονομικών φαινομένων, οι οικονομολόγοι διαπιστώνουν οτι μοναδική άσφάλεια γιά τήν οικονομία τής άνάπτυξης είναι ό ογκοςτής παραγωγής1. Άλλά ογκος πού άπορροφάται άπό τήν άγο-

ρά, δηλαδή πού καταναλώνεται άπό τούς άνθρώπους. Καί δτανπρωταρχική έπιδίωξη τοΰ οίκονομικοΰ σχεδιασμοΰ είναι ή συνεχής διόγκωση τής παραγωγής (πού μόνη αύτή έξασφαλίζειοικονομική άσφάλεια), τότε ταυτόχρονη έπιδίωξη (μέ τή νευτώνεια λογική τών «άντικειμενικών» κανόνων τοΰ «παιχνιδιού» ή «μηχανισμού» τής οικονομίας) πρέπει νά είναι καί ή

μεθοδευμένη πρόκληση αύξημένης κατανάλωσης ή δημιουργίαςάγορών σέ λιγότερο άναπτυγμένες χώρες.

Έ τσ ι μπαίνει σέ λειτουργία μιά άλλη διαδικασία μεταποιητικής παραγωγής, παραγωγής άναγκών καί οχι προϊόντων.Αύτή τή διαδικασία τήν άναλαμβάνει ή διαφήμιση, πού δένεχει πιά τόν χαρακτήρα γνωστοποίησης μόνο καί προβολής(διασποράς τής «φήμης») τών προϊόντων, άλλά καί μεθοδευμένης «μεταποίησης» ή «κατασκευής» άναγκών, πρόκλησης συχνάτεχνητών άναγκών.

' Η τεχνητή πρόκληση, μέσω τής διαφήμισης, συνεχώς αύξα-νόμ&νης κατανάλωσης επιτρέπει τή συνεχή διόγκωση τής πα

ραγωγής καί τή συνεχή άνάπτυξη τοΰ άναπαραγώγιμου κεφαλαίου. Αύτή ή άνάπτυξη «άναθερμαίνει» συνεχώς τήν οικονομία, παραχωρώντας αύξήσεις μισθών καί μεταπρατικών κερδών, αύξάνοντας δηλαδή τήν άγοραστική ικανότητα τοΰ πλη-

1. J. Κ. G a l b r a i t h , The Affluent Society, έλλην. μετφρ.: Ή κοινωνία τής άφθονί -ας, ’Αθήνα ( Έκ8. Παπαζήση) 1970, σελ. 145.




θυσμοΰ καί τήν καταναλωτική του εύχέρεια. Άλλα καί τήνευχέρεια αύτή (όταν καί άν έπιτυγχάνεται στήν πράξη) ή ψυχο

λογικά μεθοδευμένη ύποβολή τής διαφήμισης τήν κατευθύνεισέ συνεχώς καινούργιες άγορές καί έπιλογές πού προβάλλονται ώς έπιτακτικές άνάγκες. Άκόμα καί δταν οί παραχωρήσειςαύξήσεως μισθών καί μεταπρατικών κερδών δέν είναι έφικτές,ή διαφημιστική παραγωγή καινούργιων άναγκών παραμένει τόσοάποτελεσματική, ώστε ό πληθυσμός νά οδηγείται «αύτοπρο-αίρετα» στήν έξεύρεση καί δεύτερης άπασχόλησης τών έργα-ζομένων ή στήν έργασία δλων τών μελών τής οικογένειας,προκειμένου νά ικανοποιείται ή άνάγκη τής συνεχώς αύξανό-μενης κατανάλωσης.

'Ο κύκλος αύτός άποδείχνεται «φαύλος», δηλαδή πραγματι

κά άδιέξοδος, καταρχήν γιατί συντηρεί τήν παράλογη πίστη σέμιά άέναη καί άπεριόριστη ύλική πρόοδο, άδιαφορώντας γιά τόάν οί πρώτες ύλες καί ή ένέργεια πού άπαιτεΐται γιά τή συνεχήδιόγκωση τής παραγωγής άντλοΰνται άπό άνανεώσιμες ή οχιπηγές. Οί έφήμερες ένεργειακές κρίσεις ή οί προβλεπόμενεςμόνιμες δέν κατορθώνουν νά άναστείλουν τήν πίστη στήν άέναη

καί άπεριόριστη ύλική πρόοδο. Ούτε καί τό περιβαλλοντολο-γικό κόστος, δσο πελώριο κι άν άποδείχνεται σέ ορισμένεςπεριοχές, είναι παράγων ικανός νά στηρίξει μιάν έμπρακτηάμφισβήτηση τής άπολυτοποιημένης αύταξίας τής «άνάπτυξης».

Άλλά τό κόστος αύτοΰ τοΰ φαύλου κύκλου, συνεχώς διογ-

κούμενης παραγωγής καί τεχνητά αύξανόμενης κατανάλωσης,εϊναι κατεξοχήν «άνθρωπολογικό» — συνεπάγεται μιά συνεχήκαί αύξανόμενη Αλλοτρίωση τοΰ άνθρώπου, τή δημιουργία ένόςκαινούργιου άνθρώπινου χαρακτήρα καί ψυχισμοΰ άποκλειστικάκαταναλωτικού. Ή κατανάλωση έπιβάλλεται ώς αυτονόητοςστόχος τής άνθρώπινης βιοτής, τό νόημα τοΰ άνθρώπινου βίου

ταυτίζεται μέ τή διαρκή άνταγωνιστική πάλη γιά πληρέστερη




καταναλωτική ευχέρεια. Ό άνθρωπος έργάζεται οχι γιά νάκοινωνεI τις άνάγκες του, οχι γιά νά ένεργεϊ τήν προσωπική

του έτερότητα μέσω τής έργασίας του, οχι γιατί ή δημιουργική πρωτοτυπία είναι ύπαρκτική του άνάγκη, ούτε γιά τήν κοινωνική άναγνώριση τής προσωπικότητάς του μέσω τής παραγωγικής μετοχής του στις σχέσεις πού συγκροτούν τήν άνθρώπινη κοινότητα. Άλλά έργάζεται μόνο γιά νά μπορεί νά

καταναλώνει, νά έπιλέγει μέ δλο καί μεγαλύτερη εύχέρεια μέσαάπό μιά συνεχώς διευρυνόμενη ποικιλία προσφερόμενων άγα-θών — ένεργεϊ, σκέπτεται, νοηματοδοτεϊ τήν ύπαρξή του μέμοναδικό κριτήριο τήν καταναλωτική ικανότητα.

Μιλάμε γιά καταναλωτική άλλοτρίωση τού άνθρώπου, γιατί ή προτεραιότητα τής καταναλωτικής άνάγκης δημιουργεί

μιά καθολική στάση ζωής, έναν καινούργιο τύπο άνθρώπου δλοκαί πιο άνίκανο νά μετάσχει στήν κοινωνική σχέση καί στήδημιουργική πράξη. Ό καινούργιος αύτός τύπος άνθρώπουπροσεγγίζει κάθε άγαθό τής ζωής (άκόμα καί τή γνώση, τήντέχνη, τήν άθληση, τόν έρωτα, τή θρησκεία) μέ τόν έγωκεν-τρισμό τής καταναλωτικής άπαίτησης. Έκδέχεται τή γνώσησάν άντικειμενικά προσφερόμενη βεβαιότητα, σάν καταναλώσιμο προϊόν άσχετο μέ τήν προσωπική έμπειρία καί εύαισθη-σία2. Τό ιδιο καί τήν τέχνη: Καταναλώνει άριστουργήματακαλλιτεχνικής προσφοράς τελείως άποκομμένος άπό τήν έμπειρία τής δημιουργίας3. Καταναλώνει πολιτικές ιδέες, θρησκευ

2. «Είμαστε καταναλωτές γνώσης καί οχι παραγωγοί γνώσης. Ή μόνη γνώση

πού εχει άξία γιά μάς είναι αύτή πού προσφέρεται (έτοιμη) μέσα άπό τό έκπαιδευτι-

κό σύστημα (οχι ή γνώση πού κερδίζουμε άπό τήν προσωπική μας έμπειρία)»: C h r i s t o p h e r S m a l l , MusicSocietyEducation, έλλην. μτφρ.: Μουσική-Κοινωνία- Εκπαί

δευση, ’Αθήνα ( Έκδ. «Νεφέλη») 1983, σελ. 19.3. «"Οπου πηγαίνει ό δυτικός καπιταλισμός καί οί καταναλωτικές του άξίες,

έκεΐ ή άκρόαση τής μουσικής άποτελεΐ κατά βάση ιδιωτική ύπόθεση. Ή ίδια ή διά-




τικές βεβαιότητες ή συγκινήσεις, έρωτική ήδονή, γιά τήν άτο-μική του ικανοποίηση καί μόνο, άνυποψίαστος γιά τήν κοινω

νική λειτουργικότητα τής έπιστήμης ή τής τέχνης4, τήν ύπαρκτική πληρότητα τής έρωτικής αυταπάρνησης ή τής θρησκευτικής πίστης-έμπιστοσύνης5.

"Οταν μιλάμε γιά «νευτώνειο κοσμοείδωλο» τής σύγχρονηςοικονομίας δέν άναφερόμαστε σέ κάποια έπιμέρους πρόταση ή

έξειδικευμένη μέθοδο έρμηνείας τών οικονομικών φαινομένων,άλλά σέ μιά καθολικά έπιβεβλημένη καί παγιωμένη ώς αύτονό-ητη κοινωνική άντίληψη, σέ μιά κοινή νοο-τροπία έκδοχής τώνοικονομικών φαινομένων.

Τό βασικότερο ίσως γνώρισμα αύτής τής κοινής άντίληψης

καί έκδοχής εϊναι ή έμμονή στή μηχανιστική λειτουργικότητατου συστήματος. Κάθε «σημαντική» σχέση στά πλαίσια τής

ταξη τών καθισμάτων σέ μιά αίθουσα συναυλιών είναι τέτοια, ώστε νά μήν έπιτρέπει

καμιά μορφή συλλογικότητας — δπως άκριβώς συμβαίνει καί μέ τή διάταξη τών

θρανίων σέ μιά τάξη σχολείου. Καί οί δυο περιπτώσεις συμβολίζουν μιά μορφή έπι-

κοινωνίας πού διεξάγεται μονοσήμαντα: Άπό τον έρμηνευτή πάνω στή σκηνή, στον

κάθε άκροατή χωριστά — άπό τον δάσκαλο στήν έδρα, στον κάθε μαθητή χωριστά ...Τό έργο τέχνης (ή τό προϊόν τής έπιστήμης) προσφέρεται ολόκληρο σέ μιά τελική

φινιρισμένη μορφή, δπως άκριβώς τό προϊόν μιας βιομηχανίας»: Στό ίδιο βιβλίο, σελ.51-52.

4. «'Ένας σκηνοθέτης πρωτοποριακού θεάτρου παρατηρούσε πρόσφατα άηδια-σμένος δτι τό μεσοαστικό άκροατήριο καταναλώνει σήμερα τον Μπρέχτ σάν μιά

καινούργια λιχουδιά ... Παραδίδοντας τή δημιουργική λειτουργία της τέχνης στους

ειδικούς, βαθαίνουμε τό χάσμα στήν κοινωνία μας: Τον διαχωρισμό άνάμεσα σέ έκεί-νους πού παράγουν καί σέ έκείνους πού καταναλώνουν»: Στό ίδιο βιβλίο, σελ. 153,

139.

5. «* Η γνώση πού άποβλέπει στήν κυριαρχία δέν μπορεί ποτέ νά είναι ίδια μέ τή

γνώση πού άποκτουν οι ερωτευμένοι ό ένας γιά τον άλλον. Ή άμοιβαία γνώση πού

άποκτοΰν οί άνθρωποι πού άγαπιοΰνται, δέν είναι ούτε περισσότερη ούτε λιγότερη

άπό τήν επιστημονική, άνήκει δμως σέ μιά διαφορετική κατηγορία καί άπέχει έτη

φωτός άπό τή γνώση πού αποβλέπει στήν κυριαρχία»: Στό ίδιο βιβλίο, σελ. 114.




οικονομικής συμπεριφοράς ένδιαφέρει καί κατανοεΐται μόνο σέσυσχετισμό μέ τή λειτουργικότητα τοΰ συστήματος — ή λει

τουργία παίζει τον ούσιώδη ρόλο προσδιορισμού, άλλά καίέπιταγής6.

Καί λειτουργικότητα σημαίνει άποκλειστικά τήν άποδοτι-κότητα τής οικονομίας γιά τήν έπίτευξη τοΰ στόχου τής «άνάπτυξης», σημαίνει τήν οικονομία στήν άναπτυξιακή της φορά,τήν άνάπτυξη ώς δρο καί προϋπόθεση έπιβίωσης τοΰ συστήματος. Όπως ή άντίληψη πού έχουμε γιά τή βαρύτητα, στάπλαίσια τής έμπειρίας τοΰ γήινου χώρου, δέν μάς έπιτρέπει νάσκεφθοΰμε ένα βλήμα έκτοξευόμενο προς τά πάνω παρά μόνοσέ άνοδο ή σέ πτώση, ποτέ σέ στάση, έτσι καί ή μηχανιστικήάντίληψη λειτουργικότητας τής οικονομίας δέν μάς έπιτρέπει

άλλη έκδοχή έξω άπό τά ένδεχόμενα τής άνάπτυξης ή τήςκάμψης-ύφεσης.

' Η προσαρμογή έπομένως τοΰ οικονομικού προγραμματισμούστις άπαιτήσεις τής άνάπτυξης έχει αύτονόητα τον χαρακτήρατής ύποταγής σέ άδήριτους νόμους μιάς «οικονομικής μηχανικής». Καμιά θεωρητική άξιολογία καί κανένα μέγεθος περι-

βαλλοντολογικοΰ ή άνθρωπολογικοΰ κόστους δέν μπορεί νάάναστείλει τήν άναγκαιότητα τής άνάπτυξης. Ά ν λ.χ. ή έσω-τερική καταναλωτική άγορά σέ κάποια χώρα άντιληφθεΐ τήνάκαταλληλότητα ή τον κίνδυνο πού άντιπροσωπεύει γιά τήνύγεία ένα συγκεκριμένο προϊόν, τό ιδιο αύτό προϊόν θά διοχε-

τευθει σέ άγορές δπου τό καταναλωτικό κοινό είναι λιγότερο ήκαθόλου ένημερωμένο. Τά άνθρώπινα θύματα δέν ένδιαφέρουν

6 . Βλ. Michel F o u c a u l t , Les mots et les choses, έλλην. μετφρ.: Oi λέξεις και τά πράγματα , ’Αθήνα ( Έκδ. «Γνώση») 1986, σελ. 318. — Βλ. καί Peter K o s l o w s k i,

Prinzipien der Ethischen Okonomie, σελ. 185 κ.έ. ( : Die Marktwirtschaft als teleologi-

scher Mechanismus). — * Επίσης: R. S p a e m a n n u . R. LOW, Die Frage Wozu? Ges

chichte und Wiederentdeckung des teleologischen Denkens, Miinchen (Piper-Veri.) 1981.



Ή κατανάλωση ώς αυτοσκοπός 109

μπροστά στο ενδεχόμενο οικονομικής βλάβης ή χρεωκοπίαςέστω καί μιας μόνο μεγάλης έταιρείας. Όπως καί τό άνθρώ

πινο αίμα πού χύνεται στις ποικίλες τοπικές πολεμικές συρράξεις, ή τραγωδία έκατομμυρίων άνθρώπων, ένδιαφέρει λιγότερο άπό τις άνάγκες τών πολεμικών βιομηχανιών πού στηρίζουν τις οικονομίες χωρών καί συντηρούν τις συρράξεις γιάχάρη τής προσοδοφόρας έμπορίας τών οπλών.

Άπό τή δεκαετία κιόλας τοΰ 1950 ό οικονομολόγος John

Kenneth Galbraith είχε άρχίσει νά έπισημαίνει τόν πρωτεύοντα ρόλο πού παίζει στή σύγχρονη άναπτυξιακή οικονομία ήστρατηγική τής κατευθυνόμενης κατανάλωσης. Οί διαπιστώσεις του έχουν γίνει εύρύτατα γνωστές καί θά μποροΰσαν νάχαρακτηρισθοΰν κλασικές — θά ήταν περιττολογία ή δποιαέπανάληψή τους7. Σήμερα πιά γνωρίζουν καί οί πιο άδαεις οτι

στήν τιμή πού πληρώνουν γιά ενα όποιοδήποτε προϊόν έμπεριέ-χεται καί τό κόστος τής διαφήμισης πού άπαιτεΐται γιά νάέπιβληθεϊ αύτό τό προϊόν ώς καταναλωτική άνάγκη. Οί έπιθυ-μίες καί οί άνάγκες μας είναι συνάρτηση τών άναγκαίων μεγεθών τής παραγωγής, καί ή άνταλλαγή τού έλεύθερου χρόνου

μας μέ περισσότερη δουλειά γιά περισσότερο εισόδημα είναιάποτέλεσμα τής έκούσιας ύποταγής μας στή στρατηγική τοΰmarketing, στρατηγική δημιουργίας νέων άναγκών. Σύμφωναμέ τήν εικόνα πού χρησιμοποίησε ό Galbraith, ή σχέση παραγωγής καί κατανάλωσης σήμερα είναι ή εικόνα τοΰ σκύλου πούκυνηγάει άτέρμονα τήν ούρά του8.

Τό άδιέξοδο τοΰ προβλήματος ή ό φαΰλος κύκλος έγκειταιστο γεγονός δτι δλοι γνωρίζουμε αύτές τις διαπιστώσεις καί

7. Βλ. ενδεικτικά τό βιβλίο του: Ή κοινωνία τής άφθονίας, καί ιδιαίτερα τά κεφάλαια 10 καί 11.

8. Ή κοινωνία τής άφθονίας, σελ. 186.



ομως τό «σύστημα» άποδείχνεται ισχυρότερο άπό τή θέλησήμας νά τό άλλάξουμε.


γ. Ό αύταρχισμός τοΰ «συστήματος»

Στήν καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιούμε σήμερα τή λέξη σύ-

στημα προκειμένου νά έπισημάνουμε μιά διαπλοκή άναγκαιοτή-των πού καθορίζει τή λειτουργία τής οικονομίας καί τής πολιτικής στις «άναπτυγμένες» ή «έν άναπτύξει» κοινωνίες. «Τόσύστημα» ύποδηλώνει ενα μηχανισμό λειτουργίας πού ύπακού-

ει σέ δικούς του άνεξέλεγκτους ορούς καί σέ δική του έρμητικήλογική. ’Αναγνωρίζουμε στο «σύστημα» τόν πρωταρχικό καίάκαταμάχητο παράγοντα γιά τήν αύτονόμηση τής οικονομίαςκαί τής πολιτικής άπό τις άνθρώπινες άνάγκες καί έπιδιώξεις.

’Έτσι ό ορος φορτίζεται άποκλειστικά μέ άρνητικό περιεχόμενο. «Τό σύστημα» ύποτάσσει στις δικές του άξονικές σκο

πιμότητες καί σέ μηχανιστική έξάρτηση άπό αύτές κάθε πτυχή λειτουργίας τής οικονομίας καί τής πολιτικής. Κάθε σχέσησυστατική τού οίκονομικο-πολιτικού φαινομένου — σχέση κεφαλαίου καί έργασίας, «εισροών» καί «έκροών», παραγωγήςκαί τιμών, φορολογίας καί έπενδύσεων, έπενδύσεων καί επιτοκίων, καί δποια άλλη — υπακούει σέ ενα πλέγμα άναγκαιοτή-

των πού δέν μπορεί νά άγνοηθεϊ στήν προσπάθεια σχεδιασμοΰ.Υπάρχει μιά δεδομένη νομοτέλεια, μιά ποσοτική-μαθηματική άλληλεξάρτηση μεγεθών, πού μάλλον άποκλείει κάθε παρέμβαση έ'ξω άπό τή «λογική» τής διαπλοκής τών άναγκαιο-τήτων.

* Η αύτονόητη ύποταγή στή λογική καί στις άναγκαιότητες



Ό αύταρχισμός τοΰ «συστήματος» 111

τοΰ «συστήματος» έχει μιά προφανή αιτία: Άπό αυτήν έξαρ-τάται ή ίδια ή λειτουργία τής οικονομίας στήν προοπτική τής

«άνάπτυξης». Καί γιά χάρη τής «άνάπτυξης» ή έξυπηρέτησητοΰ «συστήματος» παίρνει προτεραιότητα σέ σχέση μέ κάθεάλλη κοινωνική έπιδίωξη. Άκόμα καί οί έπιτοικτικότερες άνάγκες (δπως ή προστασία τοΰ περιβάλλοντος, ή προστασία τοΰκαταναλωτή, ή προστασία τής δημόσιας ύγείας, ή προστασίατών δημοκρατικών θεσμών) μπαίνουν σέ δεύτερη μοίρα, προ-

κειμένου νά μήν θίγει ή λειτουργία τοΰ «συστήματος». Στήνκοινή συνείδηση μοιάζει νά έχει έπιβληθεϊ τό δίλημμα — άσχετα άν είναι πραγματικό ή φαντασιώδες: Δίλημμα άνάμεσα στήνάποδοχή τής αυτονομίας τοΰ «συστήματος», ή άλλιώς στήνοικονομική χρεωκοπία καί τή συνακόλουθη πολιτική καί κοινωνική διάλυση.

’Έτσι «τό σύστημα» φτάνει νά άντιπροσωπεύει γιά τήν κοινή συνείδηση έναν άπρόσωπο, ίσως καί άπροσδιόριστο, άλλάάδυσώπητο μηχανισμό, στον όποιο άποδίδουμε κάθε άδιέξοδοκοινωνικό πρόβλημα, τήν εύθύνη γιά κάθε δυσάρεστη ή άνα-σταλτική τών κοινωνικών έπιδιώξεων άναγκαιότητα. Άπό ένα

σημείο καί πέρα, «τό σύστημα» έπιβαρύνεται καί μέ φαντασιώδεις ψυχολογικές προβολές τοΰ κοινωνικοΰ άγχους ή τής άνάγ-κης έντοπισμοΰ τών εύθυνών γιά τήν όποια κοινωνική δυσλειτουργία. Προκειμένου νά έντοπίσουμε κάπου τις ευθύνες, συρρικνώνουμε «τό σύστημα»: τό ταυτίζουμε μέ περιορισμένα πλέγματα συμφερόντων — μέ τά συμφέροντα τών βιομηχάνων, ή

τών πολυεθνικών έταιρειών, ή μέ τά τράστ τών Τραπεζών, ήμέ τις σκοπιμότητες τών στρατιωτικών καί τής στρατηγικήςτών έξοπλισμών, κ.ά.π.

Σίγουρα, μέσα στή λειτουργία τοΰ «συστήματος» έμπλέ-κονται πολλά καί οργανωμένα συμφέροντα, δμως ή λογική τοΰ«συστήματος» μάλλον δέν έξαντλεϊται στή λογική τών συμφε




ρόντων. Ά ν έπιχειρήσουμε μιά καθαρτική άπό ψυχολογικές

καί φαντασιώδεις έπιβαρύνσεις άπομύθευση, είναι πιθανό νάδιακρίνουμε τήν άφετηριακή ταύτιση τής λογικής τού «συστήματος» μέ μόνη τή λογική τής «άνάπτυξης». Ό μηχανιστικόςκαί συχνά αύτονομημένος άπό τις άνθρώπινες άνάγκες χαρακτήρας τοΰ «συστήματος» δέν είναι άσχετος μέ τόν φαύλο κύκλοτής άναπτυξιακής λογικής πού έπισημάναμε σέ προηγούμενεςσελίδες: Όταν άποδεχθοΰμε ώς άπόλυτη τήν προτεραιότητα

τής «άνάπτυξης», είμαστε ύποχρεωμένοι νά δεχθούμε καί τήνπροτεραιότητα τής μεταποιητικής παραγωγής, άρα καί τήνάνάγκη συνεχών έπενδύσεων, μείωσης τών έπιτοκίων τοΰ έπεν-δυτικοΰ κεφαλαίου, προσέλκυσης ξένων έπενδυτικών κεφαλαίων καί άποδοχής τών όρων πού αύτά θά έπιβάλουν, συσχετισμού τών μισθών τόσο μέ τις άνάγκες καταναλωτικής άπορρό-

φησης τής παραγωγής δσο καί μέ τις άπαιτήσεις κερδών τούεπενδυτικού κεφαλαίου, έξισορρόπησης τών άποταμιεύσεων μέτή χρηματοδότηση δημόσιων έπενδύσεων, άνοχής τών τάσεωνφοροδιαφυγής τού κεφαλαίου καί στήριξη τής εισοδηματικήςπολιτικής στή φορολογία τών μισθωτών, πρόσθετης έργασίας

τών μισθωτών προκειμένου νά άνταποκριθοΰν στις μεθοδευμένες καταναλωτικές άνάγκες, κλπ., κλπ.Τά πλέγματα άλληλεξάρτησης τέτοιων άναγκαιοτήτων συγ

κροτούν τόσο τή «λογική» δσο καί τόν μηχανισμό τού «συστήματος», πάντοτε δμως χάρη στήν κοινά καί αυτονόητα άποδε-κτή σκοπιμότητα τής «άνάπτυξης». Καί έπιτέλους ή σκοπιμό

τητα τής «άνάπτυξης» μπορεί νά είναι μιά ελεύθερη καί μέδημοκρατικά μέσα έκπεφρασμένη κοινωνική έπιλογή. Άλλάτό πρόβλημα πού έμφανίζεται πραγματικά άδιέξοδο σήμερα,είναι πώς ή άναπτυξιακή διαδικασία αύτονομειται κατά κανόναάπό τόν κοινωνικό έλεγχο καί έξελίσσεται σέ μηχανισμό διαπλοκής άναγκαιοτήτων πού έπιβάλλονται τόσο στήν οΐκονομι-



Ό αύταρχισμός τον «συστήματος» 113

κή δσο καί στήν πολιτική λειτουργία. Γ ι ’ αύτό καί μιλάμε γιάαύταρχισμό τοΰ «συστήματος», άφοΰ οί δικές του άνάγκες φτά

νουν νά έξουσιάζουν άπολυταρχικά τό κοινωνικό σύνολο, νάκαταλύουν καί στοιχειώδεις δυνατότητες κοινωνικής καί προσωπικής έλευθερίας.

'Ο χαρακτηρισμός τοΰ αυταρχικόν δέν είναι μεταφορικός. Έλέξη αύταρχισμός ή αύταρχία σήμαινε πάντοτε γιά τήν άνθρώ

πινη έμπειρία έκείνη τή στάση ή τό καθεστώς πού ταυτίζειτήν πηγή τής άρχής-έξουσίας μέ μόνο τον φορέα της — σήμαι-νε τήν περίπτωση πού ό φορέας τής έξουσίας άντλεϊ άπό τονέαυτό του καί μόνο τό δικαίωμα νά άσκεΐ τήν έξουσία. Έ τσιτό νόημα τής λέξης προσδιόριζε πάντοτε μιά καταχρηστική

άντίληψη τής έξουσίας, μιάν άπαίτηση ύποταγής τοΰ κοινωνικού σώματος στήν αύθαιρεσία τοΰ μονάρχη ή τής δποιας τυραννικής ολιγαρχίας. Γ ι ’ αύτό καί ό αύταρχισμός έγινε συνώνυμοςμέ τον δεσποτισμό, τήν άπολυταρχία, τήν τυραννία.

Στήν περίπτωση τοΰ «συστήματος» άναπτυξιακής λειτουργίας τής οικονομίας κυριολεκτούν δλοι οί παραπάνω προσδιο

ρισμοί τής αύταρχικότητας. Τό «σύστημα» λειτουργεί ώς αύτό-νομη καί άπόλυτη έξουσιαστική άρχή, γιατί έπιβάλλει τούςδικούς του δρους άνάπτυξης τής οικονομίας καί ύποτάσσει σέαύτούς τούς δρους κάθε πολιτική καί κοινωνική διαδικασία.Είναι αύτό τό ιδιο άρχή καί πηγή τής έξουσίας πού άσκεΐ —δέν είναι ή χρηστικότητά του, άλλά ή έσωτερική του «λογική»πού έπιβάλλεται ώς άναπότρεπτη διαπλοκή άναγκαιοτήτων.

Πριν άπό κάθε τι άλλο, τό «σύστημα» καθιερώνει τούςκανόνες μιάς οικονομικά «σωστής» συμπεριφοράς, πού γίνονται ορος καί προϋπόθεση έπιβίωσης τής άτομικής έπιχείρησης,άλλά καί τής έθνικής οικονομίας. Κάθε άπειθαρχία ή παραβία

ση αύτών τών κανόνων τιμωρείται μέ τήν έσχάτη τών οίκονο-




μικών ποινών, πού είναι ή χρεωκοπία. Επομένως, ή οικονομικά «σωστή» συμπεριφορά πού έπιβάλλει τό «σύστημα» είναι

καί ύποχρεωτική, άπαιτεΐ ολοκληρωτική πειθαρχία στούς κανόνες της.

' Η οικονομικά «σωστή» συμπεριφορά ύπακούει στήν καταρ-χήν άναγκαιότητα τής «άνάπτυξης», τής συνεχούς αύξήσεωςτού εισοδήματος, εθνικού καί άτομικοΰ. Ή νομισματική καίδημοσιονομική πολιτική άναλαμβάνει νά πειθαρχήσει σέ αύτή

τήν άναγκαιότητα τή σύνολη κοινωνική λειτουργία. Συναλλαγματικές άναπροσαρμογές, άνατιμήσεις καί ύποτιμήσεις νομισμάτων, αύξομειώσεις έπιτοκίων, πιστωτική πολιτική, ρυθμίσεις νομισματικής κυκλοφορίας, σχηματισμός καί αύξομειώσειςρυθμιστικών άποθεμάτων κάποιων βασικών προϊόντων, άπο-

θεματοποίηση καί καταστροφές προϊόντων μέ στόχο τή συγκράτηση τών τιμών τους, είναι μερικοί άπό τούς τρόπους πειθάρχησης τής οικονομίας στή «σωστή» συμπεριφορά πού έπι-βάλλει τό «σύστημα».

Άλλα αύτοί οί τρόποι έγκλωβίζουν στούς μηχανισμούς τουςτή σύνολη κοινωνική λειτουργία, καθορίζουν σέ σημαντικό πο

σοστό τόν προσωπικό βίο τών άνθρώπων. Δέν ύπάρχουν περιθώρια προσωπικής άπειθαρχίας ή διαφυγής, τουλάχιστον στιςπεριπτώσεις κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας. Ό γεωργός, λ.χ., πού θά άρνηθεϊ νά προσφέρει τούς καρπούς τής παραγωγής του γιά νά ταφούν στή γή προκειμένου νά συγκρατηθεϊή τιμή τους, θά δει τό προϊόν τού μόχθου του νά μένει άδιάθε-

το, ένώ ταυτόχρονα θά στερηθεί τήν κρατική άποζημίωση πούτού έξασφαλίζει ενα στοιχειώδη βιοπορισμό. Γιά τήν κοινήλογική, οί τεράστιες ποσότητες λαχταριστών καρπών πού θάβονται στή γή είναι μιά εικόνα παραλογισμού, όμως αύτός όπαραλογισμός είναι άπόλυτα συνεπής μέ τήν τελεολογία τοΰ

«συστήματος».



Ό αύταρχισμός τοΰ «συστήματος» 115

'Η άπογοήτευση καί ήττοπάθεια του παραγωγού άπό τήνάδυναμία του νά άντισταθει στις έπιταγές του «συστήματος»,

είναι κοινωνικό κόστος πού δέν ύπολογίζεται. Τό ιδιο καί ήάπογοήτευση καί ψυχική άποδιοργάνωση τών άνέργων πού συντηρούνται μέ κρατικά έπιδόματα, γνωρίζοντας δτι ή άνεργίατους εϊναι μέσα στούς κανόνες σχεδιασμοΰ πού έπιβάλλει τό«σύστημα» γιά τή χαλιναγώγηση τοΰ πληθωρισμού. Έξ άλλου,στήν άναπτυξιακή λογική τοΰ «συστήματος» ή δλη σχέση κεφα

λαίου καί έργασίας άκολουθεϊ μιά μονότροπη έξέλιξη: Μέ τιςσυνεχείς βελτιώσεις τοΰ τεχνολογικού έξοπλισμοΰ, ή σημασίατοΰ παράγοντα έργασία μειώνεται σταθερά, σέ δφελος τοΰ κεφαλαίου τοΰ έπενδυμένου σέ μηχανές. ’Αντίστοιχα μειώνεται καίή σημασία τής αύξημένης άνεργίας, άφοΰ δέν παρακωλύει —

άντίθετα, διευκολύνει συχνά τήν άναπτυξιακή διαδικασία. Στονάνεργο παρέχεται κάποια στοιχειώδης καταναλωτική δυνατότητα, δίχως νά ύπολογίζεται δτι ό ολοκληρωτισμός τοΰ «συστήματος» τοΰ στερεί πρωταρχικές άνθρώπινες ικανοποιήσεις: τήνπροσωπική δημιουργικότητα, τήν κοινωνική ένταξη καί άνα-γνώριση, τή δυνατότητα προοπτικών έξέλιξης.

’Αλλά ύποτελεΐς στό «σύστημα» δέν εϊναι μόνο ορισμένεςκοινωνικές τάξεις — οί γεωργοί ή οί άνεργοι. Έ ιδια άδυναμία προσωπικής αύτοάμυνας έπιβάλλεται καί στό σύνολο τώνκαταναλωτών. Μέσα στούς δρους τής «σωστής» έπιχειρησια-κής συμπεριφοράς περιλαμβάνονται, δλο καί πιο αύτονόητα, οίπαραπλανητικές διαφημίσεις, οί παραβιάσεις προδιαγραφών καίύγειονομικών κανόνων, οί ψεύτικες έτικέτες γνησιότητας, τάκαταστροφικά γιά τό περιβάλλον λιπάσματα, οί νοθείες, οίάποκρύψεις, τεχνητές έλλείψεις καί παραποιήσεις προϊόντων,ο( αύθαίρετες ύπερτιμολογήσεις. ’Ηθική τοΰ «συστήματος»ίϊναι μόνο ή δική του έσωτερική λογική, στήν οποία περιλαμ

βάνονται, δλο καί πιο αύτονόητα, οί νομότυπες παρακάμψεις




τών νόμων, ή φοροδιαφυγή, ή δασμοφυγή, οΐ ύπερχρεώσεις, οίδωροδοκίες.

Δέν ύπάρχουν νομοθεσίες πού μπορούν νά δαμάσουν τήλογική τού «συστήματος», δπως δέν ύπάρχουν καί πολιτικοί ήδιοικητικοί θεσμοί μέ τέτοια ισχύ. Ή ιστορική έμπειρία τώντελευταίων δεκαετιών προσφέρει πλήθος παραδειγμάτων, δπουσέ σύγκρουση τής δυναμικής τού «συστήματος» μέ οργανωμένεςάπαιτήσεις πολιτικής δημοκρατίας, νικητής βγαίνει πάντοτετό «σύστημα». Μέσα στή διαπλοκή τών άναγκαιοτήτων πούαύτό έπιβάλλει, έμπεριέχεται καί ό διαρκώς αύξανόμενος συγκεντρωτικός γραφειοκρατικός έλεγχος κάθε πτυχής τού κοινωνικού βίου, ετσι ώστε ή λογική τών άντιδράσεων στο «σύστημα» νά είναι πάντοτε παγιδευμένη στις προδιαγραφές τοΰ ί

διου τοΰ «συστήματος». Έ ξ άλλου, ό έλεγχος τών πολιτικών θεσμών καί τών διοι

κητικών μηχανισμών άπλοποιεΐται στο έπίπεδο τής οικονομικής έξάρτησης. Όταν τό ένεργητικό κάποιων μεγάλων έται-ρειών ύπερβαίνει τό άκαθάριστο έθνικό εισόδημα τών περισσότερων κρατών, ό έλεγχος τής οικονομίας άλλά καί τών κυβερ

νήσεων αύτών τών κρατών είναι μόνο θέμα έπιχειρησιακοΰσχεδιασμοΰ. Καί άν, παρ’ δλα αύτά, ύπάρξουν κυβερνήσειςπού θά θελήσουν νά άντιδράσουν σέ αύτή τή σχεδιασμένη ύπο-τέλεια, τό «σύστημα» θά κερδίσει στή δική του άποτελεσματι-κή λογική, ή ώμά θά έξαγοράσει κάποιους έθελοντές πραξικοπηματίες ή δικτάτορες πού θά άντικαταστήσουν τις έκλεγμέ-νες κυβερνήσεις. Τά παραδείγματα άφθονοΰν καί ή βιβλιογραφία άνάλυσης τέτοιων πραγματικών καί οχι φαντασιωδών παραδειγμάτων εϊναι πλήθουσα σήμερα9.

9. Πρβλ. Theodore Η. M o r a n , Multinational Corporations and the Politics of Depen-

dency, Princeton N . J . (Princeton Univ. Press) 1974. — Pacquet G i l l e s (ed.), The



7ο άτελέσφορο τής έπανάστασης 117

*0 ολοκληρωτισμός τοΰ «συστήματος» άναπτυξιακής λειτουργίας τής οικονομίας είναι τό πρώτο μέσα στήν άνθρώπινη ' Ιστο

ρία φαινόμενο ένός παγκόσμιου, άπρόσωπου καί άδιόρατου καθεστώτος άμεσης ή εμμεσης καταδυνάστευσης τής κοινωνικήςδυναμικής καί τών έλευθεριών τοΰ άνθρώπου. Γέννημα ένόςπολιτισμοΰ — συγκεκριμένου τρόπου τοΰ βίου— πού νοηματο-δοτεϊ τή ζωή σάν διαρκή άνταγωνιστική πάλη γιά τήν άτομικήέπιβίωση, μέ άπόλυτη πίστη στήν άπεριόριστη ύλική πρόοδο.

δ. Τό άτελέσφορο τής έπανάστασης

Τό ένδεχόμενο τής λαϊκής έξέγερσης, ή προοπτική τής έπανάστασης, λειτουργούσε κάποτε ώς έσχατη έλπίδα έξόδου άπόόξύτατα κοινωνικά άδιέξοδα. Ό αύταρχισμός τής έξουσίας, ήκατάφωρη παραβίαση τών άνθρώπινων δικαιωμάτων, ή έξου-θενωτική γιά τούς πολλούς οικονομική άνισότητα, ή καταστρα-τήγηση τής δικαιοσύνης, ή αύθαιρεσία κάποιας κυρίαρχης τάξης,ήταν συμπτώματα ίκανά νά προκαλέσουν τή γενικευμένη κοινωνική άντίδραση καί τελικά τήν ένοπλη έξέγερση.

Έστω κι άν ή ιστορική έμπειρία δέν γνώρισε σχεδόν καμιάπερίπτωση κοινωνικής έπανάστασης πού νά μήν κατέληξε σέ

καινούργια μορφή τυραννίας καί άνισότητας1, δμως ή πάντοτε

Multinational Firm and the Nation State, New York 1972. — D. L a m o n t , Foreign State Enterprises, New York 1979. — G. P e n i n o u , M. H o l t h u s , D. K e b s c h a l l , J.

A t t a l , Who’s Afraid of the Multinationals? A Survey of European Opinion, Hampshire,

Saxon House, 1978.

1 0 . Ήδη ό H e g e l ε ί χ ε μ ι λ ή σ ε ι γ ι ά έ ν α ν « κ ύ κ λ ο ά ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς » π ο ύ δ ι α γ ρ ά φ ε ι

κ ά θ ε έ π α ν α σ τ α τ ι κ ή έ ξ έ γ ε ρ σ η , ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς ά π ό τ ό ν σ τ ό χ ο τ ή ς ά π ό λ υ τ η ς έ λ ε υ θ ε ρ ί α ς




άπροκαθόριστη δυναμική τών λαϊκών έξεγέρσεων παρέμενε ώςάνοιχτή δυνατότητα καί άνθρώπινη έλπίδα. Αύτή τήν έλπίδα

καί δυνατότητα μοιάζει νά έξαλείφει σήμερα ή καθολική έπι-βολή τής άναπτυξιακής λογικής στή λειτουργία τής οικονομίας.

Καταρχήν πρέπει νά έπισημάνουμε σέ πρακτικό έπίπεδο έναπροφανές δεδομένο: Ό τι ή έξέλιξη τής τεχνολογίας έχει έξο-πλίσει κάθε μορφή έξουσίας σήμερα μέ έξαιρετικά άποτελε-σματικούς μηχανισμούς έλέγχου καί καταστολής τών λαϊκώνκινητοποιήσεων. Τόσο οί κρατικές ένοπλες δυνάμεις οσο καί ήάστυνομία διαθέτουν, πριν άπό ολα, τέτοια είδη οπλών στάόποια εϊναι άδύνατο νά άντιπαραταχθει καί ή πιό μαζική λαϊκήέξέγερση. Στις άρχές άκόμα του αιώνα, άν οί πολίτες κατόρ

θωναν νά βρουν ή νά άποσπάσουν τουφέκια, είχαν έξασφαλίσειτά ιδια όπλα καί τήν ιδια «δύναμη πυρός» μέ τον τακτικόστρατό, καί ή άναμέτρηση γινόταν έπί ισοις όροις. Σήμερα, ήπροηγμένη πολεμική τεχνολογία άποκλείει κάθε τέτοια δυνατότητα. Γ ι ’ αύτό καί οί έξεγέρσεις έναντίον τής έξουσίας έχουνμόνο τή μορφή του στρατιωτικού πραξικοπήματος, δηλαδή

τής άμεσης έπέμβασης τών στρατιωτικών στή διακυβέρνησητής χώρας, ή τής ένδοστρατιωτικής διένεξης, ή τού σφετερι-σμού στρατιωτικής δύναμης άπό κάποια πολιτική μερίδα.

Άλλά έκτός άπό τήν τεχνολογικά έξελιγμένη δύναμη τών

καί καταλήγοντας στήν άπερίφραστη άρνησή της: Phanomenologie des Geistes ΒΒ, VI,Β. Ή παρατήρησή του επαληθεύεται άπό σημαντικές άναλύσεις νεώτερων μελετητών του έπαναστατικοΰ φαινομένου: πρβλ. C. C. B r i n t o n , The Anatomy of Revolution,Rev. ed. N.Y. 1965, σελ. 24 — J. B u r c k h a r d t , Force and Freedom: Reflections

on History, N.Y. 1943, σελ. 286. — Karl P o p pe r , The Open Society and its Enemies,έλλην. μετφρ.: Ή άνοιχτή κοινωνία και οί έχθροί της, ’Αθήνα («Δωδώνη») 1982,

τόμος II, σελ. 204-207. — Abel PoiTRlNEAU, Les mythologies revolutionnaires,

l’utopie et la mort, Paris (P.U.F.) 1987.



Τό άτελέσφορο τής έπανάστασης 119

δπλων, ή κρατική έξουσία σήμερα διαθέτει και μηχανισμούςάστυνόμευσης τοΰ κοινωνικοΰ σώματος, ικανούς νά διαγνώσουν

ταχύτατα καί νά έξουδετερώσουν στή γένεσή του κάθε έλάχι-στο πυρήνα λαϊκής κινητοποίησης. Ή ηλεκτρονική τεχνολογία καί ή δλη άνάπτυξη τής «πληροφορικής», δταν χρησιμοποιείται άπό τήν κρατική έξουσία, άφήνει έλάχιστα ή καθόλουπεριθώρια ιδιωτικών καί άπρόσιτων σέ έλεγχο πτυχών τοΰ

άτομικοΰ βίου τών πολιτών. Ακόμα καί σέ καθεστώτα καθιερωμένα ώς «δημοκρατικά», οί κρατικές «ύπηρεσίες πληροφοριών» άσκοΰν τόν ρόλο μιας ύπερ-αστυνομίας, πού έλέγχει ήμπορεί νά έλέγξε^ ολοκληρωτικά κάθε άτομική καί ομαδικήπαρέκκλιση άπό τήν «ορθή» γιά τό καθεστώς πολιτική συμπεριφορά.

Αύτά ολα είναι γνωστά καί κοινότοπα σήμερα, δμως τό κυριό-τερο πού έδώ μάς ένδιαφέρει δέν είναι τά τεχνικά καί οργανωτικά δεδομένα πού άποκλείουν τή λαϊκή έξέγερση καί τήν προοπτική τής έπανάστασης. Είναι ή έξάλειψη τών κινήτρων, ήάμβλυνση τής λογικής τών αιτίων καί τών έλπίδων μιας λαϊ

κής έξέγερσης — άμβλυνση καί έξάλειψη πού φαίνεται νά συνοδεύει ύποχρεωτικά τήν άναπτυξιακή λογική λειτουργίας τήςοικονομίας.

Θά μπορούσαμε νά συνοψίσουμε σέ δύο τά βασικότερα κίνητρα έπαναστατικών έξεγέρσεων πού γνώρισε τουλάχιστον ή

νεώτερη καί σύγχρονη έποχή: Τό πρώτο κίνητρο ήταν οί ιδέεςτοΰ άστικοΰ φιλελευθερισμού, καί τό δεύτερο ή οικονομικήέξαθλίωση μεγάλων μαζών πληθυσμοΰ.

Στήν πρώτη περίπτωση είχαμε τήν άρνηση τών καλλιεργημένων άστών νά άνεχθοΰν αυταρχικά πολιτικά καθεστώτα,τήν καταπάτηση τών άνθρώπινων δικαιωμάτων, τήν παραβία

ση τών άρχών μιας στοιχειώδους δικαιοσύνης. Οί γαλλικές




έπαναστάσεις τοΰ 1789, τοΰ 1830 και τοΰ 1848, ή προγενέστερη άγγλική τοΰ 1688, σέ κάποιο ποσοστό ή άμερικανική

τοΰ 1776, ή ή γερμανική άπόπειρα τοΰ 1848, θά μποροΰσαν νάθεωρηθοΰν δείγματα τέτοιων έξεγέρσεων πού βασίστηκαν σέμακρά καί έντονη ιδεολογική προετοιμασία. Οί ιδέες τοΰ άστι-κοΰ φιλελευθερισμού — ή άρχή τών «δικαιωμάτων τοΰ άτό-μου», οί άπαιτήσεις τοΰ «φυσικοΰ δικαίου», ή πίστη στό «σύνταγμα» ώς κοινωνικό συμβόλαιο — άποτέλεσαν άναμφίβολακίνητρα αύτών τών έπαναστάσεων.

Στή δεύτερη περίπτωση, έχουμε καί πάλι έναν πυρήνα ίδε-ολόγων πού άναλαμβάνει τον κεντρικό έπαναστατικό σχεδίασμά, δμως ή έπανάσταση πραγματοποιείται χάρη στις συγκυρίες πού συντονίζουν τον κεντρικό σχεδιασμό μέ τήν έξέ

γερση τών έξαθλιωμένων άπό τήν άνέχεια μαζών. Έ ρωσικήέπανάσταση τοΰ Φεβρουάριου 1917, ή έπανάσταση στήν Κίναμέ τον Μάο Τσέ-Τούνγκ καί στήν Κούβα μέ τον Φιντέλ Κάστρο, εϊναι παραδείγματα τέτοιου συνδυασμού ορθολογικής σύλληψης καί λαϊκής έξέγερσης πού τελεσφόρησε.

Τά ιδεώδη τοΰ άστικοΰ φιλελευθερισμού δέν έχουν έκλείψειμέσα στις σύγχρονες καταναλωτικές κοινωνίες. Άλλά εϊναιδύσκολο νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι μποροΰν πιά νά άποτελέσουνκίνητρα έπαναστατικών έξεγέρσεων. Ό καθολικός έξορθολο-

γισμός τοΰ βίου, ή άπόλυτη προτεραιότητα τής άποτελεσμα-τικής οργάνωσης, ή πίστη στις δυνατότητες τοΰ προγραμματισμού, έχουν διαμορφώσει μιά κοινή συνείδηση πού μεταθέτειαύτονόητα τις κοινωνικές διεκδικήσεις στήν πρακτική τής τεχνολογικής μεθόδευσης έγκαταλείποντας τον ιδεαλισμό τής έπανά-στασης. Δέν εϊναι ή έφαρμογή ιδεολογικών άρχών, άλλά ή

έφαρμογή ορθολογικότερων προγραμμάτων πού μπορεί νά προω




θήσει άποτελεσματικά τά κοινωνικά αιτήματα. Ή άναγκαστι-κή υποταγή στή λογική μέ τήν οποία λειτουργεί ή οικονομία,

δηλαδή τό σύνολο τών πρακτικών εκφάνσεων του βίου, έπι-βάλλει ένα μηχανιστικό «κοινωνικό κοσμοείδωλο» ώς συλλογικό ύποσυνείδητο. Καί σέ μιά τέτοια άντίληψη, ό κοινωνικόςμηχανισμός έναρμόνισης τών συμφερόντων δέν επιδέχεται έπα-ναστατικές άνατροπές χωρίς νά κινδυνεύσουν τά ίδια τά έναρ-μονιζόμενα άπό τόν μηχανισμό συμφέροντα. Μόνο «ρυθμίσεις»,«βελτιώσεις», «άποδοτικότεροι σχεδιασμοί» είναι δυνατοί καίεύκταΐοι. Μόνο παρεμβάσεις ταλαντούχων τεχνοκρατών καίοχι ίδεολόγων έπαναστατών.

Τά ιδεώδη του άστικοΰ φιλελευθερισμού μοιάζει νά έ'χουνολοκληρωτικά άφομοιωθεϊ στον ορθολογισμό τής έναρμόνισης

τών συμφερόντων. Καί ή ορθολογική έναρμόνιση τών συμφερόντων προϋποθέτει μιά μηχανιστική κοινωνική εύταξία, πούάν διαταραχθεϊ εστω καί άπό τό ιδανικότερο έπαναστατικόόραμα, άπειλεΐται ό κοινά άποδεκτός καί άπολυτοποιημένοςστόχος τής καταναλωτικής εύζωίας. Έ ξ άλλου, ή ίδια ή έννοιατού «ιδανικού» στις σύγχρονες κοινωνίες μοιάζει κι αύτή καθο

ρισμένη άπό τήν κατάφαση τού ύλικού καί αισθητού, τή λογικήτής άτομικής ευμάρειας. Έ ύποταγή στήν «ορθή» συμπεριφορά πού έπιβάλλει ή άναπτυξιακή διαδικασία, έθίζει τούς άνθρώπους στήν έκτίμηση τών άγαθών τής ζωής μέ μέτρο τις καταναλωτικές μόνο άξίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ή προτεραιότητα πού έχει δοθεϊ στο αίτημα τής ειρήνης εις βάρος τοΰλησμονημένου αιτήματος τής έλευθερίας: Είναι συχνά φανερό6τι οί άνθρωποι σήμερα στρατεύονται στά είρηνιστικά κινήματα καί διεκδικοΰν τήν ειρήνη σάν προϋποθετική έξασφάλισηκαί θεμελιώδες «κομφόρ» — δρο άπαραίτητο γιά τήν κοινωνική «πρόοδο», δηλαδή τή συνεχή αύξηση τού κατά κεφαλήν

εισοδήματος. Σέ σημείο πού διερωτάται κανείς, ποιά θά ήταν




ή κοινωνική έπιλογή στό ένδεχόμενο δίλημμα: ειρήνη βασισμένη στήν ύποτέλεια, ή έλευθερία μέ τίμημα άγώνων καί θυσιών.

Άλλά καί ή οικονομική έξαθλίωση μεγάλων μαζών πληθυσμού μάλλον δέν μπορεί πιά νά ύπολογίζεται ώς κίνητρο έπα-ναστατικής εξέγερσης. Γιά τον άπλούστατο λόγο οτι τέτοιεςμάζες έχουν πάψει πιά νά ύπάρχουν στις χώρες δπου θά μπορούσαν νά άναπτυχθοΰν έπαναστατικοί σχεδιασμοί καί λαϊκέςσυσπειρώσεις. Ή οικονομική έξαθλίωση συντηρείται σέ χώρεςπού είναι ύπανάπτυκτες καί ώς προς τις προϋποθέσεις έπανα-στατικής οργάνωσης καί δράσης. Έ ξ άλλου, ένας περισσότερο ή λιγότερο ομοιογενής ταξικός φορέας έπαναστατικής δυναμικής δύσκολα πιά προσδιορίζεται στά πλαίσια τών σύγχρονωνκοινωνιών. Ή έργατική τουλάχιστον τάξη έχει πάψει νά ταυ

τίζεται αύτονόητα μέ τό έξαθλιωμένο προλεταριάτο, καί ήχειρωνακτική έργασία (τουλάχιστον στις περιπτώσεις ειδικευμένων έργατών καί έλεύθερων έπαγγελματιών-τεχνητών) συχνάάμείβεται καλύτερα άπό τήν προσφορά μισθωτών έπιστημό-νων. Τό φαινόμενο τής λεγόμενης «παραοικονομίας» έπιτείνειάκόμα περισσότερο τήν άσάφεια τών εισοδηματικών ορίων γιά

τή διάκριση κοινωνικών τάξεων καί τον έντοπισμό τής πραγματικής άνέχειας: Τό χρήμα δέν βρίσκεται πιά ή δέν βρίσκεται

πάντοτε στά χέρια τής μεγαλοαστικής ή καί άστικής τάξηςπού είχε κάποτε σαφή κοινωνικά διακριτικά. Τό άφθονο χρήμακυκλοφορεί συχνά καί μεταξύ άνθρώπων δίχως σταθερή οικονομική «έπιφάνεια», δίχως σαφές καί μόνιμο έπάγγελμα καίδίχως άξιώσεις έμφανέστερης άνόδου σέ έπίπεδο κοινωνικήςάναγνώρισης. Καί ή οικονομική στέρηση ή καί έξαθλίωση πλήττει εύκολότερα κοινωνικές ομάδες πού δύσκολα έμφανίζουνπρος τά έξω τήν οδυνηρή τους άνέχεια (γιά λόγους κοινωνικήςψυχολογίας συνήθως καί άγωγής). Τό άνεργο, π.χ., «έπιστη-

μονικό προλεταριάτο», οί ύπάλληλοι τού δημόσιου τομέα πού




ύφίστανται πρώτοι πάντοτε τή φειδωλία τής δημοσιονομικήςπολιτικής, οί μικρέμποροι καί μικροεπιχειρηματίες πού κινούν

ται μέ πιστώσεις καί δάνεια, είναι μάλλον τά πρώτα θύματατών οικονομικών κρίσεων στις σύγχρονες κοινωνίες, άλλά καίοί πιο άνέτοιμοι νά προκαλέσουν έπαναστατική άνατροπή τοΰ«συστήματος».

Στή δεκαετία τοΰ 1960 έγινε άρκετός λόγος γιά καινούρ

γιους φορείς επαναστατικής δυναμικής: τούς φοιτητές, τούς«περιθωριακούς» καί κοινωνικά άνένταχτους, τούς παρίες, τούςάνεργους, τούς άσυμβίβαστους καλλιτέχνες, τούς σεξουαλικάκαταπιεσμένους1. Άλλά οι φοιτητικές έξεγέρσεις τής ίδιαςέποχής, πού κατόρθωσαν νά συνεγείρουν πολλά άπό αύτά τάένδεχόμενα έπαναστατικά στοιχεία, έδειξαν τελικά καί τόν ούτο-

πικό ή ρομαντικό μόνο καί θεωρητικό χαρακτήρα τέτοιων βλέψεων καί προβλέψεων: Φάνηκε καθαρά οτι έπαναστατική άνατροπή καί μετασχηματισμός τής κοινωνικής άρθρωσης καί λειτουργίας δέν μπορεί νά πραγματοποιηθεί δίχως τή συμμετοχήτών κυρίως παραγωγικών τάξεων πού στηρίζουν τήν οικονομία, άρα καί τό σύνολο «σύστημα». Πέρα άπό τή βία τών μηχανισμών καταστολής πού έμφάνισε άπροκάλυπτα τό «σύστημα»,εγινε έπιπλέον φανερό οτι μόνος ό παράγοντας τής ήλικίας ήτής περιστασιακής έκκρεμότητας είναι έπαναστατικό έναυσμαέξαιρετικά έφήμερο καί έλάχιστα άνθεκτικό στήν άφομοιωτικήδύναμη τοΰ καταναλωτικού έθισμοΰ. Άλλά καί τά καινούργια

11. Πρβλ. Η. M a r c u s e , Onedimensional Man, έλλην. μετφρ.: Ό μονοδιάστατος άνθρωπος, ’Αθήνα (Παπαζήσης) 1971. — Tor ΙΔΙΟΤ, An Essay on Liberation, Boston

(Beacon P r e s s ) 1969. — Raoul Vaneigem, Traite de savoir vivre a l ’usage des jeunes ginirations Paris, 1967. — Talcott P a r s o n s , Structure and Process in Modern Societies, New York 1960. — Daniel C o h n - B e n d i t , Nous l ’avons tant aime, la revolution, Paris

(Barrault) 1986.




ιδεώδη κοινωνικού φιλελευθερισμού (οί άπαιτήσεις γιά «ποιότητα ζωής», γιά «συμμετοχή» στον προγραμματισμό καί τούς

στόχους τής παραγωγής, γιά περιορισμό τής γραφειοκρατίαςκαί σεβασμό τών καθαρά κοινωνικών άναγκών του άτόμου)άποδείχτηκαν έπίσης κίνητρο ισχνό γιά μακρούς καί Ουσιαστικούς άγώνες, κυρίως έτσι όπως προβάλλονταν ώς άποσπασμα-τικά αιτήματα, δίχως θεμελιώδη πρόταση γιά μιά διαφορετικήνοηματοδότηση τής άτομικής ύπαρξης καί τών κοινωνικών της

έπιδιώξεων.

Θά μπορούσε νά χρησιμοποιήσει κανείς τήν παραδειγματικήεικόνα, δτι τό ένδεχόμενο τής έπαναστατικής έξέγερσης λειτουργούσε πάντοτε γιά τις άνθρώπινες κοινωνίες, σέ περιό

δους αύταρχισμοΰ καί καταπίεσης, δπως λειτουργεί γιά τονφυλακισμένο άνθρωπο τό έστω καί άμυδρότατο ένδεχόμενοτής άπόδρασης. Ά ν έξαλειφθεϊ κάθε παραμικρή έλπίδα διαφυγής άπό άσφυκτικές καταστάσεις, εϊναι οί ψυχικές άντιστάσειςτού άνθρώπου πού πρώτες καταρρέουν. Καί ή έξάλειψη τώνέλπίδων εϊναι ολοκληρωτική, οχι μόνο δταν οί μηχανισμοί έλέγ-

χου τελειοποιούνται στό έπακρο, άλλά κυρίως δταν δέν ύπάρ-χει «τόπος» καταφυγής μετά τήν άπόδραση, οπότε ή διαφυγήκαταντάει άσκοπη. Όποιοδήποτε κοινωνικό αίτημα σήμεραπού θά μπορούσε νά εϊναι κίνητρο έπαναστατικής έξέγερσης,μοιάζει a priori έξαρτημένο άπό τή λογική τών δυνατοτήτωντής «άνάπτυξης», άρα παγιδευμένο στό πλέγμα τών άδυσώ-

πητων κανόνων τοΰ παγκόσμιου πιά παιχνιδιού τής οικονομίας. Ή σύγχρονη κοινωνική νοο-τροπία, άλλά καί ή παγιωμένηπολιτική καί κοινωνική «μηχανική» άφομοιώνει αύτονόητα στήνπροοπτική τής «άνάπτυξης» κάθε συλλογική έπιδίωξη καί κοινωνικό αίτημα, ένώ ή προοπτική «άνάπτυξης» έξω άπό τούς

καθολικά έπιβεβλημένους δρους τής σύγχρονης οικονομίας μοιά



Τό Ατελέσφορο τής έπανάστασης 125

ζει καθαρή ούτοπία. Έ τσι, μιά έπανάσταση πού θά σκόπευεκαι στό ιδανικότερο όραμα, άλλά έξω άπό τις προδιαγραφές

τής άνάπτυξης, έπομένως μέ τον κίνδυνο τής μή άνάπτυξης,άρα τής «καθυστέρησης» ή καί τής στέρησης, δύσκολα θά μπορούσε νά βρει θιασώτες γιά τήν πραγματοποίησή της.

"Ισως τό έντυπωσιακότερο παράδειγμα άφομοίωσης τού έπα-ναστατικοΰ οράματος άπό τήν άναπτυξιακή λογική νά εϊναιστον 20ό αιώνα ή μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Γκορμπα-τσόφ στή Σοβιετική "Ενωση, ή γνωστή ώς «περεστρόικα». Ά σχετα άπό τήν έπιτυχή ή οχι έκβαση πού θά έχει, ή «περεστρόικα» θά παραμείνει μιά συγκλονιστική ένδειξη τής άδυνα-μίας νά έπιβιώσει — ή έστω νά λειτουργήσει μέ παραγωγικήκαί κοινωνική άποδοτικότητα — άκόμα καί ή άρτιότερα οργα

νωμένη άντίσταση στις καπιταλιστικές προδιαγραφές τής «άνάπτυξης». Ένα έπαναστατικό δραμα πού έμοιαζε δτι θά άλλά-ξει κυριολεκτικά τήν πορεία τού κόσμου, πού στοίχισε τή ζωήή τό μαρτύριο δεκάδων έκατομμυρίων άνθρώπων καί συνήγει-ρε άλλες έκατοντάδες έκατομμυρίων οπαδών σέ κάθε γωνιάτής γής, τό έπαναστατικό αύτό δραμα ήρθε μέ τήν «περεστρόι

κα» νά δηλώσει άπερίφραστα τήν ύποταγή του στή λογική τουάντιπάλου, τή λογική τοΰ άτομικιστικοΰ «φιλελευθερισμού»τής άνάπτυξης.

Γ ιατί άν ή Σοβιετική "Ενωση ήθελε νά παραμείνει «ύπερ-δύναμη», ήταν ύποχρεωμένη νά έξασφαλίσει τήν άδιάκοπη τεχνολογική, έπομένως καί οικονομική της άνάπτυξη. Καί ή άδιάκοπη άνάπτυξη προϋποθέτει συνεχή αύξηση τής παραγωγικότητας, άρα καί συνεχώς άνανεούμενα κίνητρα παραγωγικότητας. Άλλά τό σοβιετικό πείραμα έβδομήντα χρόνων «κεντρικά διευθυνόμενης» οικονομίας (κεντρικού σχεδιασμοΰ καί έλέγ-χου τής παραγωγής) έδειξε δτι τό ιδεώδες τής «κολεκτίβας»

καί ή μηχανική τοΰ κρατικισμοΰ δέν άρκοΰν γιά νά άφυπνίσουν




τήν παραγωγική δραστηριότητα — τό πείραμα έπιβεβαίωσεδτι ή λογική τής «άνάπτυξης» εϊναι λογική άτομικιστικών καί

μόνο κινήτρων. Έ κολεκτίβα καί ό κρατικισμός τρέφουν τήνοκνηρία του άτόμου, τήν άδιαφορία του γιά τό μαζικό καί άπρό-σωπο έπίτευγμα. Σκληρύνουν τήν άνευθυνότητα καί τή ραστώνητής γραφειοκρατίας. Εκτρέπουν τήν προσωπική δημιουργικότητα σέ εύρηματικότητα ιδιοποίησης του συλλογικοΰ μόχθου,δηλαδή σέ σκάνδαλα καταχρήσεων, έξαγορας συνειδήσεων, άλυ-σιδωτής διαφθοράς.

Άλλά ούτε καί τό πέρασμα άπό τήν κολεκτιβιστική στήνάτομικιστική λογική καί οργάνωση τής παραγωγής εϊναι οπωσδήποτε έξοδος άπό τό άδιέξοδο. Γιατί κάθε συμβιβασμός μέτόν άτομικισμό, κάθε παραχώρηση στά κίνητρα τοΰ άτομικοΰ

κέρδους, στις άτομικές έλευθερίες καί στις δημοκρατικές διαδικασίες, κάθε άβαρία στις ολοκληρωτικές προδιαγραφές τούκρατικισμου, εχει γνωστές καί δοκιμασμένες συνέπειες: Πολλαπλασιάζει συνεχώς καί μέ γεωμετρική πρόοδο τις άπαιτή-σεις του καταναλωτισμού. Θεριεύει τις διεκδικήσεις τής έγω-κεντρικής καί άκοινώνητης εύζωίας, τή θωράκιση τοΰ άτομι-

κοΰ συμφέροντος καί τής άτομικής οκνηρίας μέσα άπό τή συνδικαλιστική διεκδίκηση. Αύτονομεΐ άναπότρεπτα τις άπαιτήσειςάναπαραγωγής τοΰ ίδιωτικοΰ κεφαλαίου, ύποτάσσει κάθε πτυχή τοΰ βίου στις άναγκαιότητες πού έπιβάλλει ή «άγορά».Διευρύνει καί οξύνει τήν κοινωνική άνισότητα.

Άπό τή μιά, λοιπόν, ή κοινωνική άνισότητα τής «έλευθερί-ας» τών άτομικών θωρακίσεων. Κι άπό τήν άλλη, ή έξισωτικήάνελευθερία τής ύποταγμένης, άλλά μή-παραγωγικής μάζας.'Η άδιέξοδη πόλωση δέν άφήνει περιθώρια ούτε καί έπανα-στατικής πιά διαφυγής. Αντανακλά ώστόσο κάποιες άφετηρι-ακές καί θεμελιώδεις έπιλογές πού συγκροτούν τή λογική τόσο

τής κολεκτίβας δσο καί τοΰ άτομικισμοΰ. Έπιλογές έρμηνεί-



ας καί νοηματοδότησης τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης, τοΰ άντικείμενου κόσμου καί τής χρήσης τοΰκόσμου. Έπιλογές πού διαφοροποιούν καί διαμορφώνουν δ,τιονομάζουμε σήμερα «δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό».




8 .

ΓΕ ΝΕ ΑΛ Ο ΓΙΑ Τ Ο Ϊ Α Δ ΙΕ Ξ Ο Δ Ο ΙΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ

α. Πολιτική Οικονομία ή ό πολιτισμός τοϋ Διαφωτι-σμόν

' Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός (Aufklarung) εϊναι, σίγουρα, κάτιπερισσότερο άπό ιδεολογικό ρεΰμα ή θεωρητικό σύστημα, κάτιπερισσότερο άπό φιλοσοφική τάση ή «σχολή». Εϊναι έποχή,εϊναι οί «Νέοι Χρόνοι» τής ευρωπαϊκής ιστορίας. Χρόνοι «φωτισμού» τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου, ύστερα άπό τον «σκοταδι

σμό» τών μέσων αιώνων, τήν ολοκληρωτική έπιβολή τής θρησκευτικής αύθεντίας ώς κυρίαρχης ιδεολογίας. Εϊναι πολιτισμός,δηλαδή καθολικός τρόπος τοϋ βίου.

Αύτό πού έμπεδώνεται ώς καθολικός τρόπος βίου, εϊναικαταρχήν μιά θεμελιώδης στάση ή έπιλογή, μιά άφετηριακή

νοηματοδότηση τής άνθρώπινης ύπαρξης κα'ι τής άνθρώπινηςπράξης, τοΰ άντικείμενου κόσμου καί τής χρήσης τοΰ κόσμου.Καί στήν περίπτωση τοΰ Διαφωτισμοΰ ή καινούργια άνθρώπινη στάση καί πράξη λέμε οτι βρίσκει τήν άμεσότερη έκφρασήτης στήν Πολιτική Οικονομία. Πρέπει νά αιτιολογήσουμε αύτήτή θέση — νά δείξουμε γιατί ή Πολιτική Οικονομία, όπως τήν

ξέρουμε σήμερα, εϊναι συνεπέστατο γέννημα τών Νέων Χρόνων, δηλαδή τών νοηματοδοτήσεων πού έγκαινίασε ό Διαφωτισμός.

Γιά νά εϊναι ρεαλιστικός (καί οχι άφηρημένος) ό μίτος μιάςτέτοιας άναδρομής, πρέπει ίσως νά έκτιμήσουμε τον Διαφω



130 Γενεαλογία τοΰ άδιεξόδον

τισμό ώς προσωπικό καταρχήν τόλμημα ή κατόρθωμα — νάμήν περιοριστούμε στήν a posteriori μέτρηση τών μεγεθών τοΰ

φαινομένου. Προτού νά είναι έποχή καί πολιτισμός, ό Διαφωτισμός είναι κάποιες σκόρπιες καί μοναχικές άνθρώπινες παρουσίες. Κάποιοι έλάχιστοι, πού μέ μόνο τό οπλο τής γραφίδαςκαί τοΰ πνεύματός τους κατόρθωσαν νά άντιτάξουν στήν κυρίαρχη ιδεολογία καί στούς πανίσχυρους τότε έξουσιαστικούςτης θεσμούς μιά καινούργια έρμηνεία καί άντίληψη τής ζωήςκαί τής πραγματικότητας.

'Η Εύρώπη έ'βγαινε μόλις μέσα άπό τήν τραγωδία καί τήφρίκη τών θρησκευτικών πολέμων. Ή «μεταρρύθμιση» ή «διαμαρτύρηση» (protestantismus), έστω κι άν έκτιμηθεϊ ώς άπο-φασιστικό βήμα «ένηλικίωσης» τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου καί

πρόδρομος τοΰ Διαφωτισμού, ειχε μάλλον έπιτείνει τήν άγ-χώδη δέσμευση στή μεταφυσική αύθεντία. Σίγουρα, κατέλυετόν θεσμικό φορέα αύτής τής αύθεντίας έλευθερώνοντας τήνάτομική εύθύνη καί κριτική πρόσβαση στή θρησκευτική πίστη."Ομως δέν έ'παυε νά έξαρτά ολοκληρωτικά τό «ένθάδε» άπότό «έπέκεινα» μέ μιά έξάρτηση-ύποχρέωση πιστότητας σέ

λογικές καί κανονιστικές προδιαγραφές. Άπό τήν άλλη μεριά,ή ρωμαϊκή έκκλησία παρέμενε τό ιστορικά πρώτο καί κορυφαίο έγχείρημα ολοκληρωτικής οργάνωσης τής έξουσίας —ολοκληρωτικής, μέ τήν έννοια πού προσέλαβε ή λέξη ολοκληρωτισμός στον 20ο πιά αιώνα. Μιά θρησκευτική αύτοκρατορία

πληθωρική σέ κραυγαλέα έπίδειξη κοσμικής ισχύος, ύλικοΰ πλούτου καί μέσων ψυχολογικής έπιβολής, μέ έκπληκτικούς μηχανισμούς άστυνόμευσης τών ιδεών καί έδραίωσης τής δικής τηςθρησκευτικής ιδεολογίας. Άρκεΐ νά θυμηθεί κανείς μηχανισμούςδπως ή Congregatio Fidei, ή Propaganda Fidei, ή Inquisitio, όIndex Librorum Prohibitorum, ή τή δικτύωση έλέγχου τοΰ με

γαλύτερου μέρους τών εύρωπαϊκών πανεπιστημίων καί σχο



Ό πολιτισμός τοΰ Διαφωτισμού 131

λείων, άλλά καί τής κοινωνικής πρόνοιας μέσω τών μοναχικών«ταγμάτων», γιά νά συλλάβει τήν έκταση καί τήν ισχύ τής

συγκεντρωτικής έξουσίας πού άσκουσε ή ρωμαϊκή έκκλησίαπάνω στούς λαούς τής Εύρώπης — έστω κι άν οί τυπικέςπολιτικές της δικαιοδοσίες εϊχαν σημαντικά περιοριστεί μετάτούς «μέσους αιώνες».

’Απέναντι στις πανίσχυρες αυτές έξουσιαστικές δομές άντι-παρατάσσονται οί μεμονωμένες παρουσίες καί προσπάθειες τώνΔιαφωτιστών, άπό τον 16ο ώς καί τον 18ο αιώνα. Νά θυμηθούμε τά πιό γνωστά ονόματα: Ό Bacon, ό Hobbes, ό Locke, όHume, ό Henry More, ό Berkeley, ό Shaftesbury, στήν ’Αγγλία.*0 Bayle, ό Voltaire, ό Rousseau, ό Montesquieu, ό Diderot, όMaupertuis, ό Buffon, ό d’Alembert, ό Condillac, ό La Mettrie,

ό Meslier, ό Bonnet, ό Turgot, ό Du Bos, ό Malebranche, στήΓαλλία. Ό Wolff, ό Leibniz, ό Thomasius, ό Pufendorf, όHolbach, ό Lessing, στή Γερμανία.

Δέν έχουν πάντοτε οί Διαφωτιστές κοινές άπόψεις, ίδιεςάφετηρίες καί θέσεις. Συγκλίνουν δμως σέ στόχους κοινούς:Στις δογματικές καί νοησιαρχικές έρμηνεϊες τής πραγματικό

τητας νά άντιθέσουν τον έμπειρισμό καί τήν άμεση άποδεικτι-κότητα τής πειραματικής έπιστήμης. Στήν αύταρχική άντίληψητής έξουσίας νά άντιπαραθέσουν τά δικαιώματα τού άτόμου,δπως άντλοΰνται οχι άπό ύπερβατικές αύθεντίες, άλλά άπό τό«φυσικό» δίκαιο. Στήν άποπνευματωμένη «μεταφυσική» έκδο

χή τοΰ όντως ύπαρκτοΰ, νά άντιτάξουν τήν κατάφαση τής αισθητής έμπειρίας τοΰ ύλικοΰ καί συγκεκριμένου. Στό βασανιστικόάγχος τής άμαρτίας-παράβασης καί ήθικής ένοχής, νά άντι-προτείνουν τις κανονιστικές άρχές τής άνθρώπινης λογικής,τήν καταξίωση τής ομορφιάς, τήν εύεξία τών αισθήσεων καίτοΰ σώματος. Στή θέση τής σχηματικής άπολυτοποίησης ιστο

ρικών φαινομένων ή παραδόσεων, νά βάλουν τον συγκριτικό



132 Γενεαλογία τοΰ άδιεξόδου

σχετικισμό καί τόν έρευνητικό σκεπτικισμό. Νά ύποκαταστή-σουν τήν άσκητική άπαξίωση τοΰ έπίγειου βίου μέ τήν κατά

φαση τής βιολογικής ζωής καί τής ορμής γιά αυτοσυντήρηση,τήν καταξίωση τοΰ έγκόσμιου ώφελιμισμοΰ.

'Ο Kant συνόψισε τούς στόχους τοΰ Διαφωτισμού σέ μιά καίμόνη θέση πολεμικής διεκδίκησης: Νά άπαλλαγεΐ ό άνθρωπος

άπό κάθε κηδεμονία1— άπό τήν κηδεμονία όποιασδήποτε θεσμικής ή θεωρητικής αύθεντίας, νοησιαρχικοΰ συστήματος, ύπερ-βατικής-μεταφυσικής νομοθεσίας. Νά άποκτήσει τό άνθρώπινο άτομο τή δυνατότητα τοΰ αύτοκαθορισμοΰ του, «νά πάρειστά χέρια του» τήν ίδια του τή ζωή, νά οργανώσει μέ τις δικέςτου ικανότητες τήν άποτελεσματική κάλυψη τών άναγκών καίέπιθυμιών του.

Άλλά καί στά πλαίσια τής σύγχρονης βιβλιογραφίας, στήμάλλον πληρέστερη ώς τώρα συνθετική διαπραγμάτευση τοΰφαινομένου τού Διαφωτισμού πού έκπροσωπεϊ ή μελέτη τοΰΠαναγιώτη Κονδύλη Ό ευρωπαϊκός Διαφωτισμός2, ό πολεμι

κός χαρακτήρας έμφανίζεται ώς ειδοποιό στοιχείο καί ένοποι-ητικός άξονας τοΰ πολύπτυχου φαινομένου.

'Ο πολεμικός χαρακτήρας τοΰ Διαφωτισμού έντοπίζεταιστήν άντίθεσή του προς τή θρησκευτική παράδοση τής Δύσης.Πριν άπό κάθε τι άλλο, ό Διαφωτισμός είναι μιά μαχητικήάντιθρησκευτική στράτευση, οχι πάντοτε άθεϊστική, άλλά όπωσ-

1. Beantwortung der Frage: Was ist Aufklarung? Werkausgabe, Suhrkamp-Verl.

τόμος XI, σελ. 53.

2. P. Kondyl is , Die Aufklarung im Rahmen des neuzeitlichen Rationalismus, Stuttgart

(Klett-Cotta-Verl.) 1981, ΕΓ έκδοση (τσέπης) Munchen (dtv) 1986, έλλην. μτφρ.

'Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμοι 1- II, Αθήνα ( Έκδ. «Θεμέλιο») 1987.




δήποτε άντικληρικαλιστική — άντίθεση στον χριστιανισμό, έτσιόπως τον γνώρισαν οί Διαφωτιστές στις δυτικοευρωπαϊκές

θεσμικές έκδοχές του, ώς ρωμαιοκαθολικισμό καί προτεσταντισμό. Έστω κι άν ή άντίθεση κλιμακώνεται σέ μιά ποικιλίαπαραλλαγών, σέ διαφοροποιημένες καί συχνά άντιτιθέμενες άπό-ψεις, όμως τό κεντρικό γνώρισμα τοΰ Διαφωτισμού, ώς συνολικού ίστορικο-κοινωνικού φαινομένου, είναι ή πολεμική άντίθεση στήν κυρίαρχη θρησκευτικότητα τής έποχής.

Θά μπορούσαμε νά έπισημάνουμε έπιγραμματικά τις πιόχαρακτηριστικές έκφάνσεις τής πολεμικής αύτής άντίθεσης —κυρίως όπως τις συναντούμε στις πρώτες θεωρητικές προϋποθέσεις συγκρότησης τής Πολιτικής Οικονομίας.

Πριν άπό όλα, ή κατάφαση τής ύ'λης καί τών αισθητών. Έ χειπολεμικό χαρακτήρα αύτή ή κατάφαση, γιατί βασίζεται καίπροϋποθέτει τήν άπόρριψη τόσο τής όντολογικής όσο καί τήςκανονιστικής προτεραιότητας τοΰ πνευματικού καί νοητοΰ, τήνάρνηση κάθε ρυθμιστικής αύθεντίας μέ ύπερβατικό - μεταφυσικό κύρος. Ό μέγας άντίπαλος γιά τούς Διαφωτιστές είναι ή

ρωμαιοκαθολική Σχολαστική καί ή συνακόλουθη νοησιαρχία(πού δέν άφησε άθικτο καί τον προτεσταντισμό) — ή προσπάθεια νά κατοχυρωθούν άποδεικτικά, μέ μόνη τήν ικανότητατής νόησης, οί άφηρημένες άρχές τής μεταφυσικής. Σέ αύτήτήν προσπάθεια καί, συγκεκριμένα, στήν άποδεικτική έκδοχή

τής ύπόστασης τοΰ ύπαρκτοΰ καί πραγματικοΰ ώς νοητοΰ άντι-κειμένου (res cogitans) βασίστηκε οχι μόνο μιά άφηρημένη νοη-σιαρχική οντολογία, άλλά καί μιά άξιωματική κανονιστική ήθι-κή, καί συνακόλουθα τό σύνολο κοινωνικό οικοδόμημα τών αύταρ-χΐκών έξουσιαστικών δομών καί τών αύθαίρετων ιεραρχήσεων.

Γιά νά άντιταχθοΰν άποτελεσματικά στό σύνολο αύτό οικο

δόμημα οί Διαφωτιστές, εϊναι ύποχρεωμένοι νά μεταθέσουν



134 Γενεαλογία τον άδιεξόδου

τήν πιστοποίηση τοΰ ύπαρκτοΰ και πραγματικού στήν άμεσό-τητα τής αισθητής έμπειρίας, νά άντικαταστήσουν τή συλλο

γιστική άποδεικτικότητα μέ τήν έμπειρική-πειραματική έπα-λήθευση. ’Ακόμα καί ό δυαλισμός τοΰ Καρτέσιου (Descartes),ή διάκριση άνάμεσα σέ res extensa καί res cogitans, πρέπει νάάπορριφθεΐ, άφοΰ διαιωνίζει τήν προτεραιότητα τής νόησηςγιά τήν πιστοποίηση τοΰ ύπαρκτοΰ. Μέ τόν Κέπλερο (Kepler)

καί τόν Γαλιλαίο (Galilei) καί τελικά μέ τόν Νεύτωνα (Newton)έχουν οί Διαφωτιστές τεκμηριωμένη τήν πεποίθηση πώς ήΦύση, ό αισθητός κόσμος, είναι τό μοναδικό άντικείμενο θετικής καί οριστικής γνώσης. Καί Φύση είναι τό συμπαντικό"Ολον, ύποκείμενο σέ άμεση έμπειρική διερεύνηση καί σέ ποσοτικές μετρήσεις, οργανωμένο μέ σταθερούς νόμους καί λογική

δομή. Ή λειτουργικότητα τής Φύσης είναι μιά δεδομένη άναγκαιότητα, μιά άδήριτη νομοτέλεια, δίχως περιθώρια γιά τό άνορ-

θολογικό καί τό τυχαίο3.'Ο λόγος-λογική δέν άπορρίπτεται, θεωρείται δμως ώς φυ

σικό δεδομένο σέ συνάρτηση μέ τήν έμπειρία. Μέ τή συνεργασία έμπειρίας καί λογικής ό άνθρωπος μπορεί νά άποκρυ-

πτογραφήσει τή δεδομένη νομοτέλεια τής Φύσης, καί γνωρίζοντας τούς νόμους λειτουργίας της νά τήν τιθασεύσει, νά τήνύποτάξει στήν έξυπηρέτηση τών δικών του άναγκών μέσω τήςτεχνικής καί τής βιομηχανίας. Έ τσι, ή άνάπτυξη τής τεχνικήςκαί τής βιομηχανίας παίρνει στις συνειδήσεις τό νόημα τής

μαχητικής - έπαναστατικής άπελευθέρωσης τοΰ άνθρώπου άπότή μιζέρια τής παθητικής άποδοχής κάποιου έμπειρικά άπροσ-διόριστου μεταφυσικού ρυθμιστή τής τύχης του.

’Αλλά Φύση δέν εϊναι μόνο τό κοσμικό "Ολον, εϊναι καί ήσυνολική άνθρωπότητα μέ τήν κοινωνική της φαινομενολογία

3. Κονδϊλης, Ιά., 1, II, 2.




καί τούς νόμους πού τήν διέπουν. « Ό άνθρωπος δέν στέκειάντιμέτωπος μέ τή Φύση, άλλά συγχωνεύεται μαζί της, ώσπου

τά είδοποιά του γνωρίσματα χάνονται καί ό ίδιος γίνεται άπλήπερίπτωση έφαρμογής τών φυσικών νόμων»4. Άπό αύτή τή«φυσιοκρατική» άντίληψη γιά τον άνθρωπο καί τήν κοινωνία,άλλά καί άπό τήν έμφαση στούς αισθητούς-ύλικούς παράγοντες πού συγκροτούν τό κοινωνικό φαινόμενο, γεννιέται ή πρώ

τη άπόπειρα νά άρθρωθεϊ σέ θετική (άνάλογη μέ τή φυσική)έπιστήμη ή Πολιτική Οικονομία. Είναι ή έπιστήμη «πού φωτίζει καί άποκαλύπτει τούς κανόνες τής φύσης, έπισημαίνει τούςσυνδυασμούς τών φαινομένων καί μάς πληροφορεί γιά τά άπο-τελέσματα πού προκύπτουν άπό συγκεκριμένα αίτια»5. Τά οικονομικά φαινόμενα άποδεσμεύονται άπό τον άπροσδιόριστο παρά

γοντα τής άνθρώπινης συμπεριφοράς, θεωρούνται φυσικά φαινόμενα άνάλογα μέ τά έμφανιζόμενα στήν έμβια ή καί στήν άβιαύλη. Ή κυκλοφορία λ.χ. τού αίματος στό άνθρώπινο σώμαπροσφέρει τό πρότυπο γιά τον προσδιορισμό μιάς κυκλικής ροής τής οικονομίας6. Καί ή πεποίθηση γιά τήν έδραία λογικήδομή καί τάξη τοΰ φυσικού "Ολου μεταφέρεται ώς προϋποθε-

τική άρχή καί στον κόσμο τής οικονομίας, θεμελιώνοντας τήνέμπιστοσύνη στή «φυσική» καί αύτόνομη λειτουργικότητά της,δηλαδή τή στάση τοΰ «laissez faire, laissez passer et le mondeva de lui meme».

Τέτοιες φυσιοκρατικές έκτιμήσεις άποκλείουν καταρχήν τήν

άνάμιξη άξιολογικών κριτηρίων καθορισμού τής οικονομικήςσυμπεριφοράς, όπως άποκλείουν καί τήν έτερότητα ή τό άπροσ-

4. Κ ο ν δ τ λ η ς , ί.ά., 1, II, 3, σελ. 154.

5. J. Ε. C a i r n e s , The Character and Logical Method of Political Economy, 3η έκδοση,1888, σελ. 34.

6. Frangois Q u e s n a y , Tableau iconomique, Versailles 1758.



136 Γενεαλογία τοΰ Αδιεξόδου

δόκητο πού επιφυλάσσει ή κάθε άνθρώπινη σχέση έστω καί ώςοικονομική συναλλαγή. Έ Πολιτική Οικονομία (δπως άλλω

στε καί ή γενική Ήθική) καταφάσκοντας μόνο τό αισθητό καίσυγκεκριμένο, διεκδικεΐ τόν τίτλο μιας πραγματιστικής έπιστήμης, πιστή στις προδιαγραφές τοΰ διαφωτιστικοΰ έμπειρισμοΰ.

Δεύτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα τής πολεμικής τοΰ Διαφω

τισμού: ή έμφατική άνάδειξη τής αυτονομίας τοΰ ύποκειμένου,ό άπολυτοποιημένος άτομικισμός.

Σίγουρα, ό άτομικισμός, ώς θεωρητική στάση καί συνακόλουθη άρχή κοινωνικής πρακτικής, δέν είναι μεμονωμένο φαινόμενο, ούτε γεννιέται ιστορικά μέ τόν Διαφωτισμό. Συνοδεύειτήν άπόρριψη τής ελληνικής ταύτισης τοΰ κοινωνεΐνάληθεύειν (τοΰ κριτηρίου κοινωνικής έπαλήθευσης τής γνώσης, πού κυριαρχεί στήν έλληνική σκέψη άπό τόν 6ο π.Χ. ώς καί τόν 15ομ.Χ. αιώνα), συναρτάται ό άτομικισμός μέ τήν ιστορική έμφά-νιση τής έκδοχής τοΰ λόγου ώς ratio (ώς άτομικής facultasrationis — άτομικοΰ κριτηρίου έπαλήθευσης). Καί έχει ρίζες

μάλλον στον ρωμαϊκό νομικισμό, δπως καί στον ήθικιστικόάτομοκεντρισμό — τή δικανική άλλοτρίωση τής χριστιανικής

έμπειρίας πού έμφανίζεται στή Δύση ήδη μέ τόν Τερτυλιανό,τόν ’Αμβρόσιο καί τόν Αύγουστίνο — γιά νά διευρυνθεϊ σέκαθολική γνωσιοθεωρητική στάση μέ τή λεγάμενη «καρολίνειαάναγέννηση» (τοΰ 9ου αιώνα) καί κυρίως μέ τόν σχολαστικισμό7.

7. Βλ. X. Γ ΐΑΝΝΑΡΑ, Σχεδίασμα Εισαγωγής στή Φιλοσοφία , ’Αθήνα («Δόμος»)

21988, σελ. 117 κ.έ., 122 κ.έ., 132 κ.έ., 151 κ.έ., 199 κ.έ. — Tor ΙΔΙΟΤ, Προτάσεις

κριτικής οντολογίας, ’Αθήνα («Δόμος») 1985, §§ 6.53, 6.531, 6.532, 6.5321, 6.54,

6.541, 6.542, 6.5421, 6.543. — T o t Ι δ ιο υ , ’Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική,

’Αθήνα («Δόμος») 1984, σελ. 14-19. — Tor Ιδιου. Χάϊντεγγερ και *Αρεοπαγίτης,

’Αθήνα («Δόμος») 21988, σελ. 21-42.




Στήν περίπτωση τοΰ Διαφωτισμού, ό άτομικισμός έμφανί-ζεται ώς πολεμική θέση ένάντια στις θρησκευτικές προϋποθέ

σεις πού τον γέννησαν καί τον έξέθρεψαν. Ό θρησκευτικόςάντίπαλος αύτονομοΰσε τήν άτομικότητα προκειμένου νά τήνέλέγχει πληρέστερα μέσω τών άπαιτήσεων τής αύθεντίας καίτής άσκητικής ήθικής. Θά μπορούσε πραγματικά νά ίσχυρισθεΐκανείς δτι ή δυτική θεολογία υιοθέτησε τή νοησιαρχία καί τονσυνακόλουθο άτομοκεντρισμό, άκριβώς άπό φόβο γιά τήν έλευθερία πού συνεπάγεται ή γνωσιοθεωρητική προτεραιότητα τήςπροσωπικής σχέσης-κοινωνίας, ή προτεραιότητα τής έμπειρίας. Γιατί ή νόηση, ώς άτομική δυνατότητα θετικής γνώσης,έχει άνάγκη νά άναχθεϊ σέ Αντικειμενικά κριτήρια έπιβεβαίω-σης, άνάγκη νά άναχθεϊ στήν αύθεντία. Τό ίδιο καί ή άτομική

ήθική πρόοδος: έξασφαλίζεται καί μετριέται μόνο μέ τήν ύπο-ταγή στούς άντικειμενικούς κανόνες μιάς κωδικοποιημένηςάσκητικής. Έ τσι, μέσω τής αύθεντίας τοΰ θεσμικού φορέατής άλήθειας καί τοΰ άσκητικοΰ κώδικα πού αύτός διαχειρίζεται, κατορθώνεται ό έλεγχος καί ή πειθάρχηση τοΰ αύτονομη-μένου άτόμου.

'Ο Διαφωτισμός διαφοροποιείται άπό τήν άφετηριακή αύτήλογική τοΰ θρησκευτικού άτομικισμοΰ. Γ ιατί έκδέχεται τή νόηση δχι ώς ικανότητα πού είναι διάφορη καί ύπέρτερη τήςΦύσης, άλλά ώς ικανότητα φυσική, σύστοιχη μέ τήν καθολικήλογικότητα τοΰ κοσμικοΰ "Ολου. Έ τσ ι ή έπαλήθευση τήςάτομικής νόησης άνάγεται δχι στήν αύθεντία κάποιου θεσμικούφορέα τής άλήθειας, άλλά στήν αύθεντία τής ίδιας τής Φύσης— καί Φύση εϊναι καί ό « "Ανθρωπος» σέ άπρόσωπη άφαιρετι-κή γενίκευση. Τό ίδιο καί μέ τις ήθικές άντιλήψεις: άντλοΰνταιδχι άπό κανόνες πού ύποτιμοΰν καί άντιμάχονται τή φύση,άλλά άπό τήν κατάφαση τοΰ φυσικοΰ καί αισθητού, τών φυσι

κών άναγκών καί επιθυμιών τοΰ καθολικού « Άνθρώπου». Ένώ




λοιπόν «άπό τήν άντίληψη δτι ό άνθρωπος κυριαρχεί πάνω στήΦύση γεννήθηκε ή νοησιαρχική γνωσιοθεωρία καί ή άσκητική

ήθική, άπό τή θέση δτι ό άνθρωπος εϊναι Φύση προέκυψε δχιμόνο μιά ριζικά άντιασκητική ήθική, άλλά καί μιά έμπειρικήγνωσιοθεωρία»8.

Αύτή ή έμπειριστική γνωσιοθεωρία καί άντιασκητική ήθική είναι καί τό θεωρητικό θεμέλιο στήν πρώτη έμφάνιση τής

Πολιτικής Οικονομίας. Δέν μπορεί νά θεωρηθεί τυχαίο τό δτιιδρυτές τής οικονομικής έπιστήμης, δπως τήν ξέρουμε σήμερα, είναι οί φυσιοκράτες οικονομολόγοι. «Σάν πραγματικοί έκ-πρόσωποι τοΰ αιώνα τους, οί φυσιοκράτες δέχονται άξιωματι-κά δτι ύπάρχει ένα φυσικό σύστημα (ordre naturel) πού δένσυμπίπτει οπωσδήποτε μέ τό ύπαρχον σύστημα (ordre positif).

’ Ισχυρίζονται δμως δτι τό πρώτο περιέχει τον κώδικα τώνκανόνων τής οικονομικής πολιτικής πού μπορεί νά συναχθεΐάπό τή φύση τών πραγμάτων. Οί κανόνες αύτοί μέ τό νά είναιφυσικοί, είναι καί πραγματικοί: συνιστοΰν τήν άληθινή καί πρα-

γματική πραγματικότητα, άπό τήν οποία διαστέλλεται ή περι-πτωσιακή, ή τρέχουσα (actual) πραγματικότητα πού περιέχειμήφυσικά στοιχεία. Κατά συνέπεια οί κανόνες αύτοί εϊναι έπίσης άμετάβλητοι καί ισχύουν καθολικά»9.

’Απόλυτα συνεπείς στον Διαφωτισμό τής έποχής τους, οΐφυσιοκράτες προσπάθησαν νά περιγράψουν τή «φυσική τάξη»τής άνθρώπινης οικονομίας, τή δεδομένη λογική αύτής τής «φυ

σικής τάξης». Οί συστηματικές τους γενικεύσεις συγκροτοΰνγιά πρώτη φορά τήν Πολιτική Οικονομία σέ έπιστήμη αύστη-ρή δσο καί ή Φυσική. Καί ή λογική τής «φυσικής τάξης» στήνπερίπτωση τής οικονομίας, εϊναι γιά τούς φυσιοκράτες ή λογι

8 . Κ ο ν δ τ λ η ς , Ιά., 1 , I I , 2 , σ ε λ . 6 7 .

9 . M y r d a l , σ ε λ . 3 4 .



Ό πολιτισμός τοΰ Διαφωτισμόν 139

κή τοΰ διαφωτιστικοΰ άτομικισμοΰ: Είναι ή έκδοχή τής οικονομικής συμπεριφοράς ώς φυσικής τάσης τοΰ άτόμου νά έξα-

σφαλίζει τή μέγιστη ικανοποίηση ή τήν έλάχιστη δυνατή θυσία.Αύτή ή φυσική τάση καί ορμή τοΰ άτόμου ύπακούει στήν

καθολική λογικότητα τής Φύσης, γ ι ’ αύτό καί πρέπει νά άφή-νεται έλεύθερη (στά πλαίσια τών «φυσικών όρίων») δίχως παρεμβάσεις τής κεντρικής έξουσίας. Έτσι διαμορφώνεται τό δόγματοΰ οικονομικού «φιλελευθερισμού» (laissez-faire), πού ένσαρ-

κώνει πληρέστερα άπό κάθε άλλη θεωρητική διατύπωση τόκαινούργιο περιεχόμενο πού προσδίδει στον άτομικισμό ό Διαφωτισμός: Αύτονομία τού άτόμου ώς φυσικοΰ φορέα επιδίωξης έγωιστικής εύτυχίας, καί πίστη στή δεδομένη άπό τήν ’ίδιατή φύση τής κοινωνίας λογικότητα συγκερασμού καί έναρμόνι

σης τών άτομικών έγωκεντρικών άπαιτήσεων: «Τά συμφέροντα τών άτόμων δίνουν κατεύθυνση καί συνάφεια στήν οικονομική ζωή, άκριβώς δπως ή βαρύτητα κρατάει συνδεδεμένο τόπλανητικό σύστημα ... Στο μέτρο πού δέν παρεμβάλλονταιέμπόδια, ό καθένας μέ τό νά ένεργεϊ έγωιστικά προάγει τήνεύτυχία δλων»10.

Τρίτο χαρακτηριστικό γνώρισμα τής πολεμικής τοΰ Διαφωτισμού : ή άνάδειξη τής βιολογικής ζωής σέ όντολογική άλήθειακαθοριστική τής ύπαρξης τοΰ άνθρώπου, καί σέ κανονιστικήάρχή προσδιορισμού τών άτομικών του δικαιωμάτων.

Έ χ ει πολεμικό χαρακτήρα καί αύτή ή έπιδίωξη τού Δ ια φωτισμού, γιατί σαφώς άντιμάχεται τή μονομερή θρησκευτικήάπολυτοποίηση τής ψυχής ή τού πνεύματος ώς καθοριστικού

1 0 . Θ έ σ ε ι ς τοΰ Quesnay (1694-1774) καί τοΰ Mercier de la Riviere (1720-

1 7 9 2 ) , σ τ ο μν.ί. τοΰ M y r d a l , σ ε λ . 37 καί 35.




στοιχείου τής ύπαρξης τού άνθρώπου καί άξονα άναφοράς τήςσυμπεριφοράς του.

Θά μπορούσε μάλιστα νά μιλήσει κανείς γιά μαχητικό πείσμα πού έπιδείχνουν οί Διαφωτιστές προκειμένου οχι άπλώςνά άποδείξουν τήν προτεραιότητα τού βιολογικού παράγοντα,άλλά καί νά συντρίψουν κάθε συνείδηση ύπαρκτικής ύπεροχήςτοΰ άνθρώπου έναντι τών άλλων έμβιων οντων. Δέν διστάζουννά άπαξιώσουν τόν άνθρωπο καί νά τόν εύτελίσουν προκειμέ

νου νά πετύχουν τήν έπιβεβαίωση τής αύτονομίας του, τήνάπογύμνωσή του άπό κάθε ύπαρκτική ιδιαιτερότητα πού θάπαρέπεμπε σέ μεταφυσική καταγωγή.

Θέλουν τόν άνθρωπο έναν άπλό κρίκο στήν άλυσίδα τήςζωικής έξέλιξης, (ό έξελικτισμός στή βιολογία έμφανίζεται

μέσα στο πλαίσιο τής άποδεικτικής τών Διαφωτιστών άπό τιςάρχές τοΰ 18ου αιώνα), οχι γιατί ή έπιστημονική έρευνα μπο-ροΰσε τότε νά αιτιολογήσει έπαρκώς μιά τέτοια ύπόθεση, άλλάμόνο γιατί τό άντιμεταφυσικό τους μένος θέλει τόν άνθρωποταυτισμένον μέ τό ζώο, καθορισμένον ύπαρκτικά καί γενετικάάπό τήν κτηνώδη φύση. « 'Ο έξελικτισμός γίνεται άπαραίτη-

τος γιά νά συναχθεΐ τό πνεύμα άπό τήν ύλη»11. Είναι τό πνεύμα καί ή ψυχή πού πρέπει οπωσδήποτε νά άποδειχθοΰν συναρτήσεις τής βιολογικής λειτουργίας, «άκρες δυνατότητες αύτό-νομης λειτουργίας ένός καθαρά ύλικοΰ συνόλου», μιάς «μηχανής» πού περιλαμβάνει μέσα της τό ψυχικό στοιχείο μέ τρόπο

*12γενετικό .Τό ιδιο μαχητικό πείσμα θέλει έπιπλέον τόν άνθρωπο ώς

συγκυριακό μόνο σύμπτωμα μέσα στή συμπαντική πραγματικο

ί 1 . Κ ο ν δ ϊ Λ Η Σ , μν.Ι, σ ε λ . 3 5 9 .1 2 . L a M e t t r i e , L ’HommeMachine, Oeuvres philosophiques, τ ό μ ο ς I , Berlin 1 7 7 4 ,

σ ε λ . 3 4 7 .




τητα. Γιά πρώτη φορά προβάλλεται ή ύπόθεση γιά ύπαρξηζωής ή καί λογικών οντων καί σέ άλλους πλανήτες, προκειμέ-

νου νά άμφισβητηθεϊ ή μοναδικότητα του γήινου άνθρώπουμέσα στό σύμπαν καί τό προνόμιό του νά είναι «κορωνίδα» τήςσύνολης δημιουργίας. Γυμνός άπό κάθε μεταφυσικό χάρισμαψυχής ή πνεύματος ό άνθρωπος, δέν είναι έπιπλέον ούτε κέντρο, ούτε σκοπός κάποιας θείας δημιουργίας, δέν εϊναι «μικρό-κοσμος» στον όποιο κατατείνει καί συγκεφαλαιώνεται κάποιαύπαρκτική περιπέτεια ή έλευθερία σχέσης κτίστου καί άκτιστου, δέν εϊναι «μεσίτης» αύτής τής σχέσης, ούτε «εικόνα»Θεού. Εϊναι άπλό καί συμπτωματικό παράγωγο τής φύσηςπάνω στον φλοιό τής γής, ίσως καί στον φλοιό άλλων πλανητών.

Βέβαια, ετσι φτάνουμε σέ μιά παράδοξη άντίφαση πού εχειέπισημανθεΐ άπό τούς μελετητές τοΰ Διαφωτισμού: Έν όνό-ματι τής άπελευθέρωσης τοΰ άνθρώπου άπό μεταφυσικές έξαρ-τήσεις, τής ύπαρκτικής του αύτονομίας καί άξιοπρέπειας, τήςάπόλυτης καταξίωσής του, νά εύτελίζεται τελικά ό άνθρωποςκαί νά άπαξιώνεται, νά ύποτάσσεται ολοκληρωτικά σέ φυσικές

έξαρτήσεις καί άναγκαιότητες, νά αύτοταπεινώνεται πεισματικά διεκδικώντας τό ύπαρκτικό έπίπεδο τοΰ ζώου καί τοΰτυχαίου φυσικού «συμπτώματος»13. Καί ολα αύτά γιά χάρηένός «ρεαλισμού», μιάς «προσγείωσης» στήν πραγματικότητα,μιάς «άπαλλαγής άπό κάθε ρομαντική ψευδαίσθηση», πού δέν

πείθει πάντοτε δτι δέν είναι άλλης μορφής ιδεοληψία.' Η όντολογική πάντως θεμελίωση τής άνθρώπινης ύπαρξης

1 3 . «Δημιουργεΐται τό παράδοξο, δτι ώς πρόμαχος της άξιοπρέπειας και τής

προνομιούχας θέσης τοϋ άνθρώπου παρουσιάζεται ή ίδια εκείνη θεολογία, πού άπό

τή σκοπιά τοϋ νεότερου ορθολογισμού άρχικά θεωρήθηκε ώς κατεξοχήν εχθρική καί

ταπεινωτική γιά τον άνθρωπο»: Κ ο ν δ ϊ λ η ς , μν.ί., 1 , IV, 4 , σελ. 3 4 8 .




σέ μόνο τόν βιολογικό παράγοντα άνοίγει τόν δρόμο γιά μιάκαινούργια έρμηνεία τής άνθρώπινης 'Ιστορίας καί τών παρα

γόντων πού τήν συγκροτούν. Δέν ύπάρχει θεία Πρόνοια, ούτεύπαρκτική περιπέτεια έλευθερίας, έπομένως ούτε καί «προπατορικό άμάρτημα» πού δεσμεύει τόν άνθρωπο σέ ενοχές καίτόν κάνει ύποτελή σέ κανόνες καί θεσμούς έξαγοράς τής «σωτηρίας» του. 'Η άνθρώπινη ' Ιστορία εϊναι ή φαινομενολογία τήςέξέλιξης τού ένστικτου αύτοσυντήρησης — ή φυσική όρμή τήςαύτοσυντήρησης εϊναι ή δεδομένη λογικότητα τής Φύσης πούώθεϊ στήν ίδρυση οργανωμένων κοινωνιών καί θέτει κανονιστικές άρχές γιά τήν έκτίμηση τών έκάστοτε δυνατοτήτων άπο-φυγής τοΰ βίαιου θανάτου καί ικανοποίησης τών άναγκών δια-τροφής14.

Θά μπορούσε νά συμπεράνει κανείς σχηματικά (μέσα άπόμιάν εύρύτατη ποικιλία άπόψεων), δτι «νόμοι τής φύσης» ή«φυσικό δίκαιο» εϊναι γιά τούς Διαφωτιστές οί ύποχρεώσειςέκεϊνες πού ή έκπλήρωσή τους έπιτρέπει τόν οργανωμένο συγκερασμό καί τή λογική έναρμόνιση τών έπιμέρους άτομικών έκφάν-σεων τής ορμής γιά αύτοσυντήρηση κάνοντας δυνατή τήν κοι

νωνική ζωή. Τά άτομικά δικαιώματα εϊναι φυσικά δικαιώματα :τά ύπαγορεύει τό «δίκαιο τής Φύσης», ή έμφυτη στή φύσηλογικότητα ή στρατηγική γιά τήν έξασφάλιση τής αύτοσυντή

ρησης.Μέσα άπό αύτή τή θεώρηση προβάλλει ένας καινούργιος

ώφελιμισμός — καινούργιος σέ σχέση μέ τόν ώφελιμισμό πούκαλλιέργησε έπί αιώνες ή δυτικοευρωπαϊκή θρησκευτική παράδοση. Καί στις δυο περιπτώσεις πρόκειται γιά μιά έξίσουάτομοκεντρική χρησιμοθηρία, ένώ ή διαφορά έγκειται μόνο στήν

14. Βλ. ενδεικτικά, Th. Hobbes, Leviathan, XIV καί XIX — ’ Από ΚοΝΔΊΓΛΗ,

μν.ε., 1, II, 3, σελ. 189, κ.έ.



*0 πολιτισμός τοΰ Διαφωτισμού 143

άλλαγή τοΰ σκοποΰ ή τοΰ στόχου. Τό άτομο δέν ύποτάσσεταιπιά σέ άσκητικούς κανόνες καί νομικές δεσμεύσεις γιά χάρη

τοΰ «αιώνιου συμφέροντος» καί τής μεταφυσικής του έξασφά-λισης. Υποτάσσεται σέ ορθολογικούς κανόνες έξασφάλισηςτής ορμής του γιά αύτοσυντήρηση, κανόνες κοινωνικής συνύπαρξης πού έγγυώνται τά φυσικά του δικαιώματα, δηλαδή τήνάμοιβαιότητα διευκολύνσεων τής βιολογικής έπιβίωσης.

'Η Πολιτική Οικονομία, άπό τήν πρώτη έμφάνισή της, άνα-λαμβάνει νά συστηματοποιήσει, στά πλαίσια μιάς θετικής έπιστήμης, τούς κανόνες έναρμόνισης τών συμφερόντων — τήνέμφυτη στή φύση λογικότητα ή στρατηγική γιά τήν έξασφάλι-ση τής αύτοσυντήρησης τών άτόμων. Ό ώφελιμισμός είναι ήπραγματική βάση τής οικονομικής έπιστήμης, καί ή διαπίστωση

αύτή συνοψίζει μάλλον τήν ομοφωνία τών μελετητών τής οικονομίας15. Οί οικονομικές σχέσεις πού άναπτύσσονται μέσα στόκοινωνικό σώμα, ταυτίζονται μέ τήν έπιδίωξη τοΰ άτομικοΰσυμφέροντος, καί τό άτομικό συμφέρον κατοχυρώνεται άπό τόφυσικό δικαίωμα τοΰ άτόμου στή βιολογική έπιβίωση. Κάθεοικονομική ένέργεια κατευθύνεται λογικά προς τήν έξυπηρέ-

τηση τοΰ άτομικοΰ συμφέροντος, δηλαδή τήν αύτοσυντήρηση,

15. Άπό τον Adam Smith καί τον Ricardo, ως καί τον Paley, τον Bentham, τον J.

S. Mill καί τον Sidgwick, «μιά καθαρή μορφή ώφελιμισμοΰ ενσωματώθηκε στήν οικο

νομική θεωρία», οπως διαπίστωνε πριν άπό ένα αιώνα ό F. Υ. EDGEWORTH, στό βιβλίο

του: Mathematical Psychics: An Essay on the Application of Mathematics to the Moral Sci-

ences (1881), New York (Kelley Publ.) 1953, σελ. 16. Καί πρόσθετε: "The firstprinciple of economics is that every agent is only actuated by self-interest” . Καί έντε-

λώς πρόσφατα, ό οικονομολόγος Karl BRUNNER έπιβεβαίωνε αύτή τήν άδιατάρακτη

μέσα άπό τή διαδοχή τών δεκαετιών ομοφωνία, συμπεραίνοντας: "Economics is the

science of the self interest ... and this postulate enjoys today the status of something

akin to a self-evident truth” : The Political Economy of Inflation: A Critique of the

Sociological Approach and a Reinterpretation of Social Fads, Symposia Series (Univer

sity of Rochester) 1982, σελ. 9.




τήν αύξηση τών εύχάριστων καί τή μείωση τών δυσάρεστων> ~ ~ / 16 εμπειριών του ατομου .

Δέν εϊναι μόνο οί θεωρητικές θέσεις τοΰ Hobbes, τοΰ Hume,τοΰ Montaigne, τοΰ Pufendorf, τοΰ Ferguson ή τοΰ Holbach,πού θέλουν τή βιολογική άναγκαιότητα (καί συγκεκριμένα: τήνορμή τής αύτοσυντήρησης) άξονα συγκρότησης τοΰ κοινωνικούγεγονότος, δέν εϊναι άπλώς ή άντληση συμπερασμάτων άπό τήφυσιοκρατική άνθρωπολογία τών Διαφωτιστών πού προσφέρειτό πρώτο θεωρητικό θεμέλιο στήν Πολιτική Οικονομία. Εϊναικαί τά συγκεκριμένα πρόσωπα έπώνυμων λογίων τοΰ Διαφωτισμού πού συγκαταριθμοΰνται ταυτόχρονα καί μεταξύ τώνπρώτων θεωρητικών τής οικονομικής έπιστήμης: ό Shaftesbury,ό Turgot, ό Hutcheson, ό Butler, ό Bentham, κ.ά.

’Έτσι, τό νοηματικό περιεχόμενο τών πρώτων κατηγοριώνπού χρησιμοποιεί ή οικονομική έπιστήμη, άλλά καί οί άφετη-ριακοί ερευνητικοί της στόχοι, έχουν τή σφραγίδα τής έμμονήςτού Διαφωτισμού στον ώφελιμισμό τού άτομικοΰ συμφέροντος. Κι ό ώφελιμισμός άντανακλά τή λογική τής φύσης, τό«Δίκαιο» τής φύσης, τήν ορμή τής αύτοσυντήρησης. Τό «φυ

σικό δίκαιο» θεμελιώνει τήν οικονομική έπιστήμη βασισμένοτό ίδιο στήν άπολυτοποιημένη καταξίωση τής βιολογικής ζωής.

' Η έννοια λ.χ. τοΰ εισοδήματος περιορίζεται άποκλειστικάστο μετρούμενο ύποκειμενικό ωφέλημα — παύει νά δηλώνειεύρύτερα τό προϊόν πού άποφέρει ή παραγωγική έργασία. Καίή έννοια τού έθνικοϋ εισοδήματος ταυτίζεται μέ τό άθροισματών ύποκειμενικών ώφελημάτων. Οί άτομικές «ποσότητες»ώφέλειας άποδίδονται άριθμητικά καί ονομάζονται άνοιχτά άξίες.

16. Βλ. M y r d a l , σελ. 41. — J . Harsanyi , Morality and the Theory of Rational Behavi-

or, στο περιοδ. Social Research 44, 4, Winter 1977, σελ. 18. — Amartya Sen , Ratio-

nal Fools: A Critique of Behavioral Foundations of Economic Theory, Philosophy and

Public Affairs 6 (1977), σελ. 335.



Ό πολιτισμός τοϋ Διαφωτισμού 145

Οί προσπάθειες πληρέστερου έρμηνευτικοΰ καθορισμού της άξίας σκοπεύουν οχι άπλώς στήν έπιστημονική διασάφηση τής λει

τουργίας τής οικονομίας, άλλά στή θεμελίωση μιάς θεωρίαςτής ευημερίας. Ό προσδιορισμός τής άξίας σέ σχέση μέ τήσκοπούμενη ευημερία, γίνεται ή άφετηρία στό πρόβλημα διαμόρφωσης τών τιμών — οί καμπύλες χρησιμότητας καί άνωφέ-λειας εϊναι καί ή πρώτη άντικειμενοποίηση τοΰ προβλήματος.

Ταυτόχρονα, ή καινούργια ερμηνεία τής 'Ιστορίας πού είση-γοΰνται οί Διαφωτιστές — ή 'Ιστορία ώς φαινομενολογία τώνέξελίξεων τοΰ ένστικτου αυτοσυντήρησης — άνατιμά καί τονπαράγοντα έργασία : Δέν εϊναι πιά οί ιδέες ή οί ήγετικές προσωπικότητες πού διαμορφώνουν τήν 'Ιστορία, άλλά ή έξέλιξητών έργασιακών μορφών καί τών συντελεστών παραγωγής.

"Ομως ή έργασία άνατιμάται μόνο ώς παράγοντας ιστορικώνδιαμορφώσεων, οχι ώς θετική δημιουργική πράξη. Αντίθετα,ταυτίζεται ή έργασία μέ τήν άνωφέλεια καί γ ι ’ αύτό έχει κόστοςπού άποζημιώνεται, εϊναι έμπόρευμα μέ συγκεκριμένη τιμή.' Η ξεχωριστή συμβολή τοΰ Ricardo στή διαμόρφωση τής οικονομικής έπιστήμης έγκειται κυρίως στήν κατάλυση τής έννοιας

τής έργασίας ώς μέτρου τών άνταλλακτικών σχέσεων, καί στήναύτονόμησή της ώς μετρούμενου μεγέθους άνωφέλειας. 'Ησχέση άνάμεσα στήν προσφορά , στή ζήτηση καί στις τιμές άντανακλά τή «φυσική» σχέση άνάμεσα στήν εύχαρίστηση, στονπόνο ή κόπο καί στήν ικανοποίηση τής όρμής γιά αύτοσυντή

ρηση·’ Ονομάζουμε «φυσιοκράτες» τούς οικονομολόγους τοΰ ώφε-λιμιστικοΰ φιλελευθερισμού, έπειδή ταύτισαν τον στόχο τήςεύημερίας μέ τή λογική τής φυσικής έναρμόνισης τών συμφερόντων. Άλλά αύτό δέν σημαίνει οτι οί σοσιαλιστές ή οί σοσια-λίζοντες οικονομολόγοι άποδεσμεύτηκαν ούσιαστικά άπό τό

φυσιοκρατικό πρότυπο. Καί ό δικός τους στόχος δέν εϊναι άλλος



146 Γενεαλογία τον άδιεξόδον

άπό τήν «έναρμόνιση τών συμφερόντων», μόνο πού αύτή ήέναρμόνιση δέν πιστεύουν οτι μπορεί νά έπιτευχθεϊ κάτω άπό

όλες γενικά τις συνθήκες. Έ έκάστοτε «τρέχουσα» κοινωνικήπρακτική δέν άνταποκρίνεται οπωσδήποτε στή φυσική «λογικότητα». Γιά νά φτάσουμε νά άποτυπώσουμε στήν κοινωνίατήν ιδεατή φυσική τάξη καί άρμονία, πρέπει νά έφαρμόσουμεκάποιες μεθόδους καί τρόπους κρατικής παρέμβασης, πού συνι-στοΰν καί τό σοσιαλιστικό πρόγραμμα” .

*0 ίδιος ό Μάρξ εϊναι ένα τυπικό παράδειγμα φυσιοκράτηΔιαφωτιστή. Ό χι μόνο γιά τήν έρμηνεία πού δίνει στή γένεσητοΰ κοινωνικού φαινομένου, προσδιορίζοντας ώς αιτιώδη άρχήτό ζωώδες (tierisch) ένστικτο τής αυτοσυντήρησης πού ώθειστον καταμερισμό τής έργασίας18. Άλλά καί γιά τήν ολιστική

θεώρηση τής φυσικής νομοτέλειας πού, κατά τήν άποψή του,διέπει τόσο τήν έξέλιξη τών παραγωγικών συνθηκών, δσο καί

17. « 'Η άποψη αύτή είναι έξίσου μεταφυσική, γιατί βασίζεται στήν πεποίθηση

δτι ή ιδανική τάξη μπορεί καταρχήν νά προσδιοριστεί, κι αν αύτό δέν έχει έπιτευχθεϊ

άκόμα, οφείλεται μόνο στήν άνεπάρκεια τών γνώσεών μας»: My r d a l , σελ. 234.

18. « 'Η συνείδηση βέβαια εϊναι καταρχήν συνείδηση τής φύσης, πού πρώταέμφανίζεται στους άνθρώπους σάν μιά τελείως ξένη, παντοδύναμη καί άπρόσβλητη

δύναμη, πού μέ αύτήν οί σχέσεις τών άνθρώπων εϊναι καθαρά ζωώδεις καί πού τούς

έπιβάλλεται δπως καί στά ζώα. Εϊναι έτσι μιά καθαρά ζωώδης συνείδηση τής φύσης

... Αύτή ή ζωώδης συνείδηση κοπαδιού έξελίσσεται καί άναπτύσσεται μέ τήν αύξη

ση τής παραγωγικότητας, τήν αύξηση τών άναγκών καί, πράγμα βασικό καί γιά τά

δυο προηγούμενα, μέ τήν αύξηση τοΰ πληθυσμού. Ταυτόχρονα άναπτύσσεται ό κατα

μερισμός τής έργασίας, πού άρχικά 8έν ήταν τίποτε άλλο άπό καταμερισμός τήςέργασίας στή σεξουαλική πράξη, καί μετά καταμερισμός έργασίας πού άναπτύσσεται

άπό φυσικές άφορμές (π.χ. σωματική δύναμη), άνάγκες, τυχαία γεγονότα κ.λπ. ...

Μαζί μέ τον καταμερισμό τής έργασίας προκύπτει ή διανομή τής έργασίας καί τών

προϊόντων της ... έπομένως ή ιδιοκτησία πού ό πυρήνας της, ή πρώτη της μορφή

βρίσκεται στήν οικογένεια»: Die deutsche Ideologie, στις Friihschriften, Hrsg. ν. S. Lands-

hut, Stuttgart (Kroner-Verl.) 1971, σελ. 357-359. Βλ. καί έλλην. μετφρ. Έ γερ-

μανική Ιδεολογία, ’Αθήνα (Gutenberg), σελ. 76-78.



7ο όντολογικό κενό 147

τά κοινωνικά καί πολιτικά μορφώματα πού παρακολουθούν αύτήτή νομοτελειακή έξέλιξη19.

’Έτσι, ή φυσιοκρατία τοΰ Διαφωτισμού μοιάζει οχι μόνο νάθεμελιώνει, άλλά καί νά ένοποιεϊ τις έπιμέρους τάσεις καίθεωρήσεις τοΰ χώρου τής Πολιτικής Οικονομίας. Ή θεωρίατοΰ οικονομικού φιλελευθερισμού σκοπεύει στο κομμουνιστικόιδεώδες μιας γενικής κοινωνικής εύημερίας, πού άντανακλά τήφυσική λογικότητα έναρμόνισης τών άτομικών συμφερόντων.

Καί τό κομμουνιστικό ιδεώδες τών σοσιαλιστών προϋποθέτειτή δυναμική μιας φυσικής νομοτέλειας, πού οδηγεί άναπότρε-πτα στήν άταξική κοινωνία, δηλαδή στήν έλευθερία κι άπό τόιδιο τό χρήμα, στον ιδεώδη φιλελευθερισμό τής άρχής: «άπότόν καθένα άνάλογα μέ τις ίκανότητές του —στον καθένα άνά-

λογα μέ τις άνάγκες του».

β . Τό όντολογικό κενό

*Η φιλοσοφία τοΰ Διαφωτισμού, θεμέλιο καί μήτρα τής Πολιτικής Οικονομίας, κομίζει μιάν άγεφύρωτη διάσταση όντολογικών έρμηνειών καί ήθικών-κανονιστικών άπαιτήσεων20.

Αύτή ή διάσταση δέν είναι θεωρητικό μόνο πρόβλημα, άφούκαί τά διαστελλόμενα δέν άντιπροσωπεύουν άφηρημένες άπλώς

θεωρήσεις. Ή όντολογική έρμηνεία τοΰ ύπαρκτοΰ άναφέρεταιστήν ιδια τή διάκριση τοΰ πραγματικού άπό τό φαινομενικό ή

19. Βλ. τις συμπερασματικές του διατυπώσεις στον Πρόλογο τοΰ βιβλίου τουZur Kritik der politischen Oekonomie, έλλην. μετφρ.: Κριτική τής πολιτικής οικονομίας,’Αθήνα («Θεμέλιο») 1978.

2 0 . Μιά πληρέστερη τεκμηρίωση αύτής τής διάστασης βλ. στο μν.έ. του Πανα

γ ι ώ τ η Κ οΝ ΔΤ ΛΗ ( Ό εύρωπαϊκός Διαφωτισμός) 2 , V I .



148 Γενεαλογία τοΰ αδιεξόδου

φαντασιώδες, δπως καί στήν ύπαρκτική αιτία τών δεδομένωντής φύσης, στήν αιτιώδη άρχή τους. Άπό τήν άπάντηση πού

θά δώσει κανείς στο έρώτημα: τί εϊναι πραγματικό καί τί ύπο-κειμενική μόνο έντύπωση ή φαντασία, καί ποιά εϊναι ή αιτία -καταγωγή τών ύπαρκτών, άπό τήν άπάντηση αύτή έξαρτάταιτό νόημα τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης,δηλαδή τά κίνητρα, οί σκοποί καί οί τρόποι τής δραστηριότητας καί καθημερινής βιοτής τών άνθρώπων.

Άπό τήν άλλη μεριά, οί ηθικέςκανονιστικές άπαιτήσειςεϊναι μιά πραγματική καί πάλι προϋπόθεση γιά τή συγκρότησητής άνθρώπινης κοινωνίας: Προϋπόθεση γιά τήν οργανωμένηάλληλοεξυπηρέτηση τών άτομικών άναγκών μέσω τοΰ καταμερισμού τής έργασίας, άλλά καί τοΰ καταμερισμού τών εύθυ

νών, τών ύποχρεώσεων, τών δικαιωμάτων. Αύτή ή πραγματική προϋπόθεση δέν εϊναι δυνατό νά σχετικοποιηθεΐ σέ άπλήσύμβαση, γιατί συνιστά ή ί'δια έναν ορισμό τών άναγκών τούάνθρώπου ή, έστω, μιάν άξιολόγησή τους, έπομένως μιάν έρμηνεία τών ύπαρκτικών του στόχων καί άρα μιά διασάφηση τοΰνοήματος τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης.

'Η ίδια λοιπόν ή κοινωνική πρακτική, οί ήθικές-κανονιστικέςπροδιαγραφές της (έπιλογές-άξιολογήσεις-προτεραιότητες κριτηρίων καί στόχων) προϋποθέτουν μιά νοηματοδότηση τής άνθρώπινης ύπαρξης καί πράξης, έπομένως μιάν όντολογική έρμηνεία τών δεδομένων τής φύσης καί τού βίου — έρμηνεία συνειδητή ή άνεπίγνωστη στούς πολλούς. Καί άντίστροφα, κάθεφιλοσοφική πρόταση όντολογικής έρμηνείας τής φύσης καί τοΰβίου έχει ώς πραγματικό άντίκρισμα τή νοηματοδότηση τήςάνθρώπινης ύπαρξης καί πράξης, δηλαδή κάποιες ήθικές - κανονιστικές άρχές γιά τήν οργάνωση καί λειτουργία τού κοινωνι

κού βίου.



Τό όντολογικό κενό 149

'Η οργανική αύτή σύνδεση οντολογίας καί ήθικής γίνεταισυχνά προβληματική στον Διαφωτισμό, δταν δέν καταλήγει σέ

άγεφύρωτες άντιθέσεις καί κραυγαλέες άσυνέπειες. Κι αύτό,έπειδή έπιλέγονται όντολογικές έρμηνεϊες γιά χάρη πολεμικών μόνο σκοπιμοτήτων καί άγνοοΰνται ή άπορρίπτονται οίήθικές τους συνέπειες, ένώ ταυτόχρονα υιοθετούνται κανονιστικές άρχές άσυμβίβαστες μέ τήν έπιλεγμένη οντολογία. "Ηέπιχειρεΐται ή έκ τών ύστέρων άπόδοση όντολογικοΰ περιεχο

μένου σέ ήθικές έπιλογές καί άξιολογήσεις, πού έχουν καίπάλι γιά πολεμικές μόνο σκοπιμότητες προτιμηθεί.

Καί πιό συγκεκριμένα: Είδαμε δτι άφετηρία καί κίνητροτοΰ Διαφωτισμού ήταν ή μαχητική άντίθεση στή μεταφυσικήκαί στούς θεσμοποιημένους φορείς τής μεταφυσικής αύθεντίας.

Τό κρίσιμο έπομένως πρόβλημα γιά τούς Διαφωτιστές ήταννά άποδεχθοΰν ή οχι καί τή συνεπέστερη προς τήν άντιμετα-φυσική τους στάση οντολογία, πού είναι ό ύλισμός: ή ταύτισητοΰ πραγματικού καί ύπαρκτοΰ άποκλειστικά μέ τό αισθητόκαί ύλικό. Έταν κρίσιμο τό πρόβλημα, άκριβώς γιά τις ήθικές-κανονιστικές συνέπειες στις όποιες οδηγεί ύποχρεωτικά ή

ύλιστική οντολογία.'Ο υλισμός άναφέρει στήν αύτογενή δράση-κίνηση τής ύλης

τήν προέλευση κάθε φαινομένου, έπομένως καί τών «ψυχικών»λειτουργιών τοΰ άνθρώπου — νόησης, κρίσης, φαντασίας, βούλησης, κλπ. 'Υποτάσσει κατά συνέπεια καί αύτές τις λειτουργίες στήν αιτιοκρατία πού διέπει τήν ύλική φύση, στήν άναγκαιότητα καί «λογική» τής αύτοσυντήρησης καί τοΰ ένστικτου."Ετσι δμως άποκλείει κάθε ένδεχόμενο «αύτεξουσίου»: έλευθερίας αύτοκαθορισμοΰ καί βουλητικής αυτενέργειας τοΰ άνθρώπινου ύποκειμένου.

’Άρα άποκλείει ό ύλισμός καί κάθε ένδεχόμενο ήθικής δε

οντολογίας. Άφοΰ οί πράξεις καί έπιλογές τοΰ άνθρώπου κατευ-




θύνονται άπό τή φυσική άναγκαιότητα, δέν υπάρχουν περιθώρια καταλογισμού άτομικών εύθυνών, ούτε καί ήθικών άξιολο-

γήσεων. Ή συνεπής υιοθέτηση τής ύλιστικής οντολογίας συνεπάγεται τόν μηδενισμό κάθε άξίας καί κάθε κανονιστικής άρχής.Τό δέον ταυτίζεται μέ τό ον, ή ήθική άπορροφάται άπό τήνάδήριτη νομοτέλεια καί άναγκαιότητα πού διέπει τή φύση.« ’Ακόμα καί τό έγκλημα», έλεγε ό μαρκήσιος De Sade, «μπορεί καθαυτό νά παράσχει τέρψη, άκριβώς έπειδή είναι φυσικό,ένώ ό ήθικός νόμος εϊναι τεχνητός»21.

'Ο ήθικός αύτός μηδενισμός βρίσκει έπιφυλακτικούς πολλούς άπό τούς Διαφωτιστές, άν δέν πανικοβάλλει καί κάποιους— τό δίλημμα πού τούς τίθεται δέν είναι εύκολο: Θέλουν νάπαραμείνουν συνεπείς στήν άρνηση τής μεταφυσικής προτεραιό

τητας, άλλά δέν εϊναι καί διατεθειμένοι νά άποδεχθουν τόνμηδενισμό τών ήθικών-κανονιστικών άρχών, δηλαδή τών ίδιωντών προϋποθέσεων συγκρότησης τής άνθρώπινης κοινωνίας.Πριν άπό κάθε τι άλλο, ό άγώνας τους άπέβλεπε στήν άπελεύ-θερωση τοΰ άνθρώπου — ή άπόρριψη τής μεταφυσικής άπο-σκοποΰσε καταρχήν σέ αύτή τήν άπελευθέρωση. Ά ν λοιπόν

υιοθετούσαν μέ συνέπεια τόν ύλισμό, ήταν ύποχρεωμένοι νάάποδεχθοΰν μιά καινούργια ύποδούλωση, αύτή τή φορά στήναιτιοκρατία τής φύσης. Νά θεωρήσουν τή φύση ώς αύτόνομοδεδομένο, καθοριστικό κάθε ύπαρξης καί κάθε ένέργειας, άρανά ύποταχθοΰν στήν ύπερβατική αύθεντία τών δικών της σκο

πιμοτήτων — νά μεταποιήσουν «τήν έλευθερία άπέναντι στο'Υπερφυσικό σέ έξάρτηση άπό τό Φυσικό»22.

21. Juliette IV, Oeuvres completes de marquis, Paris (Circle du livre precieux) IX,

107-108.

22. «"Αν ό παλιός καλός Θεός έξευμενιζόταν μέ δάκρυα, προσευχές καί μετάνοι

ες, κι άν ή αυθαιρεσία του καμιά φορά εύνοουσε τούς άνθρώπους παίρνοντας τή μορ

φή τής θείας Χάρης, άπό τή φυσική νομοτέλεια δέν ύπήρχε διαφυγή· ή καινούργια




Μπροστά στό κρίσιμο αύτό πρόβλημα οί έπιλογές και στάσεις διαφοροποιούνται σημαντικά. 'Υπάρχουν Διαφωτιστές, πού

γιά νά άποφύγουν τον ηθικό μηδενισμό, έπιχειρουν μιά συμφιλίωση τουλάχιστον μέ τήν οντολογία τής δυτικοευρωπαϊκήςθρησκευτικής παράδοσης, έμμένοντας μόνο στον άντικληρικα-λισμό, στήν κριτική τών ιστορικών μορφών θεσμοποίησης τοΰχριστιανισμού στή Δύση. Άλλοι, άντίστοιχα, συμβιβάζονταιμέ μιά γενικευμένη θεϊστική οντολογία, άδέσμευτη άπό κάθεσυγκεκριμένη θρησκευτική παράδοση. Όμως ή στάση πού μάλλον κυριαρχεί τελικά καί έπιβιώνει ιστορικά ώς κεντρικό ειδοποιό γνώρισμα στον πολιτισμό τοΰ Διαφωτισμού (ώς σήμερα), εϊναι ή παραίτηση άπό τό όντολογικό πρόβλημα , ό έντοπι-σμός τοΰ ένδιαφέροντος άποκλειστικά καί μόνο στή λειτουργι

κότητα τών κανονιστικών άρχών, ό χωρισμός τοΰ δέοντος άπότό ον.Βέβαια, ενας τέτοιος χωρισμός εϊναι έξ ύπαρχής καί θελη-

μένα τεχνητός, μιά προαποφασισμένη στάση φυγής άπό τό πρόβλημα. Άλλά εϊναι μιά στάση πού έπιβάλλεται καθολικά —σάν νά άνταποκρίνεται σέ κάποιες μύχιες προδιαθέσεις τοΰ

άνθρώπινου ψυχισμού. Ό πολιτισμός τού Διαφωτισμού άπω-θει τό όντολογικό έρώτημα, δέν άφήνει περιθώρια ένδιαφέροντος γιά τήν άλήθεια, τού άρκεϊ ή έμμονή στή χρηστική σκοπιμότητα. Καί εϊναι ή Πολιτική Οικονομία πού άποκρυσταλλώ-νει σέ συστηματική θεωρία, άλλά καί σέ ολοκληρωτική πρακτική τοΰ καθημερινού βίου, αύτή τήν ψυχολογική άπώθησητοΰ όντολογικοΰ έρωτήματος, τή διαφυγή στή φαντασιώδη αύτάρ-κεια τής βιοτικής εύημερίας, τήν ήδονική «άπελευθέρωση» τούάνθρώπου άπό τό ιδιο τό ύπαρκτικό του πρόβλημα.

κυριαρχία δέν δεχόταν έπηρεασμούς, ούτε υποσχόταν θαύματα ... Ό ,τι έπιστρατεύ-

θηκε έναντίον τής νοησαρχίας καί τών αυθαιρεσιών τοΰ Θεοΰ, δείχτηκε άφέντης άκό-

μη πιό άνελέητος άπό τον παλιό»: Κ Ο Ν Δ Τ ΛΗ Σ, μν.Ι 2 , VI, 1 , σελ. 1 3 .




Ή έμμονή στήν άποδοτική λειτουργικότητα τών κανονιστικών άρχών, μέ βάση τή φαινομενολογία καί μόνο τής βιολογι

κής άτομικότητας καί τής κοινωνικής συνύπαρξης τών άνθρώ-πων, άποδείχνεται λύση τεχνητή, άκριβώς γιά τις άσυνέπειεςή άντιφάσεις πού παρουσιάζει.

Οί Διαφωτιστές έπιμένουν στή χρηστική αυτονομία τώνήθικών-κανονιστικών άρχών — αύτονομία ώς προς κάθε άφε-

τηριακή νοηματοδότηση ή όντολογική προϋπόθεση τής ήθικής.Άλλά άκόμα καί ή άρχή τής χρησιμότητας παραμένει άφηρημένη, άν δέν ύπάρχουν κριτήρια άξιολόγησης τών άναγκών,κριτήρια κάποιας σκοπούμενης κοινωνικής λειτουργικότητας.Αναζητούν λοιπόν οί Διαφωτιστές τέτοια κριτήρια στή δεδομένη καί αύτόνομη λειτουργικότητα τής φύσης, στήν έγγενή

«λογικότητα» τής φύσης. Καί ένώ ταυτίζουν τή φυσική «λογικότητα» μέ τήν αιτιοκρατία, ταυτόχρονα τήν έπικαλοΰνται ώςκριτήριο κοινωνικής λειτουργικότητας. Καταφεύγουν στήν «αύθεντία» τής φύσης, γιά νά έπιβάλλουν στήν άνθρώπινη έλευθερία τήν άποδοχή τοΰ κριτηρίου τής αιτιότητας ώς κοινωνικού -λειτουργικού κριτηρίου. Ή άνθρώπινη άτομική έλευθερία οφείλει νά πειθαρχήσει σέ άρχές συμπεριφοράς πού δέν τήν προϋποθέτουν, άφοΰ εϊναι άρχές φυσικής αιτιοκρατίας άναιρετικέςτής έλευθερίας.

’Έτσι, οί κανονιστικές άρχές τού καλοΰ καί τοΰ κακοΰ ορίζονται σέ άναλογική άντιστοιχία μέ τή φυσική καί όρμέμφυτη

αίσθηση τής άρέσκειας καί τής άπαρέσκειας, τής ώφέλειας καίτής άνωφέλειας, τής ήδονής καί τού πόνου (— εκδοχή πούκυριαρχεί στή σκέψη καί τών πρώτων θεωρητικών τής Πολιτικής Οικονομίας). Ό κανονιστικός χαρακτήρας τών φυσικώνκαί όρμέμφυτων αισθημάτων άντανακλά τή «λογικότητα» τοΰ

ενστίκτου αυτοσυντήρησης καί σκοπεύει στή φυσική άτομική




αύτάρκεια, δηλαδή στήν κορεσμένη φιλαυτία. Όμως τή συλλογική-κοινωνική έπίτευξη αύτοΰ τοΰ στόχου δέν τήν έμπι-

στεύονται οί Διαφωτιστές στή «λογικότητα» τής φυσικής ορμής. Είναι φανερό δτι τήν έξαρτοΰν άπό τήν προσωπική έλευθερία, γ ι ’ αύτό καί προγραμματίζουν τήν έπίτευξη τοΰ στόχουμέ δεσμευτικούς κανόνες «φυσικής» έγκυρότητας — άδιαφο-ρώντας γιά τήν άντίφαση.

Συγκεκριμένα παραδείγματα τέτοιας άσυνέπειας θά μπο-ροΰσε νά έπισημάνει κανείς πάμπολλα μέσα άπό τά έργα τώνΔιαφωτιστών. Ό Hume, λ.χ., θεωρεί τό άτομικό συμφέρον ώςάρχικό κίνητρο γιά τή θέσπιση τής δικαιοσύνης, έξαρτώνταςτις ήθικές κρίσεις γιά τό δίκαιο καί τό άδικο άπό τά αισθήματαήδονής καί πόνου. Όμως δέν παύει νά θεωρεί ταυτόχρονα τή

δικαιοσύνη ώς «ύποχρέωση», καί μάλιστα ώς «φυσική ύποχρέ-ωση», σέ άντίθεση μέ τήν δποια «ήθική ύποχρέωση». Ένώπροϋποθέτει τόν άνθρωπο μόνο ώς φύση, δέν ένοχλεΐται άπότήν άσυνέπεια τής προσφυγής στήν ίδια αύτή φύση γιά τήνάντληση ύποχρεώσεων23. ’Αντίστοιχα παραδειγματική είναι καίή προσπάθεια τοΰ Pierre Bayle νά θεμελιώσει μιάν ήθική δεον

τολογία τοΰ άθεϊσμοΰ μέ τήν άντληση κανονιστικών έπιταγώνάπό τήν άρμονική δομή τής φύσης24: Ένώ άπορρίπτει κάθεέννοια ύπαρκτικής «πτώσης» καί «προπατορικού άμαρτήματος»,δμως έμμένει στήν άνερμήνευτη (καί όντολογικά άθεμελίωτη)διαφορά άνάμεσα στήν άνθρώπινη φύση καί σέ κάποια ιδεατή

«φυσικότητα». Τό ίδιο καί ό Adam Ferguson, πού άναζητάειτή δυναμική τής ιστορικής προόδου στήν προκαθορισμένη νομο

2 3 . Β λ . David Hume, A Treatise of Human Nature, ed. by L . A . Selby- Bigge, Oxford

1 9 6 5 , III, 3 , 4 . σ ε λ . 5 7 4 , 6 1 9 , 6 2 0 . - Κ ο ν δ ϊ λ η ς , μν.έ., 2 , VII, 2 , σ ε λ . 1 7 8 - 1 8 1 .

2 4 . Β λ . Pierre Ba y i.K, Pensees Diverses, Oeuvres III, La Haye 1 7 2 7 - 1 7 3 1 , σ ε λ .

4 0 5 - 4 0 6 . — Κ ο ν δ γ λ η ς , / / v .£ , 2 , VI, 3 , σ ε λ . 7 0 .




τέλεια τής φυσικής έξέλιξης25. Μοιάζει νά μην παρατηρεί τήνάντίφαση πού ύπάρχει στή σύζευξη δυο ριζικά άντιθετικών

έννοιών: τής έλευθερίας πού προϋποθέτει ή δυναμική τής ιστορικής προόδου, μέ τήν άναγκαιότητα τής φυσικής νομοτέλειας.

' Η σύγχυση τών ορίων άνάμεσα στό δέον καί στό ον, στήνήθική ύποχρέωση καί στή φυσική άναγκαιότητα, στήν έλευθερία καί στήν αιτιοκρατία, δέν ένοχλεΐ τούς Διαφωτιστές. Ήύπέρβαση τής σύγχυσης θά προϋπέθετε μιάν όντολογική ερμηνεία (οχι οπωσδήποτε νοησιαρχική καί μή-έμπειρική) τού τρό-

πον τής ύπάρξεώς τής φύσης καί τού άνθρώπου: Τής διαφοράςάνάμεσα στήν άπρόσωπη καί στήν προσωπική ύπαρξη, στή φυσική άναγκαιότητα καί στήν άνθρώπινη έλευθερία, στή βιολογική σκοπιμότητα καί στό άπρόοπτο ή τήν έτερότητα τής

προσωπικής ένέργειας. Άλλά ή ένασχόληση μέ τήν οντολογίασημαίνει γιά τούς Διαφωτιστές άμεσο κίνδυνο παρέκκλισηςάπό τούς κανόνες τής «έπιστημονικής» σκέψης, κίνδυνο διολίσθησης στή μεταφυσική, γ ι ’ αύτό καί εχει προγραμματικά άπο-κλειστεΐ άπό τον δικό τους προβληματισμό.

Θά μπορούσε νά συνοψίσει κανείς τά ένδεικτικά παραδείγματαφιλοσοφικής άσυνέπειας πού άναφέραμε πιό πάνω —τή σύγχυση όντος καί δέοντος— σέ μιά έπιγραμματική διατύπωση:"Οτι συχνά στον Διαφωτισμό ή συμμόρφωση μέ τήν άναγκαιότητα προβάλλεται ώς θεμέλιο τής έλευθερίας.

Βέβαια, ή έξωφρενική αύτή άντίφαση έμφανίστηκε άργότε-ρα άπό τον Marx ώς άκρως «έπιστημονική» θέση, πού μεταποιημένη σέ ιδεολογικό «δραμα» συνήγειρε καί έξακολουθεΐ νάσυνεγείρει έκατομμύρια άνυποψίαστων οπαδών σέ δλο τον

2 5 . A . F e r g u s o n , An Essay in the History of Civil Society, e d . b y D . F o r b e s , E d i n

b u r g h 1 9 6 6 , σ ε λ . 3 - 8 . — Κ ο ν δ τ λ η ς , ν .ί., 2 , V I , 4 , σ ε λ . 9 0 .




κόσμο. ( Ό Κορνήλιος Καστοριάδης «εικονογραφεί» ευφυέστατααύτό τό φαινόμενο, οταν παραλληλίζει τούς μαρξιστές μέ τούς

άνθρώπους πού θά συσπειρώνονταν σέ πολιτικό κόμμα προκειμένου νά άγωνιστοΰν γιά νά πραγματοποιηθεί ή έπόμενηέκλειψη τής σελήνης!)

Άλλά ή πατρότητα αύτής τής έξωφρενικής άντίφασης άνή-κει οπωσδήποτε στούς Διαφωτιστές — μπορεί άνετα νά άνι-χνευθεϊ στά έργα τών πιο χαρακτηριστικών εκπροσώπων τουκινήματος. Πρώτοι αύτοί άντιμετώπισαν τήν 'Ιστορία ώς νομοτελειακά προκαθορισμένη διαδοχή περιόδων έξέλιξης τοΰ ύλι-κοΰ τρόπου συντήρησης τών άνθρώπων. Καί άνάμεσά τους,πρωτοπόρος στήν ύλιστική αύτή έρμηνεία τής 'Ιστορίας, όθεωρούμενος ώς «άντίπους» τοΰ Marx καί θεμελιωτής τής Πο

λιτικής Οικονομίας, Adam Smith. Μέσα άπό τή θεωρία γιάτέσσερα στάδια έξέλιξης τών ύλικών συνθηκών τοΰ άνθρώπινουβίου, ό Adam Smith συνδυάζει τήν άρχή τής άτομοκρατίας (individualismus) μέ μιά φυσιοκρατική θεώρηση τής Οικονομίας, ώς νομοτελειακά προκαθορισμένης πορείας: 'Η προτεραιότητα τής «φυσικής» νομοτέλειας στήν 'Ιστορία στηρίζε

ται στήν άνθρωπολογική θέση γιά τήν έπίσης «φυσική» κοινωνικότητα τοΰ άνθρώπου, τόν καθορισμό τής συμπεριφοράς τουάπό τή φυσική άναγκαιότητα τής κοινωνικής συνύπαρξης26.

Πρέπει νά τονίσουμε οτι οί λογικές άσυνέπειες ή τά φιλοσοφι

κά κενά πού προκαλεϊ στή σκέψη τών Διαφωτιστών ή «άπώ-θηση» τοΰ όντολογικοΰ έρωτήματος, έχουν συχνά έπισημανθεΐ

26. Adam Smith, Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations, London

1776,1, 2, — Κ ο ν δ ϊ λ η ς , μν.ε., 2, VI, 4, σελ. 91. — M y r d a l , σελ. 167-168. —Chri

stian S e i d l , Die Individual - versus die Kollektiventscheidung: Freiheit in marktwirtschaft lichen Ordnungen, στον τόμο: Zur Theorie marktwirtschaftlicher Ordnungen, Hrsg. v. E.

Streissler u. C. Watrin, Tubingen (Mohr-Verl.) 1980, σελ. 401 κ.έ.




κι άπό τούς ίδιους — δέν πρόκειται γιά «άβλεψίες» ή άνεπί-γνωστα σφάλματα. Είναι όμως τέτοια ή προτεραιότητα πού

δίνουν οΐ Διαφωτιστές στούς πολεμικούς στόχους τους, ώστεοΐ άντιφάσεις καί τά κενά νά περνούν εύχερέστατα σέ δεύτερημοίρα — νά μην ένοχλούν, ούτε καί νά προκαλουν σέ παραπέραπροβληματισμό.

Γιά τον Voltaire, λ.χ., (καί οχι μόνο γ ι ’ αύτόν) είναι σαφέςοτι ή άντληση κανονιστικών άρχών άπό τή «λογικότητα» τής

φύσης έρχεται σέ προφανή άντίθεση μέ τήν πραγματικότητατου λεγάμενου «φυσικού κακού»: Οί έκφυλιστικές άρρώστιες,οί σεισμοί ή οποίες άλλες καταστροφικές θεομηνίες άποκαλύ-πτουν ένα είδος «παραλογισμοΰ» τής φύσης, ριζικά άσυμβίβα-στου μέ τις άρχές τής άρμονίας καί τής προγραμματικής άπο-

τελεσματικότητας27.’Αντίστοιχα ό Diderot διαπιστώνει οτι ή ήθική πού προσπαθεί νά άντλήσει τήν καθολική της ισχύ άπό τό «φυσικό δίκαιο», δηλαδή άπό μιά ύποθετική βιολογική ομοιογένεια τώνάνθρώπων, έρχεται σέ άντίθεση μέ τήν άμεση έμπειρία τήςδεδομένης βιολογικής έτερογένειας άτόμων καί ομάδων. Έτσι,

μιά γενική ήθική βασισμένη στό φυσικό δίκαιο, είναι άδύνατη.’ Οφείλει νά κατατμηθεΐ σέ τόσες ήθικές, όσες καί οί διαφοροποιήσεις τής βιολογικής «ύφής» τού άνθρώπινου γένους28.

’Ανάλογα παραδείγματα διαπιστωμένων άσυνεπειών καί άντι-φάσεων θά μπορούσαν νά άναφερθουν πολλά: Όσοι άπό τούςΔιαφωτιστές έμμένουν σέ έναν άκραιφνή ύλισμό, προσπαθούν

27. Poeme sur le desastre de Lisbonne, Preface. Oeuvres completes, ed. par L.

Moland, IX, Paris 1877-1885, σελ. 467-468. — Κ ο ν δ τ λ η ς , μν.ε., 2, VI, 5, σελ.149.

28. Saloa de 1767: Oeuvres completes, ed. par J. Assezat, Paris 1875-1877, XI,

σελ. 124. — βΟΝΔΤΛΗΣ, μν.ε., 2, VII, 4, σελ. 218.




νά άναγάγουν τήν έμφάνιση καί άνάπτυξη τής άνθρώπινης σκέψης σέ παράγοντες βιολογικούς καί κοινωνικούς. Όμως οί

ίδιοι τονίζουν ταυτόχρονα τόν πρωταρχικό ρόλο τών ιδεών —μέ τή μορφή τής νοησιαρχίας ή τής δεισιδαιμονίας — στή διαμόρφωση τών κοινωνικο-ιστορικών φαινομένων. Άλλοι πάλιύποστηρίζουν μαχητικά τόν συμβατικό καί σχετικό χαρακτήρατών ήθικών-κανονιστικών άρχών, ένώ ταυτόχρονα άντιμάχον-ται τις άκραϊες, άλλά λογικές συνέπειες τής θέσης τους: τόν

άκρατο σκεπτικισμό καί τόν μηδενισμό κάθε άξιολογίας.

Οί διαπιστωμένες καί συχνά συνειδητές άσυνέπειες ή άντιφά-σεις τών Διαφωτιστών μάς ένδιαφέρουν έδώ στο ποσοστό πούεισχωρούν καί στις πρώτες θεωρητικές καταβολές τής Πολι

τικής Οικονομίας, δίχως νά προκαλοΰν κριτικές έπιφυλάξεις ήάντιστάσεις.Είναι κοινός τόπος καί τόν έχουμε έπαναλάβει άρκετές φορές

σέ προηγούμενες σελίδες, δτι ή Πολιτική Οικονομία στηρίζει«έκ γενετής» τόν «έπιστημονικό» της χαρακτήρα στήν προσπάθεια προσαρμογής της σέ προδιαγραφές τής νευτώνειας Φυσι

κής. Θεωρείται δηλαδή «έπιστήμη» στο ποσοστό πού προσαρμόζει τά οικονομικά φαινόμενα στις αιτιοκρατικές σταθερέςτών φυσικών φαινομένων.

Άλλά πριν καί άπό τήν προσαρμογή — πού θά μπορούσείσως νά τήν χαρακτηρίσει κανείς μεθοδολογική— ύπάρχει μιάάφετηριακή νοηματοδότηση τού έργου τής Πολιτικής Οικονομίας ώς κατεξοχήν «έπιστημονικοΰ» έγχειρήματος. Στο ίδιοτό άντικείμενό της, δηλαδή στο οικονομικό φαινόμενο, άποδί-δεται τό νόημα του φυσικού φαινομένου. Καί έπειδή πρόκειταικαταρχήν γιά φαινόμενο άνθρώπινης συμπεριφοράς, νοηματο-δοτεΐται αύτή ή συμπεριφορά ώς φυσική έκδήλωση μέ άφαιρε-

τική ομοιογένεια καί έπαναληπτικές σταθερές.




' Η άφετηριακή αύτή νοηματοδότηση στήν οποία οφείλει ήΠολιτική Οικονομία τον «έπιστημονικό» χαρακτήρα της, μοιά

ζει νά άντλεΐται άπό μιάν άπολυτοποιημένη πίστη στήν ομοιογένεια τής φυσικής όρμής (ειδικότερα τής ορμής γιά αύτοσυντήρηση) και συνακόλουθα στό φυσικό δίκαιο. Πρόκειται δηλαδή γιά μιάν άντληση σταθερών κριτηρίων τόσο ερμηνείαςδσο καί κανονιστικών άρχών τής οικονομικής συμπεριφοράςάπό τήν άξιωματικά δεδομένη «λογικότητα» τής φύσης.

"Οπως λοιπόν στον Διαφωτισμό, έτσι καί στήν ΠολιτικήΟικονομία πού εϊναι οργανικό του παράγωγο, ή προβληματικήάντλεΐται άπό κάποιες άφετηριακές, άξιωματικές καί a prioriπαραδοχές, δίχως ένδιαφέρον γιά τήν πραγματική τους αιτιολόγηση, τή θεμελίωσή τους σέ προτάσεις όντολογικής έρμηνείας.Τά πραγματικά δεδομένα τής άνθρώπινης οικονομικής συμπεριφοράς καί τών συντελεστών τοΰ οικονομικού φαινομένου με-ταφέρονται στήν άφαιρετική διάσταση τής «φυσικής» γενικότητας, δηλαδή στή διάσταση τοΰ φαντασιώδους, τοΰ όντολογικά άνερμήνευτου. Ή έξομοιωτική-άφαιρετική γενίκευση τοΰ«άνθρώπινου γένους», ή άποκλειστικά φαινομενολογική έκδο

χή τοΰ κοινωνικού γεγονότος, ή αύθαίρετη καθολική έξίσωσητής ώφέλειας καί άνωφέλειας ή τών δικαιωμάτων καί ύποχρε-ώσεων τοΰ άτόμου, ή έξίσου αύθαίρετη «σταθερά» τής έργασίας, τοΰ συμφέροντος, ή κάποτε καί τής «φυσικής άξίας» πούδιαμορφώνει τις τιμές τών προϊόντων, αύτές δλες οί σχηματοποιήσεις, άφαιρέσεις καί γενικεύσεις άν,τανακλοΰν μιά προγραμ

ματική άδιαφορία γιά τήν όντολογική έρμηνεία τοΰ συγκεκριμένου καί πραγματικού, τής φύσης καί τής ύλης, τής άνθρώπινηςύπαρξης καί τής άνθρώπινης ένέργειας — δπως άντανακλοΰνκαί τήν άφελή πίστη στήν αυτόνομη άποτελεσματικότητα τώνήθικών-κανονιστικών συμβάσεων.

Σίγουρα, ή άδιαφορία γιά τήν όντολογική διασάφηση καί



Γό όντολογικό κενό 159

έρμηνεία τών δεδομένων του βίου, σημαίνει τελικά άρνηση ήάπουσία ενδιαφέροντος γιά τή διάκριση τοΰ πραγματικού άπό

τό φαντασιώδες. Οί άφαιρετικές γενικεύσεις, οί φαινομενολογικές έκδοχές, οί αύθαίρετες έξομοιώσεις, συγκροτούν τελικάενα φαντασιώδες ύποκατάστατο τής πραγματικότητας, πούπαίρνει τή θέση «έπιστημονικοΰ άντικειμένου» τής ΠολιτικήςΟικονομίας. Καί τό φαντασιώδες αύτό ύποκατάστατο ή όντολογικό κενό πού τήν θεμελιώνει ώς «έπιστήμη», δέν πρέπει νά

είναι άσχετο μέ τά θεωρητικά, άλλά καί τά πραγματικά τηςάδιέξοδα.

Πολύ πρόσφατα έμφανίζονται στή βιβλιογραφία κάποιες πρώτες νύξεις όντολογικής προβληματικής, σέ συνάρτηση μέ ήθι-

κούς προβληματισμούς τής σύγχρονης Οικονομίας29. Άλλάπρόκειται μάλλον γιά προβληματική πού έξαντλεϊται σέ ο,τιονομάζεται σήμερα πραγματολογία , δηλαδή στήν άναζήτηση ερεισμάτων έγκυρότητας γιά τή σημασιοδότηση τής σχέσης κατηγοριών καί πραγμάτων, στά όποια οί κατηγορίες άναφέρονταιμέ συνεκδοχή τοΰ τρόπου τής άναφοράς ή τής ύποκειμενικότη-

τας τοΰ άναφερομένου. Ή τελεολογία τών μηχανισμών τής

29. Π ρ β λ . Peter K o s l o w s k i , Prinzipien der Ethischen Okonomie, Tubingen (Mohr-

Verl.) 1988, ι δ ια ί τ ε ρα τ ό κε φ ά λ α ιο 6: Okonomie und Ontologie. — T o y ΙΔΙΟΥ, Reli

gion, Okonomie, Ethik. Eine sozialtheoretische und ontologische Analyse ihres Zusam-

menhanges, σ τ ο ν τ ό μ ο : Die religiose Dimension der Geselleschaft. Religion und ihre Theo-

r/e/j, Hrsg. v. P. K o s l o w s k i , Tubingen (Mohr-Verl.) 1985, σελ. 39-67. — T o y Ι δ ιο υ ,Ethik des Kapitalismus, Tubingen (Mohr-Verl.) 31986. — Frank MtlNNlCH, Gesellscha-

ftliche Ziele und Organisationsprinzipien, σ τ ο ν τ ό μ ο : Zur Theorie marktwirtschaftlicher Ordnungen, Tubingen (Mohr-Verl.) 1980, σελ . 163-196. — Lionel Robbins, The

Nature of Economic Generalisations, σ τ ο ν τ ό μ ο : Philosophy and Economic Theory, Ed.

by Frank Hahn and Martin H o l l is , Oxford (Univ. Press) 1979, σελ . 36-46. — H.

KLIEMT, Okonomik und Ethik, σ τ ο π ε ρ ι ο δ ι κ ό : Wirtschaftswissenschaftliches Studium

16(1967), σελ. 113-118.




άγοράς, ή προθετική (intentional) ή φυσιοκρατική έκδοχή τοΰοικονομικού πράττειν, ή σχέση της ύποκειμενικότητας τών άξιο-

λογήσεων μέ τή λειτουργικότητα τής άντικειμενοποίησης τώνάξιών, εϊναι προβλήματα τής «πραγματολογικής» αύτής ερευνάς, πού θά μποροΰσαν ισως νά φωτίσουν καί κάποιες έπιμέ-ρους πτυχές τοΰ πραγματικού ή φαντασιώδους χαρακτήρα τώνσυντελεστών τής Οικονομίας. Όμως ή προϋποθετική λογικήτής έρευνας εύκολότερα παραπέμπει σέ δ,τι οί Διαφωτιστέςπολέμησαν μέ άνυποχώρητο πείσμα: σέ μιάν άλλου είδους μεταφυσική, δηλαδή σέ μιάν ύποκατάσταση τοΰ έμπειρικά έπαλη-θεύσιμου άπό άναλύσεις καί τεκμηριώσεις έγκυρότητας τώνσημασιοδοτήσεών του.

Τό κυρίως όντολογικό έρώτημα παραμένει μόλις ή καθό

λου άνεκτό στά περιθώρια νοο-τροπίας πού έπιβάλλει, άκόμασήμερα, ό πολιτισμός του Διαφωτισμού. Ό ,τ ι κυρίως άπω-θεΐται στά πλαίσια αύτοΰ τοΰ πολιτισμού, εϊναι ό «πυρήνας» ήή προϋπόθεση κάθε προτάσεως όντολογικής ερμηνείας: άπω-θεϊται τό πρόβλημα τής αιτιώδους άρχής του ύπαρκτοΰ, έπομένως καί τοΰ κριτηρίου διάκρισης τοΰ πραγματικού άπό τό φαντα

σιώδες.Παράλληλα μέ τήν άφαιρετική έκδοχή μιάς έγγενοΰς μέσα

στή φύση «λογικότητας», ό πολιτισμός τοΰ Διαφωτισμοΰ καλλιεργεί καί τήν πίστη σέ μιά προϋποθετική γιά τήν ύπαρξητής φύσης «τυχαιότητα», προκειμένου νά άπαντήσει στό πρό

βλημα τής αιτιώδους άρχής. Ή άντίφαση καί πάλι δέν ένο-χλεϊ: Ά ν ή φύση συγκροτείται σέ ένιαΐο καί λειτουργικό όλονχάρη σέ μιά άφετηριακή καί τελολογική «λογικότητα», πώςεϊναι νοητό αύτή ή λογικότητα νά προκύπτει άπό τήν άλογία,

τήν άπροϋπόθετη τυχαιότητα;Κι δμως οί όξύτατοι νόες κορυφαίων μέσα στήν άνθρώπινη

'Ιστορία διανοητών, δπως οί πρωτοπόροι σκαπανείς τού Δια




φωτισμού ή και πολλοί σύγχρονοι συνεχιστές τής σκέψης τους,μοιάζουν νά μην άντιλαμβάνονται δτι ή τυχαιότητα είναι μιά

αιτιώδης άρχή τόσο μεταφυσική, τουλάχιστον δσο καί οί πλατωνικές ’Ιδέες ή τό Ens absolutum τών Σχολαστικών, καί μάλιστα μέ καταφανώς ισχνότερη λογική θεμελίωση. Γιατί είναικορύφωμα δογματικής αύθαιρεσίας νά συνάγουμε μιάν αυστηρήφυσική αιτιότητα —άτεγκτους νόμους προκαθορισμένης άναγ-καιότητας— άπό τήν άρχή τοΰ «τυχαίου», νά άποδίδουμε

τήν έ'λλογη, κανονιστικά έννοούμενη Φύση στήν άνεξήγητη σκοτεινή δύναμη τής «τυχαιότητας», στό τυφλό παιχνίδι τής «Τύχης». Καί είναι κυριολεκτικά παιδαριώδης ή άφέλεια, νά έπι-διώκουμε μιά κοινωνική οργάνωση βασισμένη στις κανονιστικές άρχές τής φυσικής «λογικότητας», ένώ προσφέρουμε ώς

άπάντηση στό ύπαρκτικό πρόβλημα τοΰ άνθρώπου τή χαοτικήκυριαρχία τοΰ τυχαίου.Άλλά ή ιστορική παρουσία τοΰ Διαφωτισμοΰ — καί δχι

μόνον αύτή — άπέδειξε, μέ συγκεκριμένα καί πραγματικά έμπει-ρικά δεδομένα, δτι οί λογικές άντιφάσεις καί άσυνέπειες δένείναι έμπόδιο στή διαμόρφωση μιάς καθολικής πίστης, πού

έστω κι άν είναι μαχητικά άντι-μεταφυσική, δέν παύει νά έχεικαθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα30. Ή έμπειρία μας άπό τόνΔιαφωτισμό έπιβεβαίωσε δλη τήν προγενέστερη ιστορική πείραπού μάς έδειχνε δτι μόνο μιά θρησκευτικοΰ χαρακτήρα πίστημπορεί νά νοηματοδοτήσει τόν καθολικό τρόπο τοΰ βίου, δηλα

30. Γιά τόν χαρακτήρα θρησκευτικής πίστης πού προσλαμβάνει ή άντι-μεταφυ-

σική ιδεολογία του Διαφωτισμού, βλ. ΚΟΝΔΤΛΗ, μν.ε., 1, IV, 3, σελ. 297 κ.έ. — 2,

VI, 4, σελ. 115 κ.έ. — 2, VIII, 3, σελ. 340 κ.έ. — Πρβλ. καί Jean-Paul Sa r t r e , Les Mots, Paris (Gallimard) 1964, σελ. 79. — M. H o r k h e i me r -T. A d o r n o , Dialektik der Aufklarung, Frankfurt (Fischer-Taschenbuch) 1982, σελ. 5 καί 114-115. — Peter

G a y , The Enlightenment: An Interpretation, London (Wildwood House) 1973, τόμος 2,

σελ. 140 κ.έ.




δή νά συγκροτήσει πολιτισμό — καί μάλιστα μέ πραγματικέςδιαστάσεις παγκοσμιότητας σήμερα.

Αύτή ή διαπίστωση μάς ύποχρεώνει νά δούμε τά άδιέξοδαπού εμφανίζει ό πολιτισμός τοΰ Διαφωτισμού — άδιέξοδα έντο-πισμένα στήν πράξη λειτουργίας τής Οικονομίας— οχι στοέπίπεδο τής λογικής έρμηνείας ή τοΰ άποτελεσματικοΰ σχεδι-ασμοΰ τής άνθρώπινης συμπεριφοράς, άλλά στο έπίπεδο τώνθρησκευτικών προϋποθέσεων νοηματοδότησης τής άνθρώπινης

ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης. Νά έπιστρέψουμε δηλαδή, άπό άλλη όδό, στήν πρόταση τοΰ Max Weber γιά τις θεο λογικές προϋποθέσεις λειτουργίας τής Οικονομίας.

γ. Οί θεολογικές ρίζες τοΰ κενοΰ'Ο ισχυρισμός οτι μόνο μιά θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη μπορεί νά νοηματοδοτήσει έναν καθολικό τρόπο τοΰ βίου —δηλαδή νά συγκροτήσει πολιτισμό— έχει κάποια λογικά έρείσμα-τα, δπως έχει καί συγκεκριμένες ιστορικές έπαληθεύσεις.

'Η άνάλυση καί τεκμηρίωση τών ιστορικών έπαληθεύσεωνσίγουρα άπαιτεϊ ξεχωριστή ειδική μελέτη. Τά λογικά όμωςέρείσματα τοΰ ισχυρισμού μπορούν καί συντομογραφικά νά έπι-σημανθοΰν. Ταυτόχρονα, ή ερμηνευτική πρόταση πού έδώ ιχνηλατούμε καί πού άφορά στή σύνδεση τής σύγχρονης ΠολιτικήςΟικονομίας μέ τή θρησκευτική (θειστική ή άθεϊστική) πίστη

τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου, μπορεί Γσως νά λειτουργήσει καί ώςένδεικτική-παραδειγματική έπαλήθευση τής ιστορικότητας τοΰ

άρχικοΰ ισχυρισμού.

Νά θυμήσουμε καταρχήν δτι μιά πίστη θρησκευτικού χαρακτήρα διαφοροποιείται άπό τήν ιδεολογική πεποίθηση καί τήν



01 θεολογικές ρίζες τοΰ κενοΰ 163

φιλοσοφική δοξασία. Μπορεί νά εμπεριέχει τόσο στοιχεία ιδεολογίας δσο καί θέσεις μιας φιλοσοφικής έρμηνείας του ύπαρ

κτοΰ. Άλλά, ένώ ή φιλοσοφική έρμηνεία προϋποθέτει — κατάκανόνα— τήν ορθολογική συνέπεια καί ή ιδεολογική πεποίθηση μιά κανονιστική λογική, ή θρησκευτικού χαρακτήρα πίστηδέν δεσμεύεται ύποχρεωτικά σέ αύτές τις προϋποθέσεις. Μπορείνά εμπεριέχει λογικές άντιφάσεις καί κανονιστικές άσυνέπειεςπού δμως δέν τήν κλονίζουν, ένώ θά άχρήστευαν μιά φιλοσοφι

κή έρμηνεία ή μιάν ιδεολογική πρόταση.’Άν αύτή ή διαπίστωση είναι ορθή, μάς έπιτρέπει νά ύποθέ

σουμε οτι ή θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη άντλεϊ τή λειτουργικότητα καί άποτελεσματικότητά της άπό στοιχεία πού ήέγκυρότητά τους δέν βασίζεται καταρχήν στήν άντικειμενική

άποδεικτικότητα (δηλαδή στήν κοινωνική —προσιτή σέ δλους—επαλήθευση), γ ι ’ αύτό καί δέν χρειάζεται οπωσδήποτε τήνόρθολογική συνέπεια ή τήν κανονιστική άποδοτικότητα. Κι άνεϊναι δευτερεύουσα ή κοινωνική έπαλήθευση, σημαίνει δτι πρωτεύον εϊναι ή άτομική άποδοχή, ή άνταπόκριση σέ κάποιεςάτομικές άνάγκες, άνάγκες πού ικανοποιούνται καταρχήν οχι

μέσω τής μετοχής στον συλλογικό-κοινωνικό βίο, άλλά σέ έναστάδιο προγενέστερο τής κοινωνικής άναφοράς, στάδιο άναγκών καθαρά ύποκειμενικών-ψυχολογικών.

Ποιές μπορεί νά εϊναι αύτές οί άνάγκες: Σέ μιά λογικήπάντα προσπάθεια άνάλυσης, θά μπορούσαμε νά προσδιορίσουμεώς πρώτη πιθανότητα τήν άτομική άνάγκη ύπέρβασης τής ψυχολογικής άνασφάλειας. Μιλώντας γιά ψυχολογική άνασφάλειαδέν άναφερόμαστε σέ κάποιο άφηρημένο καί άβέβαιο αίσθημαμειωμένης εύεξίας, άλλά σέ συγκεκριμένο (άν καί συχνά άσυν-ίίδητο) σύμπτωμα άγχους, σέ διαγνωστικά έπαληθεύσιμη ψυχική δυσλειτουργία. Καί εϊναι κοινός τόπος δτι ό ψυχικός οργα

νισμός, άκριβώς δπως καί ό σωματικός, άναπτύσσει άπό μόνος




του (δίχως τήν παρεμβολή τής συνειδητής βούλησης) άντιστά-σεις στο ένόχλημα ή στή δυσλειτουργία. Θά μπορούσε λοιπόν

νά ύποθέσει κανείς, πώς άν ύπάρξουν ρωγμές άμφιβολίας κα'ιάβεβαιότητας στήν ΐ'δια τήν ύποκειμενική αύτεπίγνωση καίύπαρκτική αύτοσυνειδησία τού άτόμου, ή δυσλειτουργία καί τόάγχος πού δημιουργοΰνται προκαλοΰν τήν άντίδραση τοΰ ψυχικού οργανισμού, τή γένεση «άντισωμάτων». Δέν είναι παράλογο νά ύποθέσουμε οτι ό ψυχισμός τού άτόμου δέν άντέχει

άβεβαιότητες στον αιτιώδη ή γενετικό αύτοκαθορισμό του, δένάνέχεται τή συνειδητή άγνοια, τήν άναμονή λύσεων πού καθυστερούν. ’Αναπτύσσει «άντισώματα» βεβαιοτήτων, πού μπορεί νά μήν έχουν σχέση μέ τον λογικό έλεγχο καί τις άντικει-μενικές τεκμηριώσεις. Έ τσι έμφανίζονται ώς ύποκειμενικές«βεβαιότητες» άκόμα καί κάποιες έξωφρενικά παράλογες δεισιδαιμονίες ή προλήψεις ή καί άστρολογικοί χρησμοί.

Στήν ΐδια πάντα λογική προσπάθεια άνάλυσης, θά μπορούσαμε νά προσδιορίσουμε καί μιά δεύτερη πιθανότητα: Τήν άτο-μική άνάγκη άποδέσμευσης άπό άλογες έξαρτήσεις δπως οίπαραπάνω «βεβαιότητες». Όταν αύτή ή άποδέσμευση συνδεθεί

μέ τήν ιδια τήν ψυχολογική αύτοεπιβεβαίωση τού άτόμου, μέτήν έκτίμηση πού θέλει νά έχει στον ίδιο τον έαυτό του, τότεή άνάγκη τής άποδέσμευσης θά πρέπει νά παίρνει τή μορφήτής βίαιης μαχητικής άπόρριψης τών ύποτιμητικών γιά τόάτομο «βεβαιοτήτων». Δέν είναι παράλογο νά ύποθέσουμε ότιό ψυχικός οργανισμός δέν άντέχει τήν αύτο-υποτίμηση, τον

κλονισμό κάποιου έστω καί στοιχειώδους ναρκισσισμού ή τήςιδεατής εικόνας τού έγώ πού μάς προσπορίζει αύτο-εμπιστοσύ-νη. Γ ι ’ αύτό καί άναπτύσσει «άντισώματα» καί πάλι, άλλάτώρα μόνο άρνητικών «βεβαιοτήτων»: μιά ψυχολογική καταφυγή στον άγνωστικισμό, στον σκεπτικισμό ή σχετικισμό, στον

μηδενισμό. Ή άρνηση γίνεται θετική «πεποίθηση», φανατική



01 θεολογικές ρίζες τοΰ κενοΰ 165

στράτευση ένάντια στις «λαθεμένες» βεβαιότητες. Καί μιά τέτοια ψυχολογική στράτευση δέν δεσμεύεται οπωσδήποτε στήν

ορθολογική συνέπεια καί στήν άντικειμενική τεκμηρίωση. Πειθαρχεί καταρχήν στήν άνάγκη μιάς είδωλοκλαστικής μαχητικότητας πού αύτοεπιβεβαιώνει τό άτομο.

Οί δυο παραπάνω ερμηνευτικές πιθανότητες — τών ψυχολογι

κών «άντισωμάτων» θετικής ή άρνητικής-είδωλοκλαστικής βεβαιότητας— άναφέρονται στήν περίπτωση πού ή θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη δέν δεσμεύεται οπωσδήποτε στήν ορθολογική συνέπεια καί στήν κανονιστική σκοπιμότητα. Τά έρεί-σματά της εϊναι περισσότερο ή κυρίως ψυχολογικά, γ ι ’ αύτόκαί διαστείλαμε αύτή τήν πίστη άπό τή φιλοσοφική θέση καίτήν ιδεολογική πεποίθηση.

Θά ήταν όμως λάθος νά γενικεύσουμε τις δυο αύτές ερμηνευτικές πιθανότητες καί νά άποκλείσουμε όποιαδήποτε σύνδεση τής πίστης μέ τή συνειδητή άποδοχή καί τή θεληματικήπροσχώρηση σέ μιά φιλοσοφική ερμηνεία τού ύπαρκτοΰ ή σέ

μιά ιδεολογική κανονιστική πρόταση. Θά ήταν λάθος, γιατί θάάφήναμε έξω άπό τήν ερμηνευτική μας άνάλυση παραδείγματασυνειδητής καί θεληματικής πίστης βεβαιωμένα τόσο άπό ιστορικές μαρτυρίες όσο καί άπό τήν άμεση καθημερινή έμπειρία.

Βέβαια, οί έκφράσεις: «συνειδητή άποδοχή» καί «θεληματική προσχώρηση» εϊναι οπωσδήποτε σχετικές, άφοΰ ό τρόπος

έπηρεασμοΰ τών συνειδητών καί θεληματικών ένεργειών μαςάπό άσυνείδητες ψυχολογικές άνάγκες εϊναι πάντοτε έ'μμεσος,άδιαφανής καί άπροσπέλαστος στή φαινομενολογική παρατήρηση. Γ ι ’ αύτό καί θά ήταν τελικά συνεπέστερο νά δεχθούμετή διατύπωση, δτι ή θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη έχει ερεί

σματα άλλοτε περισσότερο ή κυρίως ψυχολογικά καί άλλοτε




περισσότερο ή κυρίως έρείσματα λογικής καί ελεύθερης θεληματικής έπιλογής.

Πώς όμως τέτοιες διεργασίες καθαρά ύποκειμενικές (ψυχολογικές ή καί λογικές-θεληματικές) μπορούν νά οδηγούνστή διαμόρφωση ένός καθολικού τρόπου τοΰ βίου, δηλαδή νάσυνιστοΰν πολιτισμό;

'Η προσπάθεια λογικής άνάλυσης αύτών τών ύποκειμενι-κών διεργασιών έχει άκριβώς τον σκοπό: νά σκιαγραφήσει μιάπρόταση έρμηνείας τού άρχικού σέ αύτή τήν παράγραφο ισχυρισμού, οτι μόνο μιά θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη μπορεί νάνοηματοδοτήσει τον καθολικό τρόπο τού βίου. Καί τό πρώτοβήμα τού άναλυτικοΰ έγχειρήματος πρέπει νά είναι, συγκεκριμένα, ή ερμηνευτική συνάρτηση μιας τέτοιας πίστης μέ τή

νοηματοδότηση τής καθημερινής πράξης τού βίου.Νοηματοδότηση, σημαίνει τήν άπόδοση σκοποΰ καί άρακριτηρίων στήν καθημερινή πράξη. Ό άνθρώπινος βίος συγκροτείται άπό έλλογες πράξεις: πράξεις μέ λόγο-σκοπό καίλογικά κριτήρια άνταπόκρισης στον σκοπό. Άλλά ό σκοπόςτού βίου είναι πάντοτε συνάρτηση τής πίστης μας σέ κάποια

αιτιώδη άρχή, άφού μόνο άπό τήν αίτια άπορρέει ή τελολογικήσκοπιμότητα. Καί ή άποδοχή μιας αιτιώδους αρχής τού ύπαρκτοΰ — άρα καί τής άνθρώπινης ύπαρξης— είναι μόνο θέμαπίστης, άφοΰ είναι άδύνατο νά έχουμε άμεση γνωστική πρόσβαση σέ αύτή τήν αιτιώδη άφετηρία.

"Οταν λοιπόν ό σκοπός τοΰ βίου καί τά κριτήρια τής καθημερινής πράξης πηγάζουν (σέ συγκεκριμένα κοινωνικά σύνολακαί σέ συγκεκριμένες περιόδους) άπό μιά κοινή πίστη σέ κάποιααιτιώδη άρχή —πίστη πού τήν άποδέχονται τά περισσότεραμέλη τοΰ κοινωνικοΰ συνόλου— τότε είναι άναπόφευκτο οίτελολογικές συνέπειες τής κοινά άποδεκτής αιτιώδους άρχής

νά συγκλίνουν στή διαμόρφωση καί ένός κοινοΰ τρόπου συμπε



Οί θεολογικές ρίζες τοΰ κενοΰ 167

ριφοράς, πού σχηματοποιείται σέ κοινωνικά μορφώματα ή καίσέ συγκεκριμένους θεσμούς.

Κάποια συντομογραφικά-σχηματικά παραδείγματα θά βοηθούσαν στή διασάφηση αυτής τής θέσης:

"Αν ή πλειοψηφούσα σέ μιά κοινωνική ομάδα πίστη βεβαιώνει οτι αιτιώδης άρχή τού ύπαρκτοΰ είναι ένας δεδομένος (καίαίτιακά άπροσδιόριστος ό ίδιος) Λόγος, πού συγκροτεί τήνπραγματικότητα σέ «κόσμο»-κόσμημα άρμονίας καί τάξης, κι

άν ή ά-λήθεια αύτοΰ τού Λόγου (ή μή-λήθη, ή έμφάνειά του)είναι ό τρόπος άκριβώς τής φαινόμενης φυσικής κοσμιότητας,τότε ό σκοπός καί του άνθρώπινου βίου δέν μπορεί παρά νάσυνάγεται άπό αύτή τή φυσική κοσμιότητα, δηλαδή άπό τονδεδομένο τρόπο τού πραγματικά ύπαρκτοΰ. Προκειμένου νά

άληθεύει ό άνθρώπινος βίος, πρέπει νά πραγματοποιείται «κατάλόγον», νά μιμείται τή λογικότητα τής κοσμικής εύταξίας.Τότε ή πολιτική, λ.χ., δέν εϊναι τεχνική χρησιμοθηρικής σκοπιμότητας, άλλά τέχνη άποκαλυπτική τοΰ λόγου τής συμπαν-τικής κοινωνικής άλληλουχίας, δημιουργική μετοχή στήν πραγματοποίηση τοΰ κατ ’ άλήθειαν τρόπου τής ύπάρξεώς — ταυ

τίζεται ή πολιτική μέ τήν επιδίωξη ύπαρκτικής γνησιότητας,τήν άνταπόκριση στή λογική φύση ή στον σκοπό τής άνθρώπινης ύπαρξης. Τότε καί ή πόλις έχει ιερό χαρακτήρα, οχι γιατίυπηρετεί κάποια στενά θρησκευτική σκοπιμότητα, άλλά γιατίπραγματοποιεί καί φανερώνει τήν κατεξοχήν ιερότητα πού εϊναιό τρόπος τής ζωής, ό τρόπος μέ τον όποιο ή ζωή άληθεύει ώς

πραγματικότητα καί διάρκεια. Καί ό πολίτης δέν εϊναι άπλώςή μονάδα μέσα στό σύνολο τής κοινής συμβίωσης, μονάδα δικαιωμάτων καί ύποχρεώσεων πού ρυθμίζονται συμβατικά προκειμένου νά έξισορροποΰνται οί έγωκεντρικές άπαιτήσεις. Νά εϊσαιπολίτης εϊναι τίτλος τιμής: μετέχεις στή μέγιστη τιμή καί στό

κατόρθωμα νά κάνεις τή ζωή νά άληθεύει — γ ι ’ αύτό καί οί




πολίτες δέν έκλέγονται, άλλά κληρώνονται στά άξιώματα· μετέχει κάθε πολίτης έξ όρισμοϋ στο κατόρθωμα του κατ’ άλή-

θειαν βίου πού είναι ή δημοκρατία. Όποιος άρνεϊται τήν άνά-μιξή του στήν πολιτική πραγματοποίηση τοΰ κοινωνεΐν-άλη-θεύειν δέν είναι άπλώς άπράγμων, άλλά άχρεΐος\

"Ενα διαφορετικό τώρα ένδεικτικό παράδειγμα: Ά ν ή πλειοψηφούσα σέ μιά κοινωνική ομάδα πίστη βεβαιώνει οτι ή άνα-γωγή σέ μιά αιτιώδη άρχή τοΰ ύπαρκτοΰ είναι άδύνατη γιά τονάνθρωπο, άρα ό άγνωστικισμός είναι ή συνεπέστερη στάση άπέ-ναντι στο πρόβλημα τής καταγωγής καί αιτίας τών δεδομένωντής πραγματικότητας, καί ή μόνη «άλήθεια» πού γνωρίζουμεείναι ή φαινομενικότητα τών πραγμάτων, τότε ό σκοπός καίτοΰ άνθρώπινου βίου δέν μπορεί παρά νά συνάγεται άπό αύτή

τήν άφετηριακή άγνοια ή άλογία. Τότε δέν ύπάρχει ιδιαίτεροςύπαρκτικός λόγος - σκοπός τής άνθρώπινης παρουσίας στον κόσμο, ύπάρχουν μόνο χρηστικές σκοπιμότητες άνταπόκρισης στιςδεδομένες καί φαινόμενες άνάγκες τοΰ φυσικοΰ άτόμου. Ήφαινομενολογία τών άναγκών γίνεται ή μόνη θεωρητική, άλλάκαί πρακτική προϋπόθεση κοινωνικής δεοντολογίας, οί σκοποί

καί τά κριτήρια αύτής τής δεοντολογίας έξαντλοΰνται στήνπληρέστερη δυνατή έξασφάλιση έπιβίωσης-άνέσεων-ήδονής τοΰάτόμου. Τά πολιτικά καί οικονομικά λ.χ. προβλήματα πού θέτειαύτή ή δεοντολογία, είναι προβλήματα έξισορρόπησης άτομι-κών ή όμαδοποιημένων διεκδικήσεων, προβλήματα στρατηγικής καί μεθόδευσης γιά άποδοτικότερη παραγωγή άγαθών καί— στή ρομαντικότερη περίπτωση— γιά τή δίκαιη κατανομή

31. «Μόνοι γάρ τόν τε μηδέν τώνδε (τών πολιτικών) μετέχοντα ούκ άπράγμονα,

άλλ’ άχρεΐον νομίζομεν»: Ό Περικλής στον Επιτάφιο: ΘΟΤΚΪΔΙΔΟΤ, Ιστοριών Β,

40, 2. — Βλ. καί Χρ. Γ ι α νναρα , ’Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική, ’Αθήνα

(«Δόμος») 1984, σελ. 195.




τους στό κοινωνικό σύνολο. Νά είσαι μέλος αύτοΰ του κοινωνικού συνόλου, σημαίνει οτι διεκδικεϊς μιά θέση στήν παραγω

γική διαδικασία, άπαιτεΐς ικανοποιητικό γιά τις άνάγκες σουμερίδιο άπό τό προϊόν τής παραγωγής, διαθέτοντας — στιςεύτυχέστερες περιπτώσεις— μιά κατά περιόδους ψήφο γιά τήνέπιλογή τών «ικανότερων» διαχειριστών τής τύχης σου. Τελικό νόημα τής κοινωνικής σου ένταξης καί τής παραγωγικήςσου δραστηριότητας (περιεχόμενο τής καθημερινότητας καί κίνητρο δράσης) είναι δτι μάχεσαι νά άπωθήσεις πρόσκαιρα τονθάνατο32.

*

Τό έπόμενο βήμα του άναλυτικοΰ μας έδώ έγχειρήματος —γιάτήν έρμηνεία τής σχέσης πού μπορεί νά έχει ή θρησκευτικούχαρακτήρα πίστη μέ τον κοινό τρόπο τοΰ βίου— πρέπει νάεϊναι ή έπιστροφή καί πάλι στον ρόλο τών ψυχολογικών διεργασιών πού προαναφέραμε: Πώς οί ύποκειμενικές ψυχολογικές διεργασίες λειτουργούν ώς κίνητρα άτομικής καί συλλογι

κής συμπεριφοράς.Είπαμε στά προηγούμενα, δτι ή θρησκευτικού χαρακτήρα

πίστη, πολύ συχνά, άντανακλά τά ψυχολογικά έρείσματα αύτο-βεβαιότητα'ς καί αύτοεκτίμησης τοΰ άτόμου. Ά ν αύτό άληθεύει (άν τεκμηριώνεται μέ τήν άνάλυση πού έπιχειρήσαμε πριν

λίγες σελίδες), τότε εϊναι λογικό νά συμπεράνουμε, πώς μιάτέτοια πίστη δέν έξαντλεΐται στό επίπεδο άφηρημένων θεωρητικών άντιλήψεων. Αντίθετα, γιά νά παρέχει ψυχολογικάέρείσματα αύτοβεβαιότητας, πρέπει ή πίστη νά έχει μιά συνε

32. Πρβλ. Michel F o u c a u l t , Les Mots et les Choses, έλλην. μετφρ.: 01 λέξεις καί τά

πράγματα, ’Αθήνα («Γνώση») 1986, σελ. 356-357.




χή καί έμπρακτη έκφραση μέσω τής καθημερινής συμπεριφοράς — πρέπει ή καθημερινή συμπεριφορά νά έπιβεβαιώνει στό

άτομο, οτι δέν στερείται «πεποιθήσεων» καί «βεβαιοτήτων»,δηλαδή νά τοΰ ένισχύει τά ψυχολογικά έρείσματα αύτοεκτίμη-σης. Έπομένως ή πίστη του οφείλει νά ένσαρκώνεται στήνκαθημερινή του πράξη, νά τοΰ ύπαγορεύει εν αν ορισμένο τρόπο συμπεριφοράς συνεπή προς τις «πεποιθήσεις» του καί άρα άπο-καλυπτικό τών υποκειμενικών του βεβαιοτήτων. Μέ αύτή τήνέννοια γίνεται ή πίστη κίνητρο συμπεριφοράς, κανόνας ή μέτρο,άλλά καί στόχος συμπεριφοράς — άσχετα μέ τήν ορθολογικήεμβέλεια καί τήν κανονιστική άποδοτικότητα πού μπορεί νάέχει ή πίστη ώς πρόταση έρμηνευτική τοΰ ύπαρκτοΰ καί πραγματικού.

"Οταν λοιπόν τά κίνητρα άτομικής συμπεριφοράς άπορρέουν(σέ συγκεκριμένα κοινωνικά σύνολα καί σέ συγκεκριμένες περιόδους) άπό κοινές βεβαιότητες — άπό μιά θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη πού τήν άποδέχονται τά περισσότερα μέλη τούκοινωνικού συνόλου— τότε εϊναι φυσικό νά διαμορφώνεται καίένας συλλογικός τρόπος έπιβεβαίωσης τών άτομικών «πεποιθή

σεων», δηλαδή ένας κοινός τρόπος συμπεριφοράς, πού σχηματοποιείται καί σέ κοινωνικά μορφώματα ή καί σέ συγκεκριμένους θεσμούς.

Κάποια συντομογραφικά-σχηματικά παραδείγματα θά βοηθούσαν καί πάλι στή διασάφηση αύτής τής θέσης:

"Αν ή πλειοψηφούσα σέ μιά κοινωνική ομάδα πίστη βεβαιώνει τήν έργασία ώς θεία έντολή, τότε κίνητρο έργασίας γίνεταιή άνταπόκριση σέ αύτή τήν έντολή γιά τις μεταφυσικές άντι-μισθίες πού έξασφαλίζει. Ή έργασία παίρνει τό «νόημα» τήςάτομικής άρετής, τής πιστότητας στό θειο θέλημα, τοΰ νομίσματος σωτηρίας καί άτομικής έξιλέωσης. Τότε ή έργασία

άναδείχνεται σέ αύταξία, εχει προτεραιότητα ώς προς τό χρη




στικό της άποτέλεσμα, γίνεται ρυθμιστικός κανόνας οικονομικών και κοινωνικών άξιολογήσεων.

Αντίθετα, άν ή πλειοψηφούσα σέ ένα κοινωνικό σύνολο πίστηβεβαιώνει τήν έργασία μόνο ώς άναπόδραστη άνάγκη, φυσικήάνάγκη αύτοσυντήρησης, τότε κίνητρο γιά έργασία είναι μόνοή έπιβίωση. Ή έργασία παίρνει τό «νόημα» τοΰ άναγκαίουκακοΰ ή τής άτομικής άνωφέλειας: τοΰ κόστους πού καταβάλλουμε γιά τήν έπιβίωση. Τότε ή άμοιβή τής έργασίας γίνεται«άποζημίωση», άντάλλαγμα τής άνωφέλειας καί ζημίας πούπροκαλεϊ στο άτομο. Τό χρηστικό άποτέλεσμα τής έργασίαςέχει προτεραιότητα ώς προς τήν ίδια τήν έργασία, καί ρυθμιστικός κανόνας τών κοινωνικών καί οικονομικών άξιολογήσεων γίνεται ή μέγιστη δυνατή άποφυγή τής έργασίας, ή έξασφά-

λιση περισσότερου κέρδους μέ λιγότερο κόπο.Καί ένα άκόμα ένδεικτικό παράδειγμα:"Αν ή πλειοψηφούσα σέ ένα κοινωνικό σύνολο πίστη έκδέ-

χεται τήν τιμιότητα στις άνταλλακτικές σχέσεις ώς άρετή, τότεοί έμπορικές δοσοληψίες καί ή πρακτική λειτουργίας τής άγο-ρας είναι ό στίβος άσκησης καί δοκιμασίας τής άρετής τών

άτόμων. Τότε ένα άπό τά βασικά κίνητρα έμπορικής δοσοληψίας είναι καί ή έπιβεβαίωση τής φερεγγυότητας τών συναλ-λασσομένων, άφοΰ ή τιμιότητα άποζημιώνεται μέ τήν έμπορι-κή πίστη πού έπενδύεται στο πρόσωπο τοΰ τίμιου έπιχειρη-ματία.

’Αντίστοιχα, άν ή πλειοψηφούσα σέ ένα κοινωνικό σύνολοπίστη έκδέχεται τήν τιμιότητα ώς χρηστική άπλώς σύμβασηγιά τήν πληρέστερη ικανοποίηση τών άναγκών τής συναλλαγής, τότε ή άγορά είναι ένα «παιχνίδι», πού τούς δρους τουοφείλουν δλοι νά τούς σέβονται γιά χάρη τοΰ άτομικοΰ τουςσυμφέροντος. Τότε βασικό κίνητρο τών άνταλλακτικών σχέ

σεων γίνεται τό άτομικό δφελος πού προσπορίζει ό όρθολογι-




σμός τής τιμιότητας: Ή τιμιότητα άποζημιώνεται μέ τήνέμπορική καί πάλι πίστη πού έπενδύεται στό πρόσωπο τοΰ

όρθολογικοΰ έπιχειρηματία.Τέλος, άν ή πλειοψηφούσα σέ ένα κοινωνικό σύνολο πίστη

έκδέχεται τήν τιμιότητα ώς ίδεαλιστική μόνο προκατάληψη,τότε κίνητρο τών άνταλλακτικών σχέσεων είναι άποκλειστικάή κάλυψη φυσικών άναγκών, ή άνταπόκριση στις άπαιτήσεις

τής ορμής γιά αυτοσυντήρηση. Τότε οί έμπορικές δοσοληψίες

καί ή πρακτική λειτουργίας τής άγοράς εϊναι χώρος κυριαρχίαςτοΰ νόμου τής «φυσικής επιλογής», στίβος μάχης γιά τήν έπι-βίωση τών ισχυρότερων. Σέ αύτή τή μάχη «δλα έπιτρέπον-ται», άρκεϊ νά έξασφαλίζεται ή άποδοτικότητα καί νά μήν έπι-σύρονται κυρώσεις, δηλαδή νά εξουδετερώνονται οί βλαπτικές

γιά τό άτομο άντιδράσεις άλλων άμυνόμενων άτόμων ή άντα-γωνιστικών ομάδων.

*

'Η έως έδώ μακρά —καί οπωσδήποτε τυπική— αύτή άνάλυ-

ση εϊναι περισσότερο «σημαντική» καί λιγότερο καθοριστικήτής σχέσης πού έχει ή θρησκευτικού χαρακτήρα πίστη μέ τονκοινό τρόπο τοΰ βίου ή τον πολιτισμό. Πρέπει, ώστόσο, νάπροχωρήσουμε στήν άνάλυση καί τών στοιχείων τής συγκεκριμένης πιά πίστης πού μοιάζει νά θεμελιώνει τήν ΠολιτικήΟικονομία σήμερα ή τον πολιτισμό τοΰ Διαφωτισμού —άφοΰόμως παρεμβάλλουμε μιάν άκόμα καί μάλλον άπαραίτητη δια-πιστωτική παρένθεση:

' Η παρένθεση άφορά στον θρησκευτικό ή οχι χαρακτήρα τήςχριστιανικής ειδικά πίστης. Αύτή ή πίστη παρακολουθεί ιστορικά τή διαμόρφωση καί άνάπτυξη τοΰ δυτικοευρωπαϊκού πολι

τισμού. Καί δεχθήκαμε τήν άποψη έγκυρων μελετητών δτι




ένάντια σέ αύτή τήν πίστη διαμορφώνεται ώς κίνημα πολεμικής ό Διαφωτισμός.

Τολμάμε νά διερωτηθοϋμε γιά τον θρησκευτικό ή όχι χαρακτήρα τής χριστιανικής πίστης, γιατί στις ίδιες τις πηγές τήςχριστιανικής παράδοσης ενας τέτοιος χαρακτήρας άμφισβητεΐ-ται ριζικά. Ά ν τό ειδοποιό στοιχείο τής θρησκευτικότητας,όπως τό ορίσαμε στήν άρχή αύτής έδώ τής παραγράφου, είναιοί «βεβαιότητες» πού άνταποκρίνονται σέ άνάγκες καθαρά ύπο-

κειμενικές-ψυχολογικές (άνάγκες άσφαλιστικών «πεποιθήσεων»καί κανονιστικής-ήθικής αύτοεπιβεβαίωσης), τότε πρόκειταιάκριβώς γιά τό στοιχείο έκεϊνο πού οί πηγές τής χριστιανικήςπαράδοσης άποκλείουν άφετηριακά.

Νά ύπενθυμίσουμε ένδεικτικές διατυπώσεις αύτών τών πη

γών, πού θέτουν ώς προϋπόθεση μετοχής στή χριστιανική έμπειρία τήν παραίτηση τοΰ άνθρώπου άπό τήν άτομική ψυχολογικήτου αύτάρκεια καί αύτοβεβαιότητα, άπό τό φυσικό του «έγώ»ή τήν «ψυχή» του. Διαβάζουμε, λ.χ., στις χριστιανικές Γραφές: «"Ος έάν θέλη τήν ψυχήν αύτοΰ σώσαι, άπολέσει αύτήν8ς δ ’ άν άπολέση, εύρήσει αύτήν»1. — « 'Ο φιλών τήν ψυχήν

αύτοΰ άπολέσει αύτήν, καί ό μισών τήν ψυχήν αύτοΰ φυλάξειαύτήν»2. — «Ε ί τις έ'ρχεται πρός με καί ού μισεί τον πατέραέαυτοΰ καί τήν μητέρα καί τήν γυναίκα καί τά τέκνα καί τούςάδελφούς καί τάς άδελφάς, έτι δέ καί τήν έαυτοΰ ψυχήν, ούδύναταί μου μαθητής είναι»3.

Αύτό τό «μίσος» ή χριστιανική έρμηνευτική τό είδε πάντο

τε ώς θεληματική ρήξη καί παραίτηση άπό κάθε ύποκειμενική-ψυχολογική αύτάρκεια, άλλά καί άπό κάθε φυσικό-άντικειμε-

33. Μαρκ. 8, 35 — Λονκ. 9, 24-17, 33.

34. Ίωαν. 12, 25.

35. Λονκ. 14, 26.




νικό έρεισμα αύτής τής αύτάρκειας. Γ ιατί τό κεντρικό μήνυματής χριστιανικής παράδοσης, ή «άποκάλυψη» πού εύαγγελίζεται,

εϊναι ή ύπαρκτική δυνατότητα έλευθερίας άπό τή φθορά καίτον θάνατο, δταν ή ύπαρξη πραγματοποιείται ώς σχέση καίάγαπητική κοινωνία, δχι ώς άτομική έπιβίωση καί φυσική αύτάρ-κεια.

Μιλώντας γιά μιά τέτοια δυνατότητα ύπαρκτικής έλευθερί

ας, ή χριστιανική παράδοση άναφέρεται σέ μιά όντολογική προϋ

πόθεση έμπειρικά μόνο έπαληθεύσιμη: Ό τι ό άνθρωπος εϊναιύπαρξη προσωπική, εχει προσωπικότητα, εϊναι πρόσωπο, κι αύτόσημαίνει πώς μόνος αύτός, ξέχωρα άπό κάθε άλλη βιολογικήύπαρξη, δέν καθορίζεται οπωσδήποτε άπό τή φυσική άντικει-μενικότητα, άλλά μπορεί νά παίρνει ύπαρκτική άπόσταση άπό

τήν ίδια του τή φύση — νά ύπάρχει καθορίζοντας σέ κάποιοποσοστό τις φυσικές του άνάγκες καί οχι καθοριζόμενος άπό-λυτα άπό αυτές.

Σίγουρα, ή προσωπική ύπαρξη τοΰ άνθρώπου ένεργεΐται μέσω τών φυσικών (σωματικών καί ψυχικών) λειτουργιών."Ομως ή δυνατότητά του νά παρεμβαίνει άποφασιστικά στις

φυσικές του ένέργειες καί θελήσεις, σημαίνει πώς ο,τι ύποστα σιάζει (κάνει πραγματικά ύπαρκτή) τήν προσωπική ύπαρξητοΰ άνθρώπου δέν εϊναι οί φυσικές ένέργειες καθεαυτές, άλλάκάποια ύπαρκτική έτερότητα ώς προς τήν κοινή φύση — έτερότητα τών ίδιων τών φυσικών ένεργειών, πού καθιστούν τόκάθε άνθρώπινο ύποκείμενο ύπαρξη μοναδική, άνόμοια καί άνε-

πανάληπτη, άλλά καί έτερότητα ώς προς τήν ίδια τή φυσικήάναγκαιότητα. Αύτή άκριβώς ή έτερότητα καί έλευθερία άπότή φύση παραπέμπει στον πάντοτε άπροσδιόριστο «πυρήνα»πού ονομάζουμε προσωπική ύπόσταση τοΰ ύποκειμένου.

Άλλά ή έτερότητα εϊναι μιά έμπειρική πραγματικότητα πάν

τοτε άναφορική — δέν ύπάρχει έτερότητα παρά μόνο ώς προς



Οί θεολογικές ρίζες τοΰ κενού 175

ένα δεύτερο δρο άναφορας. Καί γιά τή χριστιανική έμπειρία, ήύπαρκτική έτερότητα τού άνθρώπινου προσώπου δέν έξαντλεΐ-

ται στή φαινομενολογική άνομοιότητα προς τά άλλα άνθρώπι-να πρόσωπα, άλλά άναφέρεται (ώς πραγματικό-ύπαρκτικό γεγονός άναφοράς πού συνιστά τό άνθρώπινο πρόσωπο) στήνίδια τήν αιτιώδη άρχή τού ύποκειμένου, δηλαδή σέ μιάν έπίσηςπροσωπική ύπαρκτική θέληση καί ένέργεια. Τό πραγματικό-ύπαρκτικό γεγονός τής προσωπικής άναφοράς πού συνιστά τό

άνθρώπινο ύποκείμενο, τό πιστοποιούμε καταρχήν στήν προτεραιότητα τής έπιθυμίας. Ό άνθρωπος έρχεται στον κόσμοώς φορέας, πριν άπό κάθε τι άλλο, έπιθυμίας, έπιθυμίας ζωής.'Η έπιθυμία πάντοτε άναφέρεται, είναι δηλαδή πάντοτε έπι-θυμία σχέσης, έρωτας κοινωνίας. Καί ή προσωπική ύπαρκτική

θέληση καί ένέργεια πού ώς αιτιώδης άρχή συνιστά τό ύποκείμενο καί τό καθιστά δυνατότητα σχέσης καί ζωτική έπιθυμίασχέσης, είναι ό προσωπικός Θεός τής χριστιανικής έμπειρίας.

'Η άναφορά στήν προσωπική αιτιώδη άρχή τοΰ ύπαρκτοΰείναι μιά πρόταση πού έπιδέχεται έμπειρική έπαλήθευση. Επαληθεύεται, είτε μέ τήν άμεση προσωπική σχέση τοΰ άνθρώπου

μέ τον προσωπικό Θεό, είτε μέ μιά σχέση πίστηςεμπιστοσύ-νης στούς άνθρώπους πού κατόρθωσαν τήν άμεσότητα τής σχέσης — τούς «μάρτυρες» αύτής τής έμπειρίας. ’Αποκλείεταιέπομένως κάθε άτομική νοητική βεβαιότητα ώς ύποκατάστα-το τής πίστης, κάθε ιδεολογική «πεποίθηση», κάθε νοησιαρχι-κή άποδεικτική κατοχύρωση μεταφυσικών «άρχών». Έ πίστη

εϊναι μόνο γεγονός σχέσης, σχέση έμπιστοσύνης, καί ή σχέσηεχει μόνο έμπειρική κοινωνική έπαλήθευση.

' Η έμπειρία τώρα τοΰ προσωπικού χαρακτήρα τής Θεότητας (δπως καί ή έμπειρική πιστοποίηση τής προσωπικότητας τοΰ κάθε άνθρώπου) δέν βεβαιώνει κάποιο «ιδίωμα» άπλώς

τής ύπαρξης, άλλά τον ίδιο τον τρόπο τής ύπαρξης. Ά ν ό




Θεός γνωρίζεται ώς πρόσωπο, μέσω τής έμπειρίας τής σχέσης,τότε και ΰπάρχει ώς πρόσωπο — είναι ύπαρκτικό γεγονός πού

δέν έξαντλεϊται στήν ύπαρκτική αύτάρκεια τής μονάδας, άλλάγεγονός κοινωνίας προσώπων μέ ύπαρκτική άναφορικότητα καίδυναμική αύθυπέρβασης. Ή χριστιανική έμπειρία βεβαιώνειτήν ύπαρξη τριών θείων Προσώπων, πού «άλληλοπεριχωροΰν-ται» υπαρκτικά: τό καθένα ύπάρχει μόνο άγαπώντας καί αύτο-προσφερόμενο στά άλλα. Γ Γ αύτό καί ό μόνος ορισμός τοΰΘεοΰ πού συναντάμε μέσα στή χριστιανική Βίβλο, είναι οτι «όΘεός άγάπη εστί»36 — ή άγάπη σημαίνει τον τρόπο μέ τονόποιο είναι ό Θεός, τον τρόπο ύπάρξεώς του.

Δέν είναι έδώ ό χώρος γιά μιά έκτενή άνάλυση αύτών τώνπροτάσεων, έπιγραμματικά μόνο έπιλέγουμε τά χαρακτηριστι

κά πού καθιστοΰν τή χριστιανική πίστη μή θρησκευτική. Ά νλοιπόν αιτιώδης άρχή τοΰ ύπαρκτοΰ είναι ή έλευθερία τής άγαπη-τικής σχέσης, άν είναι τά Πρόσωπα τής Τριάδος πού ΰποστα σιάζουν (κάνουν πραγματικότητα) τήν ύπαρξή τους μόνο άγαπώντας καί άγαπώμενα, καί άν ένεργοΰν προς τά «εξω» μέ τήνίδια δυναμική τής άγάπης ύποστασιάζοντας τον κόσμο, τότε ή

τελεολογία τής ύπαρξης —ή όντως ύπαρξη καί ζωή— είναι ήέρωτική αύθυπέρβαση, καί θάνατος είναι ή έμμονή στήν ύπαρκτική αύτάρκεια τής άτομικότητας.

Αύτός είναι ό λόγος πού τά θεμελιώδη κείμενα τής χριστιανικής έμπειρίας έπιμένουν στήν άρνηση τής άτομικής (βιο

λογικής, ήθικής καί θρησκευτικής) αύτάρκειας, προκειμένου νάύπάρξει ό άνθρωπος ώς κοινωνία καί σχέση — νά άντλει τήνύπαρξή του άπό τήν προσωπική σχέση, οχι άπό τή βιολογικήάτομικότητα. Κορυφαίο παράδειγμα αύτής τής έπιμονής είναιή εύαγγελική «παραβολή» τοΰ τελώνη καί τοΰ φαρισαίου: Ό

36. 1. Ιωαν. 4, 16.




φαρισαΐος, ύπόδειγμα θρησκευτικού άνθρώπου, πιστός τηρη-τής τών διατάξεων τοΰ Νόμου καί μέ έδραιωμένη τή βεβαιό

τητα τής άτομικής του έπάρκειας, καταγγέλλεται ώς περίπτωση προς άποφυγήν. Καί προβάλλεται γιά μίμηση ό άμαρτωλόςτελώνης, πού μέσα στήν ολοκληρωτική ήθική του άποτυχίαδέν μπορεί νά έλπίσει στις άτομικές του δυνάμεις καί δυνατότητες, γ ι ’ αύτό καί έγκαταλείπεται στήν άγάπη τοΰ Θεοΰ, στήσχέση μαζί Του. ’Ανάλογα ύποδείγματα ζωής συναντώνται

σχεδόν σέ κάθε σελίδα τοΰ Εύαγγελίου τής χριστιανικής ’Εκκλησίας: Ό ληστής, ή πόρνη, ό άσωτος, αύτοί οί κατεξοχήνμή θρησκευτικοί τύποι άνθρώπου, προβάλλονται ώς οδηγοί γιάτήν πραγμάτωση τής όντως ζωής, στό μέτρο πού ένσαρκώνουντή μετά-νοια, τή ριζική άλλαγή νοο-τροπίας, τήν κατανόησητής ζωής ώς σχέσης καί τοΰ θανάτου ώς άτομικής αύτάρκειας.

Άπό τις παραπάνω θεμελιώδεις άφετηρίες τής χριστιανικήςέμπειρίας συνάγονται κάποιες προϋποθέσεις νοηματοδότησης τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης, δπως καίκάποιες συνέπειες ιστορικής καί κοινωνικής πρακτικής, πού

πρέπει έπιγραμματικά νά έπισημάνουμε:'Η καθημερινότητα τοΰ άνθρώπινου βίου νοηματοδοτεϊται

άπό μιάν έκδοχή τής πραγματικότητας άποκλειστικά έμπειρι-κή, ετσι πού τίποτα νά μήν είναι άνερμήνευτα «δεδομένο»,τυχαίο ή άπροσδιόριστα, δηλαδή «ύπερφυσικά», αιτιολογημένο— δέν ύπάρχει περιθώριο γιά νοησιαρχικά ύποκατάστατα τοΰ

πραγματικού. Ή έρμηνεία τής πραγματικότητας συνάγεταιμόνο άπό τήν έμπειρία τής σχέσης μέ τήν πραγματικότητα.Καί ή σχέση δέν έξαντλειται στή νοητική έπισήμανση καί στήναισθητή πιστοποίηση, άλλά εχει τή δυναμική τής συγκεφαλαίωσης δλων τών γνωστικών δυνατοτήτων τοΰ άνθρώπου σέ

μιάν άμεσότητα κοινωνίας μέ τό ύπαρκτό καί πραγματικό. Ή



178 Γενεαλογία τοΰ άδιεξόδον

δυναμική τής σχέσης είναι ή δυναμική τής άγαπητικής κοινωνίας, δηλαδή τής αύτοπαραίτησης άπό τήν έγωκεντρική τάση

υποταγής τής πραγματικότητας στήν άτομική νοητική βεβαιότητα ή στήν άτομική χρηστική έκμετάλλευση.

Στήν προοπτική αύτή τά αισθητά δεδομένα τής πραγματικότητας δέν είναι ούδέτερα χρήματα (άντικείμενα χρήσης), άλλάπράγματα (πεπραγμένα ένός δημιουργού Προσώπου). Γ ι ’ αύτόκαί ή χρήση τών πραγμάτων είναι προσωπική σχέση μέ τον

ποιητή τους — δπως είναι προσωπική σχέση μέ τον δημιουργό καλλιτέχνη ή χρήση τών έργων τής τέχνης του.

'Η ίδια ή ύλη τών πραγμάτων δέν είναι πιά όντολογικάάνερμήνευτη — αινιγματικό, άλλά αύτονόητο δεδομένο. Στήνπροοπτική μιας προσωπικής αιτιώδους άρχής τού ύπαρκτοΰ, ή

ύλη είναι ό ένεργούμενος λόγος αύτής τής προσωπικής θέλησης καί ένέργειας. Ή ίδια ή σύσταση τής ύλης είναι λογική,συνδρομή «λόγων» ή «λογικών ποιοτήτων», ένεργούμενο άποτέλεσμα ένός προσωπικού δημιουργικού λόγου — ένεργούμενοόπως ό λόγος τοΰ ποιητή μέσα άπό τις λέξεις καί τοΰ ζωγράφου μέσα άπό τά χρώματα. Έ τσι, χάρη στή λογική-ένεργητι-

κή της σύσταση ή ύλη μετέχει στήν περιπέτεια τής άνθρώπινης έλευθερίας, άφοΰ μόνο ή προσωπική-λογική παρέμβασητού άνθρώπου στήν ύλη μπορεί νά τήν οδηγήσει στο ύπαρκτι-κό της τέλος ή σκοπό — άκριβώς όπως ή παρέμβαση τοΰ ποιητή καί πάλι ή τοΰ ζωγράφου όδηγεϊ τις λέξεις ή τά χρώματαστή σκοπούμενη άναφορικότητα καί σχέση37.

Σκοπός καί νόημα τοΰ άνθρώπινου βίου είναι ή πλήρωσητής ζωτικής έπιθυμίας, τής έπιθυμίας γιά διάρκεια ζωής, δίχως

37. Γιά μιά εκτενέστερη άνάλυση, βλ.: Χρήστου ΓΐΑΝΝΑΡΑ, Τό πρόσωπο καί ό

έρως, Αθήνα («Δόμος») 41987, II, 1. — Τ ο ϊ Ι δ ι ο ϊ , Προτάσεις κριτικής όντολογίας,

’Αθήνα («Δόμος») 1985, §§ 7-8.




περιορισμούς χρονικότητας, φθοράς και θανάτου. Καί κριτήριοάνταπόκρισης σέ αύτόν τον στόχο εϊναι ή άσκηση γιά τήν αύθυ-

πέρβαση τής άτομικότητας, ή προσπάθεια νά κοινωνοΰνται οχιάπλώς οί άνάγκες τού βίου, άλλά ή ί'δια ή ζωή ώς άγαπητικήσχέση.

* Η έρμηνεία τού ύπαρκτοΰ καί πραγματικοΰ πού προτείνε-ται άπό τή χριστιανική έμπειρία, οδηγεί σέ μιά καινούργιασημασιοδότηση τής γλωσσικής σημαντικής. Έ λέξη ούσία ήφύση δέν σημαίνει πια τήν «ιδέα», δηλαδή τή συντελεσμένηνοητή οντότητα τήν καθοριστική τοΰ κάθε ύπαρκτοΰ. Ή λέξηξαναβρίσκει τήν άφετηριακή έτυμολογική της σημασία: Ήούσία (παράγωγο τοΰ θηλυκοΰ τής μετοχής τοΰ ρήματος ειμι) σημαίνει τό γεγονός άκριβώς τής μετοχής στό είναι, τον τρόπο

ή τό πώς τής μετοχής. Καί ή δυναμική αύτοΰ τοΰ τρόπου διασώζεται στήν έπίσης ένεργητική σημασία πού έχει ή λέξηφύση, ώς παράγωγο τοΰ φύω-φύομαι, ένός ένεργούμενου γεγονότος.

Έ τσ ι, ή λέξη πού προσδιορίζει τό ύπαρκτό πριν ή πέρα κιάπό τον τρόπο ύπάρξεώς του, εϊναι μόνο ή ύπόσταση. Ή ύπό

σταση ταυτίζεται μέ τό «ύποκείμενο», τον άρρητο (πριν άπόκάθε νόημα) «πυρήνα» τής ύπαρκτικής αύτοσυνειδησίας ή τοΰ«έγώ». Καί μέ αύτή τήν έννοια μιλάμε μόνο γιά τήν ύπόστασητοΰ Θεοΰ καί τήν ύπόσταση τού άνθρώπου — τις δυο μοναδικές προσωπικές ύποστάσεις. Ό προσωπικός χαρακτήρας τής

θείας καί τής άνθρώπινης ύπόστασης έγκειται στή δυνατότητατής άναφορικότητας καί σχέσης, δηλαδή τής άγαπητικής-έρω-τικής αύθυπέρβασης μέ τήν όποία ένεργεΐται ή ύπόσταση ώςέτερότητα καί έλευθερία. Κάθε άλλη ύπαρξη εϊναι μόνο ένέρ γημα τών προσωπικών ύποστάσεων, άποτέλεσμα τής θείας ήτής άνθρώπινης ένέργειας, χωρίς δυνατότητα νά παίρνει ύπαρ

κτική άπόσταση άπό τήν ούσία του, τήν όμοείδεια τοΰ τρόπου




τής ύπάρξεως — δηλαδή χωρίς δυνατότητα ελευθερίας καίέτερότητας.

'Η χριστιανική λοιπόν άπάντηση στο όντολογικό έρώτημασυνοψίζεται στή σημαντική τών δρων: ούσία υπόστασηένέρ γειες. Οί τρεις αυτοί δροι δηλώνουν τήν πραγματικότητα οχιώς σύνολο δεδομένων οντοτήτων, άλλά ώς σύνολο ένεργούμε-νων σχέσεων. Ή λέξη ούσία δέν κυριολεκτεί στήν περίπτωσητοΰ Θεοΰ, άφοΰ δηλώνει τον τρόπο μετοχής στο είναι, ένώ ό

Θεός, ώς αιτιώδης άρχή, δέν μετέχει, άλλά συνιστα τό είναι.Μιλάμε ώστόσο γιά θεία «ούσία», μόνο γιά νά ύποδηλώσουμετήν όμοείδεια τοΰ τρόπου ύπάρξεως τών τριών θείων ύποστά-σεων, δπως αύτή άποκαλύπτεται στήν άνθρώπινη έμπειρία τήςπροσωπικής σχέσης μαζί τους.

Άφετηρία τών σχέσεων πού συγκροτούν τήν πραγματικότητα είναι ή ύπόσταση τοΰ προσωπικού Θεού άπέναντι στήνπροσωπική ύπόσταση τοΰ άνθρώπου — ό τρισυπόστατος άκτιστος Θεός άπέναντι στον κτιστό μυριυπόστατο άνθρωπο. ΌΘεός ένεργεϊ τή σύσταση τοΰ κόσμου ώς γεγονός καί κλήσηέρωτικής σχέσης μέ τον άνθρωπο. Καί ό άνθρωπος άπαντα σέ

αύτή τήν κλήση μέ τήν ίλιγγιώδη έλευθερία τής προσωπικήςάποδοχής ή τής προσωπικής άρνησης, συμπαρασύροντας τονσύνολο λόγο (σκοπό ή τέλος) τού κτιστού προς τή ζωή, πούείναι ή σχέση, ή προς τον θάνατο, πού είναι ή ύπαρκτική αύτο-τέλεια.

"Αν οί έπιγραμματικές αύτές έπισημάνσεις ορίζουν (χωρίς νάέξαντλοΰν) τό μήνυμα τής χριστιανικής έμπειρίας, τήν πρότασή της γιά τή νοηματοδότηση τοΰ ύπαρκτοΰ καί πραγματικού,

^τότε καί τό ιστορικό-κοινωνικό γεγονός τής χριστιανικής ’Εκ-

κλησίας δέν μπορεί νά οριστεί παρά μόνο σέ συνάρτηση μέ τις

παραπάνω όντολογικές προϋποθέσεις.



Οί θεολογικές ρίζες τον κενοΰ 181

Τότε Εκκλησία είναι, πριν άπό κάθε τ ι άλλο, ένας τρόπος ύπάρξεώς: ή ιστορική-κοινωνική πραγμάτωση τής άτομικής

αύθυπέρβασης καί κοινωνίας τής ζωής. Έ ιδια ή λέξη Ε κ -

κλησία (πού σημαίνει σύναξη, συναγωγή — άπό τό ρήμα έκ-καλώ) επιλέγεται γιά νά δηλώσει τήν άνταπόκριση στήν έκκληση νά κοινωνεΐται ή ζωή. Νά κοινωνειται οχι άφηρημένα>ίαί θεωρητικά, ούτε σέ επίπεδο ήθικής άπλώς συμπεριφοράς,

άλλά μέ τον τρόπο πού πραγματοποιείται ή ζωή στή βιολογική της καταρχήν άμεσότητα: μέ τήν πρόσληψη τής τροφής. Τόγεγονός πού συγκροτεί τήν Εκκλησία, πριν άπό κάθε τ ι άλλο,είναι ένα δείπνο, οπου ή τροφή (στά βασικά της είδη: τοΰάρτου καί τοΰ οίνου, είδη συμπεριληπτικά κάθε τροφής καίδυνατότητας ζωής τοΰ άνθρώπου) κοινωνεΐται καί μεταλαμβά-

νεται ώς ζωοποιός σχέση μέ τον Θεό ένοποιητική τών άνθρώ-πων, ώς κατάφαση ευχαριστίας τοΰ άνθρώπου στήν άγάπη τοΰΘεοΰ, ώς ένότητα ζωής τοΰ κτιστοΰ μέ τό άκτιστο.

'Η ολόκληρη λοιπόν άλήθεια τής Εκκλησίας —ή καθολική άλήθεια τοΰ τρόπου τής ύπάρξεώς πού αύτή έπαγγέλλεται—είναι ή σύναξη τών πιστών σέ κάθε τοπική Εύχαριστία. Πριν ή

άσχετα μέ αύτή τή σύναξη δέν ύπάρχει Εκκλησία, ούτε ώςίδρυμα, ούτε ώς θεσμός θρησκευτικός, ούτε ώς διοικητική ιεραρχία καί οργανωτική άρθρωση. Ή οποία ιδρυματική θεσμοποίηση καί διοικητική οργάνωση προκύπτει ιστορικά καί ύπηρετεΐάποκλειστικά τό γεγονός πού συγκροτεί καί συνιστά τήν Ε κ

κλησία: Τή σύναξη τών «κλητών» στό δείπνο πού μεταποιείτήν άτομική ύπαρξη σέ έρωτική αύτοπροσφορά καί άγαπητική / 38κοινωνία .

38. Γιά μιά έκτενέστερη άνάλυση, βλ.: John Zizioulas, Being as Communion, New

York (SVS-Press) 1985.




*

' Ο τίτλος αύτής έδώ τής παραγράφου άναφέρεται στο όντολο-γικό κενό πού λανθάνει πίσω άπό τον πολιτισμό του Διαφωτισμού, τον τρόπο τού βίου πού διαμορφώνει ή σύγχρονη Πολιτική Οικονομία. Άλλά τό κενό δέν μπορεί νά καταδειχθεϊπαρά μόνο μέ τον προσδιορισμό μιας πραγματικής άπουσίας,τον προσδιορισμό δεδομένων τής ιστορικής-κοινωνικής έμπει

ρίας πού κάποτε έλαχιστοποιοΰνται ή καί έξαφανίζονται, χωρίςνά ύποκατασταθοΰν.

Αύτός είναι ό λόγος πού σέ αύτή τήν παράγραφο έπισημαί-νουμε άρνητικά τήν ύπαρξη του κενού: σκιαγραφούμε έπιγραμ-ματικά αύτό πού έλειψε, γιά νά προκαλέσουμε τήν έμπειρικήπιστοποίηση τής άπουσίας του. Ό άναγνώστης θά συμφωνήσει οτι ή έκδοχή τής χριστιανικής έμπειρίας καί πίστης πούέδώ έκθέσαμε, παρ’ δλο πού άντλεϊται άπό τις θεμελιώδειςπηγές τής χριστιανικής παράδοσης, μοιάζει μάλλον άγνωστηκαί άκατανόητη στον σύγχρονο εύρωπαϊο ή έξευρωπαϊσμένοάνθρωπο, περισσότερο ή λιγότερο άνύπαρκτη στά πλαίσια τών

δυτικού τύπου «χριστιανικών» κοινωνιών. Δύσκολο νά διαπιστώσουμε ιχνη αύτής τής έκδοχής τόσο στις θεωρητικές καίκοινωνικές έπιβιώσεις τού σύγχρονου «χριστιανικού» φρονήματος, δσο καί στήν άντίληψη γιά τον χριστιανισμό πού προϋποθέτει ή έναντίον του πολεμική τών νεώτερων χρόνων.

Άπό τή σημερινή δυτική ή έκδυτικισμένη έκδοχή τοΰ χρι

στιανισμού μοιάζει νά άπουσιάζει ολοκληρωτικά ή προτεραιότητα τοΰ έμπειρικοΰ χαρακτήρα τής πίστης — μοιάζει νά μετατίθεται ή έμπειρική δυνατότητα σέ μόνη τή σφαίρα τής συναισθηματικής καί ήθικής «ικανοποίησης». Ή χριστιανική πίστηδέν είναι πρόταση όντολογικής έρμηνείας τού ύπαρκτοΰ καί

πραγματικού, πρόταση πού έπιδέχεται εμπειρική μόνο έπαλή-




θευση. Δέν συγκροτείται, ούτε έπαληθεύεται ή έμπειρία τήςπίστης ώς άμεσότητα σχέσης. ’Αντίθετα, ταυτίζεται ή πίστη

μέ άτομικές νοητικές βεβαιότητες, δπως ταυτίζεται καί ή χριστιανική πρόταση έρμηνείας τής πραγματικότητας μέ ένα σύνολο δεδομένων καί άπρόσιτων στήν έμπειρία «δογμάτων» —νοησιαρχικών κατασκευών μέ ορθολογική άποδεικτική τεκμηρίωση. Έ τσ ι ή πίστη παύει νά νοηματοδοτεϊ τήν καθημερινήπράξη τοΰ βίου, γ ι ’ αύτό καί προβάλλεται (παράλληλα καίάσύνδετα μέ τήν πίστη) ένας κώδικας άτομικής ήθικής, πούμόνος αύτός χρησιμεύει γιά τή δήλωση τής «χριστιανικής» ιδιότητας — άν καί δύσκολα διαφοροποιείται άπό όποιονδήποτεάλλο κώδικα κοσμικής-χρησιμοθηρικής ήθικής. Μέ αύτές τιςπροϋποθέσεις.καί'ή Εκκλησία δέν είναι πιά τό γεγονός μετα

βολής τοΰ τρόπου τής ύπάρξεως, κοινωνία προσώπων πού πραγματώνουν τήν άγαπητική άλληλοπεριχώρηση τής ζωής, τήντριαδική ύπέρβαση τοΰ θανάτου. Ή ’ Εκκλησία είναι ιδρυματικός θεσμός πού έγγυάται τήν ορθότητα τών «δογμάτων»,δηλαδή τών άτομικών θρησκευτικών πεποιθήσεων, καί έλέγχειτήν έφαρμογή τής ήθικής προσλαμβάνοντας έτσι τό έξουσια-

στικό κύρος μιας χρησιμοθηρικής κοινωνικής λειτουργίας.Αύτές οί καταρχήν έμπειρικές πιστοποιήσεις πού άντλοΰν-

ται άπό τή σύγχρονη κοινωνική φαινομενολογία, θά μποροΰσανκαί θά έπρεπε νά διερευνηθοΰν στά πλαίσια μιας συστηματικήςΙστορικής άνάλυσης. Νά καταδειχθεΐ άν πραγματικά καί σέποιο ποσοστό —κάτω άπό ποιές συνθήκες καί σέ ποιές ιστορικές περιόδους— συντελέστηκε στον κοινωνικό χώρο τής Δύσης ή ριζική άλλοτρίωση τής χριστιανικής έμπειρίας καί, επομένως, άν ή πολεμική τών νεώτερων χρόνων ένάντια στον χριστιανισμό άφορα στήν ίδια τή χριστιανική έμπειρία ή στήνιστορική της άλλοτρίωση. Έ τσι θά προέκυπτε καί μιά πιο

τεκμηριωμένη γενεαλογία τών νοηματοδοτήσεων πού θεμελιώ




νουν τήν καθημερινή πράξη του βίου, άρα καί τήν οικονομικήσυμπεριφορά τοΰ Εύρωπαίου, τήν ολη λειτουργία τής σύγχρο

νης Πολιτικής Οικονομίας.Σίγουρα όμως μιά τέτοια συστηματική ιστορική άνάλυση

θά κινδύνευε νά διευρύνει ύπερβολικά τον κεντρικό καί συγκεκριμένο άξονα τών έδώ άναζητήσεών μας. Γ ι ’ αύτό καί τήνιστορική μας άναφορά στό φαινόμενο τής «θρησκειοποίησης»

τοΰ χριστιανισμού στή Δύση πρέπει νά τήν έπιχειρήσουμε έμμεσα, έπιμένοντας στις θεματικές μας έδώ προτεραιότητες:Νά άναλύσουμε, ώς «ύπόθεση έργασίας», κάποιους αιτιώδειςσυσχετισμούς άνάμεσα στήν θρησκευτικού χαρακτήρα πίστητών δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών καί σέ συγκεκριμένα φαινόμενα λειτουργίας τής οικονομίας πού έκεϊ άναπτύχθηκαν.



ΑΙΤΙΩΔΕΙΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΙ

Συσχετισμούς τών οικονομικών φαινομένων μέ τή θρησκευτική πίστη, στα πλαίσια τών δυτικοευρωπαϊκού τύπου κοινωνιών, επιχείρησαν ώς τώρα άρκετοί μελετητές. Σέ προηγούμενοκεφάλαιο (3.α) έπισημάναμε τά άντιπροσωπευτικότερα δείγματα τής σχετικής βιβλιογραφίας. Παραθέσαμε έκεϊ έπιγραμμα-τικά καί τις άναλύσεις τοΰ Max Weber γιά τή σχέση βασικών

θέσεων τής προτεσταντικής ειδικά ήθικής μέ γνωρίσματα καθοριστικά τοΰ καπιταλιστικού φαινομένου.

"Ενα βήμα πιο πέρα άπό τις άναλύσεις τού Weber προχώρησε ό Werner Sombart1, συσχετίζοντας τούς άποφασιστικούςγιά τήν εμφάνιση τοΰ καπιταλισμού παράγοντες μέ φαινόμενακοινωνικής νοο-τροπίας καί πρακτικής σαφώς διαμορφωμένα

κάτω άπό τήν έπίδραση τής ρωμαιοκαθολικής θεολογίας καίήθικής. Οί διαπιστώσεις τού Sombart δέν άναιροΰν τή διαγνωστική τοΰ Max Weber, μεταθέτουν δμως σέ προγενέστερουςαιώνες καί σέ κεντρικότερους άξονες τής θεολογικής προβληματικής τά αίτια τής γένεσης τοΰ καπιταλιστικού φαινομένου2.

1. Στό έπίσης κλασικό βιβλίο του: Der Bourgeois, στό όποιο έχουμε ήδη άνα-

φερθεϊ.

2. Ή J. Robinson σημειώνει, μέ μάλλον ύπερβολική ευκολία, δτι «ή θεωρία τοΰ

Sombart σύμφωνα μέ τήν οποία τά πάντα οφείλονται στον καθολικισμό, δέν μπόρεσε

ποτέ νά καταλάβει άξιόλογη θέση στή συζήτηση γιά τό πρόβλημα τής προέλευσης

του βιομηχανικού καπιταλισμού» (Economic Philosophy, C h i c a g o - A l d i n e Publ. C o . —

1963 — έλλην. μετφρ.:Φ ιλ σ φ ία τ ή ς Ο ικ ν μ ία ς ,

’Αθήνα — Παπαζήσης —σελ.



186 ΑΙτιώδεις συσχετισμοί

’Ακολούθησαν καί άλλοι μελετητές, άλλά πάντοτε μέ κοινόγνώρισμα τήν έμμονή στήν άντιστοιχία ιδεολογικών θέσεων

καί πρακτικών ήθικών συνεπειών, δίχως έρώτημα γιά ένδεχό-μενα αίτια πού προηγούνται τόσο τών ιδεολογικών έρεισμά-των δσο καί τών ήθικών προδιαγραφών τής οικονομικής συμπεριφοράς. Όπως άπό τον Weber καί τον Sombart, έτσι καίάπό τούς νεώτερους άπουσιάζει κάθε άναφορά στις όντολογι-

κές άντιλήψεις, δηλαδή στις προϋποθετικές νοηματοδοτήσεις πού θεμελιώνουν τόσο τήν ιδεολογία δσο καί τήν ήθική. Μέάποτέλεσμα ή θρησκευτική πίστη νά άντιμετωπίζεται σάν έναςάνάμεσα καί σέ άλλους παράγοντες πού ένίσχυσαν καί ύποβοή-θησαν τήν άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού — δίχως νά τής άνα-γνωρίζεται ρόλος γενεσιουργός στή διαμόρφωση έκείνου τοΰ

τρόπου τοΰ βίου πού συμπεριλαμβάνει καί τήν καπιταλιστικήοικονομία.

’ Επιπλέον, οί συσχετισμοί πού ώς τώρα έπιχειρήθηκαν, έκδέ-χονται τή θρησκευτική πίστη καί τις κοινωνικές της έκφάνσειςστή Δύση σάν αύτόνομο ιστορικό δεδομένο. Δέν άπασχολοΰνταιμέ τό έρώτημα γιά τυχόν διεργασίες ιδιόμορφης έκεϊ άνάπτυ-

118). Προφανώς ή Joan Robinson είναι έλάχιστα ή καθόλου ένήμερη γιά τις θεολογι-

κές προϋποθέσεις τών Ιστορικών εξελίξεων τής Δύσης, άγνοεϊ άκόμα και τήν οργα

νική έξάρτηση του προτεσταντισμού άπό τον ρωμαιοκαθολικισμό — τό γεγονός οτι ό

προτεσταντισμός, άπλά καί μόνο, έβγαλε ώς τήν άκρη τις συνέπειες βασικών θέσεων

τής ρωμαιοκαθολικής θεολογίας και ήθικής—, γ ι’ αύτό και παρακάμπτει μέ τόσην

εύκολία τις άναλύσεις τοΰ Sombart. Έχει δίκιο, ωστόσο, στή διαπίστωση ότι οίθέσεις του Sombart είχαν μικρή σχετικά άπήχηση — οί μελετητές τών θεωρητικών

προδιαγραφών τοΰ καπιταλιστικού συστήματος δέν φαίνεται νά κατανόησαν καί νά

άξιοποίησαν τις παρατηρήσεις του. Θά ειχε όμως κανείς καί τον πειρασμό νά ύποθέ-

σει, μήπως ή υποτίμηση καί παραθεώρηση τών θέσεων τοΰ Sombart δέν είναι άσχετη

μέ τούς πανίσχυρους ιδεολογικούς μηχανισμούς πού διαθέτει ή ρωμαιοκαθολική έκ-

κλησία γιά τήν άμυνά της άπέναντι σέ κριτικές άναλύσεις έξαιρετικά δυσάρεστες γΓ

αύτήν.



«Πατερναλισμός» και έξατομίκευση 187

ξης τής χριστιανικής συνείδησης και έμπειρίας, πού οδήγησανσέ θεωρητικά καί κοινωνικά μορφώματα άγνωστα σέ άλλες,

έπίσης χριστιανικές κοινωνίες.Παρ’ δλα αύτά, προτού προχωρήσουμε στή δική μας έδώ

έρμηνευτική πρόταση καί γιά πληρέστερη κατοχύρωσή της,πρέπει νά προσδιορίσουμε συντομογραφικά τούς πιο χαρακτηριστικούς άπό τούς συσχετισμούς πού έπιχειρήθηκαν άνάμεσαστή θρησκευτική πίστη καί στήν οικονομική συμπεριφορά τώνκοινωνιών τής Δύσης.

α. «Πατερναλισμός» και έξατομίκευση

Ένας πρώτος συσχετισμός συνδέει τό σύστημα τής κεντρικάδιευθυνόμενης οικονομίας (vaterliches Regiment — economiepolitique patronale) μέ τήν κοινωνική έμπειρία τοΰ ρωμαιοκαθολικού «πατερναλισμού». Καί άντίστοιχα, τήν έλεύθερη οικο

νομία τής άκρατης ιδιωτικής πρωτοβουλίας μέ τήν κοινωνικήέμπειρία τοΰ προτεσταντισμού, δηλαδή τής έξατομίκευσης τώνπροσβάσεων στήν πίστη καί στή σωτηρία.

Τό ισχυρότερο λογικό έ'ρεισμα αύτοΰ τοΰ συσχετισμού είναιό κοινωνικός έθισμός τών λαών τής Εύρώπης καταρχήν στήνάποδοχή ένός όρατοΰ κέντρου έξουσίας, πού διαχειρίζεται τήνεύθύνη ουσιωδών πτυχών τού άνθρώπινου βίου. Σέ διάρκειαΙξι τουλάχιστον αιώνων —άπό τον 9ο έως καί τον 15ο— οίεύρωπαϊκές κοινωνίες έναποθέτουν αύτονόητα τήν εύθύνη γιάτή διαχείριση τής άλήθειας καί τής έπιστήμης καί τών ήθικώνκαθορισμών, συχνά καί τής πολιτικής τους διακυβέρνησης, στον

πάπα τής Ρώμης — κατεξοχήν σύμβολο πατρικής έξουσίας.



188 Αιτιώδεις συσχετισμοί

' Ο αυτονόητα άποδεκτός αυτός συγκεντρωτισμός είναι φυσικόνά μεταφέρεται καί στήν οικονομία, συγκεκριμένα μέ τήν άντί

ληψη τοΰ «διευρυμένου οικογενειακού νοικοκυριού».Πραγματικά, ώς τον 17ο περίπου αιώνα, κυριαρχεί στήν

Ευρώπη ή έκδοχή τής πολιτικής οικονομίας ώς διαχείρισηςτού «διευρυμένου οικογενειακού νοικοκυριού» (έκδοχή βασισμένη στο ψευδοαριστοτελικό κείμενο Περί οικονομίας3) : Όπωςό πατέρας διαχειρίζεται τά τού οίκου, έ'τσι καί ό άρχοντας ή οί

άρχοντες τά τής πολιτείας. Στον άρχοντα, οπως καί στον πατέρα, έναποτίθεται ή διαχείριση τόσο τών πνευματικών όσο καίτών ύλικών ορών τής ζωής.

Στο συγκεντρωτικό αύτό «μοντέλο» οργάνωσης τής ζωήςάντιπαρατίθεται ό προτεσταντισμός, δημιουργώντας — ώς έμ

πρακτη μαζική άντίδραση σέ συγκεκριμένη κοινωνική έμπειρία— καινούργιους άντανακλαστικούς έθισμούς. Ή ζωή γιάτούς προτεστάντες οργανώνεται μέ βάση τήν άτομική πίστη καί τήν άτομική έργασία (Labor et Fides). Ή άλήθεια κερδίζεται μέ τήν άτομική πρόσβαση στις πηγές της καί ή σωτηρίαμέ τήν άτομική καί μετρητή ήθική προσπάθεια. Δέν είναι λοι

πόν τυχαίο πού τουλάχιστον οί πρώτοι θεωρητικοί τής έλεύ-θερης οικονομίας προέρχονται άπό τις τάξεις τών προτεσταν-τών, καί μάλιστα άπό ομάδες μέ ιδιαίτερα προωθημένες άτο-

μοκρατικές άντιλήψεις.Βέβαια, οί συσχετισμοί αύτοί, παρά τήν προφανή λογικό-

τητα καί τις ιστορικές τους έπαληθεύσεις, δέν συγκροτοΰν εναστεγανό έρμηνευτικό σχήμα — ύπάρχουν παραδείγματα πούδέν πειθαρχούν στή λογική αύτών τών συσχετισμών. Έ τσι, όγενάρχης, λ.χ., τών θεωρητικών τής έλεύθερης οικονομίας Adam

3. Βλ. τήν έκδοση: ARISTOTELIS, Opera omnia, Parisiis (Editore Ambrosio Firmin

Didot) 1848, τόμος I, σελ. 635 κ.έ.



Θρησκευτική νοησιαρχία 189

Smith, ήταν ταυτόχρονα και ύποστηρικτής του παραλληλισμούκράτους καί οικογένειας, γιατί του πρόσφερε εναν ένοποιητικό

άξονα έρμηνείας τής οικονομικής λειτουργίας4. 'Υπερασπιστήςτής ίδιας άντιστοιχίας έμφανίζεται καί ό Rousseau, πού δύσκολα θά μπορούσε νά θεωρηθεί ώς ύπέρμαχος του συγκεντρωτικού «μοντέλου» οργάνωσης τής ζωής5. Τό ίδιο ισχύει καί γιάτον φιλελεύθερο άγγλο οικονομολόγο Sir James Steuart, πρόδρομο τού Adam Smith καί πρώτον έκλαϊκευτή τοΰ ορού πολι-

τική οικονομία στήν ’Αγγλία6. Τέλος, δέν πρέπει νά λησμονήσουμε καί τήν περίπτωση τών νεώτερων σοσιαλιστών, ιδιαίτερα τών μαρξιστών, πού άπό τήν όδό τών ριζοσπαστικώνάπαιτήσεων έλευθερίας ξαναγυρίζουν στό πιο άκαμπτο πατερναλιστικό - συγκεντρωτικό «μοντέλο» λειτουργίας τής οικονο

μίας πού γνώρισε ποτέ ή ' Ιστορία.

β. Θρησκευτική νοησιαρχία και οικονομικός ορθολο-

γισμός

"Ενας άλλος συσχετισμός, μέ ικανά έρείσματα, συνδέει τή νοη-σιαρχιακή τεκμηρίωση καί άποδεικτική μεθοδικότητα τής δυτικής θεολογίας καί ήθικής μέ τον ορθολογισμό καί τή μεθοδικότητα τής οικονομικής οργάνωσης τών Εύρωπαίων.

4 . Βλ. M y r d a l , σελ. 1 3 5 .

5. Le sens du terme economie domestique a ete dans la suite etendu au gouverne-

ment de la grande famille, qui est l’etat: Economie ou Oeconomie (Morale et Politique),

άρθρο στήν Encyclopedic 5, Paris 1755, 337-349.

6. What oeconomy is in a family, political oeconomy is in a state: An Inquiry into in the Principles of Political Oeconomy, London 1767 — έπανεκδ. άπό τον A. S. Skin

n e r , London 1 9 6 6 , σελ. 1 6 .




Είναι γεγονός οτι ό ρωμαιοκαθολικός σχολαστικισμός καθιέρωσε μιά μέθοδο πρόσβασης στή θεολογική γνώση καί στήν

ήθική δε οντολογία, πού διευρύνθηκε σέ γενική γνωσιοθεωρίακαί σέ μοναδικό σύστημα έκπαιδευτικής πρακτικής στήν Εύρώ-πη γιά πολλούς αιώνες7. Αύτή ή μέθοδος οργανώνει τήν πρόσβαση στή γνώση μέ βάση τήν άποδεικτική λογικότητα (argu-mentatio) τεκμηριώνοντας τις θέσεις μέ τή συστηματική άναίρεση τών άντιθέσεων. Ή τεκμηρίωση δέν άποβλέπει σέ μιάνάφηρημένη «ορθότητα», άλλά στήν έγκυρότητα πού προκύπτειάπό τήν άποτελεσματικότητα τής γνώσης: τήν κυριαρχία τοΰάτόμου, μέσω τής νόησης, πάνω στή φυσική καί μεταφυσικήπραγματικότητα.

* Η γνωσιοθεωρητική αύτή μεθοδολογία μέ τις σκοπιμότη

τες άποτελεσματικότητας πού τήν συνοδεύουν, επιβάλλεταιώς αύτονόητη προϋπόθεση τής έπιστήμης, δημιουργεί μιά καθολική κοινωνική νοο-τροπία καί βρίσκει συγκεκριμένες έκφρά-σεις σέ πολλές πρακτικές όψεις τοΰ βίου8. ’Αξίζει νά άναφερ-θεϊ ένδεικτικά ή άνάλυση πού έπιχείρησε ό Erwin Panofsky τήςθεωρητικής άλλά καί χρονικής άντιστοιχίας στήν άνάπτυξη τής

σχολαστικής σκέψης καί τής οικοδομικής τεχνικής, δπως αύτήάποτυπώνεται στή γοτθική άρχιτεκτονική9.

7. Βλ. Etienne G i l s o n , L ’esprit de la philosophie medievale, Paris (Edition Vrin)

21969, σελ. 383 κ.έ. — M. D. C henu , Le theologie comme science au Xlllesiecle Paris(Ed. Vrin) 31969, σελ. 18 κ.έ. — Etienne G i l s o n , La philosophie au moyen age, Paris

(Payot) 21962, σελ. 391 κ.έ. (: La fondation des universites). — Martin G r a bmann ,

Die Geschichte dei scholastischen Methode, Graz (Akadem. Druck) 1957, ιδιαίτερα τόμοςI I , σελ. 28 κ.έ. — Ulrich KOl’F, Die Anfange der theologischen Wissenschaftstheorie im 13. Jahrhuodert, Tubingen (Mohr-Veri.) 1974, σελ. 226 κ.έ.

8. W. SCHLUCHTER, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, Tubingen (Mohr-

Verl.) 1979, σελ. 34, 36,154, 253 κ.έ.9. Architecture gothique et pensee scolastique, Paris (Ed. de Minuit) 1970, σελ. 71

κ.έ., 103,171-177. — Πρβλ. καί: M.-D. C henu , Introduction k l ’etude de Saint Thomas



Θρησκευτική νοησιαρχία 191

'Ο έξορθολογισμός καί ή προγραμματική μεθόδευση τήςάνθρώπινης γνώσης καί πράξης άντανακλά μιάν εύρύτερη κοι

νωνική νοο-τροπία, έπειδή, κατά τον Sombart, ξεκίνησε άπότον έξορθολογισμό τής ήθικής: Γιά τούς Σχολαστικούς, ή άνθρώπινη διάνοια είναι μιά σμικρογραφία τής θείας διάνοιας,γ ι ’ αύτό καί οί κανόνες τής λογικής άντιστοιχοΰν στό θειονόμο, μάς ύποδείχνουν τό λογικό «τέλος» ή σκοπό τής ύπαρ

ξής μας. Έ τσι «άμαρτία» εϊναι τό νά ένεργεϊς ένάντια στήλογική, ένώ «άρετή» τό νά ύποτάσσεις τις αισθήσεις καί τάπάθη, όπως καί τά κίνητρα κάθε πράξης, στή λογική «τάξη»10.

Μιά πτυχή τής ήθικής συμπεριφοράς είναι καί ή οικονομικήσυμπεριφορά, πρέπει λοιπόν καί αύτή νά πειθαρχεί στούς κανόνες τής λογικής — νά άντανακλά ή σύνολη λειτουργία τής

οικονομίας μιά λογική «τάξη», νά πειθαρχεί στις άρχές τουόρθολογισμοΰ καί τής προγραμματικής μεθόδευσης. Εϊναι αύτήμιά οχι αυθαίρετη έρμηνεία τών ιστορικών καταβολών τής σύγχρονης οικονομικής νοο-τροπίας. Δέν εϊναι άνιστόρητο νά συσχετίσουμε τήν ορθολογική σχηματοποίηση καί τή μηχανιστικήμεθοδικότητα πού χαρακτηρίζει τή νεώτερη Πολιτική Οικο

νομία, μέ τήν παγιωμένη επί αιώνες στή Δύση κοινωνική νοοτροπία έξορθολογισμοΰ τής συμπεριφοράς —νά άποδώσουμετά είδοποιά αύτά γνωρίσματα τής Πολιτικής Οικονομίας σέκοινωνικούς έθισμούς πού άνάγονται στις θεολογικές καταβολές διαμόρφωσης τών δυτικών κοινωνιών.

’Αξίζει νά άναφερθουν κάποια ένδεικτικά παραδείγματα αύτο-νόητης σήμερα κατανόησης τών δεδομένων λειτουργίας τής

<Γ Aquin, Paris (Vrin) 31 9 7 4 , σ ε λ . 5 1 - 6 0 , ο π ο ύ κ α ί ή σ υ μ π ε ρ α σ μ α τ ι κ ή δ ι α τ ύ π ω σ η :

« L a theologie est la premiere grande technique du monde chretien ... Les hommes qui

o n t bati les cathedrales ont construit (aussi) des Sommes». — ’ Ε π ί σ η ς , Georges

DlJBY, L'Europcdes Cathidrales, Geneve (Skira) 1 9 6 6 , σ ε λ . 9 , 4 0 , 1 0 5 , 1 0 6 .

1 0 . S o m b a r t , Lc bourgeois, Paris (Payot) 1 9 6 6 , σ ε λ . 2 2 7 .




οικονομίας, πού άπηχοΰν τήν κλασική σχολαστική λογική —λογική τεκμηρίωση τών θέσεων μέ συστηματική άναίρεση τών

άντιθέσεων: Ή άξία λ.χ. τοΰ προϊόντος άντιστοιχεΐ αυτονόητα στήν έργασία παραγωγής του, ή άμοιβή έργασίας άντιστα-θμίζει τήν άνωφέλεια τοΰ κόπου έργασίας, ή άγοραστική τιμήάναιρεϊ («άποσβένει») τό κόστος τών μέσων παραγωγής, ήεισαγωγή άγαθών έξισορροπεΐται μέ άνάλογες εξαγωγές, κ.ο.κ.

Δέν μπορούμε νά άρνηθοΰμε τή λογική πού έξισορροπεϊ

τον κίνδυνο πληθωρισμού μέ τήν άνοχή τής άνεργίας. Τή λογική πού έπιβάλλει τή συνεχή προσαρμογή τής έπιχείρησης στιςτεχνικές προόδους, σέ βάρος τής αύξησης τών μισθών ή καί μέσυνακόλουθες άπολύσεις έργατών. Τή λογική πού κατευθύνειτις έπενδύσεις έκεϊ πού ύπάρχει έλεύθερη άγορά έργασίας. Τή

λογική πού όδηγεϊ στή μονοπώληση τής φορολογίας άπό τήνκεντρική έξουσία (— λογική πού, όπως σημειώνει ό Sombart,κυριαρχεί σήμερα σέ ολο τον «πολιτισμένο» κόσμο καί εχειτήν ιστορική της καταγωγή στήν πρακτική τής βατικανής Curiaστον 13ο αιώνα11). Δέν μπορούμε νά άρνηθοΰμε τή λογική πούύποκαθιστά τον «οικογενειακό» χαρακτήρα τής βιοτεχνίας μέ

τον άπρόσωπο χαρακτήρα τής άνώνυμης έταιρείας. Τή λογικήπού άποδείχνει τήν έπένδυση (ratio capitalis) άποδοτικότερηάπό τον τοκισμό (ratio mutui) — τήν άφετηριακή λογική τοΰAntonin de Florence καί τοΰ Bernardin de Sienne (ρωμαιοκαθολικών άγίων τοΰ 15ου αιώνα) πού καταξιώνει τον παραγωγικό χαρακτήρα τής συσσώρευσης τού κεφαλαίου12.

Μάς είναι αυτονόητη σήμερα ή λογική τής προγραμματι-κής οργάνωσης καί τής άποτελεσματικής μεθοδικότητας στήν

1 1 . Μν.Ι, σ ε λ . 2 2 5 .

1 2 . « I l s n o u s a p p r e n n e n t s u r le c a p i t a l d e s c h o s e s q u e l a s c i e n c e d e l ’ e c o n o m i e

p o l i t i q u e n ’ a r e a p p r i s e s q u e g r a c e a M a r x » : S o m b a r t , μν.έ., σ ε λ . 2 3 6 .



Θρησκευτικός ώφελισμός 193

οικονομία. Κι δμως, ταυτόχρονα έκπλησσόμαστε γιά τό πόσοάσύμπτωτη εϊναι αύτή ή λογική μέ τις πραγματικές άξιολογή-

σεις τών άνθρώπινων άναγκών. Πίσω άπό τις αιτιοκρατικέςάλληλουχίες της οικονομικής άνάλυσης φαίνεται νά δεσπόζειενα πνεύμα συστηματικών προτεραιοτήτων. Τό πνεύμα αύτόάποκλειστικά διανοείται, μεταφράζει τήν πολυμορφία τής συμπεριφοράς σέ διαγραμματικές σταθερές, σκοπεύει σέ μιάν ισορροπία οχι οργανική, άλλά μηχανική. Τό «στατικό» μας αίσθη

μα ικανοποιείται άπό μιά τέτοια ισορροπία, άλλά καί έκπλήσ-σεται, γιατί ή τελική άρθρωση μοιάζει μέ τόν άνθρώπινο σκελετό γυμνόν άπό σάρκες13.

Είναι μιά έκπληξη άνάλογη μέ αύτήν πού έπισημαίνει όHeidegger καί πού τήν προκαλεϊ ή άναντιστοιχία άνάμεσα στούς

θεολογικούς άποδεικτικούς συλλογισμούς τής Σχολαστικής καίστήν πραγματική άνάγκη τοΰ άνθρώπου γιά σχέση μέ τόν Θεό:«Σέ αύτόν τόν Θεό (πού ή ύπαρξή του άποδείχνεται μέ έπι-χειρήματα τής ορθής συλλογιστικής) ό άνθρωπος δέν μπορείούτε νά προσευχηθεί, ούτε νά προσφέρει θυσία. Ενώπιον τήςΑύτοαιτίας ό άνθρωπος δέν πέφτει στά γόνατα άπό δέος, ούτε

μπορεί νά ύμνήσει καί νά λατρέψει αύτόν τόν Θεό»14.

γ. Θρησκευτικός καί οικονομικός ώφελιμισμός

"Ενας άκόμα ένδεικτικός συσχετισμός θρησκευτικής πίστης καίοικονομικής συμπεριφοράς τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου, είναιαύτός πού συνδέει τόν θρησκευτικό - ηθικό μέ τόν οικονομικόωφελιμισμό.

13. Πρβλ. Erwin P a n o f s k y, μν.£, σελ. 103.

14. Identity und Differenz, Pfullingen (Neske-Verl.) 1957, σελ. 70, 71.




Πρέπει νά είναι φανερό καί άπό προηγούμενες σελίδες αύτοΰτοΰ βιβλίου, δτι μιλώντας γιά ώφελιμισμό άναφερόμαστε στήν

άπολυτοποίηση τής άτομικής χρησιμοθηρίας σέ βάρος τών σχέσεων κοινωνίας. Σίγουρα, ή οικονομική δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου (παραγωγική, άνταλλακτική ή δποια άλλη) άποβλέπεικαταρχήν στή χρεία , δπως έ'λεγε ό ’Αριστοτέλης — στήν έξυ-πηρέτηση πρακτικών άναγκών τοΰ βίου, σέ σκοπούς χρηστικήςώφελιμότητας. Όμως ή χρεία , ώς κίνητρο τής οικονομικής

δραστηριότητας, μπορεί νά ύπηρετεϊ (καί οχι οπωσδήποτε νάάναιρεΐ) τήν προτεραιότητα τών κυρίως κοινωνικών άναγκώντοΰ άνθρώπου: τήν άνάγκη προσωπικής «ποιητικής» δημιουργίας, τήν άνάγκη κοινωνικής παρέμβασης καί προσφοράς, τήνπροσωπική άνάγκη κοινωνίας καί φιλίας πού κάποτε παραθε-ωρεϊ τό συμφέρον καί «άχρηστεύει» τό νόμισμα15.

’Αλλά ειδικά στήν περίπτωση τοΰ δυτικοευρωπαϊκού «μοντέλου» οικονομικής συμπεριφοράς, ή πρακτική ώφελιμότηταμοιάζει νά έ'χει «έξ όρισμοΰ» άτομοκεντρικό χαρακτήρα. Τόσοό οικονομικός σχεδιασμός οσο καί ή καθημερινή οικονομικήπρακτική ύπακούει σέ μιά λογική τής άτομικής χρησιμοθηρί

ας16, μέ άποτέλεσμα νά παραθεωρειται ή νά άποκλείεται αύτο-

15. «...διά τούτο τούνομα έχει νόμισμα, δτι ού φύσει άλλά νόμω έστί, καί έφ’

ήμΐν μεταβαλεΐν καί ποιήσαι άχρηστον ... τούτο γάρ ίδιον χάριτος». ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ,

Ηθικά Νικομάχεια V5, 1133a 4 καί 30-31.

16. Βλ. τις άναλύσεις τών: F.A. Hayek, Individualismus und wirtschaftliche Ordnung,Erlenbach-Zurich (Rentsch) 1952. — L. Dumont, Essais sur rindividualisme. Une per

spective anthropologique sur l’ideologie moderne, Paris (Seuil) 1983. — W. Raub /

T.Voss, Individuelles Handeln und gesellschaftliche Folgen. Das individualistische Pro-

gramm in den Sozialwissenschaften, Neuwied, 1981. — Peter KOSLOWSKI, Economy

Principle, Maximizing, and the Co-ordination of Individuals in Economics and Philo

sophy, στον τόμο: Economics and Philosophy, edited by P. Koslowski, Tubingen (Mohr

-Verl.) 1985, σελ. 39 κ.έ.




νόητα κάθε άλλο κίνητρο παραγωγικής καί άνταλλακτικής δραστηριότητας.

' 0 συσχετισμός στον όποιο έδώ άναφερόμαστε, συνδέει αύτόντόν γενικευμένο καί αύτονόητον στή Δύση άτομοκεντρικό ωφελιμισμό μέ ρίζες καί άφετηρίες θρησκευτικές. Οί ρίζες έντοπί-ζονται καταρχήν στο έργο τού Αύγουστίνου17, πού άποτελεΐτήν κορυφαία θρησκευτική αύθεντία του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου, τό κεφαλάρι άπό τό όποιο άντλεϊ τήν ίδιοπροσωπία της

ή δυτική χριστιανοσύνη, ρωμαιοκαθολική καί προτεσταντική.Καί μόνο ό τίτλος τοΰ βιβλίου τοΰ Αύγουστίνου De utilitate

credendi (Περί τής χρησιμότητος τοΰ πιστεύειν) θά μπορούσενά θεωρηθεί ώς ένδεικτικό ορόσημο γιά τή θεωρητική θεμελί-ωση καί μεταφυσική καταξίωση τού άτομοκεντρικοΰ ώφελιμι-σμοΰ. Είναι σίγουρα τό πρώτο θεωρητικό δείγμα τής ριζικήςστή Δύση άλλοίωσης τού έκκλησιαστικοΰ γεγονότος σέ άτο-μοκεντρική θρησκευτικότητα.

Θεμέλιο καί άφετηρία αύτής τής άλλοίωσης είναι ή ιδέατής «άτομικής σωτηρίας» πού διατρέχει οχι μόνο τό συγκεκριμένο βιβλίο, άλλά τό σύνολο έργο τοΰ Αύγουστίνου. Ή

ειδοποιός διαφορά τοΰ χριστιανικού μηνύματος τής σωτηρίας(: νά πραγματοποιηθεί ή ύπαρξη οχι ώς άτομικό, άλλά ώςέκκλησιαστικό γεγονός, γεγονός άγαπητικής σχέσης καί κοινωνίας) μοιάζει νά άγνοεϊται άπό τόν Αύγουστίνο. Γ ι ’ αύτόκαί έπιστρέφει στήν κοινότοπη θρησκευτική άντίληψη γιά τήμεταφυσική «δικαίωση» τοΰ άτόμου μέσω τής άρετής του, τής

αύτοκυριαρχίας του, τών καλών του πράξεων, κλπ. Καί έρμη-

17. Βλ. Ε. TROELTSCH, Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen,

στον τόμο: Gesammelte Schriften 1, Tubingen (J.C.B. Mohr) 1923, σελ. 39-41. —■

Peter KOSLOWSKI, Prinzipien der ethischen Okonomie, Tubingen (Mohr) 1988, σελ. 59

κ.έ. — Tor Ιδιογ, Gesellschaft undStaat. Ein unvermeidiicher Dualismus, Stuttgart (Klett

Cotta) 1982, σελ. 58-90.




νεύει θεωρητικά τήν άτομική «δικαίωση» μέ τις προσφιλείςστή ρωμαϊκή νοοτροπία κατηγορίες τής δικανικής πρακτικής,

είσάγοντας μιάν άντίληψη γιά τή σχέση άνθρώπου καί Θεοΰπού θά μπορούσαμε νά τήν χαρακτηρίσουμε ώς «μεταφυσικήτής συναλλαγής».

Αύτή ή «μεταφυσική τής συναλλαγής» βασίζεται στήν προϋ-ποθετική γιά τον Αυγουστίνο έρμηνεία τής άνθρώπινης «άμαρ-τίας» ώς όφλήματος ή χρέους πού πρέπει νά έξαγοραστεΐ προ-

κειμένου νά δικαιωθεί ό άνθρωπος ένώπιον τοΰ Θεοΰ. Ή έξα-γορά πραγματοποιείται σέ δυο έπίπεδα: Στό θεολογικό, μέτον σταυρικό θάνατο τοΰ Χριστοΰ πού προσφέρεται ώς λύτρο άπειρης άξίας γιά νά πληρωθεί τό άπειρου μεγέθους χρέος τήςάνθρώπινης άμαρτίας καί άσέβειας στον Θεό. Καί στό άνθρω-πολογικό έπίπεδο, μέ τά «έπιτίμια» πού έπιβάλλονται στονάμαρτωλό καί πού άν τά έκτελέσει, πληρώνει ό ίδιος τήν έξα-γορά τών άμαρτιών του.

'Η αύγουστίνεια αύτή διδασκαλία — άγνωστη στήν πρωτοχριστιανική ’Εκκλησία, άλλά καί στή μεταγενέστερη χριστιανική παράδοση τής έλληνικής ’Ανατολής— άναδείχνεται σέ

θεμελιώδη θέση τής δυτικής έρμηνευτικής τόσο άπό τον Ά ν-σελμο τοΰ Canterbury (11ος αιώνας) δσο καί άπό τον Θωμά’Ακινάτη (13ος αιώνας), γιά νά καθιερωθεί ώς έπίσημη διδασκαλία τοΰ ρωμαιοκαθολικισμού μέ τή σύνοδο τοΰ Τριδέντου(1545-1563).

"Ομως πολύ νωρίτερα —κυρίως άπό τον 9ο αιώνα καί μετά—

αύτή ή «μεταφυσική τής συναλλαγής» εχει ήδη καθιερωθεί στήνπρακτική τού θρησκευτικού βίου τής Δύσης. Ό ρόλος τού κλήρου, ή οργάνωση καί λειτουργία τών θεσμών, ή πρακτική τών«μυστηρίων» καί ειδικά τής έξομολόγησης, άκόμα καί ή τέχνηή ό τρόπος τής λατρείας προϋποθέτουν μιά σχέση τοΰ άνθρώ

που μέ τον Θεό πού μετριέται μόνο μέ τή λογική τού χρέους




(poenis injuctis) καί τής έξαγορας (redemtio). Κάθε άνθρώπινηπράξη άποτιμάται σάν προσθήκη στο χρέος ή σάν μείωση τοΰ

χρέους, ή ιδια ή ζωή τών άνθρώπων μετριέται μέ τή λογιστικήαύτής τής συναλλαγής. 'Υπάρχει καί «συσσώρευση κεφαλαίου» στήν πρακτική τής συναλλαγής: είναι ό thesaurus merito-rum Sanctorum, τό άποθησαύρισμα ή πλεόνασμα τών «άξιομι-

σθιών» τών άγίων, πού τό διαχειρίζεται ό πάπας τής Ρώμης

καί τό διαθέτει άντί χρηματικού άντιτίμου. Οί άμαρτωλοί μπορούν νά άγοράζουν μέ χρήματα τις περίφημες «άφέσεις» (in-dulgentiae ή «συχωροχάρτια»), πού έκπροσωποΰν τήν «άποθε-ματική»18 άξία τών καλών έ'ργων τών άγίων: τήν άξία τώνέργων πού πλεονάζουν σέ σχέση μέ τό άπαιτούμενο γιά τήσωτηρία τών άγίων ποσό19.

* Η «μεταφυσική τής συναλλαγής» δέν μπορεί νά θεωρηθείέπιμέρους ή δευτερεΰον σύμπτωμα τοΰ κοινωνικού βίου τήςΔύσης. ’Αντίθετα, έχουμε σοβαρές ένδείξεις οτι άποτέλεσεπαράγοντα άποφασιστικό γιά τή διαμόρφωση καί ταξική συγκρότηση τών κοινωνιών στον δυτικό μεσαίωνα. Είναι χαρακτηριστική, λ.χ., ή μαρτυρία τοΰ Adalberon de Laon (τέλη τού

9ου αιώνα): Στο πολιτικό ποίημα πού άφιερώνει στον βασιλιάΡοβέρτο τής Γαλλίας, μεταφέρει τήν κοινή άντίληψη τής έπο-χής του γιά τις τρεις τάξεις πού συγκροτούν τήν κοινωνία —τούς εύγενεϊς, τόν κλήρο καί τούς δουλοπάροικους: ’Αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικούς τρόπους γιά τήν έξόφληση τοΰ

κοινοΰ χρέους έξαγορας τών άμαρτιών τους. Οί πρώτοι πολεμούν, γιά τήν προστασία τής έκκλησίας καί τών άδυνάτων. Οΐ

18. Άποθεματικός\ ό δι* άποθέματος σχηματισθείς· τό διά κρατήσεως μέρους τών

καθαρών κερδών έπιχειρήσεως σχηματιζόμενον κεφάλαιον προς κάλυψιν ενδεχομένων

ζημιών.

19. Βλ. t)ENZlNGER, Enchiridion Symbolorum, Freiburg i.B. (Herder-Verl.) 351965:

1025-1027; 1398,1406,1448.




δεύτεροι προσεύχονται γιά τή σωτηρία ολων. Οί τρίτοι έργά-ζονται γιά τή συντήρηση δλων. Ό κόπος τοΰ πολέμου, ό

κόπος τής άσκησης καί τής προσευχής, ό κόπος τής παραγωγικής έργασίας, είναι τό Αντίτιμο πού πρέπει νά καταβληθείγιά τήν έξαγορά τοΰ ποθούμενου άπό ολους άγαθοΰ: τής σωτηρίας.

Στις άρχές τοΰ 11ου αιώνα τό κοινωνικό αύτό «μοντέλο»έ'χει καθολικά έπιβληθεΐ στις συνειδήσεις καί κυριαρχεί καθο

ριστικά γιά πολλούς αιώνες20. Ή δυτικοευρωπαϊκή μεσαιωνική κοινωνία αύτοκαθορίζεται άπό τή θρησκευτική της νοοτροπία ώς κοινωνία στρατευμένη στήν πάλη γιά τήν έξαγοράτών άμαρτιών της. Είναι μιά «militia Christi» οργανωμένη μέβάση τις προϋποθέσεις αύτής τής έξαγοράς.

' Η εμφάνιση τοΰ προτεσταντισμού στον 16ο αιώνα δέν άναι-ρεϊ, ούτε καί άμφισβητεΐ τήν παγιωμένη αύτή κοινωνική νοοτροπία καί τή θεωρητική της θεμελίωση στή «μεταφυσική τήςσυναλλαγής». Άπλώς «μεταρρυθμίζει» τον τρόπο καί τά μέσατής συναλλαγής. Ό προτεστάντης άπορρίπτει τή μεσολάβηση

τοΰ κλήρου στή συναλλαγή, άπορρίπτει τή διαχείριση κάποιου«άποθεματικοΰ τής σωτηρίας» άπό τον πάπα, όπως άπορρί-πτει καί τήν έξομολόγηση ώς «άνωθεν» κρίση προσδιορισμούτοΰ άντιτίμου γιά τήν έξαγορά τών άμαρτιών. Μέ τις άπορρί-ψεις αύτές ό θρησκευτικός άτομοκεντρισμός σκληρύνεται, γιατί τώρα είναι τό μοναχικό άτομο ύπεύθυνο γιά τήν καθημερινή

μέτρηση τών ένοχών του, δηλαδή τοΰ χρέους του, ύπεύθυνοκαί γιά τήν έξαγορά αύτοΰ τοΰ χρέους. Ή έξαγορά μετριέται

20. «Cette representation sociale commence, au seuil du Xle siecle, a s’imposer

aux consciences et s’etablit, pour les dominer pendant des siecles»: Georges D u b y ,

Adolescence de la Chretiente Occidentale, Geneve (Edition Skira) 1967, σελ. 61.




μέ τήν καθημερινή έμπρακτη άσκηση τών άρετών —ή άσκησητών άρετών έχει καθαρά ώφελιμιστικό χαρακτήρα, άφοΰ αύτή

προσπορίζει τήν άτομική σωτηρία— και ό καλός προτεστάν-της πρέπει κάθε βράδυ νά καταγράφει τόν «’ισολογισμό» ωφέλειας καί άνωφέλειας, άγαθοεργιών καί άμαρτιών, σάν καλός

έμπορος21.Είναι μάλλον περιττό νά έπιμείνουμε στήν άτομοκεντρική

καί ώφελιμιστική νοο-τροπία πού έμπέδωσε στις δυτικές κοινωνίες ή προτεσταντική θρησκευτικότητα. Οί κλασικές πιάάναλύσεις τού Max Weber, τού Werner Sombart, του R.H.Tawney καί τοΰ Martin Schmidt έχουν έξαντλητικά τεκμηριώσει τις σχετικές διαπιστώσεις22. Οί ίδιοι μελετητές έχουν άμεσα ή έμμεσα έπισημάνει καί τή λογική τής μετάβασης άπό τή

θρησκευτική στήν «έκκοσμικευμένη» (secular) ή έγκοσμιοκρα-τική έκφραση τοΰ άτομοκεντρικοΰ ώφελιμισμοΰ — μετάβασηπού άντανακλάται κατεξοχήν στο έπίπεδο τής οικονομικήςσυμπεριφοράς.

'Η προσπάθεια τών δικών μας έδώ σελίδων είναι κυρίως νάπαραπέμψει στις θρησκευτικές καί πάλι προϋποθέσεις τών ιστο

ρικών καί κοινωνικών καταβολών τοΰ φαινομένου, άλλά πρινκαί άνεξάρτητα άπό τήν κυριαρχική έμφαση πού τοΰ προσέδω-σε ό προτεσταντισμός. Ό συσχετισμός τοΰ οικονομικού άτο-μοκεντρικοΰ ώφελιμισμοΰ μέ μόνο τό κίνημα τοΰ προτεσταντισμού ή καί μέ κάποια συμπτώματα άτομοκεντρικής ήθικήςτοΰ ρωμαιοκαθολικισμού, δέν μάς άρκεϊ γιά νά έρμηνεύσουμετήν εύρύτητα ένός καθολικού πολιτιστικού φαινομένου, όπως ήΠολιτική Οικονομία σήμερα. Γ ι ’ αύτό καί διευρύνουμε τόν

21. Βλ. Max W eber , Dieprotestantische Ethik. . . , σελ. 139.

22. Max WEBER, Die protestantische Ethik. . . — Werner Somba r t , Der Bourgeois. —

R . H . T aw n e y , Religion and the Rise of Capitalism. — Martin Sc hm id t , Pietismus.




συσχετισμό μέ άναφορά σέ προγενέστερα πολιτιστικά μορφώματα πού τά γέννησε και τά έξέφρασε ή «μεταφυσική τής

συναλλαγής» — άναζητάμε τον άτομοκεντρικό ώφελιμισμό στιςάφετηρίες τής θρησκευτικής διαφοροποίησης πού προσέδωσεπολιτιστική ταυτότητα καί ίδιοπροσωπία στή Δύση.

Εϊναι χαρακτηριστικό οτι ή διεύρυνση τών γεωγραφικώνόρίων τού δυτικού πολιτισμού — ό προοδευτικός έκδυτικισμόςτών άνθρώπινων κοινωνιών σέ παγκόσμια πιά κλίμακα— ερ-

χεται ώς άποτέλεσμα τής προσχώρησης στό καπιταλιστικόσύστημα τής οικονομίας (άσχετα άν τό κεφάλαιο εϊναι ιδιωτικό ή κρατικό). Άλλά παρακολουθεΐται παράλληλα, στις χριστιανικές ειδικά κοινωνίες, καί άπό τον ουσιαστικό (άν καίσυχνά άνεπίγνωστο) έκδυτικισμό τής θρησκευτικότητας. Τό

έκκλησιασηκό γεγονός μεταβολής τού τρόπου τής ύπάρξεώς— μεταβολής τού άτόμου σέ πρόσωπο πού κοινωνεϊ τήν ύπαρξη καί τή ζωή— «θρησκειοποιεϊται», μεταποιείται σέ προσπάθεια άτομικής σωτηρίας, διαβρώνεται άπό τή θεολογία ή μεταφυσική τής συναλλαγής. Τό παράδειγμα χωρών, όπως ή 'Ελλάδα καί ή Ρωσία, βεβαιώνει έμφατικά αύτόν τον παράλληλο

έκδυτικισμό τής οικονομικής συμπεριφοράς καί τής θρησκευτικής συνείδησης — μέ τή θρησκευτική συνείδηση μάλλον νάπροηγείται χρονικά στον έκδυτικισμό23.

Στήν εύρωπαική πάντως μήτρα γενέσεως τής Πολιτικήςσυγκεκριμένα Οικονομίας, ό θρησκευτικός ώφελιμισμός προηγείται καί θεμελιώνει θεωρητικά τήν καινούργια έπιστήμη. Ό

23. Βλ. Γεωργίου ΦΛΩΡΟΦΣΚϊ, Σταθμοί τής ρωσικής θεολογίας, Θεσσαλονίκη

( Έκδ. Πουρνάρα) 1986. — Igor SMOLITSCH, Geschichte der russischen Kirche 1700 1917,Leiden (Brill) 1964, σελ. 94 κ.έ. 577 κ.έ. — Χρήστου ΓΐΑΝΝΑΡΑ, Ή έλευθερία τον ήθονς, ’Αθήνα (Εκδόσεις Γρηγόρη) 21979, σελ. 155 κ.έ. — Βασιλείου Κ α λ λ ι α κ -

ΜΑΝΗ, Ή διδασκαλία περί ίκανοποιήσεως τής θείας δικαιοσύνης στή νεοελληνική θεολο-

γία ; περιοδικό Γρηγόριος Παλαμας, τεύχος 723/1988, σελ. 529-537.



Φυσικό δίκαιο 201

Myrdal τεκμηριώνει αύτή τή διαπίστωση άναφερόμενος στούςθεολόγους ώφελιμιστές Tucker, Priestley καί Paley24, πού πρώ

τοι συνέδεσαν τή μελέτη τών οικονομικών φαινομένων μέ τήσκοπιμότητα μεγιστοποίησης τής «μέσης εύτυχίας» ένός πληθυσμού, καθιερώνοντας ετσι τήν έρευνητική λογική, επομένωςκαί τήν ειδοποιό ταυτότητα τής καινούργιας έπιστήμης. Έμεγιστοποίηση τής «μέσης εύτυχίας» εχει καταρχήν τή λογικήτού θελήματος τού Θεού, πού τό άνακαλύπτουμε μελετώντας

τις συνέπειες τών άνθρώπινων πράξεων γιά τήν εύημερία τήςκοινωνίας. Τά κριτήρια τής εύτυχίας καί εύημερίας είναι ποσοτικά καί μετρητά, γ ι ’ αύτό καί πρώτοι οί θεολόγοι αύτοί ωφελιμιστές συνδέουν τήν έννοια τής «άξίας» μέ τήν άτομική ποσότητα ώφέλειας25. Στή συνέχεια, οί περισσότερο «ρεαλιστές»

οικονομολόγοι εύκολα θά άντικαταστήσουν τήν άφηρημένη ιδέατού θείου θελήματος γιά τήν άνθρώπινη εύτυχία μέ τήν πραγματικότητα τής φυσικής ορμής καί τής ήδονιστικής ψυχολογίας τού άτόμου.

δ. Φυσικό δίκαιο

' Ο επόμενος ένδεικτικός συσχετισμός θρησκευτικής πίστης καίοικονομικής συμπεριφοράς τοΰ εύρωπαίου άνθρώπου συνδέειτή θρησκευτική καταγωγή τής θεωρίας περί φυσικού δικαίου

μέ τή θεμελίωση τής σύγχρονης οικονομικής έπιστήμης στήνίδια αύτή θεωρία καί άντίληψη.

24. Abraam T ucker (1705-1774), ιδιωτικός δάσκαλος καί συγγραφέας. — Joseph

PRIESTLEY (1733-1804), θεολόγος, χημικός και φιλόσοφος. — William P a l e y (1743-

1805), καθηγητής θεολογίας στο Cambridge.

25. My r d a l , μν.έ,yσελ. 32, 44-48, 52-54, 65.




Τόσο ή άναγωγή τών καταβολών τοΰ φυσικού δικαίου στονΑυγουστίνο και πάλι καί στον Θωμά ’Ακινάτη, δσο καί ή

θεωρητική θεμελίωση τής Πολιτικής Οικονομίας στις αρχέςτου φυσικοΰ δικαίου, είναι θέματα πού έχουν μάλλον έξαντλη-τικά έρευνηθεϊ καί προκαλέσει μιά πλήθουσα βιβλιογραφία26. Έδώ θά περιοριστούμε σέ έπιγραμματικές διατυπώσεις έπι-κεντρωμένες στον συσχετισμό τών δύο θεμάτων.

'Υπήρξαν προσπάθειες νά διευρυνθεϊ ή έννοια τού φυσικού

δικαίου, ώστε νά μπορέσει νά θεωρηθεί πηγή τής γένεσής τουτόσο ή άρχαιοελληνική φιλοσοφία δσο καί ή χριστιανική Β ίβλος. Ωστόσο γιά φυσικό δίκαιο στήν κυριολεκτική σημασίατοΰ δρου (φύσει δίκαιον) μπορούμε νά μιλάμε μόνο άπό τήστιγμή πού οί κανονιστικές άρχές τού δικαίου περιβάλλονται

τό κύρος τής φυσικής νομοτέλειας. Αύτό γίνεται προκειμένουνά αύτονομηθεϊ τό δίκαιο — νά προηγηθεΐ καί νά ύποτάξει τήνάπροσδιοριστία καί δυναμική τών προσωπικών σχέσεων. Τότετό ζητούμενο είναι ή άπόλυτη Αντικειμενικότητα τού δικαίου, ήάνεξαρτοποίησή του άπό κάθε άμφισβητήσιμη αύθεντία ή άπότή σχετικότητα τής κοινής σύμβασης. Καί ή μόνη άδιαμφισβή-

τητη έμπειρική πραγματικότητα πού προσφέρεται ώς πρότυπο νομοτελειακής λειτουργίας καί άρα ώς πηγή κανονιστικώνάρχών άπόλυτης άντικειμενικότητας, είναι ή ί'δια ή φύση.

'Ο κρίσιμος έπομένως παράγων γιά τήν έμφάνιση τοΰ φυσικού δικαίου δέν είναι μόνη ή άποδοχή μιάς φυσικής νομοτέλειας. Γιατί ή φυσική νομοτέλεια μπορεί νά έκλαμβάνεται καίμόνο ώς πρότυπο λειτουργικότητας τών σχέσεων, ώς άφορμήσυντονισμού τού άτομικοΰ λόγου μέ τον κοινό λόγο τής συμ-

26. Γιά τή μάλλον πληρέστερη ώς τώρα καταγραφή τής σχετικής βιβλιογραφίας,

βλ. τό άρθρο Naturrecht, στό Historisches Worterbuch der Philosophic, Hrsg. v. J. Ritter

u. K. G r On d e r , Basel/Stuttgart (Schwabe-Verl.), τόμος 6, 1984, στ. 560 κ.έ.




παντικής κοσμιότητας, άρμονίας καί τάξης (— όπως είναι ήπερίπτωση τής άρχαιοελληνικής άντίληψης καί στάσης27). Ό

κρίσιμος παράγων γιά τήν έμφάνιση του φυσικού δικαίου πρέπει μάλλον νά είναι ό φόβος τής έλευθερίας καί διακινδύνευσηςπού συνεπάγεται ή δυναμική άπροσδιοριστία τών προσωπικώνσχέσεων.

Αύτός ό φόβος γιά τήν άνθρώπινη «ένηλικίωση» πού προϋποθέτει ή έλευθερία, ό φόβος τού «άπογαλακτισμοϋ» άπό προ

στατευτικές έξασφαλίσεις, γεννάει καί τήν άνάγκη ή άπαίτησηγιά άντικειμενικότητα τών κανονιστικών άρχών, δηλαδή γιά τήσυναγωγή κανόνων συμπεριφοράς άπό έναν θεμελιώδη κώδικαπού κανένας δέν μπορεί νά άμφισβητήσει καί στον όποιο όλοιαύτονόητα οφείλουν νά πειθαρχούν. Καί τέτοιος θεμελιώδης

κώδικας μπορεί νά είναι μόνο ή φυσική νομοτέλεια.

Πρώτος ό Αυγουστίνος καταφεύγει στο κύρος τών φυσικώννόμων γιά νά άντλήσει τόν ύποχρεωτικό χαρακτήρα πού έχουνγιά ολους τούς άνθρώπους (πιστούς καί άπιστους στον Θεό) οίήθικές-κανονιστικές άρχές. Μιά μορφή τοΰ καθολικού φυσικού

νόμου (lex naturae) είναι καί ό νόμο: τής λογικής (lex rationis)πού χαρακτηρίζει «έκ φύσεως» τόν άνθρωπο. Γ ι ’ αύτό καί ήύποταγή τών ορμών καί έπιθυμιών στις άπαιτήσεις τής λογικής, όπως καί οί θεσμικές έκφάνσεις αύτής τής ύποταγής — οίφυσικοί θεσμοί τής οικογένειας καί τού κράτους— άντανακλοΰντή δεδομένη στή φύση λογικότητα, τούς νόμους τής φυσικήςτάξης πού συγκροτούν καί συντηρούν σέ ένότητα τή σύνοληδημιουργία. Τό ίδιο καί ή πολιτική νομοθεσία, πού τήν θεσπί

27. Βλ. μιά πληρέστερη άνάπτυξη στο βιβλίο μου: Σχεδίασμα ΕΙσαγωγής στή

Φιλοσοφία, § 13.




ζουν οί άνθρωποι γιά νά εξασφαλίσουν τήν άρμονία τής κοινωνικής συμβίωσης, πηγάζει καί αύτή άπό τή φυσική λογικότητα28.

Βέβαια γιά τόν Αύγουστίνο οί φυσικοί νόμοι έχουν τεθείάπό τόν Θεό, είναι έκφραση τής ύπέρτατης θείας λογικής, καίή λογική του άνθρώπου είναι στοιχείο τής «κατ ’ εικόνα Θεού»δημιουργίας τοΰ άνθρώπου. Άλλά ή συλλογιστική του πούθεμελιώνει τό φυσικό δίκαιο, είναι ένα είδος στρατηγικού τεχνάσματος προκειμένου νά ύποτάξει σέ ήθική πειθαρχία άκόμα

καί τούς άπιστους στον Θεό: Μέ τήν ιδέα τοΰ φυσικοΰ δικαίουθέλει νά ύπερκεράσει τήν άμφισβητούμενη άπό τούς άπιστουςάναγωγή στή θεία αύθεντία, νά έπιβάλει τήν αύτονόητη έγκυρό-τητα τών φυσικών νόμων ώς ύποκατάστατο τής θείας λογικήςκαί τοΰ θείου θελήματος.

Στή βάση αύτοΰ τοΰ τεχνάσματος θά οικοδομήσει άργότερα όΘωμάς Άκινάτης τήν πληρέστερη στο μεσαίωνα διατύπωσητής θεωρίας περί φυσικοΰ δικαίου.

'Η πληρότητα τής διατύπωσης τοΰ ’Ακινάτη δέν έγκειταιτόσο σέ προσθήκες — οί βασικές του θέσεις είναι έξ ολοκλήρου

αύγουστίνειες— δσο κυρίως σέ άπολυτοποιήσεις. Ίσως γιατίκαί ή ιστορική σκοπιμότητα πού πρέπει νά ύπηρετηθεΐ στήνεποχή του έχει χαρακτήρα άπόλυτης ή, σωστότερα, ολοκληρωτικής επιδίωξης: 'Η κατάδειξη τής άπόλυτης αύθεντίαςτοΰ φυσικοΰ δικαίου δέν άποβλέπει πιά στο νά πειθαρχήσει καίτούς άπιστους στις άπαιτήσεις τής ήθικής, άλλά στο νά έπι-βάλλει τήν αύθεντία τής ρωμαιοκαθολικής έκκλησίας στις «σχι

28. Οί άντιπροσωπευτικότερες θέσεις του ΑϊΓΟΤΣΤΙΝΟΤ βρίσκονται στά βιβλία

του: Contra Faustum 22, 27. — De ordine 2, 4, 11. — De vera religione 30, 31. De libero arbitrio 1,5-7. — De immortalitate animae 10. — De civitate Dei 5, c, 11. — De

diversis quaestiones 31, 1. — Epistulae 157, 15.




σματικές» θρησκευτικές ομάδες, στις τάσεις λογίων καί έπιστη-

μόνων νά αύτονομηθοΰν άπό τό θρησκευτικό δόγμα, όπως καί

στις επιδιώξεις ηγεμόνων νά άνεξαρτοποιηθοΰν άπό τήν παπική έπικυριαρχία29. Γ ι ’ αύτό καί επιδιώκει νά προσδώσει τήσκληρή άλλά καθησυχαστική δεσμευτικότητα τής φυσικής νομοτέλειας στή «λογική τάξη» (στις λογικές σταθερές κοινωνικούπροσανατολισμού), πού έγγυάται ώς ιδρυματικός φορέας καίδιαχειριστής τής θείας λογικής ή ρωμαιοκαθολική έκκλησία.

Στήν προοπτική αύτή ό Θωμάς Άκινάτης άπολυτοποιεϊτή δεδομένη στή φύση λογικότητα — ύποτάσσει τή φύση ώςαίτιατό στή λογικότητα ώς αιτία. Ή λογική τάξη πού διέπειτή φύση εχει γιά τον Άκινάτη όντολογικό χαρακτήρα, δένμπορεί νά θεωρηθεί άπλό συμβεβηκός τής φύσεως. Αύτό ση

μαίνει δτι ή λογική τάξη δέν είναι ό τρόπος πού ένεργεΐται τόεϊναι (ή ύπαρξη) τής φύσης, άλλά ή φύση εϊναι ό τρόπος πούένεργεΐται ή λογικότητα. Μέ άλλα λόγια: ή φυσική νομοτέλειαδέν εϊναι άπλώς θελημένη άπό τον Θεό, άλλά έδράζεται στήθεία διάνοια (in mente divina) — γ ι ’ αύτό καί ό Θεός, έστω κιάν ήθελε, δέν θά μπορούσε νά άλλάξει τήν τάξη τοΰ κόσμου.

* Η λογική εϊναι τό όντολογικό δεδομένο, έπομένως καί ό κανόνας πού προηγείται τής βουλήσεως· ό ίδιος ό Θεός εϊναι δέσμιοςτής λογικής του σέ κάθε του ένέργεια.

'Ο άνθρωπος εϊναι έπίσης προικισμένος μέ λογική (τήν fa-cultas rationis) καί χάρη σέ αύτήν διακρίνει τις κανονιστικέςάρχές τής φυσικής νομοτέλειας, άναγνωρίζει μέ τή λογική τουικανότητα τή «φυσική ήθικότητα». Άλλά πέρα κι άπό τήνικανότητα διάκρισης καί άναγνώρισης τής φυσικής λογικότη-

29. Πρβλ. Π. Κ Ο Ν Δ Ϊ Λ Η , Ό ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, 1, II, 3, σελ. 183-184. —

R. Sl’ECHT, Materialien zum NaturrechtBegriff der Scholastik, στό Archiv fur Begriffsges-

nhichte 21 (1977), σελ. 110-113.




τας, ή ίδια ή έλευθερία τοΰ άνθρώπου είναι αίτιατό τής λογικής, δπως καί ή σύνολη φύση. Ή άνθρώπινη έλευθερία μετέ

χει στή σύνολη φυσική λογικότητα, στο ποσοστό πού ό άνθρωπος πειθαρχεί τήν άτομική του φύση, μέσω τής βούλησης, στιςέπιταγές τής διάνοιας. Έ άτομική διάνοια άντικατοπτρίζειτούς αιώνιους νόμους τής θείας λογικής, καί ή άτομική βούληση, πειθαρχημένη στις έπιταγές τοΰ πρακτικοΰ λόγου (στάdictamina rationis practicae) άναπαράγει τό θειο δίκαιο τής

φύσης.Άλλά, δπως ή φυσική νομοτέλεια είναι γιά τόν άνθρωπο ό

τρόπος ή ή τάξη κατανόησης τής θείας λογικής (ή ordo appre-hensionis), έτσι ύπάρχει καί ένας τρόπος ή τάξη κατανόησηςτής μετοχής μας στή φυσική ήθικότητα (μέσω τής ικανότητας

τοΰ άτομικοΰ πρακτικού λόγου). Αύτή ή όρατή-ίστορική ordoapprehensionis πού κάνει δυνατή τήν κοινωνική μετοχή μαςστήν potentia ordinata τοΰ Θεού, είναι ή έκκλησία30.

Τά συμπεράσματα πού συνάγονται έ'στω καί άπό αύτή τήν

ύπερβολικά συντομογραφική συμπύκνωση τών θέσεων τού Ά κι-νάτη, μάς έπιτρέπουν νά διακρίνουμε τις βάσεις στις όποιεςοίκοδομεΐ άργότερα τή δική του άντίληψη περί φυσικοΰ δικαίουό Διαφωτισμός.

Συγκεκριμένα, είναι ή φυσική νομοτέλεια πού έμφανίζεται

30. Οί άντιπροσωπευτικότερες θέσεις του Θωμά Ακ ίΝΑΤΗ περί φυσικοΰ δικαίου

βρίσκονται στά βιβλία του: Summa theologiae II/1, 91, 1, c-93, 1, c-91, 2, c-I, 59,

1 -87, 4-11/1, 94, 2 — In IVlibros Sententiarum 33, 1,1 . — De veritate 16, 1. — De

malo. Qu. 14, a, 2. — Summa contra gentiles 1,3. — Βλ. καί τήν έλληνική μετάφραση:

Σούμμα θεολογική, υπό Ίωάννου Καρμίρη, τόμος Α, τεύχος II, Έν Άθήναις, 1940,

Κεφάλαιον XIV: Ή νόησις του Θεοΰ, σελ. 235 κ.έ., καί Κεφάλαιον X IX : Ή βού-

λησις τοΰ Θεοΰ, σελ. 301 κ.έ.




άμετάβλητη, προηγείται τής βούλησης του Θεοΰ, άρα μπορείνά ύπάρξει καί χωρίς αυτόν.

Εϊναι ή λογική πού παίρνει τό προβάδισμα ώς προς τήφύση, άρα έπιτρέπει στον άνθρωπο νά κυριαρχήσει στή φύση,νά τήν ύποτάξει στή λογική χρησιμοθηρικών σκοπιμοτήτων.

Εϊναι ή άτομική διάνοια τοΰ άνθρώπου πού άποκρυπτο-γραφεϊ τή φυσική νομοτέλεια κάνοντας δυνατή τήν έπιστήμητής φύσης καί τή φυσικοεπιστημονική θεώρηση τής κοινωνίας,

δίχως νά χρειάζεται τή βοήθεια τής θεολογίας.Εϊναι ό άνθρωπος άπό τή φύση του καλός, άφοΰ ούτε ό

Θεός ούτε ό διάβολος μποροΰν νά άνατρέψουν τή φυσική τάξη."Αρα τό προπατορικό άμάρτημα εϊναι μύθος καί ή άνθρώπινηήθική μπορεί νά άκολουθεϊ μόνο τό φυσικό δίκαιο γιά τή λογική έξισορρόπηση άτομικών καί κοινωνικών άναγκών31.

Τά συμπεράσματα αύτά εϊναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα γιά τό πώς μποροΰν νά άντιστρέφονται οί σκοπιμότητες, δταν ή ερευνά δέν εϊναι άπροκατάληπτη — πόσο «εκδικητικά» λειτουργεί ή παρεμβολή σκοπιμοτήτων στήν άναζή-τηση τής άλήθειας. Τό «τέχνασμα στρατηγικής» τοΰ Αύγου-

στίνου καί τοΰ Θωμά Άκινάτη (νά άναπτύξουν μιά πειστικήθεωρία περί φυσικού δικαίου, προκειμένου νά πειθαρχηθοΰν καίοί άπιστοι στις άρχές τής ήθικής, ή νά ύποταχθοΰν οί σχετικι-στικές τάσεις τοΰ νομιναλισμού καί τής βουλησιοκρατίας στήναύθεντία τοΰ λόγου τής ρωμαιοκαθολικής έκκλησίας) χρησιμοποιείται άπό τούς Διαφωτιστές ώς δπλο ένάντια στή Σχο

λαστική καί σέ κάθε έξάρτηση τοΰ άτομικοΰ καί κοινωνικούβίου άπό τή μεταφυσική.

Αύτό δέν σημαίνει δτι δέν παρεμβάλλουν καί οί Διαφωτιστές τή δική τους σκοπιμότητα στήν υιοθέτηση καί άνάπτυξη

31. Πρβλ. Κ ο ν δ γ λ η , μν.έ., 1, II, 3-σελ. 180-190.




τών άρχών τοΰ φυσικοΰ δικαίου. Ή άρνηση κάθε άναφοράς σέαιτιώδη άρχή τοΰ ύπαρκτοΰ καί ή συνακόλουθη άπόρριψη κάθε

μετα-φυσικής τελεολογίας δημιουργεί μιά σχετικιστική έκδοχή τής ήθικής καί μιάν άπειλή μηδενισμού πού, δπως άναφέ-ραμε καί σέ προηγούμενες σελίδες, πανικοβάλλει τούς Διαφωτιστές. Καταφεύγουν λοιπόν στή θεωρία περί φυσικοΰ δικαίου,προκειμένου νά άντλήσουν κανονιστικές άρχές άδιαμφισβήτη-του κύρους, ικανές νά ύποκαταστήσουν τή μεταφυσική αύθεν

τία τής θρησκευτικής ήθικής.Θά πρέπει νά προσθέσουμε, έπιγραμματικά πάντοτε, δτι ή

ίδιάζουσα συμβολή τών Διαφωτιστών στήν άνάπτυξη τής θεωρίας περί φυσικοΰ δικαίου είναι άμεσα συναρτημένη μέ τήνκαινούργια στήν έποχή τους μαθηματική-μηχανιστική έκδοχή

τής φύσης, πού προσδίδει στήν έννοια τοΰ φυσικοΰ νόμου χαρακτήρα άπόλυτης δεσμευτικότητας. Ταυτόχρονα, ή μηχανιστικήλειτουργικότητα τοΰ φυσικοΰ νόμου καθιερώνεται ώς κριτήριοχρηστικής ώφελιμότητας, άρα καί κατεξοχήν άξίας. Έτσι, ήμεταφορά τής έννοιας τοΰ φυσικοΰ νόμου στον χώρο τών κοινωνικών φαινομένων (πού συνοδεύει τήν όντολογική θέση δτι ό

άνθρωπος είναι μόνο φύση καί κάθε ένέργεια ή λειτουργία τουύπακούει στήν όρμή τής αύτοσυντήρησης) έμπεδώνει καί μιάκαθαρά μηχανιστική-χρηστική άντίληψη τών κοινωνικών άξιών.

Βέβαια, ή μηχανιστική άντίληψη τής φύσης καί ή άπόλυτηδεσμευτικότητα τών φυσικών νόμων είναι στοιχεία πού συνοδεύουν καί τή σκέψη τόσο τοΰ Αύγουστίνου δσο καί τών Σχο

λαστικών. Ή διαφορά είναι δτι οί Διαφωτιστές βγάζουν ώςτήν άκρη τις συνέπειες αύτής τής σκέψης στο κοσμολογικό καίκοινωνιολογικό έπίπεδο — όπως ό προτεσταντισμός έβγαλεώς τήν άκρη τις συνέπειες στο θεολογικό έπίπεδο. Ά ν ό Θεόςέ'βαλε σέ λειτουργία τήν κοσμική μηχανή καί μετά άποσύρθη-

κε, άνίκανος νά παρέμβει καί νά μεταβάλει τή φυσική τάξη,




τότε εϊναι πραγματικά περιττός. Τότε καί ό άνθρωπος οφείλεινά άντλεϊ τις κανονιστικές άρχές τοΰ άτομικοΰ καί κοινωνικού

του βίου οχι άπό τήν άτελέσφορη βούληση τοΰ Θεοΰ, άλλά άπότήν ιδια του τή λογική πού άποκρυπτογραφεΐ ή άντανακλά τήναύτόνομη καί άπόλυτα δεσμευτική λογικότητα τής φύσης.

Μετά τον Αύγουστίνο, τον Θωμά ’Ακινάτη καί τον Διαφωτισμό, ή Πολιτική Οικονομία εϊναι τό τέταρτο ένδεικτικό στά

διο ή ορόσημο στήν ιδια αύτή προοπτική χρηστικής έκμετάλ-λευσης τής θεωρίας περί φυσικοΰ δικαίου. Τό «στρατηγικότέχνασμα» ή ή σκοπιμότητα πού παρεμβάλλεται μέ τήν Πολιτική Οικονομία στή λογική τοΰ φυσικοΰ δικαίου, εϊναι νάπειθαρχηθεΐ ή αυτονόμηση τών άτομικών άπαιτήσεων εύζωίας

στις άρχές τής «φυσικής τάξης», τής «ορθής λογικότητας»,τής «καθολικής άρμονίας τών συμφερόντων»."Οπως στον Αύγουστίνο καί στον Θωμά ’Ακινάτη, έτσι καί

στούς θεμελιωτές τής Πολιτικής Οικονομίας ή «φυσική τάξη»στήν όποία άποβλέπει τό φυσικό δίκαιο εϊναι μιά καταρχήνλογική τάξη έπικυρωμένη άπό τήν άποδοτική «λειτουργικότη-

τά» της μέσα στή φύση. Τό φυσικό δίκαιο έχει καταρχήν λογική δεσμευτικότητα, άφοΰ εϊναι ή λογικότητα πού προηγείταικαί έξασφαλίζει στή φύση τήν άρμονία της. Ή εφαρμογή τώνκανονιστικών άρχών τοΰ φυσικοΰ δικαίου στήν οικονομία άντανακλά τις κλασικές ήθικές άπόψεις τοΰ Αύγουστίνου καί τοΰ’Ακινάτη γιά τήν κυριαρχία τοΰ νοΰ πάνω στις ορμές καί στάπάθη. Σίγουρα, γιά τούς πρώτους Διαφωτιστές οικονομολόγους, τό άνθρώπινο άτομο εϊναι φυσικό άτομο, καί ή οικονομική του συμπεριφορά εϊναι φυσική συμπεριφορά πού ύπηρετεΐκαί έκφράζει τή φυσική όρμή τής αύτοσυντήρησης. Όμως ήκαθολική έναρμόνιση τών άτομικών άπαιτήσεων αύτοσυντήρη

σης εϊναι καθαρά λογικό, μεθοδολογικό πρόβλημα.




Στήν περίπτωση τών πρώτων θεωρητικών τής ΠολιτικήςΟικονομίας (μέ ένδεικτικά καί έμφατικά παραδείγματα τόν

Adam Smith, τόν Ricardo, τόν Malthus, τόν Say, τόν JohnStuart Mill) είναι μάλλον φανερή ή κοινή μέ τόν Άκινάτησκοπιμότητα πού ώθεϊ στήν υιοθέτηση τής λογικής τοΰ φυσι-κοΰ δικαίου: Θέλουν νά προσδώσουν τή σκληρή άλλά καθησυ-χαστική δεσμευτικότητα τής φυσικής νομοτέλειας σέ κάποιες«λογικές σταθερές» κοινωνικοΰ προσανατολισμού. Ά ν γιά τόν

Άκινάτη αύτές τις «σταθερές» μπορούσε νά τις έγγυηθεϊ μόνοό ιδρυματικός φορέας καί διαχειριστής τής θείας λογικής, ήρωμαιοκαθολική έκκλησία, γιά τούς οικονομολόγους τις έγγυά-ται ή ίδια ή κοινωνική λειτουργικότητα κάποιων «φυσικών»θεσμών, όπως ή ιδιοκτησία, ή έλευθερία τών συμβάσεων καίτοΰ έμπορίου, ή ιδιωτική επιχείρηση, ό καταμερισμός τής έργασίας.

Θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι ή έπίκληση τής «φυσικής λειτουργικότητας» συνοψίζει τις άπαιτήσεις ρεαλισμού καί τις άνάγκες όρθολογικής μεθόδου πού θεμελιώνουν στοξεκίνημά της τήν επιστήμη τής οικονομίας. Άλλά, δπως πα

ρατηρεί ό Myrdal, «ή άθώα λέξη λειτουργία γίνεται έπικίνδυνη,δταν δέν δηλώνεται σέ σχέση μέ ποιο στόχο ή σκοπό ορίζεταιή έ'ννοιά της»32. Έδώ θά προσθέταμε δτι ύπάρχει καί στήνοικονομία, δπως καί στον θωμισμό, μιά ordo apprehensionisτής λειτουργικότητας καί τής λογικής πού τήν θεμελιώνει:Στήν περίπτωση τών καπιταλιστών οικονομολόγων, λ.χ., ή

ordo apprehensionis πού κάνει δυνατή τή μετοχή μας στήν κοινωνική λειτουργικότητα, είναι ή «φυσική» νομοτέλεια τής έλεύ-θερης άγοράς καί ή συνακόλουθη δεοντολογία τού laissez faire-laissez aller. Ένώ στήν περίπτωση τών σοσιαλιστών οίκονο

32.My r d a l

,μ ν .£, σ ε λ . 23.




μολόγων, ή ordo apprehensionis τής κοινωνικής λειτουργικότητας είναι περισσότερο ή «φυσική ήθικότητα» ένός ιδρυματι

κού θεσμού, πού έγγυάται τή λογικότητα τής διανομής τουκοινωνικού προϊόντος καί άμβλύνει ή έξαλείφει τις ταξικέςάντιθέσεις, τήν «πάλη γιά τή διανομή». Κι αύτός εϊναι ό θεσμόςτής κεντρικής έξουσίας (κράτους ή κόμματος).

Άλλά καί στις δυο περιπτώσεις, ή έπίκληση τής «φυσικήςλειτουργικότητας» συνοψίζει κοινές άπαιτήσεις γιά εναν ρεα-

λισμό πού έξαντλεΐ τήν πραγματικότητα στήν ποσοτική έκδοχή ένός συνόλου άτομικών οντοτήτων — όπως συνοψίζει καίκοινές άνάγκες μιάς όρθολογικής μεθόδου πού έξαντλεΐ τήνορθότητα στήν άποδοτικότητα μετρητών συσχετισμών. Καίστις δυο περιπτώσεις ή έπίκληση τής «φυσικής λειτουργικό

τητας» μοιάζει νά άποκλείει τον ρεαλισμό τής δυναμικής τώνπροσωπικών σχέσεων καί έκείνη τήν ορθότητα τοΰ λόγου πούέπικυρώνεται μόνο άπό τήν κοινωνική έπαλήθευση.

’Άν ισχύει αύτή ή διαπίστωση, τότε γίνεται φανερό γιατί ήορολογία τών οικονομικών «έξ άρχής διαποτισμένη άπό τάάξιώματα τής φιλοσοφίας τοΰ φυσικοΰ δικαίου»33 διευκολύνει

τόσο τούς σοσιαλιστές οικονομολόγους, οσο καί τούς πρώτουςθεωρητικούς τοΰ καπιταλισμού. Γίνεται φανερό ότι καί στιςδυό περιπτώσεις προϋποτίθεται ή ίδια έκδοχή τής φύσης καίτής φυσικής λειτουργικότητας, ό ίδιος φαντασιώδης «ρεαλισμός»μιάς όντικής-άτομικής έκδοχής τοΰ ύπαρκτοΰ, ή ιδια μέθοδοςφαντασιώδους «ορθολογισμού» πού ύποκαθιστά τή δυναμικήτών σχέσεων μέ κώδικες άποδοτικής σημειωτικής.

Κι αύτό σημαίνει ότι πίσω άπό τις νοηματοδοτήσεις τήςφύσης, τοΰ ρεαλισμού καί τής λογικότητας στήν Πολιτική Οικονομία (τόσο στήν καπιταλιστική οσο καί στή σοσιαλιστική

33. My rda l , σελ. 22.



έκδοχή της) διαφαίνοντοα μέ σαφήνεια οί ίδιες έκεΐνες νοημα-τοδοτήσεις πού καθιέρωσε έφ’ άπαξ γιά τήν εύρωπαϊκή Δύση

ή σκέψη τοΰ Αύγουστίνου καί τοΰ Άκινάτη.


ε. !Αθεϊσμός καί άνάπτυξη

'Ο τελευταίος ένδεικτικός συσχετισμός θρησκευτικής πίστηςκαί οικονομικής συμπεριφοράς θά πρέπει νά συνδέει τή συγκεκριμένη θρησκευτική καταγωγή τοΰ νεώτερου εύρωπαϊκοΰ άθεϊ σμοΰ μέ τή λογική τής αύτονομημένης άνάπτνξης, πού είναι ήλογική τής σύγχρονης οικονομικής θεωρίας καί πρακτικής.

' Η θρησκευτική καταγωγή τοΰ νεώτερου εύρωπαϊκοΰ άθεϊ-σμοΰ είναι θέμα πού εχει κι αύτό συστηματικά έρευνηθεϊ καίπροκαλέσει μιά πλούσια βιβλιογραφία34. Θά μπορούσαμε έπι-γραμματικά νά συνοψίσουμε τά συμπεράσματα αύτής τής ερευνάς έπισημαίνοντας ώς πραγματικές άφετηρίες τοΰ εύρω-παικοΰ άθεϊσμοΰ τή θεολογική νοησιαρχία καί τή θεολογική

κανονιστική σκοπιμότητα."Οταν μιλάμε γιά θεολογική νοησιαρχία άναφερόμαστε στήν

34. Βλ. ενδεικτικά: Martin Heidegger , Nietzsche, Pfullingen (Neske-Verl.) 1961,τόμος II: Der europaische Nihilismus, σελ. 31-256. — T o y Ι δ ι ο ϊ , Holzwege , Fran

kfurt (Klostermann-Verl.) 1963, σελ. 193-247. — Παναγιώτη ΚοΝΔϊΛΗ, Ή κ ρ ιτ ι-

κ ή τ ή ς ε τ α φ υ σ ικ ή ς σ τ ή ν ε ό τ ε ρ η σ κ έ ψ η , ’Αθήνα ( Έκδ. Γνώση) 1983. — Henri deLubac , Die Tragodie des Humanismus ohne Gott, Salzburg (Otto Muller-Verl.) 1950. —R. Bu l t m a nn , Der Gottesgedanke und der moderne Mensch, στον τόμο: Diskussionen zu Bischof Robinsons, Gott ist anders, Miinchen (Kaiser-Verl.) 1965, σελ. 104 κ.έ. —

M. J. L e G u i l l o u , 0. CliMENT, J. Bose, Evangile et Revolution, Paris (Centurion) 1968.— Xp. ΓΐΑΝΝΑΡΑ, Χ ά ϊν τ ε γ γ ε ρ κ α ι 5 ρ ε ο π α γ ί τ η ς , ’Αθήνα («Δόμος») 21988. — Τοί

Ι δ ι ο ϊ , An Orthodox Comment On “The Death of God”, στο Studies Supplementary to

Sobornost, Nr1, 1971,

σελ.40

κ.έ.



’Α θ ε ϊσ μ ό ς κ α ί ά ν ά π τ ν ξ η 213

άπολυτοποίηση τής νόησης ώς δυνατότητας καί μέσου γιά τήγνώση του Θεοΰ καί τής ύπεραισθητής πραγματικότητας. Δέν

πρόκειται, δηλαδή, γιά τήν άναπόφευκτη χρήση νοημάτων καίνοητικών κατηγοριών προκειμένου νά έκφρασθεΐ ή έμπειρίατής άμεσης ή εμμεσης προσωπικής σχέσης μέ τήν προσωπικήύπαρξη τοΰ Θεοΰ, τήν «έπέκεινα» άπό κάθε αισθητή παράσταση. Άλλά πρόκειται γιά τήν ύποκατάσταση μιάς τέτοιας ένδε-χόμενης έμπειρίας άπό νοητικές κατασκευές καί άντικειμενο-

ποιημένα νοήματα, πού έπαληθεύονται μόνο μέ βάση τή μεθοδολογική-τυπική ορθότητα τής άποδεικτικής συλλογιστικής —άσχετα μέ τήν ιστορική έμπειρία καί τήν ύπαρκτική περιπέτεια τοΰ άνθρώπου.

Καί όταν μιλάμε γιά θεολογική κανονιστική σκοπιμότητα,

άναφερόμαστε στήν άπολυτοποίηση ώφελιμιστικών έπιδιώξε-ων πού συνάγονται άπό τήν συλλογιστικά έπιβεβλημένη παρα-δοχή τής ύπαρξης Θεοΰ καί ύπεραισθητής πραγματικότητας.Οί ώφελιμιστικές αύτές έπιδιώξεις κλιμακώνονται σέ μιά εύρύ-τατη διαβάθμιση κανονιστικών στόχων: Άπό τήν κατοχύρωση τής κοινωνικής ήθικής μέ τό κύρος τοΰ θείου θελήματος ή

τής ύπερβατικότητας τών νόμων, ώς καί τήν άντικειμενική-κοσμική καταξίωση τοΰ ιδρυματικού θεσμοΰ τής έκκλησίας καίτήν κοινωνική έπιβολή τών έκπροσώπων της.

Τόσο ή θεολογική νοησιαρχία δσο καί ή θεολογική κανονιστική σκοπιμότητα έχουν καταγγελθεί ώς πραγματικές άφε-τηρίες τοΰ εύρωπαϊκοΰ άθεϊσμοΰ, άκριβώς έπειδή έγκαινιάζουν,

έπιβάλλουν καί θεσμοποιοΰν' τήν άποσύνδεση τής άναζήτησηςτοΰ Θεού άπό κάθε ενδεχόμενη έμπειρική πιστοποίηση. ΌΘεός έμφανίζεται ή ώς άπολύτως άφηρημένη έννοια (obiectumformaliter acceptum) ή ώς έπίσης άφηρημένη κανονιστική «άρχή» τής ήθικής συμπεριφοράς (principium formale dirigens,

imperans). Έ τσι ή ιδια ή θεολογία καταλήγει νά είναι άθεϊ-




στική35, άφοΰ τό «άντικείμενό» της βρίσκεται πέρα ή έξω άπότήν έμπειρία τοΰ πραγματικού ή τής ζωής, πού είναι πάντα

έμπειρία σχέσης.Άλλά, άν ή δυτική θεολογία οριοθετεί τή δική της μετα

φυσική άλήθεια έξω άπό τις δυνατότητες τής έμπειρίας, τότεαύτονόητα περιορίζει, καί τις δυνατότητες τής έμπειρίας σέμόνη τή φυσική — στήν αισθητή άποκλειστικά πιστοποίηση.Είναι ή ιδια ή θεολογία πού οριοθετεί τον έμπειρισμό ώς άντί-

παλό της — ό έμπειρισμός έμφανίζεται στούς νεώτερους χρόνους ώς οργανική, άλλά άντιθετική συνέπεια τής θεολογικήςνοησιαρχίας καί τής θεολογικής κανονιστικής σκοπιμότητας,δηλαδή ριζικά άντι-μεταφυσικός καί άθει'στικός.

Μέ τή σειρά του ό έμπειρισμός οριοθετεί μιά καινούργιαέκδοχή τής έπιστήμης, προκειμένου νά διαφοροποιηθεί άπό τιςνοησιαρχικές προδιαγραφές καί μεθόδους πού ειχε έπιβάλειστήν έπιστήμη ή θεολογία ώς sacra scientia. Ό έμπειρισμόςτής nova scientia μεταθέτει τον καθορισμό τοΰ ύπαρκτοΰ καίπραγματικού στό αισθητά προσιτό, άπογυμνώνοντας τή λογι-κοκρατούμενη μεταφυσική άπό κάθε έρεισμα πραγματικότητας.

' Η έπιστήμη παύει νά άφορά στή διερεύνηση τοΰ ύπερ-εμπει-ρικοΰ «έπέκεινα», έπικεντρώνεται στή δυνατότητα πού έχει ήάτομική διάνοια νά κατανοήσει τον «μηχανισμό» τής φύσης καίνά τον οδηγήσει σέ χρήσιμα γιά τον άνθρωπο άποτελέσματα.

Είναι φανερό: ή άντίθεση στή μεταφυσική νοησιαρχία καίστή θεολογική κανονιστική σκοπιμότητα δέν άναιρεΐ ούτε τήν

πίστη στον ορθολογισμό, ούτε τις ώφελιμιστικές έπιδιώξειςτής έπιστήμης. Μόνο πού τώρα τήν ορθότητα τοΰ λόγου (τήνrecta ratio) τήν έγγυάται οχι ή έγκυρότητα τής μεθόδου, άλλά

35. Πρβλ. Μ. D. Chenu, La theologie comme science au XHIe sibcle, Paris (Vrin)

31969, ιδιαίτερα τις σελίδες 11, 16, 26, 27, 42, 53, 55-56, 59, 64-65.



’Αθεϊσμός καί άνάπτυξη 215

ή κοινά πιστοποιούμενη παρατήρηση καί τό σταθερό άποτέλεσμα του έπαναληπτικοΰ πειράματος. Όσο γιά τήν ώφελιμό-

τητα τοΰ άποτελέσματος, αύτή μετριέται μέ τά ποσοτικά μεγέθη τής πρακτικής-χρηστικής άποδοτικότητας.

Μέ αύτό άκριβώς τό μέτρο τής πρακτικής-χρηστικής άποδοτικότητας, τό νοητό «έπέκεινα» άποδείχνεται πρακτικά ά-διάφορο, σέ άντίθεση μέ τήν έλλογη γνώση τοΰ αισθητού πούέχει πάντοτε συνέπειες πρακτικής ώφελιμότητας. Ά ν άπομέ-νει κάποια μετα-φυσική πού έχει άντίκρισμα πραγματικότητας, είναι τό πλέγμα τών λογικο-μαθηματικών σχέσεων πούβρίσκονται «πίσω» άπό τά αισθητά φαινόμενα και τά διέπουν— μιά μεταφυσική πού άποκρυπτογραφεΐται μέ τήν έμπειρικήπαρατήρηση καί τό πείραμα.

Έ τσ ι ό όρος «μεταφυσική» παίρνει προοδευτικά γνωσιοθε-ωρητική- έπιστημολογική σημασία, ένώ τό ύπερβατικό «άντι-κείμενο» τής κλασικής μεταφυσικής, ό Θεός, γίνεται ενα άδιά-φορο μέγεθος. Αύτό τό «υπέρτατο "Ον» τής άλλοτε ορθολογικής βεβαιότητας καί τών νοησιαρχικών «άποδείξεων» χωρίζεται άπό τις δυνατότητες τής έπιστήμης καί τής έμπειρίας

μέ τό οριο πού διαστέλλει τήν πραγματική διαπίστωση άπότήν άπλή εικασία, τό έμπειρικά ύπαρκτό άπό τό έμπειρικά άνύ-παρκτο. Προοδευτικά καί σχεδόν άνεπαίσθητα ό άθει'σμός τώννεώτερων χρόνων παύει νά είναι μιά μαχητική άπόρριψη τήςθρησκευτικής πίστης καί έξελίσσεται σέ ενα εύρύτατο κοινω

νικό φαινόμενο παθητικής άδιαφορίας γιά τό ύπερβατικό — σέΙναν ιστορικά πρωτοφανή «θρησκευτικό άποχρωματισμό» τώνμεγάλων μαζών. Οί άνάγκες πού κάλυπτε άλλοτε ή θρησκευτικότητα καί ή συνακόλουθη ήθική, καλύπτονται τώρα μέ τήνπίστη στήν έπιστήμη καί στήν ορθολογική έναρμόνιση συμφερόντων καί ύποχρεώσεων. Οί άνθρώπινες έπιδιώξεις επικεν

τρώνονται στο «ένθάδε» — στή μέγιστη δυνατή άνάπτυξη τών




συνθηκών εύζωίας— έγκαταλείποντας τό «έπέκεινα» στή σεμνήέπιφυλακτικότητα του άγνωστικισμου.

'Η λογική πού διέπει αύτή τή μετάβαση άπό τήν έπιδίωξητής θρησκευτικής «σωτηρίας» στήν έγκοσμιοκρατική έπιδίωξη

άνάπτυξης τών δυνατοτήτων εύζωίας άντανακλάται κατεξοχήνστήν οικονομία.

Είναι καταρχήν ή λογική τής διαστολής του άπλώς νοητού

άπό τό αισθητά έμπειρικά, τοΰ άξιολογικά ώφέλιμου άπό τόχρηστικά άποδοτικό. Ή διαστολή δέν γίνεται μέ θεωρητικέςάναλύσεις καί συστηματικές οριοθετήσεις, άλλά συντελεϊταικαί στήν περίπτωση τής οικονομίας προοδευτικά καί άνεπαί-σθητα. Θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς οτι στό ξεκίνημά

της καί περίπου ώς τήν έποχή τού Keynes, ή έπιστήμη τήςΠολιτικής Οικονομίας διατηρεί κάποιον προβληματισμό μεταφυσικής, είτε μέ άμεση άναφορά στις έπιταγές τής χριστιανικής ήθικής — δπως ή δυτικοευρωπαϊκή νοο-τροπία τις κατανοούσε36— είτε άπλώς μέ τή γνωσιοθεωρητική-έπιστημολο-γική σημασία τής λέξης. Οί προτάσεις πού διαμορφώνονται

γιά τήν έρμηνεία καί τήν οργάνωση τής οικονομικής συμπεριφοράς, θεμελιώνονται πάντοτε σέ κάποιαν άποψη γιά τήν έννοια

36. Πρβλ. ένδεικτικά τό περ ιβόητο δοκίμιο τοΰ Andrew Carnegie, The Gospel of

Wealth, άναδημοσιευμένο άπό τό American Review 148 (1889), σελ. 653-664, στό

βιβλίο τοΰ Gail Kennedy (Ed.), Democracy and the Gospel of Wealth, Boston 1949 μέ

πρώτη γαλλική μετφρ.: L ’Evangile de la Richesse, Paris (Librairie Fischbaher) 1891.— ’ Επ ίση ς (πάντοτε ένδε ικτ ικά κ αί έ π ιλεκ τ ικά άπό μιά πλήθουσα β ιβλιογραφία

άντιπροσωπευτική τοΰ δυτικοΰ χριστιανικοΰ προβληματισμού στον χώρο τής οικο

νομίας) : Robert B ella h , The Broken Covenant — American Civil Religion in Time of Trial,

New York (The Seabury Press) 1975. — Robert Handy A Christian America, New

York (Oxford Univ. Press) 1971. — Hugues P o r te l li , Les socialismes dans le discours

social catholique, Paris (Centurion) 1986. — Emi le Pou lat , Catholicisme, democratic et

socialisme, Tournai (Casterman) 1977.



’Αθεϊσμός και άνάπτυξη 217

της αξίας τών άγαθών καί τών παραγωγικών ύπηρεσιών, δηλαδήσέ κριτήρια άξιολογικών έκτιμήσεων πού ύποδηλώνουν τήν

ήθική βάση καί τις κανονιστικές φιλοδοξίες τής οικονομικήςέπιστήμης.

' Ο άφετηριακός αύτός ήθικός προβληματισμός τής Πολιτικής Οικονομίας άπηχεΐ συχνά, δπως είδαμε, πολύ συγκεκριμένες άρχές τής προτεσταντικής κυρίως ήθικής, άφομοιωμένεςστήν συνολική νοο-τροπία τών άγγλο-σαξωνικών ιδιαίτερα κοι

νωνιών (οπού καί διαμορφώθηκε σέ έπιστήμη ή Πολιτική Οικονομία). Καί δέν πρέπει νά είναι τυχαίο, πού τό άπήχημα τώνθρησκευτικών καταβολών στήν οικονομική ήθική τό συνοδεύειάρχικά μιά — περισσότερο ή λιγότερο— φυσιοκρατική άντίληψη λειτουργίας τής οικονομίας. Οί φυσιοκρατικές άντιλήψεις

άπηχοΰν καί αύτές τήν πρώτη φάση άντίδρασης στή θεολογικήμεταφυσική καί δεοντολογία, όπου άξονας άναφοράς παρέμενεή άντιδιαστολή τής έμπειρικής σέ κάθε νοητή φύση (— άντι-διαστολή καί άντίδραση οχι οπωσδήποτε άθειστική, άλλά συχνά

καί τυπικά πιετιστική37).Μόνο ή κυρίως μέ τόν Μάρξ άρχίζει νά διαφαίνεται μιά

συνεπέστερη άπόρριψη τών φυσιοκρατικών άντιλήψεων τής οικονομίας καί μαζί τών θρησκευτικών άπηχημάτων πού τις συνοδεύουν, γιά νά μετατεθεί τό πεδίο τής οικονομικής άνάλυσηςστις ιστορικές συντεταγμένες τοΰ κοινωνικοΰ γίγνεσθαι. Δένάρκει πιά ή φαινομενολογία τών παραγωγικών καί άνταλλα-κτικών σχέσεων, ή άναγωγή τους σέ έννοιολογικές σταθερές.Αύτό πού ενδιαφέρει είναι ή διαδικασία συγκρότησης τών σχέσεων, ή δυναμική καί οί παράγοντες πού τις διαμορφώνουν. Ήοικονομία αύτονομεϊται μεθοδολογικά άπό τή φυσιοκρατικήέκδοχή της, άλλά αύτό δέν σημαίνει δτι καί άποδεσμεύεται

3 7 . Π ρ β λ . M a r t i n S c h m i d t , Pietismus, K o h l h a m m e r - V e r l 1 9 7 2 , σ ε λ . 1 4 4 κ . έ .




πραγματικά άπό τή μεταφυσική λογική τών σταθερών καί άναλ-λοίωτων κατηγοριών ή σχέσεων. Θά μπορούσαμε νά ποΰμε οτι

άπλώς «έσωτερικεύει» τή φυσιοκρατία υιοθετώντας τούς άδυ-σώπητους νόμους τοΰ έξελικτικοΰ ντετερμινισμού ώς όργανοτής ίστορικο-κοινωνικής άνάλυσης.

Περισσότερο πάντως καί άπό τή θεωρητική άνάλυση, είναιή πρακτική τοΰ μαρξιστικού κινήματος πού παρατείνει τή δέσμευση στά θρησκευτικά άπηχήματα τής μεταφυσικής ήθικής.

Έ χ ει πολλαπλά καί άναλυτικά διαπιστωθεί, οτι δίχως τήνήθική έμπνευση καί τή δυναμική μιάς θρησκευτικού χαρακτήραπίστης πού προσέδωσε στό έργατικό κίνημα ό μαρξισμός, δένθά είχαν κατορθωθεί τόσα καί τέτοια έπιτεύγματα χαλιναγώγησης τής κοινωνικής άδικίας καί έκμετάλλευσης πού συνοδεύ

ει «έγγενώς» τήν καπιταλιστική οικονομία. «Τήν ώρα τής πιοβαθιάς άθλιότητας καί ύποβάθμισης τών έργατών», γράφει χαρακτηριστικά ό Karl Popper, «ή προφητεία τού Μάρξ (γιά τόέρχόμενο βασίλειο τής δικαιοσύνης) τούς έδωσε μιάν έμπνευ-σμένη πίστη στήν άποστολή τους καί στό μεγάλο μέλλον πούτό κίνημά τους έπρόκειτο νά προετοιμάσει γιά ολόκληρη τήν

άνθρωπότητα. Τό θρησκευτικό στοιχείο αύτής τής πίστης είναιάπαραγνώριστο»38. Βέβαια, πέρα άπό αύτή τή γενική καί πολλαπλά όμολογημένη διαπίστωση, μόνο μιά ειδική μελέτη θάμπορούσε νά καταδείξει τις έπιμέρους πτυχές τού «θρησκευτικού» χαρακτήρα τής μαρξιστικής πρακτικής — τή σαφήνεια,λ.χ., μέ τήν όποία άποτυπώνεται στό μαρξιστικό κίνημα ήλογική τής προτεσταντικής ήθικής: ή αιτιοκρατική σύνδεση,

38. The Open Society and its Enemies, Κεφ. 21, έλλην. μετφρ.: Ή ά ν ο ιχ τ ή κ ο ιν ω ν ία

κ α ι ο ί ε χ θ ρ ο ί τ η ς , ’Αθήνα («Δωδώνη») 1982, τόμος II, σελ. 292. — Βλ. καί Roger

Garaudy, Revolution als Akt des Glaubens, στον τόμο: Weiterentwicklungen des Marxi

smus, Hrsg.v. Willi OelmDller, Darmstadt (Wissensch. Buchgesel.) 1977, σελ. 266



’Αθεϊσμός καί άνάπτυξη 219

τής έμπρακτης άσκησης καί τοΰ Ουσιαστικού άγώνα μέ τόμετρητό πρακτικό άποτέλεσμα, άμεσο ή άναμενόμενο.

' Η φάση «θρησκευτικού άποχρωματισμοΰ» τής οικονομίας θάμπορούσε μάλλον νά έχει ώς ορόσημο τόν John Maynard Key

nes καί τό περιβόητο βιβλίο του: Ή γενική θεωρία τής άπασχό λησης, τοΰ τόκου καί τοΰ χρήματος (1936)39. Είναι ορόσημο όKeynes μιας έποχής, οπού ό κεντρικός άξονας προβληματισμούμεταφέρεται άπό τό έπίπεδο τής οικονομικής συμπεριφοράςκαί τών παραγόντων πού τήν διαμορφώνουν (μέ δλα τά συνεπό-μενα ήθικά προβλήματα καί θρησκευτικά άπηχήματα), στο έπίπεδο τής μακροοικονομίας, πού είναι μελέτη τής συνολικής«συμπεριφοράς» οχι πιά άτόμων ένός κοινωνικού σώματος,

άλλά δυναμικών μεγεθών: ολόκληρου τού άκαθάριστου έθνικοΰπροϊόντος καί τής συνολικής δαπάνης, όπως προσδιορίζεται άπότήν άλληλεπίδραση τών νομισματικών δυνάμεων τής άποταμί-ευσης καί τής έπένδυσης.

Έ χ ει δοθεϊ ξεχωριστή έ'μφαση στον μικτό χαρακτήρα τήςοικονομίας πού είσηγήθηκε ό Keynes. Άλλά τό σημαντικότε

ρο στή θεωρία του δέν είναι οτι συνδυάζει τις μεθοδολογίεςτής έλεύθερης οικονομίας καί τοΰ κρατικού παρεμβατισμού,δσο τό δτι ύπερβαίνει αύτές τις μεθοδολογίες μεταθέτονταςτόν προβληματισμό στήν αύτόνομη λογική ένός παιχνιδιοΰ έξι-σορρόπησης τών λειτουργιών καί δυνάμεων τού οικονομικούβίου. Στήν έποχή πού έγκαινιάζει ό Keynes, οί έννοιες τήςκλασικής ώφελιμιστικής παράδοσης — οί έννοιες τής «κοινωνικής χρησιμότητας» ή τής «έναρμόνισης τών συμφερόντων»—θεωρούνται πιά μεταφυσικές καί κενές άπό περιεχόμενο40. Έ

39. The General Theory of Employment, Interest and Money, 1st ed. London 1936.

40. Βλ. M y r d a i . , μν.Ι, σελ. 262.




Πολιτική Οικονομία άναδείχνεται σέ θετική έπιστήμη άποδε-σμευμένη άπό a priori άξιολογικές έκτιμήσεις καί ικανή νά

άντιμετωπίζει τήν ύπαρξη συγκρούσεων οχι σάν ήθικά διλήμματα, άλλά ώς άναγκαϊο δρο του οικονομικού παιχνιδιού. Αύτόπού πρωταρχικά ένδιαφέρει, είναι έκείνη ή ισορροπία στήν έναλ-λαγή τών φάσεων «άποθέρμανσης» καί «άναθέρμανσης» τήςοικονομίας, πού μέσω τοΰ ορθολογικού έλέγχου τής παραγωγικής άπασχόλησης καί τής διακύμανσης τών τιμών, έξασφα-

λίζει τούς εύνοϊκότερους δρους συνεχούς οικονομικής άνάπτυξης.Οί έγγυήσεις πού πρόσφεραν άλλοτε οί ήθικές άξιολογή-

σεις καί έπιταγές γιά τή χαλιναγώγηση τής αύθαιρεσίας καίιδιοτέλειας, άντλοΰνται τώρα άπό τήν άποδοτικότητα καί μόνοτών ορθολογικών κανόνων τοΰ παιχνιδιού. Τόσο στήν οικονο

μία δσο καί εύρύτερα στον πολιτικό βίο, ή άποδοχή μιάς δεοντολογίας βασίζεται οχι στον σεβασμό τής ήθικής της έγκυρό-τητας, πού δέν άποδείχνεται, άλλά στήν έκτίμηση τής άποτε-λεσματικότητας καί άποδοτικότητάς της, πού συμφέρει όλους.'Η άνακοπή τοΰ πληθωρισμοΰ, λ.χ., μπορεί νά στοιχίζει τονπεριορισμό τής πλήρους άπασχολήσεως τοΰ παραγωγικού δυνα

μικού, δμως έπιτρέπει τήν μή άνακοπή τής άνάπτυξης πού τάοφέλη της καρποΰνται καί οί προσωρινά άνεργοι. ’Αντίστοιχα,ό σεβασμός τών κανόνων τής δημοκρατίας (ή παράλληλη καίαυτοδύναμη άνεξαρτησία τής νομοθετικής έξουσίας, τής έκτε-λεστικής, τής δικαιοσύνης, τοΰ συνδικαλισμού, τού τύπου, τοΰτραπεζικού συστήματος) μπορεί νά στοιχίζει τον περιορισμότών διεκδικήσεων καί προνομίων κάποιων κοινωνικών ομάδων,δμως έξασφαλίζει σέ όλους τήν άνεση τών άτομικών έλευθε-ριών καί τις προϋποθέσεις τής ομαλότερης δυνατής λειτουργί

ας τής οικονομίας.Μέ άλλα λόγια, ή λογική τής άνάπτυξης μοιάζει νά άναιρεΐ

τον κίνδυνο τοΰ ήθικοΰ σχετικισμού καί μηδενισμού — κίνδυνο



Αθεϊσμός καί άνάπτυξη 221

πού λειτουργούσε ώς φόβητρο άκόμα καί γιά τούς πιο ριζοσπαστικούς Διαφωτιστές. Ή άπειλή γιά τήν κοινωνική εύρυ-

θμία πού διαφαινόταν πίσω άπό τή ρήση: «άν δέν ύπάρχειΘεός δλα έπιτρέπονται», έξουδετερώνεται άπό τήν άνάγκη νάμή διαταραχθοΰν οί ορθολογικοί κανόνες του παιχνιδιού πούέξασφαλίζουν στον κοινό πολίτη μιάν εύημερία — σέ διατροφή,μέσα ψυχαγωγίας, μέσα μεταφοράς, ύδραυλικές έγκαταστάσεις,οικιακές συσκευές, κλπ. — άδιανόητη καί στούς πιο πλούσιουςάνθρώπους έδώ καί εναν αιώνα41.

Έ τσ ι ή λογική τής άνάπτυξης ώς ύποκατάστατο κάθε μεταφυσικής ήθικής, έμφανίζει μιά πραγματική άντιστοιχία μέ τήλογική τής θρησκευτικής άδιαφορίας πού ύποκατέστησε τό νοη-σιαρχικό οικοδόμημα τής δυτικοευρωπαϊκής θεολογίας. Βέβαια,

τό κενό πού άφήνει αύτή ή λογική στή νοηματοδότηση τήςάνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης γεννάει καινούργια προβλήματα, επίσης άδιανόητα γιά τούς άνθρώπουςέδώ καί έναν αιώνα. Στο κενό αύτό άφιερώσαμε άρκετές άπότις προηγούμενες σελίδες, άλλά θά χρειασθεΐ νά έπανέλθουμεσυμπερασματικά οικοδομώντας τήν τελική μας πρόταση.

4 1 . Βλ. John Kenneth G a l b r a i t h , The Affluent Society, έ λ λ . μ ε τ φ ρ . : Ή κοινωνία

τήςάφθονίας, ’Αθήνα ( Έκδ. Παπαζήση) 1 9 7 0 , σελ. 4 0 .



ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

10.

α. Θετικές καί άντιθετικές προδιαγραφές

' Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έχει σκιαγραφήσει μέ έπιγραμμα-τικούς τίτλους τήν κοσμογονική μεταβολή πού συντελέστηκεστον πλανήτη μας τά τελευταία σαράντα χρόνια. ’Επισημαίνειτήν «χωρίς προηγούμενο άνάπτυξη τής καπιταλιστικής οικονομίας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο· τό άπότομοτέλος τών άποικιακών αύτοκρατοριών πού είχαν ιδρυθεί στον16ο αιώνα ... Τήν έξάπλωση μιάς ολοκληρωτικής γραφειο

κρατίας πάνω στή μισή Εύρώπη ... στήν Κίνα ... σέ μερικέςπρώην άποικίες ... Τήν έξαφάνιση του παραδοσιακού έργα-τικοΰ κινήματος στις δυτικές χώρες καί τήν ιδιωτικοποίηση

(privatisation) τών άνθρώπων σέ όλες τις χώρες ... Τήν έσω-τερική κατάρρευση τού συστήματος άξιών καί τών κανόνωντής σύγχρονης κοινωνίας· τήν άμφισβήτηση στά λόγια, άλλάκαί στις πράξεις, θεσμών, άπό τούς οποίους μερικοί (σχολείο,φυλακή) χρονολογούνται άπό τις άρχές τών ιστορικών κοινωνιών, καί άλλοι (οικογένεια) πού ή γέννησή τους χάνεται στά

βάθη τής προϊστορίας· τή ρήξη τών νέων μέ τήν κατεστημένηκουλτούρα καί τήν άπόπειρα κάποιων άπό αύτούς νά ξεφύγουντήν κυριαρχία της· τό λιγότερο έμφανές, άλλά ισως καί σημαντικότερο, δτι έκλείπουν, πιθανόν καί έξαφανίζονται γιά άπροσ-διόριστο χρόνο, οί κληρονομημένοι άξονες άναφοράς καί κάθε

άξονας άναφοράς τής σκέψης καί τής πράξης — ή κοινωνία



224 Συμπερασματική πρόταση

άποξενωμένη άπό τή γνώση της καί ή ίδια ή γνώση διογκωμένη σάν καρκίνωμα, σέ βαθιά κρίση τόσο στο περιεχόμενό της

οσο καί στή λειτουργία της· τόν πολλαπλασιασμό δίχως όριαλόγων κενών καί άνεΰθυνων, τή βιομηχανοποιημένη παραγωγήιδεολογικών σκευασμάτων, τις άγορές πού κατακλύζονται μέμιά ρορ-φιλοσοφία άπό πλαστικό — αύτά είναι μερικά άπό τάδεδομένα πού θά επρεπε νά άντιμετωπίσουν δσοι αύτή τήνπερίοδο καταπιάνονται νά μιλήσουν γιά κοινωνία, ιστορία, πολιτική».1

Στις καίριες έπισημάνσεις τοΰ Καστοριάδη θά μπορούσαμενά συμπεριλάβουμε καί κάποιες έπιπλέον διαπιστώσεις πούάναλύθηκαν σέ προηγούμενες έδώ σελίδες: Τήν ύποταγή τήςοικονομίας, καί ειδικά τής νομισματικής καί δημοσιονομικής

πολιτικής, σέ αύτόνομους δρους λειτουργίας μέ προτεραιότητα ώς πρός τούς κοινωνικούς στόχους. Τόν αύταρχικό χαρακτήρα πού προσδίδει άναπόφευκτα στήν έξουσία ή λογική τήςάποτελεσματικότητας καί ή τεχνολογική της θωράκιση. Τήνύπαρκτική άλλοίωση τοΰ άνθρώπου στις συνθήκες άκοινώνη-του βίου πού έπιβάλλει ό γιγαντισμός τών μεγαλουπόλεων.

Τήν καταστροφή τοΰ φυσικοΰ περιβάλλοντος πού έξελίσσεταιραγδαία σέ άπειλή άφανισμοΰ τής ζωής πάνω στον πλανήτη.Τήν καθολική έπιβολή τής καταναλωτικής νοοτροπίας πού ύπο-τάσσει στις δικές της προτεραιότητες κάθε πτυχή τοΰ άνθρώ-πινου βίου καί πολιτισμοΰ.

Αύτές οί έπισημάνσεις —καί δσες άλλες θά μπορούσαν νάπροστεθούν— άντιπροσωπεύουν οχι μόνο μιά κοσμογονική άνα-

1. Cornelius C a s t o r i ad i s , La societe bureaucratique 1 — Les rapports de production

en Russie, Paris (Editions 10/18) 1973, σελ. 11-12, έλλην. μετφρ.: Ή γραφειοκρα-

τική κοινωνία 1 — Οί παραγωγικές σχέσεις στή Ρωσία, ’Αθήνα ( Έκδ. Βέργος)

1977, σελ. 13-14.



Θετικές και άντιθετικές προδιαγραφές 225

κατάταξη τών δρων καί συνθηκών τοΰ άνθρώπινου βίου, άλλάκαί κάποια όξύτατα προβλήματα ποιότητας τοΰ βίου. Τό δυσκο

λότερο ώστόσο πρόβλημα είναι ή άκαταγώνιστη αισιοδοξίαπού συνοδεύει τήν ιδια τή συνειδητοποίηση τών προβλημάτων.Καί ή λογική τής αισιοδοξίας μοιάζει πολύ άπλή: Είναι τόσαπολλά, εκπληκτικά καί τεράστια τά όσα έχουν κατορθωθεί άπότον άνθρωπο τά τελευταία σαράντα χρόνια, ώστε τά προβλήματα πού σήμερα παρουσιάζονται δέν πείθουν δτι εϊναι άνυπέρ-

βλητα.Οί άνθρωποι αίσιοδοξοΰν, γιατί έχουν τή δυνατότητα νά

συγκρίνουν —συχνά μέσα στά δρια μιάς γενιάς— τή διαφοράστον τρόπο τοΰ βίου πριν καί μετά τήν κοσμογονική άλλαγή.Καί δση έμπειρία έχει ό μέσος άνθρωπος τών όξύτατων σήμε

ρα προβλημάτων ποιότητας τοΰ βίου, μάλλον δέν άρκεϊ γιά νάτον πείσει δτι πρέπει νά άναχαιτισθεΐ καί πειθαρχηθεϊ ή φοράτής αύτονομημένης άνάπτυξης. Άκόμα κι άν άποδειχθοΰν άνυ-πέρβλητα τά σημερινά προβλήματα, ή μεγάλη πλειοψηφία τώνάνθρώπων μάλλον θά προτιμούσε νά συνυπάρχει μαζί τους,άρκεϊ νά συνεχίζεται ή δυναμική τής άνάπτυξης μέ τήν εύημε-

ρία πού εξασφαλίζει.’Εξ άλλου, γιά τή σημερινή κοινωνική νοο-τροπία ή άνά-

πτυξη δέν σημαίνει άπλώς παγίωση τής ύπάρχουσας ευημερίας, άλλά διαρκώς αυξανόμενες δυνατότητες εύζωίας, συνεχήέξεύρεση λύσεων γιά τά έμφανιζόμενα προβλήματα. Ένας πολιτισμός πού μέσα σέ σαράντα μόλις χρόνια κατόρθωσε πράγματα πού γιά χιλιετίες ολόκληρες ό άνθρωπος δέν μποροΰσεούτε νά τά διανοηθεΐ — : τήν έ'ξοδό του άπό τον πλανήτη καίτή έξερεύνηση τού διαστήματος· τήν «άποθήκευση» καί άνα-παραγωγή τής πληροφορίας μέ τήν τεχνητή μνήμη τών ήλε-κτρονικών ύτρολογιστών τήν έπικοινωνία μέ κάθε σημείο τοΰ

πλανήτη μέσω τής δορυφορικής άναμετάδοσης ήχου, εικόνας




καί κειμένου1 τή δυνατότητα νά μεταμοσχεύει «νεφρούς καίκαρδίας» καί τήν αύξηση του μέσου ορού έπιβίωσης Γσως καί

κατά είκοσι χρόνια— ενας τέτοιος πολιτισμός άνεξάντλητοςσέ άποτελεσματικότητα λύσεων, δέν είναι δυνατό νά άφήσειάλυτο τό πρόβλημα τής μόλυνσης τού περιβάλλοντος, ή τήςέξάντλησης τών ένεργειακών πηγών, ή τοΰ έλέγχου τοΰ πληθωρισμού καί τής άνεργίας, ή τών σκληρυμμένων δομών τήςγραφειοκρατίας, ή τής μάστιγας τών ναρκωτικών καί τής τρο

μοκρατίας, ή οποίο άλλο οξύ καί άδιέξοδο σήμερα πρόβλημα.'Η σημερινή κοινωνική νοο-τροπία μοιάζει νά άπωθεϊ (μέ

τήν ψυχολογική σημασία τής «άπώθησης») κάθε σύνδεση τοΰφρενιτιώδους ρυθμοΰ τής άνάπτυξης μέ άπαισιόδοξες προβλέψεις γιά έπαπειλούμενη ολοκληρωτική καταστροφή τοΰ «οικο

συστήματος» ή γιά διαφαινόμενο ήθικό έκβαρβαρισμό τών άν-θρώπινων κοινωνιών. Ή κοινή γνώμη πιστεύει στή δυνατότητα λύσης τών προβλημάτων, γ ι ’ αύτό καί ένεργοποιειται άπαι-τώντας έπίσπευση τών λύσεων. Κινήματα, όπως τό οικολογικόκαί τό είρηνιστικό, μέ τήν άπήχηση πού έχουν σήμερα στήνκοινή γνώμη, άποδείχνουν τήν αισιοδοξία τών άνθρώπων, τήν

πίστη τους πώς άν πιεσθοΰν οί κυβερνήσεις, θά προχωρήσουνστήν έφαρμογή ορθολογικών προγραμμάτων γιά τήν άποτρο-πή τής οικολογικής καταστροφής ή γιά τήν έξάλειψη τών πυρηνικών οπλοστασίων.

Δέν μοιάζει νά συνειδητοποιείται τό γεγονός δτι ή άπο-τροπή τής οικολογικής καταστροφής ή τού άνταγωνισμοΰ τών

εξοπλισμών συνεπάγεται ριζική άλλαγή στον τρόπο λειτουργίας τής οικονομίας, άποδέσμευση άπό τή λογική τής άχαλί-νωτης άνάπτυξης καί τοΰ οικονομικού ιμπεριαλισμού —μιάκαινούργια καί συγκεκριμένη πρόταση γιά τήν οργάνωση τήςπαραγωγής καί τής άγοράς. Καί γιά νά είναι ρεαλιστική μιά

τέτοια πρόταση, πρέπει νά άνταποκρίνεται σέ συνειδητές καί



Θετικές καί άντιθετικές προδιαγραφές 227

κοινά άποδεκτές κοινωνικές άνάγκες, άνάγκες πού τήν ικανοποίησή τους νά τήν θεωρουν oXot προτιμότερη άπό τήν άφθο-

νία τών καταναλωτικών άγαθών. Μέ δεδομένη τήν άπόλυτηπροτεραιότητα πού δίνει ή κοινωνική συνείδηση σήμερα στήνκαταναλωτική πλησμονή ή καί σπατάλη, κάθε σχεδιασμός άνα-τρεπτικός τής άναπτυξιακής λογικής θά συνεπαγόταν τέτοιαάπορρύθμιση τής λειτουργίας τής οικονομίας, πού θά κατέληγεσέ οικονομική καταστροφή ίσως πιο έπικίνδυνη κι άπό τήν

έπαπειλούμενη οικολογική.Σίγουρα, έχουν γίνει σήμερα συνειδητές σέ εύρύτατα κοι

νωνικά στρώματα κάποιες έπείγουσες άνάγκες, όπως ή άπο-τροπή τής οικολογικής καταστροφής, ή άνάπτυξη «ήπιων μορφών ένέργειας», ή έξάλειψη τών πυρηνικών οπλοστασίων, ό

περιορισμός καί έ'λεγχος τής έμπορίας τών δπλων, ή άποκέν-τρωση τής μεταποιητικής παραγωγής γιά τον έξανθρωπισμότών οικιστικών συνθηκών. Άλλά τό έρώτημα εϊναι, άν ή συνει-δητοποίηση τέτοιων πραγματικών άναγκών έντάσσεται ή οχιστήν ίδια άναπτυξιακή λογική πού παρήγαγε τά προβλήματα — άν ή άνάγκη άποτελεσματικής άντιμετώπισης τών προβλη

μάτων δέν κατανοεΐται σάν μιά πληρέστερη έξασφάλιση τήςκαταναλωτικής πλησμονής καί εύζωίας.

Ή συνθηματολογία — τουλάχιστον αύτή— τών οικολογικών καί είρηνιστικών κινημάτων μοιάζει συχνά νά άγνοεϊ ή νάπαραβλέπει, οτι ή άποτροπή τής οικολογικής καταστροφήςκαί τών πολεμικών συρράξεων προϋποθέτει ριζικές μεταβολές

στον άτομικό καί κοινό τρόπο του βίου, κρίνεται καταρχήν στόέπίπεδο τής προσωπικής ευθύνης καί πράξης — δέν έξαρτάταιάποκλειστικά άπό τις άποφάσεις τών μυθοποιημένων διαχειριστών τής άνθρώπινης «μοίρας»: πολιτικών, τεχνοκρατών, ήγε-τών τών ύπερδυνάμεων.

Διερωτάται κανείς, πόσοι άνθρωποι σήμερα θά ήσαν δια




τεθειμένοι νά παραιτηθούν άπό κάποιες αύτονόητες άνέσεις:να άρνηθοϋν, λ.χ., τή χρήση απορρυπαντικών, άρα και των

ήλεκτρικών πλυντηρίων, προκειμένου νά μειωθεί ή μόλυνσηπού προξενούν στο περιβάλλον τα χημικά άπόβλητα — ανείναι έκεϊ τό πρόβλημα. "Η πόσοι άνθρωποι θά ήσαν έτοιμοινά στερηθούν έστω καί μόνο τον «κλιματισμό» έσωτερικών χώρων, έπειδή τά ύγρά κατασκευής τών κλιματιστικών συσκευώνκαταστρέφουν τό οζον στη γήινη άτμόσφαιρα. Καί τό σπου

δαιότερο: Μέ ποιες πληρέστερες ικανοποιήσεις στην καθημερινότητα του βίου θά άναπλήρωναν οί άνθρωποι τή στέρησηαυτών τών αυτονόητων καί ευεργετικών άνέσεων πού τούςπροσφέρει ή σύγχρονη άναπτυξιακή οικονομία.

Εϊναι γνωστό δτι ή οικονομία τών φτωχότερων σήμεραχωρών του λεγάμενου «τρίτου κόσμου» θά άνακουφιζόταν σημαντικά, άν μειώνονταν τά επιτόκια τών δανείων πού προσφέ-ρονται άπό διεθνείς χρηματοδοτικούς οργανισμούς καί τράπεζες. Τά έπιτόκια αυτά θά μειώνονταν, άν μειωνόταν τό έλλειμμα ισοζυγίου πληρωμών τών 'Ηνωμένων Πολιτειών τής’Αμερικής, έλλειμμα πού ύποχρεώνει σέ εξωτερικό δανεισμό

μέ ύψηλά έπιτόκια πού ή πλούσια αυτή χώρα μπορεί νά προσφέρει. Καί τό έλλειμμα του άμερικανικοΰ ισοζυγίου θά μπορούσε νά καλυφθεί μέ έλάχιστη φορολόγηση καί ύπερτίμησητών ύγρών μόνο καυσίμων. Όμως καμιά άμερικανική κυβέρνηση δεν μοιάζει διατεθειμένη νά ύποστεϊ τό πολιτικό κόστοςπού συνεπάγεται ή δυσαρέσκεια τών άμερικανών ψηφοφόρων

άπό τήν ύπερτίμηση τής βενζίνης τών αυτοκινήτων. Έ τσ ι— οσο κι άν μοιάζει άπλουστευτική ή διατύπωση— γιά νά μήδυσαρεστηθουν οί άμερικανοί καταναλωτές, λιμοκτονούν μερικά έκατομμΰρια άνθρώπων σέ περιοχές του «τρίτου κόσμου».

Τέτοια προβλήματα δεν λύνονται μέ ήθικές έκκλήσεις, άφου

δεν ύπάρχουν πιά άξονες ήθικής άναφοράς. Ή καταναλωτική



Θετικές καί Αντιθετικές προδιαγραφές 229

νοο-τροπία καί ή άναπτυξιακή λογική, πού συνιστοΰν σήμερατούς δρους λειτουργίας τής Πολιτικής Οικονομίας, είναι δεδο

μένα μή άντιστρεπτά. Τό ιδεώδες τής «άναπτυγμένης» καταναλωτικής κοινωνίας —πραγματοποιημένο ή έπιδιωκόμενο—μοιάζει άπρόσβλητο άπό κάθε τελεσφόρο καί έμπρακτη άμφι-σβήτηση. Τά προβλήματα καί οί έπαπειλούμενοι άπό την άχα-λίνωτη άνάπτυξη κίνδυνοι συνειδητοποιούνται καί κηρύττονται, άλλα δέν εϊναι δυνατό να άντιμετωπισθοΰν άποτελεσματι-κά. Γιατί προϋποτίθεται μια καθολική κοινωνική άπάρνησητής άναπτυξιακής λογικής, δηλαδή άλλες προτεραιότητες μή-καταναλωτικές στον προσωπικό βίο των άνθρώπων, άλλες ά-νάγκες — τελικά άλλη, διαφορετική νοηματοδότηση τής άνθρώ-πινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης. Προϋποτίθεται —

ούτε λίγο, ούτε πολύ— ενας άλλος, διαφορετικός πολιτισμός.

"Ισως μόνον ετσι να μπορεί νά έρμηνευθεϊ τό άτελέσφορο τωνπροσπαθειών, τόσο τών πολιτικών ιδεολογιών οσο καί τώνκοινωνικών κινημάτων, για τήν άντιμετώπιση τών όξύτατωνσήμερα προβλημάτων ποιότητας του βίου. Τό σοσιαλιστικό

δραμα, πού συνήγειρε επί δεκαετίες τά προοδευτικότερα κοινωνικά στρώματα σέ κάθε γωνιά τής γής καί καταξιώθηκε μέτή Ουσιαστική αυταπάρνηση πολυάριθμων πιστών του, συντρίφτηκε τελικά κάτω άπό τήν άμείλικτη «υπαρκτή» λογική τουκρατικοποιημένου καπιταλισμού καί άναθεωρειται σήμερα ρι

ζικά άπό τήν άναπτυξιακή λογική τής «περεστρόικα»."Οσο γιά τό οικολογικό κίνημα, αν καί δέν έ'χει προλάβει νάδώσει συγκεκριμένα δείγματα ή έστω καί προγράμματα οικονομικής καί πολιτικής πρακτικής, διαδηλώνει ωστόσο προγραμματικά μιά τυπικά χρησιμοθηρική άντίληψη φυσιοκρατικής άξιο-λογίας, πού άντανακλα τό ίδιο όντολογικό κενό μέ αύτό τής

τρέχουσας Πολιτικής Οικονομίας. Ή μόνη διαφορά είναι δτι




τό οικολογικό κίνημα άπολυτοποιεΐ τά φυσιοκρατικά κριτήριατης χρησιμοθηρικής άξιολογίας, ένώ ή τρέχουσα Πολιτική Οικο

νομία, τουλάχιστον στο θεωρητικό της ξεκίνημα, ύπέταξε καίτις φυσιοκρατικές της άντιλήψεις σέ άπολυτοποιημένα ανθρωποκεντρικά κριτήρια.

Έ τσ ι, ένώ ή άνθρωποκεντρική χρησιμοθηρία τής άτομικής«σωτηρίας» θεμελίωσε τή σύγχρονη Πολιτική Οικονομία στήβάση τής «ίεροποίησης» (sacralisation) του χρήματος καί στονάσκητικό πουριτανισμό τών πρώτων καπιταλιστών, τό οικολογικό κίνημα θεμελιώνεται στήν «ίεροποίηση» τής άντι-κεί-μενης φύσης καί σέ ένα καινούργιο είδος «βιολογικού πουριτανισμού» (μέ διακρίσεις «καθαρών» καί «άκάθαρτων» τροφών,ύγιεινών καί μή-ύγιεινών προϊόντων, ή καλλιεργειών, ή φαρμά

κων, κ.ο.κ.). Οί διακρίσεις αυτές δέν είναι παράλογες ούτεαυθαίρετες, όπως δέν ήταν παράλογες ή αύθαίρετες καί οί διακρίσεις του άσκητικοΰ πουριτανισμού τών πρώτων καπιταλιστών (διακρίσεις του έργατικοΰ άπό τον ράθυμο, του οικονόμου άπό τον σπάταλο, του τίμιου άπό τον αισχροκερδή, κ.ο.κ.)."Ομως τό έγγενές ολοκληρωτικό (φασιστικό θά λέγαμε σήμε

ρα) στοιχείο σέ κάθε πουριτανισμό είναι ή μή άνοχή τής άπο-τυχίας καί παρεκτροπής, ή άδυναμία άποδοχής τής «άμαρτίας»του άνθρώπου. Καί ειδικά ό «βιολογικός πουριτανισμός» τώνοίκολόγων, εντοπισμένος καί αύτός στήν άτομική συμπεριφορά, άπηχεϊ κάποτε κάτι άπό τή λογική τής «φυλετικής καθαρότητας» του Ναζισμού (Nazi) — κάτι άπό τή φασιστική άπολυ-τοποίηση τών κριτηρίων διάκρισης θετικών καί άρνητικών, ωφέλιμων καί βλαβερών γιά τήν κοινωνία άτόμων.

Τό «είρηνιστικό» κίνημα μάλλον δέν μπορεί νά συμπεριλη-φθεΐ στούς παράγοντες άμφισβήτησης τής άναπτυξιακής λογικής, γιατί αυτό δέν άμφισβητει, μόνο παρεμβαίνει σέ αύτή τή

λογική γιά νά τήν καταστήσει εύδαιμονιστικά συνεπέστερη.



Θετικές καί άντιθετικές προδιαγραφές 231

* Αρκεί καί μόνο ή άπολυτοποίηση του άγαθου της ειρήνης,πού γίνεται σέ βάρος ή μέ προκλητική παραθεώρηση του κρι

τηρίου τής έλευθερίας, για νά άποδείξει τό είρηνιστικό κίνημαδέσμιο στήν καταναλωτική λογική τής εύζωίας, δίχως πρόταση άντιμετώπισης τών όξύτατων σήμερα προβλημάτων ποιό-

τητας του βίου.Σίγουρα, τήν πιο τεκμηριωμένη κριτική τής άναπτυξιακής

λογικής τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας — συχνά καί μέσυγκεκριμένες άναθεωρητικές προτάσεις— τήν οφείλουμε σέμεμονωμένους συγγραφείς, πού τά βιβλία τους συζητήθηκανευρύτατα καί γνώρισαν έντυπωσιακή κυκλοφοριακή έπιτυχιασχεδόν σέ κάθε γωνιά τής γής. *Ας θυμηθούμε τή Διαλεκτική τοΰ Διαφωτισμού τών Horkheimer καί Adorno2, τον Μονοδιά-

στατο άνθρωπο τοΰ Herbert Marcuse3, τήν Κοινωνία τής άφθο νίας του Galbraith4, τό Small is Beautiful του Schumacher5.’ Ιδιοφυείς άναλύσεις τοΰ άδιεξόδου πού δύσκολα μποροΰν νάάμφισβητηθοΰν καί πού πρόσφεραν στις σύγχρονες κοινωνίεςτήν μάλλον γονιμότερη ως τώρα αύτοσυνειδησία καί διασάφηση τών κρίσιμων προβλημάτων τους. Άλλά ταυτόχρονα καί

φανερή άπουσία κάποιου όντολογικοΰ θεμέλιου τής κριτικής,προτάσεων γιά μιά διαφορετική νοηματοδότηση τής άνθρώπι-νης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης έξω άπό τή λογικήτής άτομικής «σωτηρίας», τήν ύλιστική ικανοποίηση (ύλοποί-ηση) τής δίψας τοΰ άνθρώπου γιά έλευθερία.

Θά μπορούσε νά ίσχυρισθεΐ κανείς δτι οΐ ιδιοφυείς έπιση-μάνσεις καί άναλύσεις αυτών τών συγγραφέων, πού παρά τήν

2. Max H o r k h e i m e r -Theodor A d o r n o , Dialektikder AufklSrung, Frankfurt (Fischer -

Verl.) 1969.

3. Onedimensional Man, Boston (Beacon Press) 1964.

4 . John Kenneth G a l b r a i t h , The Affluent Society, London 1958.

5 . E. F. S c h u m a c h e r , Small is Beautiful, London (Blond and Briggs Ltd) 1973.




εύρύτατη κοινωνική άποδοχή τους δέν κατόρθωσαν νά λειτουργήσουν ως καταλύτης ούσιαστικών μεταβολών στον τρόπο λει

τουργίας τής οικονομίας, είναι μιά ένδεικτική έπιβεβαίωση τήςάρχικής μας έδώ άπαισιόδοξης πρόβλεψης: Ό τι ή κοινωνικήάποδέσμευση άπό τά άσφυκτικά άδιέξοδα πού συνοδεύουν τήνάπολυτοποίηση τής άναπτυξιακής λογικής, προϋποθέτει μιάμακροχρόνια προοδευτική άλλαγή στον καθολικό τρόπο τουβίου, δηλαδή τήν ώρίμανση άλλων προτεραιοτήτων μή-κατα-ναλωτικών στον προσωπικό βίο τών άνθρώπων. Προϋποθέτειτελικά άλλη, διαφορετική νοηματοδότηση τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης, άλλες άνάγκες καί ικανοποιήσεις πληρέστερες άπό αύτές πού προσφέρει ή καταναλωτικήευζωία. Προϋποτίθεται — ούτε λίγο, ούτε πολύ— ενας άλλος,

διαφορετικός άπό τον σημερινό πολιτισμός.

β.Ερμηνευτική έμβέλεια

Στή διαδρομή πού άκολούθησαν οί σελίδες αύτου έδώ του βιβλίου καί μέσα άπό ποικίλες πτυχές τής σημερινής οικονομικής προβληματικής προσπαθήσαμε νά δείξουμε:

— οτι ή Πολιτική Οικονομία, έστω κι άν φιλοδοξεί νάείναι μιά επιστήμη μέ τή δική της αύτόνομη καί άποτελεσμα-τική λογική, άντανακλα, τόσο στή θεωρία δσο καί στήν πρακτική της, κάποιες δεδομένες κοινωνικές νοηματοδοτήσεις τήςάνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης.

— δτι αύτή ή έξάρτηση τής οικονομικής επιστήμης άπόκοινωνικές νοηματοδοτήσεις είναι άναπόφευκτη, άφου τό Γδιο

τό άντικείμενό της, ή λειτουργία τής οικονομίας, είναι άποτέ-



'Ερμηνευτική έμβέλεια 233

λεσμα καί συνάρτηση τής άνθρώπινης οικονομικής συμπεριφοράς, άρα κάποιων κριτηρίων καί κινήτρων συμπεριφοράς.

— οτι τά κριτήρια καί κίνητρα πού καθορίζουν τή «λογική» τής σύγχρονης οικονομικής συμπεριφοράς, άπηχοΰν νοη-ματοδοτήσεις μέ άπώτερη θρησκευτική καταγωγή. ’Ακόμακαί ή άντληση κριτηρίων καί κινήτρων συμπεριφοράς άπό μιάσυνεπή «άπώθηση» κάθε θρησκευτικού ένδιαφέροντος, έχει τήν

ιστορική της άφετηρία σέ μιάν ορισμένη άντίληψη θρησκευτικότητας.

— δτι κυρίως ή θρησκευτικότητα μπορεί νά έμπεδώσει σέένα κοινωνικό σύνολο όντολογικές άντιλήψεις, δηλαδή προϋποθέσεις νοηματοδότησης τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τήςάνθρώπινης πράξης.

— οτι ή σύγχρονη Πολιτική Οικονομία, τυπικό γέννημακαί προϊόν ένός συγκεκριμένου τύπου άνθρώπινης κοινωνίας,τού δυτικοευρωπαϊκού, κομίζει τις νοηματοδοτήσεις πού έμπέ-δωσε άφετηριακά σέ αύτό τον τύπο κοινωνιών μιά συγκεκριμένη καί έπιμέρους εκδοχή τού χριστιανισμού.

— δτι ή ιδιαιτερότητα τού τύπου τής δυτικοευρωπαϊκήςκοινωνίας άντλεΐ τή διαμόρφωσή της άπό τή «θρησκειοποιημέ-νη» έκδοχή τής χριστιανικής έμπειρίας, δηλαδή άπό τήν άλλο-τρίωση τού έκκλησιαστικού γεγονότος σέ άτομοκεντρική θρησκευτικότητα, σέ προσπάθεια άτομικής σωτηρίας μέσω μιας«μεταφυσικής τής συναλλαγής».

— δτι ή «θρησκειοποιημένη» άλλοίωση τής χριστιανικήςέμπειρίας έμπεδώνει στις δυτικοευρωπαϊκού τύπου κοινωνίεςμιάν οντολογία καί γνωσιολογία μέ άντεστραμμένους τούς δρουςτής έλληνικής έκκλησιαστικής έκδοχής τους. Εμπεδώνει μιάνέπιστροφή στήν άρχαιοελληνική οντολογία, οπού ή ούσία προ

ηγείται καί προκαθορίζει τήν ύπαρξη. Καί μιά πρωτοφανή γνω




σιολογία πού έξαντλεΐ τή γνώση τής άλήθειας σέ μόνη τήνάντιληπτική ικανότητα τοΰ άτόμου.

' Η λογική αυτών τών διαδοχικών θέσεων συγκροτεί μιαν ερμηνευτική καταρχήν πρόταση, πού ή ένδεχόμενη άποδοχή τηςμεταβάλλει τούς ορούς προβληματισμού, άλλα καί κριτικήςτών άδιεξόδων τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας.

Ή ερμηνευτική έμβέλεια τής πρότασης καλύπτει τόσο τόπρόβλημα τών θεωρητικών καταβολών καί τών ιστορικών παραγόντων διαμόρφωσης τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, οσοκαί τήν «έσωτερική λογική» τών έξελικτικών του μετασχηματισμών, άπό τή σοσιαλιστική άντίθεση ως καί τήν κεϋνσιανή«σύνθεση».

Ανάλογες έρμηνευτικές προτάσεις πού έχουν προηγηθεϊ,έμφανίζονται, σέ σύγκριση μέ τήν έδώ σκιαγραφούμενη, μάλλον έλλειπτικές ή καί άποσπασματικές. Ή πρωτοπορειακήγιά τήν έποχή της άνάλυση τών θεωρητικών καταβολών τήςΠολιτικής Οικονομίας άπό τον Gunnar Myrdal, περιορίζει αύτέςτις καταβολές σέ μόνη τή φιλοσοφική ύποδομή τών άρχών τοΰ

Διαφωτισμού: τήν άτομοκρατία, τον ωφελιμισμό καί τήν ήδο-νιστική φιλοσοφία, τήν αύτονόμηση τοΰ φυσικοΰ Δικαίου. Δένδιερευνά τό πρόβλημα τής καταγωγής αύτών τών άρχών, ούτετις όντολογικές τους προϋποθέσεις.

'Η έρμηνευτική πρόταση τού Max Weber, διευρυμένη γόνιμα άπό τον Werner Sombart, περιορίζεται επίσης στή συσχέ-τιση τής καπιταλιστικής νοο-τροπίας καί συμπεριφοράς μέ τήνήθική πρακτική τοΰ προτεσταντισμού, τις δογματικές της άφε-τηρίες ή καί τις μεσαιωνικές-ρωμαιοκαθολικές της προδιαγραφές. Δέν διερευνά τις εύρύτερες κοινωνικές νοηματοδοτήσειςπού προηγούνται ιστορικά, τήν οντολογία καί γνωσιολογία πού

αύτές εμπεδώνουν — ούτε καλύπτει αύτή ή πρόταση τή «λογι




κή» τών έξελικτικών μετασχηματισμών του καπιταλιστικούφαινομένου.

Άλλα ή σύγκριση τής έμβέλειας τών έρμηνευτικών του σύγχρονου οικονομικού φαινομένου προτάσεων είναι δύσκολο νάπροχωρήσει πέρα άπό τον Myrdal και τούς Weber-Sombart.Σίγουρα, ή σύγκριση είναι άπλώς ένδεικτική καί οχι άξιολογι-κά έπιλεκτική — δέν σημαίνει ύποτίμηση ή παραθεώρηση άλλωνιδιοφυών άναλύσεων στον χώρο μιας φιλοσοφίας τής οικονομίας. Οί έργασίες τής Joan Robinson, τού Peter Koslowski, του J.Harsanyi, του A. Sen, του Kenneth Arrow — ένδεικτικά καίπάλι— προσφέρουν πολύτιμο ύλικό γιά τή σπουδή τών θεωρητικών προϋποθέσεων τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας,δπως καί τών μεθοδολογικών προβλημάτων πού προκύπτουν

άπό τή σύγχρονη οικονομική πρακτική. Ούτε καί παραγνωρίζουμε τον ογκο τών θεωρητικών άναλύσεων σέ καθιερωμέναπιά καί πολυσυζητημένα έργα πολιτικής φιλοσοφίας, πολιτικής κοινωνιολογίας καί πολιτικής ψυχολογίας πού σημάδεψαντον αιώνα μας6. Ά ν δέν διευρύνουμε τή συγκριτική μας άντι-παράθεση, εϊναι μόνο γιά νά έπιμείνουμε στις άντιπροσωπευ-

τικές έκεΐνες έρμηνευτικές προτάσεις πού φιλοδοξούν τήν άνα-γωγή σέ άφετηριακές νοηματοδοτήσεις τής σύγχρονης οικονομικής συμπεριφοράς. Καί τέτοιες προτάσεις δύσκολα άνιχνεύ-ονται μέσα στήν άπέραντη βιβλιογραφία κριτικής τών πολίτικο-κοινωνικών έκφάνσεων τού πολιτισμού μας — κριτικής

προσανατολισμένης μάλλον συνολικά καί σταθερά στά μεθοδολογικά προβλήματα ή στή φαινομενολογία τών συμπτωμάτων.

6. Ένα πανόραμα αυτών τών άναλύσεων καί της σχετικής βιβλιογραφίας προσφέ

ρει τό ίργο τών Frangois Ch At e l e t · Evelyne P i s i e r -K o u c h n e r , Les conceptions politi

ques du XXe siicle, Paris (P.U.F.) 1981, έλλην. μετφρ.: Οί πολιτικές Αντιλήψεις τοΰ

20ου αΙώνα , ’Αθήνα ( Έκδ. Ράππα) 1988.




'Η ερμηνευτική εδώ έμμονή μας στις νοηματοδοτήσεις τήςοικονομικής συμπεριφοράς καί στην οντολογία καί γνωσιολο

γία πού αύτές έμπεδώνουν, μεταβάλλει τούς ορούς κριτικήςτών άδιεξόδων τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας. Ή λογική, λ.χ., τών ορθολογικών «βελτιώσεων» καί μεταρρυθμιστι-κών άναμορφώσεων τοΰ παγκόσμιου πια σήμερα συστήματοςτής οικονομίας έμφανίζεται τουλάχιστον άντιφατική, άφοΰ προκύπτει άπό τις ίδιες προτεραιότητες καί νοηματοδοτήσεις πούγέννησαν τά άδιέξοδα, καί φιλοδοξεί νά χαλιναγωγήσει μιάδυναμική τήν οποία ή ίδια έξ όρισμοΰ προκαλεϊ. Έ έπιδίωξηορθολογικής επίλυσης τών προβλημάτων, ειδικά στο έπίπεδοτών μακροοικονομικών ρυθμίσεων, δέν μπορεί παρά νά είναιμακροπρόθεσμα άτελέσφορη, άκριβώς έπειδή άγνοεΐ τή δυνα

μική τών κινήτρων καί κριτηρίων οικονομικής συμπεριφοράςπού παραμένουν άπεριορίστως «άναπτυξιακά» καί καταναλωτικά. Τό ίδιο καί ό ορθολογισμός τών ηθικών έκκλήσεων γιάτήν άτομική καί συλλογική άνάληψη εύθυνών έν οψει τών έπα-πειλούμενων κινδύνων άποδείχνεται καθαρά ούτοπικός, γιατίάγνοεΐ τήν άνάγκη έκείνων τών νοηματοδοτήσεων τοΰ βίου,

πού θά καθιστούσαν τήν άνάληψη τών εύθυνών γόνιμο κίνητροσυμπεριφοράς.

Καί μέ πιο άναλυτική διατύπωση: Ή σπουδή τών οικονομικών φαινομένων καί τής λειτουργίας τής οικονομίας έχειπροσλάβει τις τελευταίες δεκαετίες διαστάσεις μιας κυριολεκτικά παγκόσμιας καί έργώδους προσπάθειας γιά θετική έπι-στημονική γνώση καί ορθολογικό έλεγχο σέ κάθε πτυχή τοΰοικονομικού γεγονότος. Αύτή ή προσπάθεια δέν είναι αύτόνο-μη καί άποσπασματική. Παρακολουθεί καί συμπληρώνει τήνπολύ εύρύτερη έκρηξη καί τον καταιγιστικό πληθωρισμό σπουδής καί άνάλυσης τών κοινωνικών φαινομένων. Ό χώρος τών

λεγόμενων κοινωνικών έπιστημών κατακλύζεται άπό μιά συν




εχώς αυξανόμενη βιβλιογραφική παραγωγή, χώρια ή πλημμυρίδα τών καθημερινών άναλύσεων τής έντυπης καί ραδιο-τηλε-

οπτικής δημοσιογραφίας.Πίσω άπό τήν έργώδη αυτή διερεύνηση καί σπουδή διαφαί-

νεται μέ σαφήνεια ή πίστη πού έπενδύουν οί σημερινές κοινωνίες στις δυνατότητες τής έπιστήμης καί στις άπότοκες τεχνικές τών κοινωνικών έφαρμογών της. Πίστη οτι αύτές οί δυνατότητες καί έφαρμογές μπορούν νά οδηγήσουν στήν οικοδόμη

ση μιας παγκόσμιας κοινωνίας εύνομούμενης καί εύτυχισμένης.Άπό τον προηγούμενο κιόλας αιώνα ή ιδέα τής προόδου συνδέθηκε οριστικά στις συνειδήσεις μέ τήν άνάπτυξη τών έπιστη-μών καί τής τεχνολογίας, καί ή ορθότητα αύτής της σύνδεσηςέπαληθεύεται εμπράγματα μέ τήν ποιοτική καί ποσοτική αύξηση τών άγαθών, τής εύνομίας καί τής εύημερίας.

"Οταν αύτή ή παρατεινόμενη κοινωνική έκρηξη τής απεριόριστης πίστης στήν έπιστήμη προσκρούει στήν πραγματικότητα κάποιων ύπαρκτών ή άμεσα έπαπειλούμενων κινδύνων —(δπως ή άνυπέρβλητη άνισότητα στή γεωγραφική κατανομήτής άνάπτυξης, ή καταστροφή τοΰ φυσικοΰ περιβάλλοντος, ό

ένδεχόμενος πυρηνικός άφανισμός τής άνθρωπότητας, ό έκβαρ-βαρισμός πού συνοδεύει τήν «άνάπτυξη» κοινωνιών άνέθιστωνστήν ορθολογική νοο-τροπία) — τότε ή πίστη στις δυνατότητες τής έπιστήμης μεταστρέφεται σέ έναν καταιγιστικό πληθωρισμό δεοντολογίας. Ό ορθός λόγος καί ή έπιστημονικήμέθοδος μεταποιούνται άπό δυνατότητα σέ αίτημα, άπό έργα-

λεΐο σέ κανονιστική άπαίτηση. Άλλα κανείς δέν φαίνεται νάδιερωταται, αν ή άνάγκη ορθολογισμού καί έπιστημονικής με-θόδευσης, έστω καί τεκμηριωμένη μέ τήν άπειλή προφανέστατων κινδύνων, συνιστά έπαρκές κίνητρο αλλαγής τής άτομικήςοικονομικής καί κοινωνικής συμπεριφοράς.

Σίγουρα, ύπάρχει ενα κενό άνάμεσα στήν έπιστημονική με




λέτη ή έρευνα καί στήν κοινωνική πρακτική, πού δχι μόνο ήκυρίαρχη νοο-τροπία, άλλα καί οί κοινωνικές έπιστήμες προσ

παθούν νά τό καλύψουν μέ μιά πληθωριστική δεοντολογία στοονομα τών άπαιτήσεων τού ορθολογισμού. Ή άνάγκη έπεν-δύσεων γίνεται καθήκον καί χρέος, τό ίδιο καί ή αύξηση τήςπαραγωγικότητας, ή μείωση τής κατανάλωσης είσαγόμενωνειδών, ό έλεγχος τού τραπεζικού συστήματος, ή ορθή διαχεί

ριση τού δημόσιου χρήματος, κλπ. Όπως γίνεται καθήκον καίχρέος καί ό σεβασμός τών δημοκρατικών θεσμών, ή άνεξαρτη-σία τής δικαιοσύνης καί τού συνδικαλισμού, ή μή-κατάχρησητής έλευθερίας τού τύπου, ό έκδημοκρατισμός λειτουργίας τώνπολιτικών κομμάτων, ό σεβασμός τής άκαδημαικής έλευθερίας, κλπ., κλπ. Άλλά καί πάλι κανείς δέν φαίνεται νά διερωτά-

ται, άν οί έξασφαλίσεις πού προσφέρει ή ορθολογική λειτουργία θεσμών καί δομών τού κοινωνικού βίου, συνιστοΰν έπαρκέςκίνητρο άτομικής συμπεριφοράς καί μάλιστα δταν άπαιτεΐταικάποια έθελούσια παραίτηση άπό έγωκεντρικές ικανοποιήσεις.

Γράφει χαρακτηριστικά ό Eric Weil: « 'Η κοινωνία άπωθεϊτό άτομο στον έαυτό του: τού ύπόσχεται ένα μέλλον όλότελα

ορθολογικό, άλλά μόνο τό ύπόσχεται· δέν είναι παρά ένα μέλλον καί ή κοινωνία περιμένει άπό τό άτομο νά βολευτεί στο μεταξύ δπως μπορεί, δηλαδή σύμφωνα μέ τις άξίες πού άκόμαξέρει. ’Αναπόφευκτα τότε οί άξίες αυτές σπρώχνουν τό άτομονά θέσει τό έρώτημα: προς τί; καί στο έρώτημα αύτό ή κοινωνία δέν ξέρει, ούτε κάν έπιτρέπει κάποια άπάντηση»7.

'Η έρμηνευτική έδώ έμμονή μας σέ αύτό τό: προς τ ί —στις

7. Philosophic politique, Paris (Vrin) 1956, σελ. 95, έλλην. μετφρ. άπό τό βιβλίο

τών F. Cha t e le t — Ε. P is ie r-Kouchner , Οί πολιτικές άντιλήψεις τον 20ου αίώνα, σελ.

523.




κοινωνικές νοηματοδοτήσεις της οικονομικής ειδικά συμπεριφοράς, στήν οντολογία καί γνωσιολογία πού αύτές έμπεδώ-

νουν— μεταβάλλει καί τούς δρους κοινωνικής δεοντολογίας.Συγκεκριμένα, ή προτεραιότητα τών νοηματοδοτήσεων τής

συμπεριφοράς άναιρεΐ τον χαρακτήρα αυτονομίας τής ηθικήςκαί τών κοινωνικών «άξιών». Ά ν ή οικονομική πρακτική τήςκάθε μέρας άντανακλά καταρχήν τό νόημα πού άποδίδει ένακοινωνικό σύνολο, συνειδητά ή άνεπίγνωστα, στήν άνθρώπινη

ύπαρξη καί στήν άνθρώπινη πράξη, στήν άντι-κείμενη πραγματικότητα τής ύλης καί τού κόσμου, στον χρόνο καί στήν ’ Ιστορία, αν δεχθούμε τή δυναμική προτεραιότητα αυτής τής νοη-ματοδότησης, τότε οί κανόνες ήθικής δεοντολογίας καί άξιο-λογίας έχουν σχετική, δευτερεύουσα ή καί έπουσιώδη σημασία

καί άποτελεσματικότητα."Αν όποιαδήποτε κλίμακα «άξιών» καί όποιαδήποτε ηθικήδεοντολογία είναι μόνο συνάρτηση καί επιφαινόμενο τής άφε-τηριακής νοηματοδότησης τοΰ πραγματικού καί ύπαρκτοΰ, τότεάποδείχνονται καθαρή ουτοπία όλες οί ηθικές έκκλήσεις, σταυροφορίες, άναμορφωτικές προσπάθειες, προγράμματα διαπαι

δαγώγησης πού άγνοοΰν τήν προτεραιότητα τοΰ νοήματος τήςκαθημερινής ύπαρξης καί πράξης. Ά ν οί άξίες καί ή ήθικήένός κοινωνικού συνόλου, σέ δποια έποχή ή περιοχή τού κόσμου,έμφανίζουν μιά κατάφωρη άνεπάρκεια καί άναποτελεσματικό-τητα ή προφανή κρίση άξιοπιστίας — άν άδυνατοΰν νά έξασφα-λίσουν τή στοιχειώδη λειτουργικότητα τοΰ κοινωνικοΰ σώματος, τήν προστασία του άπό τήν αυθαιρεσία καί τήν έγωκεν-τρική μονομέρεια ή τή βία— τότε εϊναι μάταιο νά έπιδιώκου-με ηθικές «βελτιώσεις» τών χαρακτήρων ή συνειδησιακές «άφυ-πνίσεις» στο χρέος τού σεβασμού τών άξιών. Τότε, μόνο ήέμφάνιση καινούργιων άναγκών καί προτεραιοτήτων τού βίου

μπορεί νά οδηγήσει καί στήν άναζήτηση καινούργιων νοηματο-




δοτήσεων του πραγματικού καί ύπαρκτοΰ, επομένως καί σέάναθεωρήσεις τής ήθικής καί τής άξιολογίας.

'Η προτεραιότητα τών κοινωνικών νοηματοδοτήσεων τήςοικονομικής ειδικά συμπεριφοράς άμφισβητεΐται — μέ έμπρά-γματη άποδεικτικότητα— μόνο ή κυρίως μέ τήν επίκληση τουόρθολογισμοΰ — τήν αυτοδύναμη πειθώ τών ορθολογικών θε-μελιώσεων τόσο τής άξιολογίας δσο καί τής ήθικής. Ό γενι

κός «χρυσούς κανών» τής ήθικής συμπεριφοράς πού διατύπωσεό Kant, είναι σίγουρα ή κορυφαία έκφραση μιάς προστακτικήςπού άντλεϊ τον κατηγορικό (άπόλυτα άναγκαΐο καί έπομένωςύποχρεωτικό) χαρακτήρα της δχι άπό κάποια κοσμοθεωριακήερμηνεία καί όντολογική θεμελίωση, άλλά μόνο άπό τή λειτουργία καί άπαίτηση τής πρακτικής-χρηστικής λογικής. Καί

πρέπει νά όμολογηθεϊ δτι κοινωνίες μέ παράδοση αιώνων έθι-σμου στήν ορθολογική νοο-τροπία έμφανίζουν συνήθως έπαρκήσυμπτώματα καθολικής καί αύτονόητης υποταγής στις έπιτα-γές ορθολογικών ήθικών κανόνων καί άξιολογήσεων.

Άλλά, παρά τήν καταρχήν έντύπωση ή τήν κρατούσα άντί-

ληψη, είναι λάθος νά θεωρούμε τον ορθολογισμό άπλώς έναχρηστικό έργαλεϊο, άσχετο μέ όποιαδήποτε κοσμοθεωριακήερμηνεία καί όντολογική προοπτική. Γιατί ή έμμονή στήν προτεραιότητα τής ορθολογικής πρακτικής καί χρηστικής σκοπιμότητας είναι μιά στάση ζωής, πού άρνειται όποιαδήποτε μεταφυσική προτεραιότητα έρμηνείας καί νοηματοδότησης τού ύπαρκτοΰ καί πραγματικού. Έπομένως, άφετηρία νοηματοδοτήσεωντής άνθρώπινης συμπεριφοράς γίνεται ή ίδια ή πρακτική ωφε-

λιμότητα καί χρηστική άποτελεσματικότητα. Οΐ σκοπιμότητες τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άνθρώπινης πράξης έξαν-τλούνται στά όρια τής βιολογικής έπιβίωσης· τά έρωτήματα

γιά τήν αιτιώδη άρχή τού ύπαρκτού καί τήν τελεολογία του




άπωθουνται στον χώρο μιας θελημένης αδιαφορίας ή έγκατα-λείπονται στή σεμνή διακριτικότητα του άγνωστικισμού.

*Η άντληση νοηματοδοτήσεων τής άνθρώπινης συμπεριφοράς άπό μόνη τήν ορθολογική άπαίτηση πρακτικής-χρηστικήςσκοπιμότητας θεμελιώνει έκείνη τή στάση ζωής, πού έκφρά-ζεται θεωρητικά μέ τις άρχές τού ώφελιμισμοΰ, τής ήδονιστι-κής φιλοσοφίας καί τοΰ φυσικού Δικαίου. Καί αύτές οί άρχέςείδαμε νά οικοδομούν, κατά κοινή ομολογία, τή θεωρία καίπρακτική τής σύγχρονης· Πολιτικής Οικονομίας. Ά ν λοιπόναύτή ή θεωρία καί, πρακτική τής Πολιτικής Οικονομίας έμφα-νίζει σήμερα πραγματικά άδιέξοδα, ή λύση τών άδιεξόδων πρέπει νά βρίσκεται σέ κάποια νοηματοδότηση τής συμπεριφοράς(καί συνακόλουθη δεοντολογία καί άξιολογία) οπωσδήποτε δια

φορετική άπό αυτήν πού «παράγει» ό άγνωστικισμός καί ήάδιαφορία γιά τά υπαρκτικά έρωτήματα.

‘ Η συμπερασματική πρόταση πού προκύπτει άπό τις όσεςάναλύσεις έδώ έπιχειρήσαμε, όριοθετεΐται θετικά ή άντιθετικάάπό τά πραγματικά δεδομένα πού μάς προσφέρει γιά σπουδή ή

θεωρία καί πρακτική τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας.Διαπιστώνουμε μιάν έπιστημολογική καταρχήν καθυστέρη

ση τής Πολιτικής Οικονομίας: Μιάν έμμονή στή νευτώνειαάντίληψη τής πραγματικότητας — στήν έκδοχή της ώς συνόλου καί συσχετισμού οντοτήτων, οχι ένεργούμενων σχέσεων.Καί μιά καθήλωση στον ορθολογικό κώδικα έπαλήθευσης τήςγνώσης, σέ εναν ορθολογικό μονισμό (Rationalitatsmonismus).Ή άπροσδιοριστία καί ή σχετικότητα, ή δυναμική τής διαψευ-σιμότητας τών έπιστημονικών προτάσεων, ό μεθοδολογικόςνομιναλισμός, άγνοοΰνται άπό τή σύγχρονη οικονομική έπιστη-μολογία.

' Η έπιστημολογική αύτή καθυστέρηση δέν εϊναι καθαρά έπι-




στημονικής φύσεως. Ειδικά στήν οικονομία προκύπτει άπό πα-γιωμένες έρμηνεϊες ή νοηματοδοτήσεις του ύπαρκτού καί πρα

γματικού, πού άνάγονται σέ κοινές θρησκευτικές προδιαγραφέςτόσο τής θεϊστικής δσο καί τής άθειστικής οντολογίας τουδυτικού πολιτιστικού προτύπου.

' Η έπιστημολογική καθυστέρηση δέν άναιρεΐ τις εντυπωσιακές άνέσεις τού βίου πού προσφέρει ή σύγχρονη (άναπτυξια-κή) λειτουργία τής οικονομίας σέ σημαντική μερίδα του πλη

θυσμού τής γής. Όσο ή άναπτυξιακή-καταναλωτική ευζωίαέξασφαλίζεται ή έπιδιώκεται —πληρέστερα ή έλλειπέστερα—ώς κοινός τρόπος τού βίου (παρά τή σύμφυτη άστάθεια καί τιςάναπόφευκτες ύφέσεις), οί όντολογικές προϋποθέσεις τού δυτικού πολιτιστικού προτύπου θά διαθέτουν μιάν άκαταμάχητη

δυναμική κοινωνικής έπιβολής τους. Πρέπει νά άλλάξουν οίάνάγκες καί προτεραιότητες τού βίου γιά νά έμφανισθοΰν έκεϊ-νες οί νοηματοδοτήσεις τής συμπεριφοράς πού θά άλλαζαν ριζικά καί τή λειτουργία τής οικονομίας καί ένδεχομένως θάοδηγούσαν στή λύση τών σημερινών άδιεξόδων.

“Οσο ή Πολιτική Οικονομία θά άπηχεΐ τις άνθρωπολογικές

άντιλήψεις, άλλά καί τις έρμηνεϊες ή νοηματοδοτήσεις τού ύπαρ-κτού καί πραγματικού πού άνάγονται στις θρησκευτικές προδιαγραφές τής δυτικής οντολογίας καί γνωσιολογίας, θά εϊναιδίχως νόημα (κυριολεκτικά ά-νόητο) νά θυσιαστεί ό άναπτυξι-ακός ωφελιμισμός καί ή άτομοκεντρική εύζωία γιά χάρη τήςπροστασίας τού περιβάλλοντος, ή τής ισόρροπης άνάπτυξηςτών περιοχών τής γής, ή τής δημιουργικής συμμετοχής τώνέργατών στον σχεδιασμό τής παραγωγής, ή τού έξανθρωπι-σμοΰ τών μεγαλουπόλεων, ή τού σεβασμού τής προσωπικήςέλευθερίας στά πλαίσια τού κοινωνικού προγραμματισμού, κλπ.,κλπ.

'Η σύγχρονη Πολιτική Οικονομία είναι κάτι περισσότερο




άπό ένας τομέας ή πτυχή τοΰ κοινωνικού βίου. Είναι έμπρακτη καί καθολική έμπέδωση άναγκών καί προτεραιοτήτων, συγ

κεκριμένου νοήματος τής καθημερινής συμπεριφοράς: δηλαδήκαθολικός τρόπος βίου ή πολιτισμός. Γ ι ’ αύτό καί ή ριζικήάλλαγή στή λειτουργία τής οικονομίας, πού θά όδηγοΰσε στήλύση τών σημερινών άδιεξόδων, προϋποθέτει μιά πολιτιστικήκυριολεκτικά άλλαγή. Καί ή άλλαγή τοΰ πολιτισμοΰ δέν εκβιάζεται — δέν οργανώνεται προγραμματικά. Κυοφορείται καίπροκύπτει μέσα άπό τήν ώρίμανση διαφορετικών άναγκών καίπροτεραιοτήτων τοΰ βίου.

Ά ν ή θεμελιακή άφετηρία τοΰ σύγχρονου (παγκόσμιου πιά)πολιτισμοΰ καί συνακόλουθα τής Πολιτικής Οικονομίας είναιθρησκευτική, άν πραγματικά εντοπίζεται στή «θρησκειοποίη-

ση» τοΰ χριστιανισμοΰ στή Δύση — στις αύγουστίνειες καίθωμιστικές προδιαγραφές τόσο τής θεϊστικής όσο καί τής άθεϊ-στικής οντολογίας τοΰ δυτικοΰ προτύπου— τότε καί ή ριζικήάλλαγή τών σημερινών ορών τοΰ βίου μπορεί νά άναμένεταιμόνο άπό μιά θεολογική καί πάλι άφετηρία.

Ή συμπερασματική πρόταση αύτοΰ έδώ τοΰ βιβλίου θά

μποροΰσε νά έχει καί τή μορφή μιας διαπίστωσης: Ό τι οίάφετηριακές νοηματοδοτήσεις πού μοιάζουν νά θεμελιώνουντά άδιέξοδα τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας, έμφανίζουνμιάν έκπληκτική άντιστοιχία μέ τις νοηματικές καινοτομίεςπού διαφοροποίησαν τή δυτική χριστιανοσύνη καί οδήγησανστή «θρησκειοποίησή» της. Αντίθετα, ή πρωτοχριστιανικήκαί μεταγενέστερη έλληνική έκφραση τής έκκλησιαστικής έμπει-ρίας —ή οντολογία καί γνωσιολογία πού προκύπτουν άπό αύτήτήν έμπειρία καί οί κοινωνικές νοηματοδοτήσεις πού τις έμπε-δώνουν— έχουν μιάν έπίσης έκπληκτική άντιστοιχία μέ τιςδιαφαινόμενες άρχές καί προϋποθέσεις τών σημερινών άναζητή-

σεων έξόδου άπό τά άδιέξοδα τής Πολιτικής Οικονομίας.




Άλλά ή δεύτερη αυτή άντιστοιχία, πού συνιστά καί τήνκυρίως έδώ συμπερασματική πρότασή μας, έστω κι άν έχει

έμμεσα ύποτυπωθεϊ στις άναλύσεις τών προηγούμενων σελίδων, πρέπει τώρα συντομογραφικά, άλλά καί συστηματικά νάκαταγραφεϊ.

γ. Συστηματική άντιστοιχία

Α. ’Αναζητάμε άρχές και προϋποθέσεις λειτουργίας τής οικονο-

μίας πού νά έμπεδώνουν στήν καθημερινή συμπεριφορά τήν

άπόλυτη προτεραιότητα τής προσωπικής έλευθερίας — τή νοη ματοδότηση τής ύπαρξης ώς γεγονοτος έλευθερίας.

'Η πρωτοχριστιανική καί ή μεταγενέστερη έλληνική («βυζαντινή» λέμε σήμερα) έκφραση τής έκκλησιαστικής έμπειρίαςσημαίνει («ορίζει») τό υπαρκτικό γεγονός μέ τρεις καταρχήν

ορούς: πρόσωπο ή ύπόσταση οόσία ή φύση ένέργειες.Μέ τή λέξη ύπόσταση ορίζουμε καταρχήν τον πραγματικό

χαρακτήρα τής κάθε συγκεκριμένης ύπαρξης, τήν ύπαρκτικήμοναδικότητα («έτερότητα») του έπιμέρους ύπαρκτοϋ.

Μέ τή λέξη ούσία ή φύση ορίζουμε τον κοινό λόγο-τρόπο

τής μετοχής στήν ύπαρξη όμοειδών ύποστάσεων. Ή ούσία«δέντρο», λ.χ., ορίζει όλα έκεΐνα τά κοινά ιδιώματα πού ξεχωρίζουν τά δέντρα άπό τά άλλα φυτά — ορίζει τον τρόπο ύπάρ ξεως πού διαφοροποιεί τά δέντρα άπό τά άλλα φυτά.

Μέ τή λέξη ένέργειες ορίζουμε τή δραστική κίνηση τουύπαρκτου — «τό ζωτικόν, τό αισθητικόν, τό θρεπτικόν, τό αυ

ξητικόν, τό γεννητικόν, ή καί τό παντελώς άζωον μή άμοιρουν



Συστηματική άντιστοιχία 245

δέ φυσικών τινων ένεργειών»— δπως καί τήν πολύμορφη έκ-στατική ικανότητα κάθε προσωπικής ύπαρξης, ικανότητα άνα-

φορας καί σχέσης — «οΐον ή λογική του νοΰ κίνησις, καί τόφανταστικόν καί τό μνημονευτικόν τό τε θυμικόν καί έπιθυμη-τικόν καί θελητικόν ήγουν ορεκτικόν καί τά τοιαΰτα»8.

Τέλος, ορίζουμε ώς πρόσωπο έκείνη τήν ύπόσταση πού οχιμόνο ένεργεΐται ύπαρκτικά (δέν συγκροτείται άπλώς ώς σύνολο ένεργημάτων), άλλα καί ένεργεϊ τήν ύπαρξή της μέ αύτεπί-γνωση καί έλευθερία αύτοπροσδιορισμοΰ, μέ λόγο (σχέσης-κοινωνίας) καί δημιουργική ετερότητα.

' Η έκκλησιαστική έμπειρία προτείνει ώς αιτιώδη άρχή του ύπαρ-κτου μιά προσωπική ύπαρξη: τό πρόσωπο τοΰ Θεού - Πατρός.

Μόνη της ή λέξη «Θεός» άνακαλεϊ περισσότερο έναν ορισμό ούσίας — κατανοεΐται μέ άναφορά σέ γενικά καί άπόλυτα«φυσικά» ιδιώματα (παντοδυναμίας, παντογνωσίας, πανταχουπαρουσίας κλπ.), πού τά συνάγουμε μέ νοητικό συμπερασμό:μέ τήν άναγωγή στο άπόλυτο ιδιωμάτων τών αισθητών οντοτήτων.

’Αντίθετα, ή λέξη «Πατήρ», άνθρωποπαθής οπωσδήποτε(δπως καί κάθε άνθρώπινο έννόημα), μπορεί ωστόσο νά δηλώσει ύποστατικά (καί οχι φυσικά) ιδιώματα: τό γεννητικό καίτό άναίτιο. Μέ τή λέξη «Πατήρ» ή έκκλησιαστική έμπειρίαδηλώνει μιά προσωπική ύπαρξη πού ελεύθερα άπό κάθε φυσι

κή άναγκαιότητα «ύποστασιάζει» (κάνει ύπόσταση-πραγματικότητα) τό ίδιο της τό είναι (τήν πατρότητα) «γεννώντας»— «άχρόνως καί άγαπητικώς»— τον ΐίό -Λ όγο του καί «έκπο-

8. Ιωαννοτ Δαμ ασκην ο ί- , Διαλεκτικά , Έκδοση B o n i f a t i u s Kot te r , B e r l i n (W. d e

Gruyter) 1969, σελ. 25.




ρεύοντας» τό Πνεύμα τό “Αγιο-δημιουργική ’Αρχή τής έλευθερίας του.

Αύτό σημαίνει οτι ή έκκλησιαστική έμπειρία προτείνει ώςαιτιώδη άρχή τού ύπαρκτοΰ μιά προσωπική έλευθερία άνυπό-τακτη σέ κάθε άναγκαιότητα καί προκαθορισμό ούσίας ή «ρύσεως. Τό πρόσωπο τού Θεού - Πατρός, ώς αιτιώδης άρχή τουύπαρκτοΰ, προηγείται άπό όποιαδήποτε θεία ούσία, άπό κάθελόγο-τρόπο μετοχής στο είναι, γιατί αύτό καθορίζει τον λόγο-τρόπο τής ύπαρξής του «γεννώντας» έλεύθερα («άγαπητικώς»)τον Τίό καί «έκπορεύοντας» τό Πνεύμα. Ή προσωπική έλευθερία τοΰ Πατρός συνιστά τον τρόπο ύπάρξεώς του, ύποστα-σιάζει τό είναι του σέ ύπαρκτικό γεγονός τριαδικής άγαπητι-κής κοινωνίας.

"Αν αιτία τοΰ υπαρκτικού γεγονότος ήταν μιά δεδομένη «θείαούσία», τότε ό («θεϊκός») λόγος-τρόπος ύπάρξεώς αύτής τήςούσίας θά είχε προτεραιότητα καθοριστική τής ύποστατικήςύπαρξης τοΰ Θεοΰ — άρα ό λόγος-τρόπος θά προηγείτο ώςάναγκαιότητα, ό Θεός θά ήταν ύποχρεωμένος άπό τή φύση τουνά είναι αύτό πού είναι, καί τότε ή άρχή τοΰ είναι θά ταυτιζό

ταν ύποχρεωτικά μέ μιάν άναγκαιότητα προγενέστερη κάθεύπαρκτικοΰ γεγονότος.

’Αλλά ή έκδοχή τοΰ Θεοΰ ώς θείας φύσης ή ούσίας πούπροηγείται τής ύπαρξης γιατί συνιστά τό είναι-καθεαυτό, τόείναι ώς αύτοαιτία (causa sui, οπως ήθελαν οί Σχολαστικοί),άποδείχνει έπιπλέον τήν έννοια τοΰ Θεοΰ άντιφατική καί παράλογη — άφοΰ ό Θεός ύποτάσσεται σέ προκαθορισμούς ύπέρτε-ρους τής ύπαρξής του. Τότε οχι μόνο ό Θεός θά ήταν τό άπό-λυτο τής άναγκαιότητας, άλλά καί ό άνθρωπος άπόλυτα ύπο-ταγμένος στήν καταδίκη νά υπάρχει μέ τρόπο πού έκβάλλειύποχρεωτικά ή στο μηδέν τής ύπαρξης ή στον έφιάλτη μιας

άναγκαίας άθανασίας.




Καί ή άντιφατικότητα τών έννοιολογικών καθορισμών γίνεται άκόμα πιο κραυγαλέα, άν δεχθούμε (μέ άφελή ύπεραπλού-

στευση) ώς αιτιώδη άρχή τοΰ ύπαρκτοΰ μιάν «ύπέρτατη δύναμη», κάποιο άπρόσωπο «άνώτατο ον», ή καί μιά λογική «τυχαιό-τητα». Γιατί δλες αύτές οί εννοιες ύπακούουν στή λογική άναγκαι-ότητα ύπάρξεως αιτίας τοΰ ύπαρκτοΰ, άρα καθορίζονται ύπαρ-κτικά άπό μιάν άναγκαιότητα προγενέστερη καί ύπέρτερη τοΰαιτιώδους χαρακτήρα τους — καί γ ι ’ αύτό είναι άντιφατικέςκαί παράλογες.

Τό δίλημμα πού θέτει ή πρόταση τής έκκλησιαστικής έμπει-ρίας είναι άδυσώπητο καί άνυπέρβλητο: "Η ή αιτιώδης άρχήτοΰ ύπαρκτοΰ είναι μιά προσωπική ύπαρκτική έλευθερία, άνυ-πότακτη σέ κάθε προκαθορισμό ούσίας ή φύσης, ή ταυτίζεται

ή ίδια ή ύπαρξη μέ τήν άλογία, τό άδιέξοδο τοΰ παραλόγου.

Οί κοινωνικές νοηματοδοτήσεις πού διαφαίνονται πίσω άπότήν άφετηριακή όντολογική πρόταση τής έκκλησιαστικής έμπει-ρίας, δύσκολα τιθασεύονται σέ προγραμματικές διατυπώσειςδίχως νά άναιρεθεϊ ή δυναμική πού κομίζουν. ’Αρνητικά μόνο

θά μπορούσαμε νά ποΰμε, ότι άπηχοΰν μιάν έκδοχή τής προσωπικής ύπαρξης καί ζωής άσυμβίβαστη μέ κάθε «ούσιαστι-κή» - «φυσική», δηλαδή έξομοιωτική συμπερίληψη τών ανθρώπων σέ συλλογικά σχήματα καί ορθολογικές ταξινομήσεις. ’Αποκλείουν τήν έπίσης έξομοιωτική έλαχιστοποίηση τής προσω

πικής έτερότητας καί έλευθερίας στήν προοπτική κατοχύρωσης ίσων καί ομοιων φυσικών δικαιωμάτων καί ορθολογικώνύποχρεώσεων — τήν άλλοτρίωση τών προσώπων σέ ούδέτεραάτομα.




Β. ’Αναζητάμε άρχές και προϋποθέσεις λειτουργίας τής οικονο-

μίας πού νά έμπεδώνουν στήν καθημερινή συμπεριφορά τήν

απεριόριστη δυναμική τών προσωπικών σχέσεων κοινωνίας— τή νοηματοδότηση τής σχέσης ώς γεγονότος έλευθερίας και τής έλευθερίας ώς κατορθώματος άγαπητικήςέρωτικής αόθυπέρβασης.

' Η εκκλησιαστική έμπειρία συνδέει τήν όντως ύπαρξη κα'ι ζωή

μέ τήν έλευθερία τοΰ προσώπου άπό κάθε φυσική άναγκαιότητα φθοράς καί θανάτου, συνδέει τήν έλευθερία μέ τήν άπεριό-ριστη δυναμική τής ύπαρξης ώς σχέσεως κοινωνίας, καί τήδυναμική τής σχέσης μέ τό ύπαρκτικό κατόρθωμα τής άγάπης.

"Αν αιτιώδης άρχή τοΰ ύπαρκτοΰ είναι ή άπροκαθόριστη

έλευθερία τής προσωπικής ύπαρξης τοΰ Πατρός,

τότε είναι ήδυναμική τών σχέσεων κοινωνίας πού ύποστασιάζει τό είναι καί οχι οί προδιαγραφές τής φυσικής δυνατότητας. Τότε ύπάρ-χουμε (στήν πληρότητα τών σημασιών τοΰ ορού) στο ποσοστόπού κοινωνοΰμε «άγαπητικώς» τήν ύπαρξη καί οχι έπειδή μάςέξασφαλίζει τήν ύπαρξη ή δεδομένη μας φύση.

"Αν μόνον «άγαπητικώς» συνιστά ό Πατήρ τον τρόπο τοΰύπαρκτικοΰ γεγονότος —τον συνιστά ώς ύπαρκτική «άλληλο-περιχώρηση» τριών προσωπικών ύποστάσεων— τότε ή άγάπηείναι ή άφετηριακή καί τελική δυνατότητα τής ύπαρξης, είναιή όντως ύπαρξη καί ζωή.

Σέ αυτήν άκριβώς τήν προοπτική ή έκκλησιαστική έμπειρία βεβαιώνει τήν άγάπη οχι ώς τρόπο συμπεριφοράς, άλλά ώςτρόπο ύπάρξεώς. «'Ο Θεός άγάπη εστί» (1. Ίω. 4, 16) σημαίνει ύπαρκτικό ορισμό, οχι άπόδοση ήθικοΰ ιδιώματος. Ά ν τόείναι τοΰ Θεοΰ, ό τρόπος ύπάρξεώς του, είναι γεγονός άγαπη-τικής κοινωνίας τριών προσώπων, τότε ή ύπαρξη ταυτίζεται

μέ τήν έλευθερία τών σχέσεων άγάπης — δέν άντλεΐται άπό




φυσικές προδιαγραφές περατότητας ή άπειρίας, χρονικότηταςή αιωνιότητας, φθοράς ή άφθαρσίας, θανάτου ή άθανασίας. Δέν

είναι ή φύση τοΰ Θεοΰ πού τον καθιστά άπειρο, άχρονο, άφθορο καί αιώνιο, άλλα είναι ό τρόπος ύπάρξεώς του: ή τριάλληλοπεριχώρηση προσώπων πού υπάρχουν έπειδή άγαποΰνκαί άγαπώνται.

Καί είναι μόνο ή προσωπική ύπαρξη πού μπορεί νά ύπάρ-χει ώς άγάπη, γιατί μόνον αύτή ύποστασιάζει τήν έλευθερία

τής εκστασης άπό κάθε φυσικό προκαθορισμό — μόνον αύτήμπορεί νά έξίσταται, νά ισταταιέκτόςέαυτής, δηλαδή νά ύπερ-βαίνει κάθε άπαίτηση άτομικής αύθυπαρξίας, νά ύπάρχει μόνοώς αύθυπέρβαση καί αύτοπροσφορά.

Αύτή ή έκ-στατική δυνατότητα τής προσωπικής ύπαρξηςκάνει έμπειρικά προσιτό τον Θεό μέσα στά δρια ένός γεγονότος σχέσης μέ τον άνθρωπο — πέρα άπό κάθε φυσικό ορισμόκαί άντικειμενοποιημένη έννοια. Γνωρίζουμε τον Θεό καλλιεργώντας μιά σχέση, οχι κατανοώντας ένα νόημα. Γ ι ’ αύτό καίή έκκλησιαστική πρόταση έρμηνείας τοΰ ύπαρκτικοΰ γεγονότοςείναι μόνο καί αύστηρά μιά έμπειρική πρόταση.

' Η άναφορά στο πρόσωπο τοΰ Πατρός, ώς σέ αιτιώδη άρχήτοΰ ύπαρκτοΰ, ή άναφορά στήν τριαδική άλληλοπεριχώρησηπού ύποστασιάζει τό είναι, ή ταύτιση τής ύπαρκτικής έλευθε-ρίας μέ τήν άγάπη, προϋποθέτουν τήν έμπειρία προσωπικήςσχέσης μέ τον προσωπικό Θεό-Λόγο, δπως αύτός άποκαλύ-πτεται στή λογική ετερότητα τής κοσμικής σοφίας καί τοΰ

κάλλους (άνάλογη μέ τή λογική έτερότητα — ετερότητα προσωπικού λόγου— κάθε άνθρώπινης «ποιητικής» δημιουργίας)ή δπως άποκαλύπτεται ώς ένσαρκη ιστορική παρέμβαση, ώςΧριστός Ίησοΰς.

"Ομως άποκαλυπτόμενο τό πρόσωπο τοΰ Λόγου κάνει έμπει-

ρικά προσιτή οχι μιά ύπαρκτική άτομικότητα, άλλά τήν εικόνα




καί φανέρωση τοΰ Πατρός — είναι ό Λόγος τοΰ Πατρός: παραπέμπει ύπαρκτικά στον Πατέρα. Όπως καί τό πρόσωπο τοΰ

Πατρός, πού μαρτυρούμενο άπό τον Λόγο δέν δηλώνει ούτε κιαύτό μιά ύπαρκτική άτομικότητα, άλλά παραπέμπει ύπαρκτικά στον Υιό καί στο Πνεΰμα — είναι ό γεννήτορας καί ή ζωοποιός άρχή τών δύο άλλων ύποστάσεων. Καί τό Πνεΰμα γίνεται προσιτό στήν έκκλησιαστική έμπειρία ένεργώντας μέσαστήν 'Ιστορία οχι τή δική του ύπαρκτική φανέρωση, άλλά τήφανέρωση τοΰ ΐΐο ΰ ώς Λόγου καί τοΰ Θεοΰ ώς Πατρός — ήδική του έκπόρευση άπό τον Πατέρα καθιστά τήν υιότητα σχέση ζωοποιό γιά κάθε ύπαρκτό (γιά κάθε προσωπική ύπαρξηπού θά δεχθεί τήν «υιοθεσία», δηλαδή τήν ιδια σχέση ζωής πού>/ «·γ»«\ \ ' ΤΤ > \

εχει ο I ιος με τον Ιΐατερα).

Αυτές οί σχετικές οπωσδήποτε διατυπώσεις θέλουν νά ση-μάνουν τον τρόπο μέ τον όποιο ή έκκλησιαστική έμπειρία πιστοποιεί τήν άγάπη: 'Ως σχέση προσώπων πού τό καθένα παραι-τεϊται άπό κάθε ύπαρκτική αυτοτέλεια, γιά νά ύπάρξει μόνοώς άναφορά καί αύτοπροσφορά στά άλλα. Καί γ ι ’ αύτό ό Θεόςτής έκκλησιαστικής έμπειρίας άποκαλύπτει τήν έλευθερία τής

άγάπης ώς τρόπο τής όντως ύπάρξεώς καί ζωής — δέν είναιένα μεταφυσικό έννόημα πού καλύπτει άπλώς τό έρώτημα γιάτήν πρώτη αιτία. Μέ ένα ύποθετικό σχήμα τής οπωσδήποτεσχετικής άνθρώπινης λογικής, θά μπορούσαμε νά ποΰμε οτι:Δίχως τή γέννηση τοΰ Τίοΰ ό Θεός θά ήταν μιά άφηρημένη

ύπερβατική μονάδα, νοητά μόνο (δηλαδή ύποθετικά) προσιτή.Καί δίχως τήν έκπόρευση τοΰ Πνεύματος θά ήταν ένα πρόσωπο κρυμμένο σέ μιάν αυστηρά ιδιωτική σχέση, σχέση άσχετημέ οτιδήποτε δέν είναι Θεός, άλλά καί σχέση πού ορίζει άπλώς

τήν αιτία, χωρίς νά συνιστά τον τρόπο τής ζωής.

Οί κοινωνικές νοηματοδοτήσεις πού διαφαίνονται πίσω άπό




αύτές τις προτάσεις τής έκκλησιαστικής έμπειρίας, μόνον άρνη-τικά θά μπορούσαν καί πάλι νά έπισημανθοΰν, άν θέλουμε άνυ-

πότακτη σέ προγραμματικούς σχεδιασμούς τή δυναμική πούκομίζουν.

Εϊναι νοηματοδοτήσεις πού άπηχοΰν στήν άνθρώπινη συμπεριφορά καταρχήν μιάν έκδοχή τής άγάπης άσύμπτωτη μέύποκειμενικούς άπλώς αισθηματισμούς ή μέ κοινωνικές σκοπιμότητες άλληλοεξυπηρέτησης τών άναγκών τοΰ βίου ή μέόποιαδήποτε χρηστική ηθική «φιλαλληλίας» καί «άλτρουϊσμοΰ».

Άπηχοΰν οί νοηματοδοτήσεις αύτές καί μιάν έκδοχή τοΰκοινωνικού γεγονότος άσυμβίβαστη μέ τήν άναγκαιότητα τής«φύσης». Τής «φύσης», δπως τήν δριζε λ.χ. ό Quesnay (συνοψίζοντας τούς Διαφωτιστές), ώς ορμή γιά έγωκεντρική έξα-

σφάλιση, πού δταν άφεθεΐ άνεμπόδιστη έξισορροπεϊ ένα μέσονδρο εύτυχίας δλων. "Η δπως δριζε τήν «κοινωνική φύση» όMarx, ώς συνείδηση άγέλης (Herdenbewusstsein), ώς τή συνείδηση πού παίρνει άπλώς τή θέση τοΰ ένστικτου ή ώς τό ένστικτο πού γίνεται άπλώς συνειδητό.

Αύτές οι δυο έκδοχές τής «φύσης» — όμολογημένες ή άνο-

μολόγητες άφετηρίες τής καπιταλιστικής καί κομμουνιστικήςάντίληψης τοΰ κοινωνικού γεγονότος— περιβλημένες τήν άξί-ωση τής ορθολογικής έπιστήμης, θεμελίωσαν τή θεωρία καίπρακτική τής σύγχρονης Πολιτικής Οικονομίας. Νοηματοδό-τησαν μιάν άνθρώπινη συμπεριφορά πού έξαντλεϊ τό κοινωνικόγεγονός στή νομοτέλεια τής «φυσικής επιλογής», στή δυναμική τής έπικράτησης τών ίσχυροτέρων, ή στή διαλεκτική άλλη-λουχία τής άγελαίας άπαίτησης καί τής άγελαίας πειθάρχησης,τής βίαιης έξέγερσης καί τής πειθήνιας ύποταγής. Οί οπτικέςπαραστάσεις πού εικονογραφούν τήν άντίληψη τού σημερινοΰάνθρώπου γιά τό κοινωνικό γεγονός (καθημερινές παραστάσεις

άπό τήν τηλεοπτική πληροφόρηση), είναι ή εικόνα τοΰ πλή




θους πού διαδηλώνει άπαιτήσεις μέ ύψωμένες γροθιές, ή ή εικόνα του κοπαδιού πού μυρμηγκιάζει άβουλο στούς χώρους τής

καταναλωτικής πλησμονής ή τής άγελαίας «ψυχαγωγίας».Στήν προοπτική τών νοηματοδοτήσεων τής συμπεριφοράς

πού διαφαίνονται πίσω άπό τήν έκκλησιαστική οντολογία, τόκοινωνικό γεγονός είναι δυνατότητα έλευθερίας άπό τή φυσικήάναγκαιότητα πού διέπει τήν άγέλη. Ή έλευθερία άντανακλάοχι τήν έπιθετική άπαίτηση διεύρυνσης τών άτομικών έπιλο-γών, άλλά τήν άνάγκη προσωπικής κοινωνίας, τήν άκαταμάχητη δυναμική τής άτομικής αύθυπέρβασης καί άγαπητικής αύτο-προσφοράς. Γιατί μόνο μέ τήν άγάπη γίνεται έμπρακτη ή έλευθερία, μόνο ώς άγάπη μπορεί νά άντιπαλέψει τούς φυσικούςπεριορισμούς τής άτομικής ύπαρξης — τούς περιορισμούς πού

έπιβάλλει ή φυσική άνάγκη. Καί κίνητρο γ ι ’ αύτή τήν πάλη ήτή δυναμική τής έλευθερίας δέν μπορεί νά είναι άλλο άπό τήνκαταρχήν έμπειρία τής ύπαρκτικής πληρότητας πού προσφέρειή έρωτική αύθυπέρβαση σέ κάθε στιγμή τής συμπεριφοράς καίσέ κάθε πτυχή τής κοινωνικής σχέσης.

Δέν μιλάμε έδώ γιά κάποιο φαντασιώδες όραμα ιδεατής

κοινωνίας, άλλά γιά τό πραγματικό κίνητρο συμπεριφοράς,πού προσφέρει ή πληρωματική εμπειρική γεύση τής ζωής, δτανπροηγείται ή άνάγκη τής προσωπικής κοινωνίας καί οχι ή άνάγκη τής άτομικής έγωκεντρικής έξασφάλισης. Μιλάμε γιά μιάέρωτική νοηματοδότηση τής ζωής, δπου ό έρωτας δέν έξαν-τλεΐται στήν άτομική σεξουαλική ικανοποίηση, άλλά συνιστάκαθολικό τρόπο τού βίου, τρόπο άγαπητικής αύθυπέρβασηςκαί προσωπικής κοινωνίας. Στήν προοπτική αύτή ή ήθική αύτάρ-κεια τοΰ «άλτρουϊστή» ή τό «κοινωνικό συμβόλαιο» τού όρθο-λογιστή — συμβόλαιο μέ τό όποιο «οφείλουμε» νά δεσμευτούμε στήν «υποχρέωση» σεβασμού τών «φυσικών» δικαιωμάτων

τοΰ άλλου μοιάζουν άν οχι ρομαντική άφέλεια, πάντως κατα




δίκη σέ μιά ύπαρκτική μοναξιά, πού είναι έπιπλέον καί άλογη,άφοΰ έκβάλλει ύποχρεωτικά στον μηδενισμό τής άτομικότητας

μέ τον θάνατο.Μιλάμε τελικά γιά τήν κάθε σχέση (παραγωγική, κατανα

λωτική, άνταλλακτική, πολιτική, συνεταιριστική, κοινοτική ήοποία άλλη) πού συνιστα πρόκληση προσωπικής κοινωνίας,πρόκληση γιά τήν πρόσβαση στήν πληρωματική γεύση τής

ζωής, στήν έμπειρία τής ελευθερίας μέσα άπό τήν άγαπητική-έρωτική αύθυπέρβαση.

Γ. ’ Αναζητάμε άρχές καί προϋποθέσεις λειτουργίας τής οικονο-

μίας πού νά έμπεδώνουν στήν καθημερινή συμπεριφορά μιά

«λογική» σχέση μέ τήν υλική πραγματικότητα, σχέση άποκα λυπτική τοΰ λόγου τής προσωπικής έτερότητας τοΰ άνθρώπου και τής μοναδικότητας τοΰ λόγου τών πραγμάτων — σχέση πού δέν βιάζει τήν ΰλη γιά χάρη τής χρηστικής σκοπιμότη-

τας, άλλά τή συμπεριλαμβάνει στο κοινωνικό γεγονός τής ζωής.

Δέν θά ήταν ύπερβολή νά ίσχυρισθοΰμε δτι ή έκκλησιαστικήέμπειρία κομίζει τήν πρώτη μέσα στήν 'Ιστορία πρόταση όντολογικής ερμηνείας τής ύλης.

' Η άρχαιοελληνική φιλοσοφία, δπως καί στο σύνολό της ήδυτικοευρωπαϊκή σκέψη (ώς τήν έμφάνιση τής κβαντικής θεω

ρίας) άφήνουν τήν ύλη όντολογικά άνερμήνευτη, έκδέχονταιτήν ύλη σάν αύτονόητα δεδομένη: Είναι τό ύπαρκτικά ούδέτε-ρο «ύποκείμενο» τοΰ είδους, τής ιδεατής μορφής ή εντελέχειας τών ύπαρκτών πραγματικότητα στήν ούσία της μηδενική κατάτον Αύγουστίνο καί τούς ιδεαλιστές (ενα penitus nihil)· ή μοναδικός καί ένεργητικός συντελεστής τής πραγματικότητας τών

δντων, άνεξήγητα αύθύπαρκτος, κατά τούς ύλιστές.




Αιώνες ολόκληρους στή Δύση, ιδεαλιστές καί ύλιστές άνα-μετριώνται σέ μιά φανατισμένη διαμάχη (πού κάποτε στοιχί

ζει καί ποταμούς αιμάτων), ένώ ή παράλληλη αύτάρεσκη έμπι-στοσύνη τους στήν έπιστήμη δέν ένοχλεϊται άπό τό γεγονόςοτι καί οί δυο μερίδες άφήνουν τό άντικείμενο τής διαμάχηςτους πραγματικά άνερμήνευτο.

Ειδικότερα στον χώρο τής δυτικής θρησκευτικότητας, ήπραγματικότητα τής ύλης ήταν καί είναι πάντοτε άνυπέρβλη-

το σκάνδαλο γιά τή μεταφυσική νοησιαρχία, παγίδα πού ύπο-νομεύει τό σύνολο οικοδόμημα τής ορθολογικής «πίστης» (τονmodus rationativus fidei): Ά ν άναφέρουμε στον Θεό τήν όντολογική άρχή τής ύλης, είμαστε ύποχρεωμένοι νά άποδεχθουμετον πανθεϊσμό· άν μεταθέσουμε τήν όντολογική άρχή τής ύλης

στήν ίδια τήν ύλη, πρέπει νά δεχθούμε (μαζί μέ τον Πλάτωνα,άλλά καί μέ τούς ύλιστές) τήν άιδιότητα καί αύθυπαρξία τήςύλης. Τό άδιέξοδο δέν είναι άσχετο καί μέ τον φορμαλισμότών έρωτημάτων, άφοΰ σέ καμιά περίπτωση δέν τίθεται πρόβλημα γιά τήν ίδια τή σύσταση τής ύλης, τήν ύποστατική τηςσυγκρότηση καί τήν ποικιλότητα τών έμφανίσεών της.

"Ομως άφετηρία τού άδιεξόδου είναι ή πολωτική έμμονήτής δυτικοευρωπαϊκής οντολογίας (θεϊστικής καί άθεϊστικής)σέ μόνες τις κατηγορίες τής ούσίας καί τής υπόστασης γιά τονσημαντικό ορισμό τού ύπαρκτικοΰ γεγονότος. Καί κυρίως ήέμμονή στήν προτεραιότητα τής ούσίας, δηλαδή τής νοητήςσύλληψης ή του λόγου πού προηγείται καί καθορίζει τό ύπαρ

κτικό γεγονός τής κάθε ύπόστασης, άκόμα καί τής ύπόστασηςτοΰ Θεοΰ. Ή προτεραιότητα τής ούσίας οδηγεί σέ μιάν άγεφύ-ρωτη πόλωση άνάμεσα στον Θεό καί στον κόσμο: Άπό τήμιά ή ούσία τοΰ Θεοΰ, πνευματική, άυλη καί άθάνατη· άπό τήνάλλη ή ούσία τής ύλης, αισθητή, περατή καί φθαρτή — κι

δμως ή πρώτη πρέπει νά είναι αιτία τής δεύτερης, χωρίς νά




ύπάρχει νοητικό σχήμα ή έμπειρικό δεδομένο πού νά μπορεί νάερμηνεύσει τήν αίτιολογική αύτή σύνδεση. Στο έρμηνευτικό

αυτό κενό βασίστηκε και ή λογική του νεώτερου άθεϊσμοΰ, ήάρνηση νά άποδοθεΐ δίχως πειστική τεκμηρίωση ή προέλευσητής αισθητής ύλης στον ύπεραισθητό Θεό, ή νά έξαρτηθεΐ ήκαλοστημένη καί λειτουργικά αύτοδύναμη «μηχανή» τοΰ κόσμουάπό κάποια θεία παρέμβαση.

Είδαμε οτι ή έλληνική έκφραση τής έκκλησιαστικής έμπει-

ρίας εισάγει τήν κατηγορία τών ένεργειων στήν όντολογικήέρμηνεία τοΰ ύπαρ'κτοΰ. Αύτή ή έμπειρική κατηγορία κάνειδυνατή μιάν αιτιολόγηση τής πρότασης γιά τήν προτεραιότητατοΰ προσώπου σέ σχέση μέ τήν ούσία, άλλά καί γιά τή σύσταση-συγκρότηση τής ύλης.

Μέ τον ορο ένέργειες έπισημαίνεται καταρχήν ή δυνατότητα τής προσωπικής ύπαρξης νά έξίσταται, νά ισταταιέκτος τοΰ κοινοΰ τρόπου ύπάρξεως πού δηλώνει τήν ούσία — νάύπερβαίνει ώς ύπαρκτικό γεγονός τήν όμοείδεια τής ούσίαςτης, φανερώνοντας προς τά έξω μιάν άπόλυτη ύπαρκτική έτερό-τητα.

Στήν περίπτωση τής άνθρώπινης προσωπικής ύπαρξης πιστοποιούμε τήν έκ-στατική φανέρωση τής ύπαρκτικής της έτε-ρότητας μέσω τοΰ συνόλου τών σωματικών καί ψυχικών ένερ-γειών (ή λειτουργιών) τοΰ ύποκειμένου. Ή φυσιογνωμική έκφραση, ή σωματική ιδιομορφία (άπό τό DNA ώς τά δαχτυλικάάποτυπώματα), οί χειρονομίες, ή φωνή, ή σκέψη, ή κρίση, ή

φαντασία, ή θέληση, ή δποια «ποιητική» ικανότητα, είναι μερικές άπό αύτές τις ένέργειες πού γνωστοποιούν τήν προσωπικήετερότητα.

Οί ένέργειες είναι οπωσδήποτε φυσικές — καθολικές δυνατότητες τής άνθρώπινης φύσης. Όλοι οί άνθρωποι έχουν σκέ

ψη, κρίση, φαντασία, θέληση, κλπ. Άλλά ό έκ-στατικός χαρα




κτήρας τής προσωπικής ύπαρξης εγκειται άκριβώς στή δυνατότητά της νά παίρνει τροπική άπόσταση άπό τήν κοινή ύπαρ

κτική δυνατότητα: νά σκέπτεται, νά κρίνει, νά φαντάζεται, νάθέλει, μέ τρόπο μοναδικό, άνόμοιο καί άνεπανάληπτο. Νά ένερ-γεϊ ή προσωπική ύπόσταση τήν ύπαρκτική της έτερότητα καίέκτος τής ούσίας της: νά μεταποιεί σέ προσωπικό λόγο τάχρώματα, τήν πέτρα, τούς ήχους, τή γραπτή γλώσσα, ή όποιοάλλο άντι-κείμενο ύλικό. Ό πίνακας ένός ζωγράφου είναι κατά

τήν ούσία του διάφορος τής άνθρώπινης ούσίας τοΰ ζωγράφου— ενας μουσαμάς μέ χρώματα— καί ταυτόχρονα είναι ούσιω-μένος λόγος τής προσωπικής έτερότητας τοΰ ζωγράφου, φανέρωση τοΰ μοναδικού, άνόμοιου καί άνεπανάληπτου χαρακτήρατής ύπόστασής του.

Στήν προοπτική αύτή καί ή αισθητή ύλη μπορεί νά είναιάποτέλεσμα τής προσωπικής ένέργειας τοΰ Θεοΰ, ένεργούμενοάποτέλεσμα κατά τήν ούσία διάφορο τοΰ Θεοΰ καί ταυτόχροναούσιωμένος λόγος τής προσωπικής έτερότητας τοΰ Θεοΰ, φανέρωση τοΰ Θεοΰ-Λόγου, τοΰ μοναδικού, άνόμοιου καί άνεπανάληπτου χαρακτήρα τής ύπόστασής του. Ή έκκλησιαστική έμπει

ρία βιώνει τό κάλλος τού κόσμου καί τήν έτερότητα τοΰ λόγουτών πραγμάτων, οχι ώς άπρόσωπο «αισθητικό» δεδομένο. Ά λλά ώς λόγο μιας προσωπικής ποιητικής ένέργειας, φανέρωσημιας προσωπικής δημιουργικής παρουσίας. Βιώνει τό κάλλοςκαί τήν έτερότητα τών όντων ώς κλήση σέ προσωπική σχέσηκαί μέθεξη στήν προσωπική έτερότητα τοΰ Δημιουργού —όπως είναι κλήση σέ σχέση καί τό ποίημα τοΰ ποιητή, ή μουσική τοΰ συνθέτη, τό άγαλμα τοΰ γλύπτη — πρόκληση καίάφετηρία γνώσης ένός προσώπου.

Καί δέν πρόκειται γιά ψυχολογική ερμηνεία τής αισθητικήςέντύπωσης, άλλά γιά όντολογική ερμηνεία τής ίδιας τής ύλης,

τής σύστασης καί συγκρότησής της. Έ έκκλησιαστική έμπει-




ρία είδε τήν ύλη οχι ώς στατική καί συντελεσμένη πραγματικότητα μέ ύποστατική αυτοτέλεια, άλλά τήν είδε ώς δυναμικά

ένεργούμενο γεγονός, ώς λογική ένέργεια, συνδρομή ένεργού-μενων λόγων, πού ό συντονισμός καί οι σχέσεις τους μάς δίνουνώς άποτέλεσμα τήν ποικιλομορφία τών ποιοτήτων τής ύλης.«Τά πάντα δι’ ών ή ύλη συνίσταται», λέει ένδεικτικά ό Γρηγό-ριος Νύσσης, «τό κοΰφον, τό βαρύ, τό ναστόν, τό άραιόν, τό

μαλακόν, τό άντίτυπον, τό ύγρόν, τό ξηρόν, τό ψυχρόν, τόθερμόν, τό χρώμα, τό σχήμα, τήν περιγραφήν, τό διάστημα· άπάντα μέν καθ ’ έαυτά έννοιαί εΐσιν ψιλαί ... ού γάρ τι τούτωνέφ’ έαυτοΰ ύλη έστίν, άλλά συνδραμόντα προς άλληλα, ύληγίνεται»9.

Αυτές οί «ψιλές έννοιες» ή λογικές ποιότητες άντιπροσω-

πεύουν ό,τι θά λέγαμε στή σημερινή γλώσσα: μονάδες ή διαφοροποιημένες ποσότητες (quanta) καί μορφές ένέργειας —διαφοροποιημένα ηλεκτρικά φορτία καί ήλεκτρομαγνητικά πεδία, διαφοροποιημένες βαρυτικές, ήλεκτρομαγνητικές, πυρηνικές ισχυρές καί πυρηνικές άσθενεϊς δυνάμεις. Ή άναφορά στήλογική σύσταση τής ύλης σημαίνει-έπισημαίνε; τή συγκρότη

σή της οχι άπό άτομα τής ίδιας τής ύλης (όμοειδεΐς μονάδεςπού προκύπτουν άπό μιά θεωρητική κατάτμηση τής ύλης μέχριτήν ά-τομη —τήν μή έπιδεχόμενη περαιτέρω τομή— ελάχιστη μονάδα), άλλά σημαίνει τή συγκρότηση τής ύλης άπό ποιότητες «συμπεριφοράς» πού μόνο ώς λόγοι (ή μαθηματικά σύμ

βολα) μπορούν νά προσδιοριστούν — σημαίνει τήν ένεργειακήτης συγκρότηση. Όταν μιλάμε γιά συνδρομή λογικών ποιοτήτων, άναφερόμαστε σέ μιά σύνθεση δικών μας (σημαντικών)νοημάτων, πού άναφέρεται στον ένοποιητικό συντονισμό μονάδων ένέργειας, τρόπων-λόγων μιας ένεργούμενης δυναμικής.

9. Εις τήν έζαήμερον 7, P.G. 44, 69C.




Μιά τέτοια άντίληψη τής ύλης ώς συνδρομής λογικών ποιοτήτων, ένεργούμενου λόγου μιας προσωπικής δημιουργικής πα

ρέμβασης καί Παρουσίας — όπως τοΰ ποιητή στο ποίημα καίτοΰ ζωγράφου στήν εικόνα— δέν άποκλείει άπό τήν έμπειρικήκατανόηση καί τό άφετηριακό γεγονός τής έκκλησιαστικής άνα-φορας: τήν «ένυλη» προσωπική παρέμβαση τοΰ Θεοΰ μέσαστήν 'Ιστορία — τήν «έν σαρκί» φανέρωση τοΰ Θεοΰ στοιστορικό πρόσωπο τοΰ Χριστοΰ.

"Αν ή ύπαρκτική ετερότητα τουλάχιστον τοΰ άνθρώπινουπροσώπου ένεργεϊται καί μέσω τής ύλης ώς ύπαρκτική έλευ-θερία άπό τή φύση του, τότε ή ύλικότητα μπορεί ένεργητικάνά φανερώσει καί τήν ύπαρκτική έλευθερία τής προσωπικήςύπόστασης τοΰ Θεοΰ άπό τή δική του φύση — νά ύπάρξει μέτον τρόπο τής ύλης ή προσωπική, άλλά καί ούσιαστική (ώςπρος τήν ούσία τής κτιστής ύλης) έτερότητα τοΰ άκτιστουΘεοΰ. Όταν ό τρόπος τής ύπαρξης τοΰ Θεοΰ δέν καθορίζεταιάπό τήν ούσία ή φύση του, άλλά ταυτίζεται μέ τήν προσωπικήτου έλευθερία έναντι όποιουδήποτε προκαθορισμού ούσίας ήφύσεως (ταυτίζεται μέ τήν ύπαρκτική έκ-σταση άπό τή φύση),

τότε δέν ύπάρχει ούτε λογική ούτε ύπαρκτική άντίφαση στογεγονός οτι ό Θεός γίνεται άνθρωπος, οτι ή προσωπική έτερό-τητα τοΰ Θεοΰ μπορεί νά συνιστά ύπαρκτικό γεγονός ένεργού-μενο καί μέσω τής ύλης.

Καί άπό τή στιγμή πού ή ύλη «σαρκώνει» τον Θεό, τοντρόπο ύπάρξεώς του —τρόπο τής όντως ζωής—, αύτός ό τρό

πος προσφέρεται ώς ύπαρκτική δυνατότητα καί στον ύλικό(προικισμένον μέ ύπαρκτική ετερότητα ώς προς τή φύση του)άνθρωπο. Σέ αύτή τή διαπίστωση συγκεφαλαιώνεται τό «εύαγ-γέλιο» τής Εκκλησίας, τό μήνυμα ή ή πρόταση πού αύτήκομίζει μέσα στήν 'Ιστορία. Είναι φανερό: δέν πρόκειται γιάθρησκευτική - ίδεαλιστική πρόταση, δέν μεταθέτει τήν έκδοχή




του όντως ύπαρκτοΰ σέ ιδέες ή πνευματικές πραγματικότητες.’Αντίθετα, βλέπει τή «σωτηρία» τοΰ άνθρώπου —τήν πρόσ

βασή του στήν όντως ζωή— νά ένεργεϊται μέσω τής ύλης,άφοΰ καί ό Θεός «δι’ ύλης τήν σωτηρίαν είργάσατο», όπωςλέει ό ’ Ιωάννης Δαμασκηνός — γ ι’ αύτό καί προσθέτει: «σέβωνού παύσομαι τή ύλη δι’ ής ή σωτηρία μου εί'ργασται»10.

’Από τις πρώτες στιγμές τοΰ ιστορικού της βίου ή ’ Εκκλησία έκφράζεται καί έπιμένει σέ σχέσεις ύλικές, έντοπίζει

τήν άσκηση τής έλευθερίας άπό τον θάνατο οχι σέ «πνευματικά» γυμνάσματα, άλλά στή χρήση τής ύλης, στον τρόπο τήςκαθημερινής έμπρακτης σχέσης μέ τήν ύλική πραγματικότητα.Τό ίδιο τό γεγονός πού συγκροτεί τήν ’Εκκλησία είναι έ'ναδείπνο, είναι βρώση καί πόση υλικής τροφής — άρτου καίοίνου. Καί αύτό τό δείπνο πλουτίζεται προοδευτικά μέσα στήν

ιστορική του διαδρομή μέ στοιχεία πού έπιτρέπουν τήν πρόσβαση τοΰ άνθρώπου μέ όλες του τις αισθήσεις στο συντελού-μενο γεγονός προσωπικής κοινωνίας τής ζωής: μέ ψαλμούςκαί ύμνους, μέ ζωγραφικό διάκοσμο, μέ χρήση πολύτιμων μετάλλων στά χρησιμοποιούμενα σκεύη, μέ άρωματικά θυμιάμα

τα, μέ δραματική (θεατρική) κίνηση — έτσι ώστε όλες οίαισθήσεις νά μετέχουν στο συντελούμενο γεγονός.

Τό έκκλησιαστικό γεγονός είναι ένας τρόπος βίου, τρόποςπραγματικών ύλικών σχέσεων — δέν περιορίζεται σέ κάποιαιδεολογική ομοιογένεια ή ομοιογένεια ήθικών παραδοχών. Μιλάμε οχι γιά «έποικοδόμημα» πάνω στήν πραγματικότητα τον

βίου, άλλά γιά τήν πράξη τής καθημερινής βιοτής: τήν τροφή,τό ποτό, τό ένδυμα, τή στέγη, τήν παραγωγική έργασία, τιςάνταλλακτικές σχέσεις. Τό έκκλησιαστικό γεγονός είναι ένας

10. Λ ό γ ο ς ά π ο λ ο γ η τ ικ ό ς , Έκδοση Bonif. Kot te r , Berlin (Walter de Gruyter) 1975.

(: Die Schriften des Johannes von Damaskos l i t ) , σελ. 89.




καθολικός τρόπος βίου — είναι ό θνητός βίος πού μεταποιείται σέ ζωή ελεύθερη άπό τον θάνατο, γ ι ’ αύτό καί δέν άρκεΐ

όποιαδήποτε «διακόσμηση» τής πράξης τοΰ βίου μέ άφηρημέ-νο διαλογισμό καί ήθικά συναισθήματα. Πρέπει νά μεταβλη-θοΰν οί πραγματικές ύλικές σχέσεις πού συνιστοΰν τον τρόποτής άνθρώπινης ύπαρξης.

Μέ άλλα λόγια: Δέν είναι ή πνευματικότητα, σέ άντίθεσημέ τήν ύλικότητα, πού έξασφαλίζει τή «σωτηρία». Είναι ήέλευθερία άπό τούς προκαθορισμούς τής φύσης, ή άντληση ύπαρξης καί ζωής οχι άπό τή φύση, άλλά άπό τήν έλευθερία τήςσχέσης. Ό άνθρωπος μπορεί νά μετάσχει στήν όντως ζωή οχιέπειδή είναι πνεΰμα, άλλά έπειδή είναι πρόσωπο.

'Η προσωπική σχέοη είναι ή μόνη ύπαρκτική δυνατότητα

έλευθερίας άπό τή φύση, δυνατότητα τοΰ υπαρκτικού κατορθώματος τής αύθυπέρβασης, δηλαδή τής άγάπης πού κοινωνεΐτή ζωή. Πρέπει νά ύπερβεϊς τήν άτομοκεντρική άπαίτηση χρήσης καί έκμετάλλευσης άνθρώπων καί πραγμάτων, νά άναγνω-ρίσεις καί νά σεβαστείς στά ύλικά άντι-κείμενα τον λόγο μιαςπροσωπικής δημιουργικής ένέργειας, καί στις παρουσίες τών

συνανθρώπων σου τήν προσωπική έτερότητα πού μόνο ή δικήσου άγάπη τήν ένεργοποιεϊ καί τήν άποκαλύπτει. Όμως αύτήή προσωπική κοινωνία δέν είναι κάτι άλλο άπό τήν καθημερινήπράξη τοΰ βίου, δέν είναι κάτι ξέχωρο άπό τις πραγματικέςύλικές σχέσεις πού συνιστοΰν τό γεγονός τής ύπαρξης. Αυτέςτις πραγματικές ύλικές σχέσεις καλει ή Εκκλησία τον άνθρωπονά τις έλευθερώσει άπό τήν ύποταγή στή φυσική-άτομοκεντρική άπαίτηση αύθυπαρξίας, νά τις πραγματοποιήσει ώς σχέσεις προσωπικής κοινωνίας τής ζωής —νά ύπάρξει μέσα άπόαυτές τις σχέσεις μόνο άγαπώντας καί αύτοπροσφερόμενος.

Σίγουρα, ή μεταποίηση τών ύλικών σχέσεων τοΰ βίου σέ

προσωπικές σχέσεις κοινωνίας τής ζωής θά χρειαζόταν μιάν




άλλη «σημαντική», περισσότερο ελευθερωμένη άπό έννοιολο-γικούς ορισμούς καί γ ι ’ αύτό δυσκολότερα έφικτή στά πλαίσιατής διαπραγμάτευσης πού έδώ έπιχειροΰμε. Θά ήταν, λ.χ.,χρησιμότερο, άν μπορούσε κανείς νά άναλύσει τήν τεχνική τήςέκκλησιαστικής ζωγραφικής, τή ριζική διαφορά της άπό τήθρησκευτική ζωγραφική — ποιόν τρόπο σχέσης μέ τήν ύλη καίτή μορφή άποκαλύπτουν οί κορυφαίες στιγμές τής βυζαντινής

άγιογραφίας ή, άντίστοιχα, τοΰ βυζαντινού άρχιτεκτονήματος.Τρόπο πού δέν έπιδέχεται άπομίμηση καί άντιγραφή, γιατίείναι άκριβώς μιά προσωπική σχέση μέ τό ύλικό, σχέση τέτοιας έλευθερίας, ώστε νά παραμένει άνυπότακτη σέ κανόνεςκαί προκαθορισμούς. «Είναι μιά μουσική, πού ή έλευθερία τοΰτεχνίτη τήν τραγούδησε κάθε φορά μέ τρόπο ιδιαίτερο καί

έπιτυχία τέτοια, ώστε νά άποκλείεται ή έπανάληψη»11. Έπιμένοντας όμως στούς έννοιολογικούς έδώ ορισμούς μας,

μπορούμε μόνο επιγραμματικά νά συμπεράνουμε, δτι ή εκκλησιαστική πρόταση όντολογικής έρμηνείας τοΰ ύπαρκτοΰ προϋποθέτει τήν έμπειρική προτεραιότητα τών πραγματικών υλικών σχέσεων, μέσω τών οποίων καί μόνον ένεργεϊται δυναμικάή προσωπική έλευθερία καί έτερότητα. Όσο κι άν μοιάζειύπερβολική, θά μπορούσε ώστόσο νά τολμηθεΐ ή διατύπωση,πώς δέν ύπάρχει έκκλησιαστική πρόταση γιά τή νοηματοδό-τηση τής ύπαρξης εξω άπό τον χώρο τής Πολιτικής Οικο

νομίας — κάθε άπόσπαση άπό τις πραγματικές ύλικές σχέσεις

μεταβάλλει τό «εύαγγέλιο» τής Εκκλησίας σέ φαντασιώδεςιδεολόγημα.

Ά ν μιλάμε γιά «θρησκειοποίηση» καί ριζική άλλοτρίωσητού χριστιανισμού στή Δύση, είναι γιατί έκεϊ ή οντολογία στήν

11. Π.Α. ΜΐΧΕΛΗ, Αισθητική θεώρηση τής βυζαντινής τέχνης, ’Αθήνα 1946, σελ.

45-46.




οποία θεμελιώθηκε ό έκκλησιαστικός βίος οδήγησε άκριβώςστήν άπόσπασή του άπό τις πραγματικές ύλικές σχέσεις πού

συνιστουν τήν ύπαρξη καί τήν κοινωνική της δυναμική. Ήνοησιαρχία καί ό ήθικισμός ύποκαθιστοΰν στή Δύση τήν έμπειρία τής ζωής καί τής ύπέρβασης του θανάτου, ένώ παράλληλαγεννάνε έπιφύλαξη, περιφρόνηση ή καί άπερίφραστο φόβο γιάτήν ύλη καί τις ύλικές σχέσεις. Φόβο πού έκφράζεται άποκα-

λυπτικά σέ μιάν εύρύτατη κλίμακα συμπτωμάτων: Στο δείπνοτής Εύχαριστίας καταργεϊται ή μετοχή τών πιστών στο ψωμίκαί στο κρασί τής καθημερινής τροφής τους, κοινωνοΰν μόνοενα «άποπνευματωμένο» ύποκατάστατο ψωμιού — τή διάφανηάζυμη «οστια». Καταργούν οί Δυτικοί τό «βάφτισμα», τήνκαταβύθιση μέσα στο νερό — τό άντικαθιστοΰν μέ ραντισμό.

Δίνουν σέ κάθε λειτουργική πράξη άλληγορικό χαρακτήρα, πούθά πει: ύποκαθιστοΰν τήν έμπειρία τής σχέσης μέ τήν άτομικήκατανόηση ένός νοήματος. Ή ιδια αύτή σκοπιμότητα τής νοη-σιαρχικής άλληγορίας διαστρέφει τήν έκκλησιαστική τέχνη τήςΔύσης σέ τέχνη «θρησκευτική»: Τέχνη πού δέν άποκαλύπτειεναν τρόπο σχέσης μέ τήν πραγματικότητα, ούτε καλεΐ σέπροσωπική σχέση, άλλά άποβλέπει στή διδακτική ύπόμνηση ήστή διέγερση τού άτομικοΰ συναισθήματος. Καί τελικά ό προτεσταντισμός — βγάζοντας ώς τήν άκρη τις συνέπειες αύτήςτής «οντολογίας τού φόβου» (φόβου γιά τήν ύλη καί τις ύλικέςσχέσεις)— καταργεί κάθε εικαστική έκφραση τής εκκλησια

στικής έμπειρίας, κηρύττει τον άποκλειστικά άλληγορικό χαρακτήρα τής Εύχαριστίας, περιορίζει στο έλάχιστο ή καί έξαλεί-φει τον «δραματικό» χαρακτήρα τής λατρείας γιά χάρη τήςπροτεραιότητας τού «κηρύγματος» — γιά χάρη τών έννοιολο-γικών άναλύσεων καί τών ήθικολογικών παραινέσεων.

Μέ δεδομένο αύτόν τον πανικόβλητο ιδεαλισμό τοΰ χρι

στιανισμού τής Δύσης, εύκολα κατανοεί κανείς τήν άντίδραση




της καταναλωτικής υστερίας, τήν άπολυτοποιημένη κατάφαση

τής ύλης καί τήν άμετρη βουλιμία ύλικής άπόλαυσης, πού συνο

δεύει τον νεώτερο αθεϊσμό ή τό φαινόμενο τής θρησκευτικήςάδιαφορίας. Όπως κατανοεί καί τή μαρξιστική άντίδραση στοφαντασιώδες «έποικοδόμημα» πού ύψωσε ή δυτική θρησκευτικότητα πάνω στήν πραγματική βάση τών ύλικών σχέσεων τοΰβίου. Κατανοεί τελικά καί τον χαρακτήρα τής σύνολης Πολιτικής Οικονομίας πού έπιμένει στή φαινομενολογία καί μόνο τήςοικονομικής λειτουργίας καί συμπεριφοράς, άγνοώντας τή δυναμική τών προσωπικών σχέσεων, τήν περιπέτεια τής έλευθερί-ας τοΰ προσώπου στή σχέση του μέ τήν ύλική πραγματικότητα ή μέ τή συνδιαχείρισή της στα πλαίσια τοΰ κοινωνικούγεγονότος.

Δέν είναι πολλά τά περιθώρια γιά τή συναγωγή περισσότεροσυγκεκριμένων νοηματοδοτήσεων τής κοινωνικής συμπεριφοράς, όπως αύτές προκύπτουν άπό τήν έμμονή τής έκκλησια-στικής έμπειρίας στή «λογική»-ένεργειακή σύσταση τής ύλης,ή στις δυνατότητες τών ύλικών σχέσεων τοΰ βίου νά σαρκώ

σουν τήν προσωπική έλευθερία καί ετερότητα. Έ όντολογικήπρόταση τής έκκλησιαστικής έμπειρίας λειτουργεί άπό μόνητης καί ώς περι-γραφή μιας στάσης ή τρόπου συμπεριφοράς —περισσότερο συγκεκριμένες διατυπώσεις θά κινδύνευαν νά έκπέ-σουν σέ κωδική ήθικολογία.

Σίγουρα, ή παραγωγική καί άνταλλακτική δραστηριότηταπού μεταποιείται σέ προσωπική σχέση μέ τό άντικείμενό τηςκαί σέ σχέση προσωπικής κοινωνίας μέ τούς συνανθρώπους —σέ άθλημα έλευθερίας άπό τή φυσική ιδιοτέλεια καί σέ πλήρωμα τής έπιθυμίας τοΰ άνθρώπου νά άγαπήσει καί νά άγαπη-θεΐ— μιά τέτοια μεταποίηση τής παραγωγικής καί άνταλλα-

κτικής συμπεριφοράς έχει τή δική της κοινωνική δυναμική,




έπομένως καί τις δικές της συνέπειες σέ λειτουργικά μακροοικονομικά μορφώματα. Τό μόνο πού μπορούμε έδώ νά έπισημά-

νουμε, είναι δτι ό ρεαλισμός μιάς τέτοιας δυναμικής δύσκολασυμβιβάζεται μέ τό σαθρό κίνητρο τής άτομικής ήθικής έπιδί-ωξης ή του ρομαντικού οράματος μιάς κοινωνίας προσωπικώνσχέσεων. Προϋποθέτει ενα μόνιμο καί διαχρονικό κοινωνικόπυρήνα έπίμοχθης άσκησης γιά τήν έμπειρική έπαλήθευση όντολογικών βεβαιοτήτων. Καί ώς τέτοιος πυρήνας λειτούργησεμέσα στήν 'Ιστορία ή εύχαριστιακή κοινότητα τής κάθε τοπικής Εκκλησίας.

δ. Επιστημολογική έπάρκεια

Έπισημάναμε τις θετικές καί άντιθετικές «προδιαγραφές» γιάτήν κατανόηση καί λειτουργικότητα τής συμπερασματικής έδώπρότασής μας στά πλαίσια τής σύγχρονης κοινωνικής νοο-τρο-πίας καί οικονομικής πρακτικής.

Προσπαθήσαμε νά προσδιορίσουμε καί τήν έρμηνευτική έμ-βέλεια τής πρότασής μας, κυρίως σέ σχέση μέ άλλες προτάσεις έρμηνείας τών κινήτρων καί κριτηρίων τής οικονομικήςσυμπεριφοράς, άλλά καί τής λογικής τών σύγχρονων μακροοικονομικών μορφωμάτων.

Επιχειρήσαμε τήν καταγραφή μιας διαφαινόμενης συστηματικής άντιστοιχίας άνάμεσα σέ κοινώς άποδεκτά αιτήματαάναθεώρησης άρχών καί προϋποθέσεων λειτουργίας τής οικο

νομίας, καί στις νοηματοδοτήσεις τής οικονομικής συμπεριφοράς στις όποιες άναφέρεται ή συμπερασματική έδώ πρότασή

μ<Χζ·

Απομένει νά δούμε, άν ή ιδια αύτή πρόταση —πού άφορα



Έπιστημολογική έπάρκεια 265

στις πραγματικές σχέσεις του άνθρώπου μέ τήν άντι-κείμενηπραγματικότητα, σχέσεις πού καθορίζονται άποφασιστικά άπό

τήν έρμηνεία (ή νοηματοδότηση) τής άνθρώπινης ύπαρξης καίτής ύλικής πραγματικότητας— έμφανίζει καί ικανοποιητικήέπιστημολογική έπάρκεια. Ά ν δηλαδή άνταποκρίνεται ή πρότασή μας στις μεθοδολογικές προϋποθέσεις τής σύγχρονης έπι-στημονικής ερευνάς τού πραγματικού καί ύπαρκτοΰ (: άν ύπερ-βαίνει τήν έπιστημολογική καθυστέρηση ή τον μεθοδολογικόάναχρονισμό πού συχνά καταλογίσαμε στις σύγχρονες θεωρήσεις τών οικονομικών φαινομένων).

Νά διευκρινίσουμε πληρέστερα, τί έννοοΰμε μέ τον ορο ((έπιστημολογική έπάρκεια»:

Καταρχήν, τήν έπαρκή άνταπόκριση στις προϋποθέσεις καθορισμού τού έπιστημονικοΰ χαρακτήρα μιας έρμηνευτικής πρότασης (— όταν ή πρόταση άφορά στήν έρμηνεία τού πραγματικού καί ύπαρκτοΰ, καί οχι στήν ύποκατάστασή του μέ φαντασιώδη ιδεολογήματα). Καί έκδεχόμαστε ώς έπιστημονικότον χαρακτήρα μιας έρμηνευτικής πρότασης, δταν αύτή παρα

μένει ανοιχτή στή διαδικασία έλέγχου καί δέν διαψεύδεται άπότήν έμπειρική πιστοποίηση.

“Ετσι, μιά ερμηνευτική πρόταση μπορεί νά θεωρείται έπιστημονική, οχι δταν άνταποκρίνεται σέ κάποιες μεθοδολογικέςάρχές πού τις θέτουμε ώς a priori έγκυρες, ούτε σέ σχέση μέτήν προέλευσή της, άλλά μόνο δταν μάς προσφέρει τή δυνατότητα έπαληθεύσιμης έρμηνείας ένός ή περισσότερων φαινομένων. Καί θεωροΰμε έπιστημονικά πληρέστερη τήν πρότασηπού έρμηνεύει μεγαλύτερο άριθμό φαινομένων ή πτυχών ένόςφαινομένου άπό αύτόν πού κάλυπτε κάθε προηγούμενη ερμηνευτική πρόταση. Ταυτόχρονα, άν ή πρόταση είσηγεΐται καί

τρόπους αντιμετώπισης τών φαινομένων (στήν περίπτωση πού




ή έρμηνευτική πρόταση άποβλέπει καί σέ χρηστική σκοπιμότητα), τότε ό έπιστημονικός της χαρακτήρας κρίνεται άπό τή

δυνατότητα έμπειρικοϋ καί πάλι έλέγχου τής άνταπόκρισηςτών προτεινόμενων τρόπων στήν τεθειμένη σκοπιμότητα.

Εϊναι μάλλον κοινά παραδεκτό σήμερα δτι δέν ένδιαφέρει ήπροέλευση μιάς έπιστημονικής πρότασης — άν δηλαδή οφείλειτήν καταγωγή της στήν ποιητική έμπνευση12, στήν ένόραση ήδιαίσθηση13, στή μεταφυσική πίστη14, ή καί στήν αισθητική

12. «Τό ύψιστο καθήκον του φυσικού είναι νά έρευνα γιά τούς πολύ γενικούς

εκείνους νόμους ... άπό τούς οποίους μπορούμε μέ καθαρή παραγωγή νά άντλήσουμε

τήν εικόνα τοΰ κόσμου. Δέν ύπάρχει λογικό μονοπάτι πού νά οδηγεί σέ αυτούς τούς

νόμους. Μπορεί νά φτάσει κανείς σέ αυτούς μόνο μέ μιά διαίσθηση βασισμένη σέ

κάτι πού μοιάζει μέ νοητική άγάπη (Einfuhlung) γιά τά άντικείμενα τής έμπειρίας»:

Albert Einstein, Mein Weltbild, 1934, σελ. 168.13. « 'Η ένόραση αναμφίβολα παίζει μεγάλο ρόλο στή ζωή τοΰ έπιστήμονα, μέ

τον ίδιο τρόπο π eft αύτό συμβαίνει καί στή ζωή ένός ποιητή. Τον όδηγεΐ στις άνακα-

λύψεις του* μπορεί δμως καί νά τον οδηγήσει στις άποτυχίες του .. . Ή γνώμη μου

είναι δτι μπορούμε άδίστακτα νά δεχθούμε δτι διαθέτουμε κάτι πού μπορεί νά χαρα

κτηριστεί 'πνευματική ένόραση’ ή, άκριβέστερα, δτι έτσι μπορούν νά χαρακτηριστούν

ορισμένες άπό τις πνευματικές μας εμπειρίες. Καθένας πού 'κατανοεί’ μιάν ιδέα ή

μιά οπτική ή μιά άριθμητική μέθοδο, γιά παράδειγμα τον πολλαπλασιασμό, μέ τήνέννοια δτι 'τήν έχει νοιώσει’, θά μπορούσε νά λεχθεί πώς κατανοεί αύτό τό πράγμα

ένορατικά* καί ύπάρχουν άναρίθμητες διανοητικές έμπειρίες αυτού τού είδους»: Karl

POPPER, The Open Society and its Enemies, II, 11, έλλην. μετφρ. II, σελ. 32-33.

14. «'Όπως συμβαίνει μέ κάθε φυσική θεωρία, ή προέλευσή της ίσως οφείλεταισέ αισθητικούς ή μεταφυσικούς λόγους, ή έπιβίωσή της δμως κρίνεται άπό τή δυνατότητά της νά διατυπώνει προβλέψεις πού νά συμφωνούν μέ τις παρατηρήσεις»: Ste

phen W. Hawking, A Brief History of Time - From the Big Bang to Black Holes, 1988,έλλην. μετφρ.; To χ ρ ο ν ικ ό τ ο ν χ ρ ό ν ο υ , ’Αθήνα («Κάτοπτρο») 1988, σελ. 208. —

« ’Ακόμα καί μέσα στήν έπιστήμη δέν μπορεί καί δέν πρέπει νά έπιτρέπεται στή

λογική νά καλύπτει τά πάντα* πρέπει συχνά νά παραβιάζεται γιά χάρη άλλων παρα

γόντων . .. Τό α-λογο δέν μπορεί νά άποκλειστεί. .. ‘Υπάρχουν οί μύθοι, τά θεολο-

γικά δόγματα, ή μεταφυσική καί πολλοί άλλοι τρόποι γιά νά συγκροτηθεί μιά κοσμο

θεωρία»: Ρ. Κ. Feyerabend, Against Method, London 1975, έλλην. μετφρ.: Ε ν ά ν τ ια

σ τ ή έ θ ο δ ο , Θεσσαλονίκη («Σύγχρονα θέματα») 1983, σελ. 223-224.



’Επιστημολογική έπάρκεια 267

προτίμηση. Αύτό πού ενδιαφέρει καί πού τήν καθιστά έπιστημονική, εϊναι ή ερμηνευτική της έμβέλεια και ή δυνατότητα

έμπειρικου έλέγχου αύτής τής έμβέλειας.

’Επιχειρήσαμε στο βιβλίο αύτό μιά μελέτη τοΰ σύγχρονουοικονομικού φαινομένου άπό πολύ συγκεκριμένη έρευνητική σκοπιά: Τή σκοπιά τών κριτηρίων και κινήτρων τής οικονομικήςσυμπεριφοράς. Έ συμπερασματική μας πρόταση συνοψίστηκεστις άκόλουθες θέσεις:

α. Ό τι ή διαμόρφωση τών κριτηρίων καί κινήτρων οικονομικής συμπεριφοράς ένός κοινωνικού συνόλου (ή καί μιας ιστορικής περιόδου) έπηρεάζεται άποφασιστικά άπό τις <3ντολο/ι-κέςάντιλήψεις αύτοΰ τοΰ συνόλου ή τής έποχής — δηλαδή άπό

τήν έρμηνεία ή νοηματοδότηση τής άνθρώπινης ύπαρξης καίτής άντι-κείμενης ύλικής καί κοινωνικής πραγματικότητας.

β. Ό τι στή λειτουργία τής σύγχρονης οικονομίας γίνεταισαφής ή παρουσία κριτηρίων καί κινήτρων συμπεριφοράς, (όπωςκαί μιας λογικής τών μακροοικονομικών μορφωμάτων), πούάπηχοΰν (θετικά ή άντιθετικά) τις όντολογικές άντιλήψεις μιας

συγκεκριμένης θρησκευτικής παράδοσης: τής «θρησκειοποιημέ-νης» έκδοχής τοΰ χριστιανισμοΰ στή δυτική καί κεντρική Εύρώ-

π η '

γ. Ό τι μιά έξοδος άπό τά άδιέξοδα πού έμφανίζει ή λειτουργία τής οικονομίας σήμερα, δέν μπορεί νά προκύψει παράμόνο μέ τήν άλλαγή τών κριτηρίων καί κινήτρων τής οικονομικής συμπεριφοράς, άρα άπό διαφορετικές νοηματοδοτήσειςτής συμπεριφοράς, δηλαδή άπό διαφορετικές όντολογικές άντι-λήψεις.

δ. Ό τι μιά τέτοια πρόταση όντολογικής έρμηνείας τού πραγματικού καί ύπαρκτοΰ πού διαφοροποιείται ριζικά άπό τήν τρέ

χουσα τής δυτικοευρωπαϊκής παράδοσης, εχει διασωθεί στήν




έλληνική έκδοχή καί λογική διασάφηση τής πρωτοχριστιανικήςέκκλησιαστικής έμπειρίας. Και οτι αύτή ή έκδοχή μοιάζει κα-

ταρχήν έγγύτερη ή τουλάχιστον δέν άντιφάσκει στήν κοσμοαντίληψη πού διαφαίνεται πίσω άπό τά συμπεράσματα τής σύγχρονης φυσικής.

' Η έπιστημολογική έπάρκεια τών σημείων α, β καί γ τής πρότασής μας έχει σέ κάποιο ποσοστό καταδειχθεϊ άπό τις άναλύ-

σεις πού προηγήθηκαν στις σελίδες αύτοΰ του βιβλίου — έχουνπροσφερθεϊ στοιχεία γιά τήν κριτική άποδοχή ή τήν κριτικήάπόρριψη αύτής τής έπάρκειας. Στήν τελευταία έδώ παράγραφο άπομένει νά καταγράψουμε τά στοιχεία πού θά έπιτρέψουντήν κριτική άποδοχή ή άπόρριψη του σημείου δ τής πρότασής

μας: Ά ν είναι πραγματική ή φαντασιώδης ή σύγκλιση τώνόντολογικών προεκτάσεων τής έκκλησιαστικής έμπειρίας, καίτής έρμηνείας τοΰ πραγματικού καί ύπαρκτοΰ πού διαφαίνεταιπίσω άπό τά συμπεράσματα τής σύγχρονης φυσικής. Πάντοτεστήν προοπτική τής νοηματοδότησης τών κριτηρίων καί κινήτρων τής οικονομικής συμπεριφοράς.

Θά είναι χρήσιμο νά ξεκινήσουμε άπό τή διασάφηση κάποιωνπροϋποθετικών καί σύμφυτων μέ τή λογική τοΰ σημερινοΰ άνθρώπου έρωτημάτων: Πώς είναι δυνατό νά συνδέουμε μιά θεο-λογική οντολογία μέ μιά φυσική, καθαρά έπιστημονική κοσμοαντίληψη. Ή, πώς είναι δυνατό νά συνάγουμε όντολογικά συμπε

ράσματα άπό μιά «θετική» έπιστήμη, δπως ή φυσική, χωρίς νάπαραβιάζουμε τον έπιστημονικό (πειραματικό-άποδεικτικό) χαρακτήρα της.

Τά έρωτήματα έχουν έμμεσα τεθεί καί σέ προηγούμενεςσελίδες αύτοΰ έδώ τοΰ βιβλίου. Καί προσπαθήσαμε κάθε φορά

νά έπικεντρώσουμε τήν προσοχή τοΰ άναγνώστη στό γεγονός




οτι: τόσο ή έπιστημονική δσο καί ή θεολογική ερμηνεία τοΰπραγματικού καί ύπαρκτοΰ, άν άπηχοΰν μιάν έμπειρική σχέση

μέ τήν πραγματικότητα, κομίζουν άναπόφευκτα καί κάποιανοηματοδότηση τών δύο δρων τής σχέσης (τής άνθρώπινηςύπαρξης καί τού άντι-κείμενου κόσμου). Καί τότε μπορούμενά κρίνουμε τή σύγκλιση ή τήν άπόκλιση αύτών τών νοηματοδοτήσεων. Πρέπει, ώστόσο, νά έπανέλθουμε πιο συστηματικάσέ αύτό τό θέμα.

Σίγουρα, γιά τον σημερινό άνθρωπο, καί μόνο ή παρεμβολήτής λέξης «Θεός» σέ μιά πρόταση άρκεϊ γιά νά προσδώσειάφηρημένο ή φαντασιώδη (οπωσδήποτε μή-έμπειρικό) χαρακτήρα σέ αύτή τήν πρόταση. Κι αύτό, γιατί οί προσλαμβάνου-σες παραστάσεις πού έπιβάλλει ώς κοινή νοο-τροπία ό σύγ

χρονος πολιτισμός, ταυτίζουν τή λέξη «Θεός» μέ ένα άφηρημένο νόημα, μέ τή νοητική άπλώς άναφορά σέ κάτι πιθανώς ύπαρ-κτό, άλλά εμπειρικά άπρόσιτο καί άρα άναπόδεικτο.

Είναι ή νοο-τροπία ή ό έθισμός νά βεβαιώνεται ή ύπαρξημόνο ώς άντι-κείμενη αισθητή ή νοητή οντότητα — ή νοοτροπία πού άντιλαμβάνεται τήν πραγματικότητα καταρχήν ώς

σύνολο οντοτήτων, οχι καταρχήν ώς σύνολο ένεργούμενων σχέσεων. Καί οι προϋποθέσεις κατανόησης τής λέξης «Θεός» είναι

οπωσδήποτε συνάρτηση αύτών τών προτεραιοτήτων καί τήςνοο-τροπίας πού δημιουργούν. Ή σύγχρονη φυσική μάς έδειξεκαθαρά δτι τόσο ό τρόπος σπουδής (ή μεθοδολογία τής έρευνας) δσο καί ή άντίληψη τής πραγματικότητας (ή συνολική μαςνοο-τροπία) άλλάζουν ριζικά, άν άποδεχθοΰμε ώς «ύπόθεσηεργασίας» τήν προτεραιότητα των ένεργούμενων σχέσεων. Τόίδιο ριζικά άλλάζουν καί οί προϋποθέσεις κατανόησης τής λέξης«Θεός», άν δεχθοΰμε, μαζί μέ τήν έκκλησιαστική έμπειρία, δτιτό σημαινόμενο αύτής τής λέξης βεβαιώνεται ώς γεγονός προ

σωπικής σχέσης καί οχι ώς άντι-κείμενο νόημα. Ό τι γνωρί




ζουμε τον Θεό καλλιεργώντας μιά σχέση, οχι κατανοώντας ένανόημα.

Θά μπορούσαμε στο σημείο αύτό νά έπισημάνουμε μιά πρώτη διαφαινόμενη σύγκλιση τών προτάσεων τής έκκλησιαστικήςοντολογίας καί τών συνεπειών πού προκύπτουν άπό τήν έρευ-νητική μεθοδολογία τής σύγχρονης φυσικής. Σύγκλιση πού γίνεται άκόμα σαφέστερη σέ πιο συγκεκριμένες πτυχές τών γνω-σιοθεωρητικών προϋποθέσεων καί τών δύο χώρων:

Καταρχήν, καί στις δυο περιπτώσεις προϋποτίθεται ή άπαγ-γίστρωση καί παραίτησή μας άπό τήν παραστασιακή ή άναπα ραστατική (μορφική, σχηματική) άντίληψη του ύπαρκτικοΰ γεγονότος. Τόσο στήν περιοχή τής ύποατομικής φυσικής οσο καίτής άστροφυσικής — είτε, δηλαδή, έργαζόμαστε μέ βάση τήν

κβαντική θεωρία, είτε μέ βάση τή γενική θεωρία τής σχετικότητας— είναι άμέσως φανερό οτι οΐ γνώσεις πού μας προσπορίζει ή έ'ρευνα δέν παρακολουθούν οπωσδήποτε τήν παραστα-σιακή ή άναπαραστατική ικανότητα τοΰ νοΰ μας. Δέν έχουμετις έμπειρικές προϋποθέσεις γιά νά συλλάβουμε μορφικά ήσχηματικά (νά άναπαραστήσουμε νοητικά) τό πώς, λ.χ., στις

κβαντικές θεωρίες «πεδίου ύπερχορδών», θεμελιακές κβαντικές δονήσεις έκτεινόμενες σέ πεπερασμένο μήκος έμφανίζον-ται ώς «νημάτια άνοιχτής τοπολογίας», δηλαδή μιας κίνησηςσέ «χώρο» δέκα (10) διαστάσεων! Δέν σημαίνει τίποτα γιάτήν παραστατική μας άντίληψη ένας χώρος δέκα διαστάσεων,άφοΰ καί μόνο ή προσθήκη τής διάστασης τοΰ χρόνου στήντρισδιάστατη έμπειρική έκδοχή τοΰ χώρου (δπως μας τό ζητά

ει ή θεωρία τής σχετικότητας) ύπερβαίνει τις άναπαραστατι-κές ικανότητες τοΰ νοΰ μας.

Θά μπορούσε νά χρησιμοποιήσει κανείς πολλά άνάλογα παραδείγματα, γιά νά «εικονογραφήσει» ένδεικτικά τήν άναπαρα-

στασιακή μας άνεπάρκεια. Νά θυμίσει τήν ύπόθεση τής «καμ




πυλότητας» τοΰ χωρόχρονοι», καμπυλότητας πού προσδιορίζεται άπό τήν παρουσία τής ύλης. ’Ή τών «ρυτιδώσεων» τοΰ

χωρόχρονου, πού άποτελοΰνται άπό περιοδικές μεταβολές τήςκαμπυλότητάς του καί προκαλοΰνται άπό «βαρυτικά κύματα»(κύματα «βαρυτονίων» στά όποια οφείλεται ή βαρυτική δύναμη) διαδιδόμενα μέ τήν ταχύτητα τοΰ φωτός. "Η τήν ύπόθεσηοτι τό σύμπαν στο σύνολό του είναι πεπερασμένο (δέν είναιάπειρο), άλλά καί δίχως καταληκτικά δρια (έπομένως άπεριό-

ριστο). "Ή τήν βεβαιωμένη άπό τις παρατηρήσεις συνεχή διαστολή τοΰ σύμπαντος (τήν άπομάκρυνση κάθε γαλαξία άπότον άλλον μέ ταχύτητα πού έγγίζει αύτήν τοΰ φωτός), ένώ δένύπάρχει «χώρος» στον όποιο νά έπεκτείνεται τό σύμπαν, άφοΰό χώρος (καί ό χρόνος) είναι άμεση συνέπεια τής παρουσίας

τής ύλης, ή μακροσκοπική οψη μιάς ένεργειακής διαδικασίαςβαρυτικών άλληλεπιδράσεων15.Ούτε καί μπορούμε νά άντιτάξουμε δτι τήν άδυναμία μας

γιά παραστασιακή άντίληψη τής πραγματικότητας τών έλάχι-στων καί μέγιστων διαστάσεων άναπληρώνει ή «σαφήνεια» τήςγλώσσας τών μαθηματικών τύπων καί συμβόλων. Γιατί ή γλώσ

σα τών μαθηματικών δέν διεκδίκησε ποτέ μιάν άναπαραστατι-κή λειτουργία — είναι γλώσσα σημαντική σχέσεων καί δχιάντιπροσωπευτική οντοτήτων. Οί μαθηματικές έξισώσεις σέμιά μελέτη σύγχρονης φυσικής λειτουργοΰν μάλλον σάν παρτι

15. 'Η ύλη δέν είναι κάτι άνεξάρτητο, «βουτηγμένη» μέσα στον χώρο, άλλά είναι

γεωμετρική ιδιότητα (πάλι καμπυλότητα) τοΰ πολυδιάστατου χώρου, άφοϋ τόσο τάκβάντα της ύλης οσο καί τά κβάντα τής δύναμης (ο^του δύναμη είναι ή άνταλλαγή

ορισμένου είδους κβάντων ενέργειας) αποτελούν έκδήλωση τής κβαντικής φύσης τής

καμπυλότητας τοΰ χωρόχρονου. Ή καμπυλότητα τοΰ χώρου καί του χρόνου είναι

επίσης άπόρροια τών κβαντικών διεργασιών, οί όποιες δέν συμβαίνουν στον χώρο,

άλλά ορίζουν τον χώρο ώς μακροσκοπική τους έκδήλωση. — Βλ. σχετικά: Γεωργίου

Π. Π α τ λ ο ϊ . Ό άναγωγισμός καί τά δριά του στήν έπιστήμη καί στη φιλοσοφία, περιοδι

κό «Ελληνική Φιλοσοφική ’Επιθεώρηση», τεύχος 14 (Μάϊος 1988), σελ. 156-173.




τούρα μιας μουσικής συμφωνίας. «Διαβάζουμε» καί διαβλέπουμε τή μελωδία, άλλά καμιά ποτέ μελωδία δέν άναπαραστάθηκε

μορφικά ή σχηματικά. Έπιπλέον, τά μαθηματικά, όπως διαπίστωνε ό Heisenberg, «δέν άναπαριστουν τή συμπεριφορά τώνσωματιδίων, άλλά τή γνώση μας γ ι' αυτήν ... Έ τσ ι ή εικόνατου κόσμου πού μας δίνει ή φυσική έπιστήμη παύει νά έϊναιμιά πραγματική εικόνα, είναι μιά εικόνα τών σχέσεών μας μέ

τή φύση».Κι δμως, ένώ ή πρόσβαση στον τρόπο συγκρότησης καίλειτουργίας τοΰ φυσικού γεγονότος άπαιτεϊ νά παραιτηθοΰμεάπό τήν παραστασιακή ή άναπαραστατική ικανότητα τοΰ νοΰμας, όταν φτάνουμε νά διερωτηθοΰμε γιά τήν αιτιώδη άρχήαύτοΰ τοΰ γεγονότος έπιστρατεύουμε μάλλον παραστάσεις περί

«Θεοΰ» κυριολεκτικά παιδαριώδεις, είτε γιά νά τις άπορρίψου-με, είτε γιά νά τις δεχθοΰμε ώς συμβατική λύση τών προβλημάτων μας. Παραστάσεις πού προέρχονται άπό μιάν άλλη νοοτροπία όντικής καί μόνο έκδοχής τοΰ ύπαρκτοΰ. Προσπαθοΰμενά διερευνήσουμε τό ένδεχόμενο ύπαρξης ή άνυπαρξίας τοΰΘεοΰ βγαίνοντας έξω άπό τήν πραγματικότητα καί τή λογικήτών σχέσεων πού γνωστοποιούν τό ύπαρκτικό γεγονός — ωσάνή ύπαρξη καί ή ένέργεια τού Θεοΰ νά είναι γεγονός προσιτότε-ρο στήν παραστατική σκέψη άπ’ δ,τι είναι ή καμπυλότητα τοΰχωρόχρονου, ό χώρος τών δέκα διαστάσεων ή ό δυϊσμός σωματιδίου-κύματος.

Καί είναι αύτή ή άντίληψη περί Θεοΰ (δπως έπιβάλλεταιστή σημερινή άκόμα νοο-τροπία άπό τή μεταφυσική ή άθεϊστι-κή παράδοση τής Δύσης) —τοΰ Θεοΰ τής νοητικής όντικήςάπόστασης καί οχι τής προσωπικής σχέσης— πού μεταφέρε-ται καί στον χώρο τοΰ κοινωνικοΰ βίου, γιά νά θεμελιώσει μιάνήθική τής συμπεριφοράς άσχετη μέ τήν ύπαρκτική δυναμική

τών προσωπικών σχέσεων.




Θά μπορούσαμε νά έπισημάνουμε ώς ένδειξη διαφαινόμενηςσύγκλισης τών προτάσεων τής έκκλησιαστικής οντολογίας κα'ι

τών συμπερασμάτων τής σύγχρονης φυσικής, μιάν έμμεση διασάφηση του τρόπου πρόσβασης στο γεγονός τής προσωπικής ειδικά ύπαρξης.

Στήν περίπτωση τής φυσικής μιά τέτοια έμμεση διασάφηση διαφαίνεται καταρχήν στήν έκδοχή τής έννοιας τοΰ άπειρου,έκδοχή περισσότερο τροπική καί λιγότερο ποσοτική. Ή ύπό-

θεση, λ.χ., πού παραπάνω άναφέραμε, δτι τό σύμπαν στο σύνολότου είναι πεπερασμένο (δέν είναι άπειρο), άλλά καί δίχως καταληκτικά δρια (έπομένως άπεριόριστο), θά μπορούσε νά θεωρηθεί μιά παραδειγματική ύποτύπωση γ ι ’ αύτή τήν περισσότεροτροπική καί λιγότερο ποσοτική έκδοχή τοΰ άπειρου. Τό άπει

ρο δέν εμφανίζεται ώς μέγεθος άπεριόριστων τιμών, άλλά ώςτρόπος έκδοχής τοΰ πεπερασμένου πού έπιτρέπει τήν ύπέρβα-ση συνεκδοχής τής περατότητάς του. ’Ανάλογη κατανόησηέπιβάλλει καί ή έννοια τής άπειρης καμπυλότητας τοΰ χωρόχρονου καί τής άπειρης πυκνότητας τής ύλης στήν περίπτωσημιάς «μαύρης τρύπας» στο διάστημα (Black Hole), ή στή στι

γμή τής «μεγάλης έκρηξης» (Big Bang), δηλαδή τής έναρξηςτοΰ σύμπαντος σύμφωνα μέ τήν ύπόθεση τοΰ Friedmann —τήν έπικρατέστερη σήμερα άποψη (ύπόθεση) τής κοσμολογίας.’Αντίστοιχο παράδειγμα θά μποροΰσε νά είναι καί ή άπειρηδιαφορότητα τής θέσης καί τής ταχύτητας δυο δμοιων σωματιδίων στον ύποατομικό χώρο — ό άπόλυτος άποκλεισμός τήςσύμπτωσής τους, δπως τον προβλέπει ή άπαγορευτική άρχήτοΰ Pauli. Ή, άκόμα, ή κατάσταση κενοΰ (τοΰ άπόλυτου τ ίποτα) στήν οποία άναφέρεται ή κβαντική θεωρία πεδίου, κατάσταση μηδενική καί ώστόσο «γενεσιουργός» όλων τών πραγματικών διεγέρσεων τοΰ πεδίου.

"Ομως ή σύλληψη τοΰ άπειρου οχι ώς άμετρου ποσοτικού




μεγέθους, άλλά ώς τρόπου μιας συνισταμένης συνθηκών, είναισαφώς άνάλογη καί της λογικής μας πρόσβασης στήν έτερότη

τα κάθε προσωπικής ύπαρξης. Δέν θά ήταν λάθος άν λέγαμε,οτι ή έτερότητα τοΰ προσώπου είναι άπεριόριστη, χωρίς νάείναι άπειρη — γεγονός μοναδικότητας καί άνομοιότητας πούδέν έπιδέχεται τιμές προσδιορισμού (άφοΰ καμιά ποσοτική μέτρηση ή άντικειμενικό κατηγόρημα δέν μπορεί νά τήν καθορίσει), ένώ ταυτόχρονα ένεργεϊται ύπαρκτικά μέσα άπό συγκε

κριμένες σωματικές καί ψυχικές λειτουργίες τοΰ ύποκειμένου.Καί παράλληλα αύτή ή τροπικά άπόλυτη έτερότητα είναι καίδυναμικό ένδεχόμενο μιας άπειρίας πιθανών πραγματοποιήσεων — μιας τροπικής άπειρίας ύπαρκτικών φανερώσεων.

Βέβαια, μιά τέτοια σύγκλιση τής έπιστημονικής ύποτύπω-

σης καί τής προσωπικής έμπειρίας στήν τροπική έκδοχή τοΰάπειρου είναι δυνατή, άλλά οχι καί ύποχρεωτική — δέν είναιοπωσδήποτε προφανής γιά τή νοο-τροπία καί πάλι τοΰ σημερινού άνθρώπου. Ά ν καί ή θεωρία τής σχετικότητας μάς ύπο-χρεώνει νά συμπεριλάβουμε τήν παρουσία τού παρατηρητή στογεγονός καί στο άποτέλεσμα τής παρατήρησης, οί πραγματι

κές συνέπειες αύτής τής συμπερίληψης δέν είναι καί ύποχρεω-τικά άναφορικές στο ύπαρκτικό γεγονός τής σχέσης παρατηρητή καί παρατηρουμένων. Ή παρουσία τού παρατηρητή προσ-μετραται στούς παράγοντες διαμόρφωσης τοΰ άποτελέσμα-

τος τής παρατήρησης, άλλά δέν συνεκτιμαται οπωσδήποτε στήδιασάφηση τοΰ τρόπου μέ τον όποιο συγκροτείται ή γνώση τήςπραγματικότητας (τού τρόπου τής σχέσης, δηλαδή τοΰ προ-

σωπικού τρόπου ύπάρξεως) — τοΰ μόνου τρόπου προφάνειαςτοΰ πραγματικού καί διαστολής του άπό τό φαντασιώδες.

"Ομως ή διασάφηση αύτοΰ τοΰ τρόπου (ή συμπερίληψη τοΰύπαρκτικοΰ έρωτήματος στήν άνάλυση τοΰ γεγονότος τής έπι

στημονικής παρατήρησης) μάλλον οδηγεί σέ καίριες διάφορο-




ποιήσεις τήν ιδια τή μεθοδολογία τής γνωστικής μας πρόσβασης στό πραγματικό και ύπαρκτό. Ά ν ή γνώση τής πραγμα

τικότητας συγκροτείται ώς γεγονός σχέσης παρατηρητή καίπαρατηρούμενων, καί αν αύτή ή σχέση είναι τροπικά άπεριόρι-στη, τότε ή συνεκδοχή τής παρουσίας του παρατηρητή στόγεγονός τής παρατήρησης δέν είναι συνεκδοχή ούδέτερου «πρίσματος» θεώρησης του κόσμου. Ούτε είναι ό παρατηρητής έναάπειροελάχιστο «μέρος» ή «προϊόν» τοΰ σύμπαντος καί τήςφυσικής διεργασίας (άνερμήνευτα προικισμένο μέ τήν ικανότητα νά κατανοεί τό άντι-κείμενο όλον στό όποιο άνήκει καί άπότό όποιο προέρχεται). Άλλά εϊναι ή ιδια ή παρατήρηση φανέρωση ένός τρόπου ύπάρξεώς πού έπιτρέπει τον γνωστικό συντονισμό τοΰ παρατηρητή μέ τό τροπικά άπειρο σύμπαν —

μεταφέρει τήν τροπική πραγματικότητα τοΰ άπειρου στήν κάθεάνθρώπινη ύπαρκτική δυνατότητα.

' Η συμπερίληψη τοΰ ύπαρκτικοΰ έρωτήματος στήν άνάλυσητοΰ γεγονότος τής έπιστημονικής παρατήρησης (ή έκδοχή τήςσχέσης παρατηρητή καί παρατηρουμένων ώς καταρχήν ύπαρ-κτικοΰ γεγονότος, συγκεκριμένου τρόπου ύπάρξεώς) μεταβάλ

λει τούς ορούς άντίληψης τοΰ πραγματικού καί ύπαρκτοΰ: Ήάνθρώπινη δυνατότητα τής τροπικά άπεριόριστης λογικής άνα-φοράς πού καθιστά τον παρατηρητή ένεργητικά γινώσκον ύπο-κείμενο, μάς ύποχρεώνει στή συνεκδοχή τού προσωπικού χαρακτήρα τής άνθρώπινης ύπαρξης στό γεγονός τής παρατήρησης.

Άλλά καί τό σύμπαν, στις έλάχιστες καί μέγιστες διαστάσειςτου, μάς γίνεται γνωστό μόνο ώς ένεργούμενος λόγος, δηλαδήμέ έναν τρόπο ένεργητικής ύπαρξης πού άνταποκρίνεται στήνάνθρώπινη προσωπική δυνατότητα τής λογικής άναφοράς. Έτσιό,τι ονομάζουμε «πραγματικότητα», είναι μόνο τό γεγονός τήςσχέσης δυο τροπικά άπειρων λογικών παραγόντων: τής έλλο




γης (προσωπικής) ύπαρξης του άνθρώπου καί του λογικά δομημένου σύμπαντος.

Μέ άλλη διατύπωση: Μέσα στά δρια τής επιστημονικήςπαρατήρησης, το κοσμικό σύμπαν. καί ό προσωπικός άνθρωποςάποκαλύπτονται ώς δύο «μεγέθη» πού είναι: ποσοτικώς άνισα(μέ άσύγκριτη τήν ύπεροχή τοΰ πρώτου)· τροπικώς ισοδύναμα(ώς λογικώς έξίσου άπεριόριστα)· καί «ποιοτικώς» (δηλαδήώς προς τον τρόπο τής ύπάρξεώς) έπίσης άνισα, άλλά μέ άσύγ-κριτη τήν ύπεροχή τοΰ δεύτερου (—ύπεροχή τοΰ ένεργητικάγινώσκοντος ύποκειμένου έναντι τοΰ παθητικά γνωριζόμενουάντικειμένου).

'Ωστόσο, άκόμα καί σέ κείμενα έγκυρων σήμερα έπιστημό-νων (πού δέν φιλοδοξοΰν άπλώς νά καταγράψουν τά άποτελέ-

σματα τών παρατηρήσεών τους, άλλά προχωροΰν στή διερεύ-νηση τής σκοπιμότητας τοΰ σύμπαντος ή τής καταγωγής τοΰύπαρκτικοΰ γεγονότος) διαβάζουμε φράσεις, όπως αύτή τοΰStephen Hawking: «Είναι πολύ δύσκολο νά πιστέψει κανείς οτιολόκληρη ή άπέραντη κατασκευή τοΰ σύμπαντος ύπάρχει άπλώςκαί μόνο γιά χάρη μας ... (γιά χάρη) άσήμαντων πλασμάτων

δπως έμεΐς»16. Πού σημαίνει, δτι άκόμα καί γιά έπιστημονικέςιδιοφυίες, δπως ό Hawking, ή έννοια τοΰ «άπέραντου» διατηρείάκόμα μόνο τήν ποσοτική της σημασία, γ ι ’ αύτό καί άντιπα-ρατίθεται άξιολογικά στήν ποσοτική άσημαντότητα τής άνθρώπινης ύπαρξης πάνω στή γή. Κι αύτό, ένώ ό Γδιος έχει πρινάπό λίγες παραγράφους τοΰ βιβλίου του17 άναγνωρίσει, δτι οίάρχικές συνθήκες τοΰ σύμπαντος άποκαλύπτουν μιάν a prioriρύθμιση προκειμένου νά δώσουν κάποια στιγμή τή δυνατότητανά άναπτυχθεΐ ζωή μέσα στό σύμπαν.

16. A Brief History of Time..., VIII, έλλην. μετφρ. σελ. 192 καί 213.

17. Έ.ά., σελ. 191.




Ά ν παρατίθεται έδώ αύτή ή φράση τοΰ Hawking, εϊναι γιατί άπηχεΐ ένδεικτικά τή γενικευμένη στούς νεώτερους χρόνους

τάση νά άπαξιωθεΐ μέ κάθε τρόπο (καί μέ βάση — άποκλει-στικά— τήν ποσοτική - όντική έκδοχή τής πραγματικότητας)ή άνθρώπινη προσωπική παρουσία μέσα στο σύμπαν, νά θεωρηθεί συμπτωματικο άποτέλεσμα τυχαίων διεργασιών φυσικήςκαί βιολογικής έξέλιξης18 — καί, κυρίως, οχι μοναδικό προϊόναύτών τών διεργασιών. Παρεμβάλλεται δηλαδή στον χώρο τώνέρευνητικών συμπερασμάτων μιά έπιστημονικά αύθαίρετη καίκαθαρά ύπαρκτική άξιολόγηση: Ό άνθρωπος έπιμένει μέ άναι-τιολόγητο φανατισμό νά αύτοϋποβιβαστεϊ οπωσδήποτε ύπαρ-κτικά — ωσάν νά μήν άντέχει τό προνόμιο τής ύπαρκτικής τουμοναδικότητας καί έτερότητας, τήν ύπαρκτική ένσάρκωση τοΰ

τροπικά καί ποιοτικά άπειρου στο πρόσωπό του. Επιμ ένει νάέκδέχεται τήν έλλογη ύπαρξή του σάν άπλή ποσοτική διαφοροποίηση στήν έξελικτική διαβάθμιση τών βιολογικών ειδών,άφήνοντας άνερμήνευτο τό ποιοτικό-τροπικό χάσμα πού χωρίζει τό φυσικό καί βιολογικό γεγονός άπό τό γεγονός τής προσωπικής έλευθερίας καί τής λογικής άναφορικής έτερότητας.

"Ισως αύτός ό έκούσιος αύτοϋποβιβασμός νά είναι τό τ ίμημα πού έπρεπε νά καταβληθεί, προκειμένου νά έλευθερωθεϊό άνθρωπος άπό τήν ιδέα οτι άποτελεΐ «εικόνα» ένός Θεοΰ,πού τον ήξερε ώς δυνάστη τής σκέψης του καί τής ζωής του,(ιδέα πού έπέβαλε ή δυτικοευρωπαϊκή οντολογία καί μεταφυ

σική) — ή προκειμένου νά περιοριστεί αύτή ή ιδέα στά δριατής άπλής νοητικής ύπόθεσης, δηλαδή στά δρια τοΰ φαντασιώδους. Αγνοήθηκε ή οντολογία τοΰ προσώπου καί τοΰ προσω-

18. «Τό μέγεθος τών άποκλίσεων άπό τήν ομοιόμορφη κατανομή τής πυκνότη

τας τοΰ Σύμπαντος κατά τά αρχικά στάδια τής έξέλιξής του, ύπήρξε ή αιτία σχημα

τισμού πρώτα τών γαλαξιών, μετά τών άστρων καί τελικά ... άσήμαντων πλασμά

των δπως έμεΐς»: H aw k i n g , στο ίδιο βιβλίο VIII, έλλην. μετφρ. σελ. 212, 213.




πικοΰ τρόπου ύπάρξεώς, πού μεταβάλλει ριζικά τόσο τήν έκδοχή τής ύπαρξης Θεοΰ, δσο καί τούς όρους τής κοσμολογικής

σχέσης. Γ ιατί άν δεχθούμε έστω καί τήν ύπαρκτική έτερότητατοΰ άνθρώπου ώς προς ένα λογικά δομημένο, άλλά δίχως λογική άναφορικότητα σύμπαν, τότε τό ένεργητικά γινώσκον ύπο-κείμενο καί το παθητικά γνωριζόμενο άντικείμενο δέν πληρούντούς δρους τοΰ έμπειρικά έπαληθεύσιμου γεγονότος τής σχέ-

σης (— άφοΰ πρόκειται γιά μονόδρομη άναφορικότητα πούάφήνει άνερμήνευτη τή λογική άνταπόκριση τής δομής τοΰσύμπαντος). Μόνο ή ταύτιση τής υπόστασης τοΰ ύπαρκτοΰ μέτήν προσωπική άποκλειστικά ύπαρξη πληροί τούς δρους τήςέμπειρικά πιστοποιούμενης λογικής καί τροπικά άπεριόριστηςσχέσης τοΰ άνθρώπου μέ τον κόσμο. Γ ιατί τότε ό κόσμος εϊναι

άποτέλεσμα μιάς προσωπικής ένέργειας καί ό λόγος τοΰ τροπικά άπειρου σύμπαντος εϊναι λόγος μιάς άλλης προσωπικήςέτερότητας «έναντι» τού άνθρώπινου προσώπου — έτερότητας πού άποκαλύπτεται στή λογική τοΰ σύμπαντος, δπως άπο-καλύπτεται ή έτερότητα τού ποιητή στό ποίημα καί τοΰ ζωγράφου στή ζωγραφιά του. Τό πρόσωπο τοΰ άνθρώπου βρίσκεται

άπέναντι σέ έναν προσωπικό Θεό, πού ένεργεΐ τή λογική τουάναφορικότητα καί τήν προσωπική του έτερότητα στή δομήτοΰ κόσμου, ώς κλήση σέ σχέση καί ώς πραγματοποίηση σχέσης μέ τον άνθρωπο.

Άλλά σχέση σημαίνει: άμοιβαιότητα έλευθερίας. Γ ι ’ αύτό

καί ή «άνακάλυψη» τοΰ Θεοΰ μέσα στά δρια τής έπιστημονικήςπαρατήρησης θά παραμένει πάντοτε μιά άνοιχτή δυνατότητακαί οχι μιά ύποχρεωτική συνεκδοχή.

Προτοΰ νά κλείσουμε αύτή τήν παράγραφο καί μαζί της τήδαιδαλώδη διαδρομή αύτοΰ τοΰ βιβλίου, πρέπει νά προσθέσου

με μιά τελευταία ένδειξη διαφαινόμενης άπελευθέρωσης τής




σύγχρονης φυσικής άπό τήν οντολογία τών όντικών-νοητικώνκατηγοριών του πραγματικού καί ύπαρκτοΰ. Ένδειξη άπελευ-

θέρωσης τών δυνατοτήτων γιά τήν πρόσβαση τοΰ έρευνητήστήν προσωπική διάσταση τοΰ κόσμου — επομένως γιά τήσύγκλιση τών συμπερασμάτων τής ερευνάς καί τών προτάσεων τής έκκλησιαστικής οντολογίας (πού είναι τό θέμα αύτήςέδώ τής παραγράφου).

* Η τελευταία αύτή ένδειξη άναφέρεται στή χρήση μιας άπο φατικής γλώσσας γιά τή διατύπωση τών έπιστημονικών συμπερασμάτων — άκριβώς όπως καί στήν περίπτωση τών προτάσεων τής εκκλησιαστικής οντολογίας. Νά θυμίσουμε οτι μιλώντας γιά άποφατική χρήση τής γλώσσας, έννοοΰμε τήν άρνηση νά έξαντλήσουμε τή γνώση στή γλωσσική διατύπωση —

τήν έμμονή στον «σημαντικό», ένδεικτικό μόνο χαρακτήρα τήςγλωσσικής διατύπωσης.

'Η άποφατική χρήση τής γλώσσας στήν περίπτωση τώνέπιστημονικών συμπερασμάτων τής σύγχρονης φυσικής δίνεισυχνά τήν έντύπωση μιας έκφραστικής πού έγγίζει τά δρια τήςποιητικής εικονολογίας (δπως τά έγγίζει καί ή γλώσσα τής

έκκλησιαστικής οντολογίας). Διαβάζουμε, λ.χ., γιά σωματίδια,πού ένώ βρίσκονται σέ τεράστιες μεταξύ τους άποστάσεις,άποτελοΰν άδιαίρετο σύνολο μέ ά-τοπική ολιστική διασύνδεσητών μελών τους. Ό τι τά κβάντα ένέργειας δέν ύπάρχουν στονχώρο, άλλά δημιουργούν τον χώρο. Διαβάζουμε γιά «δυνάμεισωματίδια» (virtual particles), πού δέν μποροΰν ποτέ νά άνι-χνευτοΰν άμεσα, άλλά πού ή ύπαρξή τους έχει μετρήσιμεςέπιπτώσεις σέ άλλα σωματίδια. Γιά τον δυϊσμό σωματιδίου -κύματος (wave-particle duality), τήν άπουσία διάκρισης μεταξύ κυμάτων καί σωματιδίων, άφοΰ τά κύματα μπορεί κάποτενά συμπεριφέρονται σάν σωματίδια καί τά σωματίδια σάν κύ

ματα. Γιά τή δυνατότητα χρήσης στήν έπιστημονική έρευνα




«φανταστικών» άριθμών, πού τούς ορίζουμε ώς τό άρνητικόπάντοτε γινόμενο τοΰ πολλαπλασιασμού τους μέ τον έαυτό

τους, προκειμένου νά ύπερβοΰμε στή μαθηματική συμβολικήτή διάκριση χώρου καί χρόνου. Ή, άκόμα, γιά τά έντελώςδιαφορετικά ειδη σωματιδίων πού παρατηροΰμε σέ μικρές ένέρ-γειες, καί πού εϊναι στήν πραγματικότητα ένα καί μόνο σωματίδιο σέ διαφορετικές καταστάσεις. Καί πλήθος άνάλογων διατυπώσεων, πού συνθέτουν μιάν εικόνα τής πραγματικότηταςάπρόσιτη στήν καθοριστική λογική τών όντικών κατηγοριώνκαί προσιτή μόνο στήν έλευθερία τής άφαίρεσης πού προϋποθέτει ή ποιητική εικονολογία.

Αύτή ή ύπέρβαση τής καθοριστικής λογικής τών όντικώνκατηγοριών πραγματοποιείται κυρίως μέ μιάν άντιθετική χρή

ση τών καθιερωμένων έννοιών, δηλαδή μέ ένα σχήμα γλωσσικών-έννοιολογικών άντιφάσεων, πού δέν εϊναι όμως καί λογικές άντιφάσεις. Οί έννοιες αύτοαναιροΰνται καί άνατρέπονται,γιά νά λειτουργήσει ό λόγος ώς σημαίνον ένός γεγονότος —μιάς δυναμικής σχέσεων—, νά κατορθωθεί μέσα άπό τις έννοιο-λογικές άντιφάσεις ή ύπέρβαση τής νοητικής άντικειμενοποίη-

σης τών σημαινομένων. Μιλάμε γιά χωρική άπόσταση πούεϊναι καί ά-τοπική ολιστική διασύνδεση. Γιά άνυπαρξία πούύπάρχει, καί μετράται ώς έπίπτωση. Γιά κύμα πού δέν εϊναικύμα, άλλά σωματίδιο, γιά σωματίδιο πού δέν εϊναι σωματίδιο, άλλά κύμα. Γιά τά πολλά πού εϊναι ένα, γιά τό ένα πούεϊναι πολλά.

’Όχι τυχαία λοιπόν θυμίζουν αυτές οί διατυπώσεις τή γλώσσα τής έκκλησιαστικής έμπειρίας, δπου ό Θεός ορίζεται ώς«νοΰς άνόητος», «λόγος άρρητος», «άνώνυμον ονομα», «ύπέρ-θεος θεότης», «ύπεράρχιος άρχή», «ύπερούσιος ούσία». Καίδπου ή γνώση τοΰ Θεοΰ εϊναι «έν άγνωσία γνώσις», «άμέθε-

κτος μετοχή», καί ή θεολογία «άθέατος θέα», «μόρφωσις τών




άμορφώτων», «τύποι τών άτυπώτων», «σχήματα τών άσχη-ματίστων», «προτέλειος τελεσιουργία». Είναι καί έδώ ή ταυτό

χρονη άναφορά δυο άντιθετικών έννοιών στο ίδιο σημαινόμενοσημαντική ένός νοήματος πού δέν μπορεί νά περιοριστεί στήνόντική-συμβατική κατανόηση τής μιας άπό τις δύο έννοιες. Τόκοινό καί ένιαΐο νόημα στο όποιο άναφέρεται τό ζεύγος τώνάντιθετικών έννοιών, προϋποθέτει ολόκληρο τό νοηματικό περιεχόμενο τής κάθε έννοιας καί ταυτόχρονα τήν άμοιβαία νοηματική τους άναίρεση. Πρέπει δηλαδή νά κατανοήσουμε τόσημαινόμενο καί ώς νοηματική θέση καί ώς άναίρεση τής νοηματικής θέσης, χωρίς ώστόσο νά ταυτίσουμε τό σημαινόμενοούτε μόνο μέ τή θέση, ούτε μόνο μέ τήν άναίρεσή της. Ό κάθεδρος τής έννοιολογικής άντίθεσης έκφράζει μιάν όμοιότητα μέ

τό σημαινόμενο, ή όποια, στά πλαίσια τής ενιαίας άντιθετικήςδιατύπωσης, μόνο ώς έτερότητα είναι δυνατό νά νοηθεί.

“Άν δίνουμε έδώ αύτά τά έλάχιστα δείγματα μιας άποφατι-κής χρήσης τής γλώσσας τόσο στήν περίπτωση τής σύγχρονηςφυσικής δσο καί τής έκκλησιαστικής οντολογίας, δέν είναι γιάνά συναγάγουμε συμπεράσματα πού θά ξεπερνοΰσαν τά δρια

τής μεθόδου στήν κοινοποίηση τής γνώσης. Θέλουμε μόνο νάύπαινιχθοΰμε τήν άντίφαση καί τή μεθοδολογική άσυνέπειαέκείνης τής τάσης σήμερα (θεϊστικής ή άθεϊστικής, άδιάφορο),πού ζητάει νά νοηματοδοτήσει τό πραγματικό καί ύπαρκτό μέαύθαίρετα διαφοροποιημένες τις προϋποθέσεις χρήσεως τής γλώσ

σας: Τό φυσικό σημαίνεται μέ τήν άποφατική γλώσσα τήςσχετικότητας καί άπροσδιοριστίας, ένώ τό μετα-φυσικό μέ τήνκαθοριστική λογική τών όντικών κατηγοριών.

Οί έκτεταμένες έδώ άναφορές τόσο στή θεολογική ορολογία καί προβληματική τής έκκλησιαστικής έμπειρίας, δσο καίστή γλώσσα καί θεματική τής σύγχρονης φυσικής, πιθανόν νά

έδωσαν στον άναγνώστη τήν έντύπωση αύτονομημένων παρεκ




βάσεων, όμως ύπηρετοΰν τον βασικό στόχο τής μελέτης μας:Νά καταδείξουμε δτι είναι μεθοδολογικά δυνατή μιά νοηματο-

δότηση του πραγματικού καί ύπαρκτοΰ μέ άναφορά καί στήνύπαρξη αιτιώδους άρχής (άναφορά οπωσδήποτε καθοριστικήτοΰ νοήματος τών πραγματικών ύλικών σχέσεων τοΰ άνθρώπου μέ τό φυσικό καί κοινωνικό του περιβάλλον), δίχως νάπαραβιάζεται ή έπιστημολογική άρχή τής έμπειρικής επαλήθευσης (μέ διευρυμένα τά δρια τής έμπειρίας στή δυναμικήάπροσδιοριστίας τής σχέσης, καί σχετικότητας τών σημαινόντων τής σχέσης) καί δίχως τήν άντινομία μιάς διπλής γλώσσαςτόσο όντικών-καθοριστικών κατηγοριών, δσο καί άποφατικώνδιατυπώσεων.

Νά γίνει ταυτόχρονα φανερή καί ή άντίφαση ή μεθοδολογι

κή άσυνέπεια έκείνης τής στάσης πού θέλει νά εϊναι μέ τρόποενιαίο επιστημονική, ένώ προσεγγίζει τή μέν φυσική πραγματικότητα μέ βάση τή σχετικότητα καί άπροσδιοριστία, τις δέκοινωνικές έπιστήμες (καί ειδικά τήν Πολιτική Οικονομία πούέδώ μάς άπασχολεϊ) μέ βάση μιά νοηματοδότηση τής πραγματικότητας καθαρά μηχανιστική.

*

'Ο αιώνας μας γνώρισε τήν άντικειμενικά έμφανέστερη μέσαστήν 'Ιστορία άνάπτυξη ελπίδων άπελευθέρωσης τοΰ άνθρώ

που άπό τή φυσική άναγκαιότητα. Οί έλπίδες έπενδύθηκαντόσο στήν πρόοδο τής έπιστήμης καί τής τεχνικής, δσο καί σέκοινωνικά κινήματα μέ μάλλον κοινό παρονομαστή τήν οικονομική άπελευθέρωση — άφοΰ στις οικονομικές σχέσεις έκφρά-ζεται κατεξοχήν ή δυνατότητα καί τής υπαρκτικής άποδέ-σμευσης άπό τις πιο αισθητά καταπιεστικές μορφές άναγκαιό-

τητας. Ή «φιλοσοφία» αύτών τών κινημάτων δέν ήταν άσχε




τη καί μέ τήν πίστη στις δυνατότητες τής έπιστήμης, γ ι ’ αύτόείχε συνήθως ώς έπίκεντρο κάποια άναθεωρητική έκδοχή τής

Πολιτικής Οικονομίας. "Η διευρυνόταν ή «φιλοσοφία» τών κινημάτων σέ προτάσεις μιας καθολικότερης έπαναθεώρησης τώνπροϋποθέσεων τής ήθικής, δπου καί πάλι ό χώρος τής οικονομίας παρέμενε ώς πεδίο εμπειρικής -πρακτικής έπαλήθευσης

τών προτάσεων.Θά μπορούσε νά είναι άντικείμενο μιας άλλης μελέτης ή

διεξοδική άνάλυση καί κριτική τέτοιων συστηματικών προτάσεων γιά τήν ήθική διασύνδεση έπιστήμης καί οικονομίας μέστόχο τήν άλήθεια καί τή δικαιοσύνη — προτάσεων όπως:

ή έμμονή τών νεώτερων μαρξιστών σέ μιά «διαλεκτική μεσολάβηση τής κριτικής άνάμεσα στή θεωρία καί στήν

πράξη»19·ή πρόταση τού Jurgen Habermas γιά μιά «έπικοι-

νωνιακή όρθολογικότητα» πού θά περιορίσει τήν αύτονομίαέπιστημονικο-τεχνικής οργάνωσης τών θεσμικών πλαισίων, θέτοντας ώς κριτήριο όρθολογικότητας τήν καθολική συνεννόησημέσω μιας έπικοινωνιακής έπιχειρηματολογίας20,

ή πρόταση τοΰ Michel Foucault γιά μιάν άντλησηδεοντολογίας άπό τή «γενεαλογία» τών σχέσεων έπιστήμης,ήθικής καί έξουσίας21·

ή, τέλος, ή πρόταση τοΰ Karl-Otto Apel γιά έναν

19. Βλ. ενδεικτικά: Georg L l l K A C S , Die ontologischen Grundlagen des menschlichen

Denkens und Handelns, στον τόμο: Weiterentwicklungen des Marxismus, Hrsg. v. Willi

O e l m C l l e r , Darmstadt (Wiss. Buchgesel.) 1977, σελ. 111-129. — L. v. M i s e s , Human

Action. A Treatise on Economics, New Haven (Yale University Press) 1949.

20. Theorie des Kommunikativen Handelns, I - II, Frankfurt (Suhrkamp-Verl.) 1981.

— Moralbewusstsein und Kommunikatives Handeln, Frankfurt (Suhrkamp-Verl.) 1983.

21. Les mots et les choses, Paris (Gallimard) 1966. — La pensee du dehors, Paris

(Fata Morgana) 1986. — Uarcheologie du savoir, Paris (Gallimard) 1969.




καινούργιο «χρυσουν κανόνα» ήθικής προστακτικής, πού θά θέτειώς αύτοδύναμη άξίωση τήν έπικέντρωση τής «έπικοινωνιακής

κοινότητας» στις άνθρώπινες άνάγκες τις καθολικά έναρμονι-σμένες μέσω τοΰ έπιχειρήματος22.

"Ισως ό ένήμερος άναγνώστης νά εϊχε ήδη άπορήσει, πώςκαί άγνοήσαμε στις σελίδες αύτοΰ έδώ τοΰ βιβλίου τέτοιεςπροτάσεις, πού προκαλοΰν, άκόμα σήμερα, μιάν άκατάσχετηβιβλιογραφία ευσυνείδητης έπαγγελματικής ένασχόλησης μέτή «φιλοσοφία». Άλλά τό έρώτημα είναι, μέ ποιο άλλο κίνητρο, έκτος άπό τον έπαγγελματισμό ή τήν εύφροσύνη τοΰ διανοητικού παιγνίου, νά άσχοληθεΐ κανείς μέ τέτοιες προτάσεις,δταν είναι δεδομένη καί δηλωμένη ή δέσμευσή τους στήν άνα-κατασκευή τοΰ καντιανοΰ κριτικισμού — δταν δηλαδή άπλώς

διαιωνίζουν (έντυπωσιακά οπωσδήποτε) τό όντολογικό κενότής μετακαντιανής θεωρίας καί πρακτικής, έπομένως καί τήν apriori άδυναμία νά νοηματοδοτηθοΰν σέ διαφορετική άπό τήσημερινή προοπτική οί άνθρώπινες σχέσεις.

’Επικεντρώσαμε έδώ τή μελέτη μας στά προβλήματα τήςΠολιτικής Οικονομίας, δηλαδή σέ χώρο δπου τό όντολογικό

περιεχόμενο ή τό όντολογικό κενό τών έπιστημονικών καί φιλοσοφικών θεωρήσεων έμφανίζεται, μέ έμπειρικές έμπράγματεςσυνέπειες, ώς κριτήριο διάκρισης τοΰ πραγματικού άπό τό φαντασιώδες. ’Ίσως σέ άλλους θεωρητικούς χώρους τό όντολογικόκενό νά μπορεί εντεχνα νά ύποκατασταθει μέ τήν ιδεολογική

φαντασίωση ή τή μεθοδολογική έγκυρότητα τής συστηματικήςάνάλυσης. Άλλά ή Πολιτική Οικονομία είναι, οπωσδήποτε,

22. Das Problem einer philosophischen Theorie der Rationalitatstypen, στον τόμο:

Rationalists Philosophische Beitrage, hrsg. v. H. SchnAdelbach, Frankfurt (Suhrkamp)

1984, σελ. 15-31. — Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft und die Grund*

lagen der Ethik, στό βιβλίο του: Transformation der Philosophic, τόμος II, Frankfurt

(Suhrkamp) 1973, σελ. 405 κ.έ.



'Επιστημολογική έπάρκεια 283

κάτι περισσότερο άπό συστηματική επιστήμη καί πεδίο ιδεολογικών προταγμάτων. Εϊναι έμπρακτη εμπέδωση καθολικών

άναγκών καί ζωτικών προτεραιοτήτων, συγκεκριμένων νοημα-τοδοτήσεων τής άνθρώπινης ύπαρξης καί τής άντι-κείμενης ύλι-κής πραγματικότητας: δηλαδή — δπως συχνά τό έπαναλάβα-με— καθολικός τρόπος βίου ή πολιτισμός.

Γ ι ’ αύτό καί δεν φαίνεται νά ύπάρχει περιθώριο ρεαλιστικών προτάσεων γιά τήν έξοδο άπό τά σημερινά άδιέξοδα τήςΠολιτικής Οικονομίας, δσο παρακάμπτουμε ή άγνοουμε τόόντολογικό κενό στή νοηματοδότηση τής οικονομικής συμπεριφοράς. ’Αλλαγές στον καθολικό τρόπο τοΰ βίου, δηλαδή στονπολιτισμό, δέν έκβιάζονται ούτε μέ τήν έπιβολή ιδεολογιών,ούτε μέ ήθικές προστακτικές «έπικοινωνιακής» ή δποιας άλ

λης άφηρημένης λογικής. ’Αλλαγές στον τρόπο τοΰ βίου κυοφορούνται καί προκύπτουν άπό τήν ώρίμανση διαφορετικώνάναγκών καί προτεραιοτήτων τών άναγκών. Πού σημαίνει, άπόδιαφορετική νοηματοδότηση τής καθημερινής συμπεριφοράς,διαφορετική άντίληψη γιά τό νόημα τής ύπαρξης καί τού κόσμου,τελικά, άπό διαφορετικές όντολογικές προϋποθέσεις έρμηνείας

τοΰ πραγματικού καί ύπαρκτοΰ.Στήν προοπτική μιάς τέτοιας συγκεκριμένης νοηματοδότη-

σης θά ήθελε νά εντάσσεται καί ή πρόταση αύτοΰ έδώ τούβιβλίου. Ά ν εϊναι πραγματική ή φαντασιώδης συμβολή, θά τόκρίνει ό άναγνώστης — ίσως άπώτερα καί ό χρόνος.



Α Λ Φ Α Β Η Τ Ι Κ Ο Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

άγορά (όρ.) 76άθεϊσμός 9, 43, 212 κ.έ., 242, 255,

263, 272, 281’Αϊνστάιν (βλ. Einstein)

άλλοτρίωση 75, 93, 105, 106’Αμβρόσιος Μεδιολάνων 136άνεργία, άνεργοι 115

’'Ανσελμος 196άπόλυτος προορισμός 34, 38

άπομυθοποίηση 34άποφατισμός-άποφατικός 18, 279άτομοκεντρισμός-άτομικισμός 34, 37

κ.έ., 49, 50, 76, 87, 88, 136 κ.έ.,155,194 κ.έ., 234, 260

Αυγουστίνος 38, 41, 136, 195, 196,

202,203 ,204, 207, 208,209 , 212,243, 253

«άφέσεις» 42, 43, 197

Βέμπερ Μάξ (βλ. Weber Max)βουλήσιοκρατία 207

Γαλιλαίος 134

Γκορμπατσόφ Μ. 125Γρηγόριος Νύσσης 257

δημοσιονομική πολιτική 97, 98, 99, 101,114, 224

διαφήμιση 104, 105, 109, 115

είρηνιστικά κινήματα 26, 121, 226, 227,230,231

εκβιομηχάνιση 100, 101, 134έκνομίκευση ήθικής 43, 44έμπειρισμός 214, 249, 282έναρμόνιση συμφερόντων 51, 54, 55, 61,

89,121

έξελικτισμός 140, 277εύκλείδεια γεωμετρία 18, 21

ήδονιστική φιλοσοφία 7, 50, 51, 55, 88,90, 92, 96, 234, 241

Θουκυδίδης 168θρησκευτικοί πόλεμοι 130θρησκευτικός άποχρωματισμός 37, 215,

218, 263

Θωμάς ’Ακινάτης - θωμισμός 8, 9, 196,202,204, 205,206, 207,209,210,212,243

’ Ιωάννης Δαμασκηνός 245, 259

Καλλιακμάνης Β. 200Καρμίρης Ί. 206

καρολίνεια άναγέννηση 136Καρτέσιος (Descartes) * καρτεσιανός

16,18, 21,134

Καστοριάδης (Castoriadis) 66, 80, 81,155, 223, 224

Κάστρο Φιντέλ 120κβαντομηχανική 9, 23, 45, 46, 253, 270κοινοβούλιο 50

Κονδύλης Π. 132, 134, 135, 138, 140,141,142,147,151,153,154,155,156,161, 205, 207, 212

κρατικός παρεμβατισμός 52, 53, 54, 55,73

Λεν ιν 94

Μάο-Τσε-Τούγκ 120

μεταφυσική τής συναλλαγής 196 κ.έ.,200



288 9Αλφαβητικό εύρετήριο

Μιχελής Π. 261μπολσεβίκοι 94

Μπουχάριν 94Μπρέχτ 107

ναζισμός 230Νεύτων (Newton) - νευτώνειος 8, 9,

18, 19, 21, 23, 46, 51, 53, 55,102,104,107,134,157, 241

νομιναλισμός 207, 241

νομισματική πολιτική 97, 98, 99, 101,114, 224

οικολογικό κίνημα 26, 226, 227, 229,230

οίκου νομή 13ολοκληρωτισμός 130ορθολογισμός κανονιστικός 7, 20, 31,

33, 37, 39, 41, 48, 50, 51, 53,54, 55, 88,133

οριακή χρησιμότητα 64

παραοικονομία 122

«παραστατική» μεθοδολογία 16Παύλος Γ. 271

περεστρόικα 125, 229Πλάτων 254

πληροφορική 85, 119, 225πουριτανισμός 35πραγματολογία 159

προτεσταντισμός 31 κ.έ., 38 κ.έ., 130,133,185,186,187,188,195,198,199, 208,217,218, 234, 262

ρασιοναλισμός 49, 50, 87, 133, 137,212 κ.έ., 262

ρωμαιοκαθολικισμός 34, 42, 43, 45, 130,

131,133,185,186,187,190,195,199, 204, 205, 207, 210, 234

σημαινόντων αύτονόμηση 40, 41, 42συμβόλαιο κοινωνικό 9, 120, 252

συνδικαλισμός 53συσσώρευση κεφαλαίου 31, 33, 37, 197Σχίσμα πρώτο (867) 38

Σχολαστικοί - σχολαστικισμός 40, 41,

133,136,161,190,191,193,207,

208, 246

ταξικός άγώνας 73Τερτυλλιανός 135τρίτος κόσμος 85, 228

τυχαιότητα 160-161

ύλης λογική σύσταση 178, 257, 258,263

ύλισμός 149-150, 253, 254

ύλισμός ιστορικός 7, 36, 155ύπεραξία 63, 64

ύπόσταση 179, 244, 254, 258, 278

φετιχισμός έμπορεύματος 78, 79φιλοσοφία τής οικονομίας 15, 27Φλωρόσφκυ 200

φοιτητικές έξεγέρσεις 122

φυσικό δίκαιο 9, 48, 49, 50, 87, 88,120,131,142,144,156,158, 201κ.έ., 234, 241

φυσιοκράτες 50, 93, 138, 145, 146, 217,218

ώφελιμισμός 7, 39, 47, 48, 49, 50, 51,53, 55, 74, 87, 88, 90, 91, 92,93, 94, 96, 142, 143, 193 κ.έ,213, 234,241



Αλφαβητικό εύρετήριο 289

Adalberon de Laon 197Adorno 161, 231Alembert d’ 131

Antonin de Florence 192Apel 283, 284

argumentatio 190Arrow K. 235

Bacon 91, 131Bayle P. 131, 153

Bentham 60, 90, 93, 143, 144

Berckhardt J. 118Berkley 131Bernardin de Sienne 192

Besnard Ph. 28, 29Big Bang 273Bohr Niels 22Bonnet 131

Brinton C. C. 118Brunner K. 143Buffon 131

Bultmann R. 212Butler 91, 144

Cairnes, J. E. 135

Carnegie A. 216

certitudo salutis 32Chatelet F. 235, 238Chenu, M-D. 190, 214Clarke 91

Cohn-Bendit D. 123Condillac 131Congregatio Fidei 130Cumberland 91

curia βατικανή 192

demonstratio 40Denzinger 197

Diderot 131, 156Du Bos 131

Dyby G. 191, 198

Dumont L. 194

Edgeworth 90, 92, 143Einstein 22, 266Engels 93

Fanfani A. 29

Ferguson A. 144, 153-154Feyerabend, P. K. 266Foucault M. 108, 169, 283Friedmann 273

Galbraith, J. K. 104, 109, 221,231Garaudy R. 218

Gay P. 161Gilles P. 116Gilson E. 190

Grabmann M. 190

Habermas 48, 283

Haffner F. 63Harsanyi J. 50, 92, 144, 235Hasbach W. 48Hawking S. 266, 276, 277Hayek, F. A. 194

Hegel 117-118Heidegger 193, 212Heisenberg 22, 272

Hobbes 50, 131, 142,144Hoerster N. 92

Holbach 131, 144

Horkheimer 161, 231

Hume 91,1 31 ,14 4,1 53Hutcheson 91, 144

Index librorum prohibitorum 130Indulgentiae 42, 197Inquisitio 130

Kant 41, 132,240, 284Kepler 134

Keynes 83, 216, 219, 234Kliemt H. 159

Kopf U. 190



290 9Αλφαβητικό εύρετήριο

Koslowski P. 24, 47, 48, 49, 50, 51,108,159,194,195, 235

Krings Η. 48

laissez-faire 88, 90, 135, 139, 210La Mettrie 131, 140Lamont D. 117Leibniz 131Lessing 131Lindsay, A. D. 50

Locke 91, 131Low R. 108Lubac, H. de 212Lukacs 283

Malebranche 131Malthus 90, 210Marcuse H. 123, 231marketing 109

Marshall 60Marx-μαρξισμός 7, 47, 63, 64, 67, 72,

77, 78, 79, 92, 93,146,147,154,155,189, 217, 218, 251, 263, 283

Maupertuis 131Mercier de la Riviere 139

Meslier 131Meyer Willi 20, 49

Mill, J. S. 49, 50, 60, 90,143, 210Mises L. v. 49, 283Mittelstrass J. 51Montaigne 144Montesquieu 131Moran Th. 116Moze, H. 131Munich F. 159

Myrdal G. 25, 47, 48, 49, 50, 51, 90,91, 92, 138, 139, 144, 146, 156,189, 201, 210, 219, 234, 235

Oberlander E. 95

ordo apprehensionis 206, 210, 211

Paley 90, 143, 201

Panofsky E. 190, 193Parsons T. 123Poitrineau A. 118

Popper 72,118, 218, 266Portelli H. 216Poullat E. 216praedestinatio 34, 38Priestley 201Propaganda Fidei 130Pufendorf 131, 144

Quesnay F, 87, 88, 135, 139, 251

ratio 136, 205Raub W. 194Ricardo 41, 42, 62, 64, 90, 143, 145,

210

Robbins L. 159

Robertson, Η. M. 29Robinson J. 25, 47, 85, 185, 186, 235

Rousseau 131, 189

Sade de 150Samuelson P. 25

Samuelsson K. 29

Sartre 161

Say 210Schluchter W. 190

Schmidt M. 199, 217Schnadelbach H. 49Schumacher 231

Seidl Ch. 48, 155Sen, A. K. 47, 50, 144, 235Shaftesbury 131, 144Sidgwick 60, 90Sismondi 92

Small Chr. 106, 107Smart, J. J. 47Smith Adam 48, 60, 62, 64, 89, 91,

143,155,189, 210Smolitsch I. 200

Sombart W. 29, 49, 185, 191, 192,



*Αλφαβητικό εύρετήριο 291

248782033 Χρ Γιανναράς Το Πραγματικό Και Το Φαντασιώδες...

Documents

Transcript of 248782033 Χρ Γιανναράς Το Πραγματικό Και Το Φαντασιώδες...