1784 * Sabatakakis, Vassilios

LUND UNIVERSITY

PO Box 117221 00 Lund+46 46-222 00 00

1784

Sabatakakis Vassilios

Published inTrikalina

2017

Document VersionFoumlrlagets slutgiltiga version

Link to publication

Citation for published version (APA)Sabatakakis V (2017) Ένας Σουηδός πάστορας στη Θεσσαλία του 1784 Trikalina (37) 83-102

Total number of authors1

General rightsUnless other specific re-use rights are stated the following general rights applyCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authorsandor other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by thelegal requirements associated with these rights bull Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private studyor research bull You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain bull You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Read more about Creative commons licenses httpscreativecommonsorglicensesTake down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details and we will removeaccess to the work immediately and investigate your claim

( )

37

2017

( )

1978 4 ( ) - 421 31

amp 24310 - 71679 filostrikalongmailcom

httpfilosndashtrikalonblogspotcom

-

- -

- - -

421 00

6974- 959237

dagoritsasyahoocom

-

mdash mdash laquo raquo rsquo mdash mdash mdash laquo raquo

T R I K A L I N A AN ANNUAL PHILOLOGICAL HISTORICAL ETHNOLOGICAL AND LITERARY JOURNAL

Edited by THE PHILOLOGICAL HISTORICAL AND LITERARY ASSOCIATION OF TRIKALA (FILOS)

ADDRESS VASILISSIS OLGAS 4 - 421 00 TRIKALA - GREECE

PRICE FOR ABROAD EUROPE 30 USA $ 40

ISSN 1105-4379

K -

-

(1586) 7

- 29

- 39

LIDIA COTOVANU - laquoN Iorgaraquo

- laquo raquo Matei Basarab

(1632-1654) 57

Lund

- 1784 83

-

- 1940 - rsquo41

( 2010) 103

-

- - -

131

-

149

4

-

19 20

159

-

- (

) 187

- ( ) 219

- 221

- ( laquo raquo) 223

- - 227

- 229

- 233

- 235

- ( ) (1928-2017) - -

( ) (1937-2017) 237

- 245

- 253

- 255

- 263

- laquo raquo 264

- 265

- laquo raquo 267

- - 269

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΙΧ ΣΑΜΠΑΤΑΚΑΚΗΣ

Ένας Σουηδός πάστορας στη Θεσσαλία του 1784 Ο 18ος αιώνας ήταν ο αιώνας των περιηγητών που ανελάμβαναν το λε-

γόμενο Grand Tour (Μεγάλο ταξίδι) Το ταξίδι αυτό το έκαναν συνήθως νέ-οι ευγενείς και πλούσιοι αφότου είχαν τελειώσει τις σπουδές τους και ανα-ζητούσαν να επισκεφτούν χώρους που ήταν συνδεδεμένοι τόσο με την αρ-χαιότερη ιστορία της Ευρώπης όσο και με την σύγχρονή τους Ευρώπη της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης των μουσείων και βιβλιοθηκών της αριστο-κρατίας αλλά και του ∆ιαφωτισμού Κάθε περιηγητής είχε διαφορετικά κίνη-τρα γιrsquo αυτό και παρατηρούμε ότι οι πόλοι έλξης διαφέρουν Κοινό χαρα-κτηριστικό όλων ήταν ότι έκαναν μία μορφή εκπαιδευτικού ταξιδιού το ο-ποίο διαφοροποιούνταν ανάλογα με τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του κα-θενός Η Ιταλία και η Γαλλία ήταν μεταξύ των κυρίων προτιμήσεων ενός τέ-τοιου ταξιδιού ενώ και η Αθήνα θα μπορούσε να είναι ανάμεσα στους πό-λους έλξης Το γεγονός όμως ότι αποτελούσε μέρος της Οθωμανικής αυτο-κρατορίας την καθιστούσε δύσκολα προσβάσιμη και αυτός ήταν ο λόγος που ελάχιστοι την συμπεριλάμβαναν στις προτιμήσεις τους

Στη Σουηδία τον ίδιο αιώνα η βασιλική αυλή έχασε την εξουσία που είχε τα προηγούμενα 100 χρόνια και η Βουλή απόκτησε δύναμη Η επιστήμη και η οικονομική ζωή απελευθερώθηκαν και μπορούμε να μιλούμε για μία πραγμα-τικά νέα εποχή Η χώρα διέθετε οικονομικούς αντιπροσώπους σε πάρα πολ-λές χώρες μεταξύ άλλων και στην Οθωμανική αυτοκρατορία με την οποία είχε οικονομικές δοσοληψίες Έτσι το 1734 λειτούργησε σουηδική διπλωμα-τική αποστολή στην Κωνσταντινούπολη στην περιοχή του Πέραν Η πρε-σβεία αυτή δεν εξυπηρετούσε μόνον τα διπλωματικά και εμπορικά συμφέρο-ντα της Σουηδίας αλλά αποτελούσε και σημείο συνάντησης διαφόρων περι-ηγητών που βρίσκονταν ή έρχονταν στην περιοχή

O βοτανολόγος Carl von Linneacute επηρέασε καταλυτικά τους Σουηδούς πε-ριηγητές αλλά και άλλους Σουηδούς επιστήμονες που ταξίδεψαν όχι μόνον στη Μεσόγειο αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο Το 1735 εκδόθηκε το βιβλίο του Systema Naturae στο οποίο συστηματοποιεί τη φύση και τη χωρίζει σε τρία μέρη το ζωικό βασίλειο το φυτικό βασίλειο και το πέτρινο βασίλειο

Η παρούσα μελέτη ανακοινώθηκε στο 10ο Συμπόσιο Τρικαλινών Σπουδών (2-11-2014)

ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102

Β α σ ι λ ε ί ο υ Μ ι χ Σ α μ π α τ α κ ά κ η 84

Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δείχνει τον δρόμο για τη συστηματοποίηση σε όλες τις επιστήμες Το βιβλίο αυτό προσείλκυσε την προσοχή των επιστημόνων διε-θνώς Όταν το 1759 δημοσίευσε το Instructio Peregrinatoris (Οδηγίες προς ταξιδιώτες) έθεσε τις βάσεις για τη συστηματική καταγραφή του ανθρώπου και των επιτευγμάτων του μέσα στο φυσικό του περιβάλλον σε συγχρονική και διαχρονική μορφή όπως ακριβώς το αντιλαμβανόταν ο εκάστοτε ταξι-διώτης ανεξαρτήτως του σκοπού του ταξιδιού του1 Έτσι η περιήγηση μπορεί να έχει ως σκοπό τη συλλογή πχ φυτών αλλά η καταγραφή της ομήγυρης είναι το ίδια ενδιαφέρουσα για όλους τους άλλους Σουηδοί πε-ριηγητές εμφανίζονται στη Μεσόγειο από το 16ο αιώνα όπως για παρά-δειγμα ο Mathias Pablitzki που πραγματοποίησε ταξίδι χρηματοδοτούμενο από την βασίλισσα Χριστίνα και με απώτερο σκοπό την εξαγορά αρχαιο-τήτων κάτι που ευτυχώς δεν έγινε

Ο πρώτος Σουηδός περιηγητής που γνώρισε τη Θεσσαλία και ο πρώτος επιστήμονας που επισκέφτηκε τις Ιερές Μονές των Μετεώρων ήταν ο ανατο-λιστής και ελληνιστής Jacob Jonas Bjoumlrnstaringhl (1731-1779)2 ο οποίος πέθανε στη

1 Ήδη τον 17ο αιώνα τόσο στη Σουηδία όσο και στη Γερμανία γράφτηκαν παρόμοιες με-

λέτες που απευθύνονταν σε όσους ταξίδευαν για εκπαιδευτικούς λόγους και η λογοτεχνία αυ-τή ονομάστηκε apodemisk litteratur (λογοτεχνία των αποδήμων) Βλ Α SJOumlBLAD laquoSynen paring studieresande i Sverige under 1600- och 1700- talenraquo Lychnos (2004) 7-18

2 Αν και θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους περιηγητές του 18ου αιώνα λίγα έχουν γραφτεί γιrsquo αυτόν ακόμη και στη σουηδική γλώσσα Το κυριότερο σύγγραμμα το έγραψε ο βιβλιοθηκάριος της Πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης στη Lund CHRISTIAN CALLMER Svenskars faumlrder och forskningar i det europeiska och asiatiska Orienten under 1700-talet Στοκ-χόλμη 1985 (ιδίως σσ 61-124 στο εξής CALLMER Svenskars faumlrder) Στην ελληνική βιβλιογρα-φία υπάρχει η έκδοση του Α ΜΥΣΤΑΚΙ∆Η J J Bjoumlrnstaringhl Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας Θεσ-σαλονίκη 1979 καθώς και το κείμενο που έχει εντάξει στο τετράτομο έργο του ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΙ-ΜΟΠΟΥΛΟΣ Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα τ Β΄ Αθήνα 2007 σσ 426-438 (στο εξής ΣΙΜΟ-

ΠΟΥΛΟΣ Ξένοι ταξιδιώτες) Επίσης ο Ιωάννης Κακριδής έχει μεταφράσει στην ελληνική το άρ-θρο του CHR CALLMER laquoJacob Jonas Bjoumlrnstaringhls Thessaliska resa hans doumld och hans litteraumlra kvarlaringtenskaps oumldenraquo Lychnos (1946-1947) 149-196 βλ Ι Θ ΚΑΚΡΙ∆ΗΣ laquoChristian Callmer Ὁ Σουηδὸς Ἀνατολιστὴς Bjoumlrnstaahl καὶ τὸ ταξίδι του στὴ Θεσσαλία στὰ 1779raquo Νέα Εστία 54 τχ 629 (1953) 1305-1312 Αργότερα το ίδιο άρθρο δημοσιεύτηκε και στο περιοδικό Μα-κεδονικά βλ Ι Θ ΚΑΚΡΙ∆ΗΣ laquoΟ Σουηδός ανατολιστής Jacob Jonas Bjoumlrnstaringhl και το ταξίδι του στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία στα 1779raquo Μακεδονικά 3 (1956) 103-115 Ατυ-χώς στην δεύτερη περίπτωση ο τίτλος της μετάφρασης είναι λανθασμένος καθώς ο Bjoumlrn-staringhl δεν ταξίδεψε στη Θεσσαλονίκη παρά όταν αρρώστησε ευρισκόμενος στη Θεσσαλία μεταφέρθηκε με ένα σουηδικό πλοίο από το Λιτόχωρο στη Θεσσαλονίκη βαριά άρρωστος όπου και κατέληξε Για την περιήγηση του Bjoumlrnstaringhl στη Θεσσαλία έχει ασχοληθεί και η πρώην διευθύντρια του Σουηδικού Ινστιτούτου της Αθήνας Berit Wells βλ BERIT WELLS laquoJonas Jacob Bjoumlrnstaringhl and his Travels in Thessalyraquo Travellers in the Levant Voyagers and Visionaries Astene 2001 σσ 71-84

Ένας Σουηδός πάστορας στη Θεσσαλία του 1784 85

Θεσσαλονίκη το 1779 Πριν από το ταξίδι του στην Ελλάδα ο Bjoumlrnstaringhl παρέμεινε επί τρία χρόνια στην Κωνσταντινούπολη με απόφαση του βασι-λιά Γουσταύου Γ΄ (Gustav ΙΙΙ) αναμένοντας ακόμη έναν Σουηδό ελληνιστή προκειμένου να μεταβούν στους Αγίους Τόπους όπου θα ερευνούσαν για την ύπαρξη βιβλικών χειρογράφων και την πιθανή εξαγορά και μεταφορά τους στη Στοκχόλμη3 Μετά τον θάνατο του Bjoumlrnstaringhl στο διάστημα 1780 - 1784 εκδόθηκαν σε 6 τόμους το ταξιδιωτικό του ημερολόγιο που συμπε-ριλάμβανε τις καταγραφές των χωρών που επισκέφτηκε σε ένα ταξίδι που διήρκεσε 12 χρόνια καθώς και οι περιηγητικού περιεχομένου επιστολές που έστελνε προς δημοσίευση καθrsquo όλη τη διάρκεια της περιήγησής του ανά την Ευρώπη σε εφημερίδα της Στοκχόλμης Το ταξιδιωτικό του ημερολόγιο που ήταν γραμμένο στη γαλλική το μετέφρασε στη σουηδική o Carl Peter Blomberg πάστορας στην Σουηδική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης4 Μερικούς μήνες μετά τον θάνατο του Bjoumlrnstaringhl ο Blomberg επέστρεψε στη Σουηδία και η θέση του πάστορα στην Κωνσταντινούπολη χήρεψε Η θέση προτάθηκε τότε από τον αρχιεπίσκοπο της Στοκχόλμης στον νεαρό πάστο-ρα και διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Ουψάλα Adolf Fredrik Sturtzen-becker ο οποίος και δέχτηκε

Οι γνώσεις του Sturtzenbecker για τη σύγχρονη Ελλάδα ήταν ελάχιστες και για τη Θεσσαλία βασίζονταν αποκλειστικά στα γραπτά του Bjoumlrnstaringhl που είχαν εκδοθεί στο μεταξύ ∆εν προκαλεί επομένως εντύπωση ότι μετά την έκδοση των περιγραφών του Bjoumlrnstaringhl και την σχεδόν ταυτόχρονη έκ-δοση τους σε μετάφραση στα γερμανικά ολλανδικά και ιταλικά πολλοί Ευ-ρωπαίοι περιηγητές ταξίδεψαν στη Θεσσαλία με απώτερο σκοπό να επισκε-φτούν τα Μετέωρα και τα εκεί μοναστήρια κάτι που δεν κατέστη δυνατό για όλους όσοι αντίκρισαν τους πανύψηλους βράχους και είδαν τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε κανείς να ανέλθει στις μονές Επιπλέον ο ελλαδικός χώρος του 1700 ήταν απλώς μία επαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και μάλιστα αρκετά επικίνδυνη λόγω των ληστρικών ομάδων που νέμονταν την ύπαιθρο και της αδυναμίας των οθωμανικών αρχών να την προστατεύσουν

3 Οι μεταφράσεις βιβλικών χειρογράφων ήταν στις προτεραιότητες της Λουθηρανικής Εκ-

κλησίας που είχε ως στόχο τη συνεχή επεξεργασία και μετάφραση των κειμένων της Καινής

∆ιαθήκης

4 Στις Σουηδικές πρεσβείες όπου κι αν υπήρχαν αυτές υπηρετούσε συνήθως ένας πάστο-

ρας ο οποίος είχε την ευθύνη για τις θρησκευτικές τελετές και τα έθιμα των Λουθηρανών Τη

θέση αυτή την κατελάμβανε κάποιος έπειτα από πρόταση του αρχιεπισκόπου Σουηδίας προς

τον βασιλιά της Σουηδίας ο οποίος και υπέγραφε την εκάστοτε απόφαση Ο θεσμός του πά-

στορα της πρεσβείας καθιερώθηκε το 1757


Εικ 1 Πορτραίτο του Adolf Fredrik Sturtzenbecker στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Ουψάλα

Ο Adolf Fredrik Sturtzenbecker γεννήθηκε στη νήσο Γοτλάνδη το 1757

και τελειώνοντας τις γυμνασιακές του σπουδές συνέχισε στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα όπου μετά την ολοκλήρωση των βασικών του σπουδών εκπό-νησε το 1776 διδακτορική διατριβή με τον τίτλο De damno et utilitate pecu-niarum (Η ζημία και το όφελος των χρημάτων) Το 1778 χειροτονήθηκε πά-στορας της Λουθηρανικής Σουηδικής Εκκλησίας ∆ύο έτη αργότερα το 1780 όταν δέχτηκε να αναλάβει τη θέση του πάστορα στην Κωνσταντινούπολη εί-χε ήδη καλές γνώσεις στην αρχαία ελληνική τη λατινική την αραβική και την εβραϊκή γλώσσα Επιπλέον ένα τέτοιο ταξίδι θα του έδινε τη δυνατότητα να αυξήσει τις γνώσεις του στις γλώσσες αυτές αλλά και σε άλλες γλώσσες της Μέσης Ανατολής καθώς και να γνωρίσει νέες χώρες

Ο Sturtzenbecker έφυγε από τη Στοκχόλμη στις 17 Ιουνίου του 1780 και μέσω της κεντρικής και νότιας Ευρώπης έφτασε στις 22 Νοεμβρίου στην Κων-


σταντινούπολη όπου και ανέλαβε τα καθήκοντά του5 Εκεί συνέχισε τις σπου-δές στις γλώσσες και έμαθε τουρκικά περσικά αραβικά και τη ldquoνέα ελληνική γλώσσαrdquo όπως γράφει ο ίδιος Το 1784 έχοντας μείνει τρεισήμισι χρόνια στην Κωνσταντινούπολη ζήτησε και έλαβε άδεια από τον Σουηδό πρέσβη G J von Heidenstam να επισκεφτεί την Ελλάδα και να μελετήσει χειρόγραφα

Είναι βέβαιο ότι ο Sturtzenbecker είχε διαβάσει την περιήγηση του Bjoumlrnstaringhl στη Θεσσαλία γιατί κάνει συγκρίσεις και αναφορές στο δικό του ταξιδιωτικό ημερολόγιο Υπάρχει όμως μία διαφορά στο περιεχόμενο των δύο ημερολογίων Έτσι ενώ στο ημερολόγιο του Bjoumlrnstaringhl καταγράφονται οι εντυπώσεις του ακόμα και οι αρνητικές προς άτομα που συναντά το η-μερολόγιο του Sturtzenbecker έχει μία εκτενή εισαγωγή καθώς πρέπει να είχε κατά νου πως κάνοντας ένα τέτοιο ταξίδι τίποτα δεν μπορεί να αποκλείσει τον θάνατο Σημειωτέον ότι δύο από τους Σουηδούς που είχαν επισκεφθεί πριν από αυτόν περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ο Fredrik Has-selquist και ο J J Bjoumlrnstaringhl άφησαν την τελευταία τους πνοή κατά τη διάρ-κεια του ταξιδιού τους6 Ενδεχομένως ο Sturtzenbecker φιλοδοξούσε αυτό το ημερολόγιο να δημοσιευτεί αν όχι από τον ίδιο σίγουρα από κάποιον άλλο

Έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τη σκέψη ενός εικοσιεξάχρονου ιερέα της Λουθηρανικής Εκκλησίας διαβάζοντας τις πρώτες γραμμές του τα-ξιδιωτικού ημερολογίου του laquoΤα ταξίδια σε ξένες χώρες προσφέρουν τέτοια ευχαρίστηση και ικανοποίηση ώστε οι πολυάριθμοι κίνδυνοι και οι δυσκο-λίες που είναι συνυφασμένοι ιδιαίτερα με λαούς λιγότερο εκλεπτυσμένους δεν έχουν καταφέρει με κανένα τρόπο να κρατήσουν μακριά αυτούς που δι-ψούν για γνώση να αναλάβουν ακόμη και τα πλέον κοπιαστικά ακριβά και απομακρυσμένα ταξίδια σε όλα τα μέρη του κόσμουraquo

Στην αρχή του ημερολογίου του ο Sturtzenbecker αναφέρει τους λόγους που τον έκαναν να πάρει αυτήν την απόφαση laquoΑφού επί τρία χρόνια παρέ-μεινα εκεί (εννοεί την Κωνπόλη) και αφού ελάχιστες λειτουργίες έκανα για τα λίγα άτομα που ανήκαν στην ενορία μου είχα αρκετό χρόνο να ανακτή-σω γνώσεις στις ανατολικές γλώσσες δηλαδή τα τουρκικά τα αραβικά τα περσικά και τα νέα ελληνικά καθώς και να συνηθίσω τα έθιμα και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων βλέποντας δε ότι η μικρή ενορία μου ελαττωνόταν

5 Ο Sturtzenbecker έχει αφήσει δύο εκτενή χειρόγραφα το Χ404 στο οποίο περιγράφει τη ταξίδι του από τη Στοκχόλμη προς την Κωνσταντινούπολη την ίδια την Πόλη και τη ζωή του εκεί και το δεύτερο το Χ405 όπου περιγράφει το ταξίδι του από την Κωνσταντινούπολη στη Θεσσαλονίκη και την περιήγησή του στον ελλαδικό χώρο Και τα δύο χειρόγραφα βρίσκονται σήμερα στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της Ουψάλα

6 Το ημερολόγιο του Bjoumlrnstaringhl αγοράστηκε από τον Ρώσο πρέσβη στη Στοκχόλμη Pyotr Kornilovich Suhtelen μετά το θάνατό του οποίου το 1836 μεταφέρθηκε μαζί με τη μεγάλη συλ-λογή χειρογράφων του στη Ρωσία και έκτοτε είναι άγνωστο πού βρίσκεται


Εικ 2 Σελίδες από το ανέκδοτο Ημερολόγιο του A Fr Sturtzenbecker στις οποίες μεταγράφει ελληνορωμαϊκές και βυζαντινές επιγραφές


γεγονός που καθιστούσε την παραμονή μου στην Κωνσταντινούπολη περισ-σότερο από ποτέ ανούσια αποφάσισα να ζητήσω την άδεια από τον πρέσβη G J von Heidenstam να κάνω χρήση αυτής της ευκαιρίας και να ταξιδέψω στην Ανατολήraquo7

Από τη Θεσσαλονίκη όπου έφτασε με πλοίο στις 25 Φεβρουαρίου του 1784 αφού επισκέφτηκε πόλεις της ∆υτικής Μακεδονίας κατευθύνεται προς την Θεσσαλία8 Μετά τον Πλαταμώνα περιγράφει με λυρισμό τον Πηνειό τα Τέμπη τα βουνά Όσσα και Όλυμπος και δίνει και το στίγμα της εποχής του όπως το βλέπει ο ίδιος laquoΗ ίδια η φύση φαίνεται να έχει αλλάξει χρώμα και να αρνείται τα δώρα της στους νέους εποίκους που δεν γνωρίζουν να τα ε-κτιμήσουν και να τα εκμεταλλευτούν Η χρυσή εποχή που υπήρξε εδώ στην Ελλάδα έχει παρέλθει και η πολύτιμη στους Έλληνες ελευθερία έχει μετα-τραπεί σε μία σκληρή σκλαβιά και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που ο αγρότης δουλεύει με τη βία και σαν αμοιβή για την εργασία του βλέπει τον ιδρώτα του να αναμιγνύεται με αίμαraquo

Φτάνοντας σε κατοικημένες περιοχές και σύμφωνα με τις οδηγίες του βο-τανολόγου Carl von Linneacute ο Sturtzenbecker καταγράφει τα δημογραφικά στοιχεία τις ανώτερες στρατιωτικές και θρησκευτικές αρχές τους θρησκευτι-κούς χώρους ανεξαρτήτως θρησκείας την οχύρωση της περιοχής τη ρυμοτο-μία των κατοικούμενων περιοχών τις καιρικές συνθήκες τη βλάστηση την παραγωγή προϊόντων την τοπική ιστορία αναφορικά με την αρχαία ελληνι-κή ιστορία και την περιγραφή όμορων περιοχών

Κατά τον τρόπο αυτό περιγράφοντας τη Λάρισα αναφέρει ότι μέτρησε 27 μιναρέδες αλλά δεν βρήκε ελληνική εκκλησία αφού όλες είχαν κατα-στραφεί και γράφει ότι υπάρχουν 3000 τουρκικά σπίτια 1500 ελληνικά και 700 εβραϊκά Αναφέρει ακόμη ότι η μητρόπολη του Αγίου Αχιλλείου κατα-στράφηκε 14 χρόνια νωρίτερα στις συμπλοκές των γενιτσάρων σημειώνει

7 Στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχει στο έργο του ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ Ξένοι ταξιδιώτες τ

Β΄ σσ 451-457 Βλ επίσης Ι Θ ΚΑΚΡΙ∆ΗΣ laquoΑ F Sturtzenbecker Γάμος στο ∆ίστομοraquo Εκλογή

5 (1949) 251-257 ΑΡ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ - ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΣΤΑΘΗ laquoΗ επίσκεψη και ο θάνατος στη

Λειβαδιά το 1784 του Σουηδού πάστορα A F Sturtzenbeckerraquo Επετηρίς Εταιρείας Βοιωτι-κών Μελετών 1 τεύχος 2 (1988) 920 Στη σουηδική βιβλιογραφία η μοναδική αναφορά γίνεται

από τον CALLMER Svenskars faumlrder σσ 139-168

8 Ανάμεσα στα περιηγητικά βιβλία που είχε μαζί του πρέπει να ήταν τουλάχιστον ο πέμ-

πτος τόμος των περιηγητικών εντυπώσεων του Bjoumlrnstaringhl που αναφέρεται στο ταξίδι του στη

Θεσσαλία τα έργα των Παυσανία και Στράβωνα σε μετάφραση καθώς και περιηγητικά βιβλία

των Richard Chandler Joseph Pitton de Tournefort Richard Pockocke Nicolas Gedoyn και

George Wheler τις περιγραφές των οποίων συγκρίνει συνεχώς με τις πραγματικές εικόνες που

έχει εμπρός του


μάλιστα ότι στην πόλη υπάρχουν πολλοί γενίτσαροι τους οποίους χαρακτη-ρίζει ως laquoεπικίνδυνους πολεμοχαρείς και κινηματίεςraquo

laquoΗ Λάρισα κρατεί το αρχαίο της όνομα στους Έλληνες ενώ οι Τούρκοι τη λένε Jeni Schechir Η τοποθεσία της πόλης είναι πολύ όμορφη και ανοιχτή στο μέσον μίας μεγάλης καλώς καλλιεργημένης πεδιάδας της οποίας τα ό-ρια περιορίζονται από βουνά του Ολύμπου της Όσσας και των Κυνός Κε-φαλών τα οποία λόγω της απόστασης διακρίνονται αχνά και σκοτεινά Ο Πηνειός ποταμός που οι Τούρκοι αποκαλούν Σέστεμ περνά από την βορει-οδυτική και βόρεια πλευρά της πόλης και ομορφαίνει τη θέα της ενώ το νε-ρό του τρέχει σε μία ατέλειωτη σκιά διαμέσου ενός πανέμορφου δάσους Από το νερό του πίνουν όλοι οι κάτοικοι της πόλεως Η Λάρισα μοιάζει με ένα μισοφέγγαρο του οποίου τα άκρα βλέπουν προς ανατολάς hellip Στην πόλη διαμένει ένας πασάς ο οποίος διοικεί όλη τη Θεσσαλία Επιπλέον υπάρχει ένας μουλάς και ένας Έλληνας μητροπολίτης που έχει στις διαταγές του εν-νέα επισκόπους hellip Υπάρχει μία κλειστή αγορά μεγάλη ξύλινη και καινού-ρια πλούσια με όλων των ειδών τα αγαθά Η πόλη έχει μεγάλο εμπόριο εί-ναι η πρωτεύουσα η μεγαλύτερη και πολυπληθέστερη πόλη της Θεσσαλίαςraquo

Συνεχίζοντας την περιγραφή του μας μεταφέρει μία ατμόσφαιρα φόβου την οποία αιτιολογεί αφενός στην έλλειψη θέλησης επιβολής της τάξης από τους Τούρκους αλλά και στις ομάδες Αλβανών ληστών που υπάρχουν στην ύπαιθρο και σπέρνουν τον τρόμο Συναντά τον επίσκοπο Μελέτιο που είχε συναντήσει και ο Bjoumlrnstaringhl τότε όμως στον Τύρναβο λόγω του επικίνδυνου κλίματος που υπήρχε στη Λάρισα9

Για τον μητροπολίτη Μελέτιο ο Sturtzenbecker γράφει πως laquoόταν τον επι-σκέφτηκα δεν με άφησε να γυρνώ μόνος μου φοβούμενος τους στυγνούς κα-χύποπτους και φιλάργυρους Τούρκους Μου διηγήθηκε ένα περιστατικό που συνέβη πριν μερικές μέρες όταν δώδεκα ληστές εισέβαλαν στην οικία ενός πλουσίου εμπόρου τον καταλήστεψαν και έπειτα εξαφανίστηκαν προς άγνω-στη κατεύθυνση Τέτοια περιστατικά δεν είναι σπάνια διότι δεν υπάρχουν τείχη γύρω από την πόλη ή φυλασσόμενες είσοδοι hellip Οι άνθρωποι εδώ φαίνο-νται πολύ κακοί ∆εν ξέρω αν αυτό οφείλεται στην φιλαργυρία των πασάδων και στην επιθυμία τους να δυναστεύουν αυτόν τον τόπο αλλά όπως φαίνεται

9 Ο Bjoumlrnstaringhl περιγράφει τον Μελέτιο ως laquoνέο ευγενικό και γνώστη των καταστάσεωνraquo

και ταυτόχρονα μεταφέρει πόσο επικίνδυνο ήταν το κλίμα που είχαν δημιουργήσει οι ληστρι-

κές συμμορίες J J BJOumlRNSTAringHL Resa til Frankrike Italien Sweitz Tyskland Holland Aumlngland Turkiet och Grekeland beskrifven af och efter Jac Jon Bjoumlrnstaringhl efter des doumld utgifven af Carl Christof Gjoumlrwell τόμ 5 Στοκχόλμη 1783 σ 94


η αδικία υπάρχει εδώ περισσότερο απrsquo ότι σε άλλους τόπους Η ύπαρξη κα-κών ανθρώπων είναι σημάδι κακής διοίκησης Και αυτός είναι ο λόγος που αναγκάστηκα να φύγω γρήγορα από την πόληraquo

Φθάνοντας στην πόλη των Τρικάλων ο Sturtzenbecker επισκέπτεται αμέ-σως τον μητροπολίτη Αμβρόσιο τον οποίο είχε επισκεφθεί προηγουμένως και ο Bjoumlrnstaringhl και τον περιγράφει εξίσου εντυπωσιασμένος για την παι-δεία του αλλά και την ευθύνη που έχει ως δικαστής για τη λύση των διενέξε-ων μεταξύ χριστιανών

laquoΟ επίσκοπος που υπάγεται στην αρχιεπισκοπή Λαρίσης είναι ο πλέον μορφωμένος Έλληνας της ανατολής ∆εν έχει απλώς διαβάσει τον Όμηρο τους αρχαίους φιλοσόφους και τους ιστοριογράφους αλλά είναι οικείος με τα γράμματα και έχει στην κατοχή του μία βιβλιοθήκη που δεν είναι τόσο μεγάλη όσο εκλεκτή και ακριβή Είδα εκτός από πολλά παλαιά χειρόγραφα τις πιο παλαιές εκδόσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας Ήταν φωτισμένος και μετριόφρων Μου προσέφερε κατάλυμα και ήταν ευγενέστατος Επιπλέον μου έδειξε ένα βιβλίο όπου ο μακαρίτης καθηγητής Bjoumlrnstaringhl είχε γράψει ότι είχε περάσει από εκεί πριν από τέσσερα χρόνια στα τέλη του ίδιου μήναraquo10

Ο Sturtzenbecker αναφέρει ότι στα Τρίκαλα υπάρχουν 8 εκκλησίες 7 μι-ναρέδες και πολλά περίτεχνα τζαμιά Ο αριθμός των εκκλησιών είναι αρκετά μεγάλος για μία πόλη που όπως γράφει αριθμεί μόλις τριακόσια ελληνικά σπίτια

laquoΤα Τρίκαλα πρώην Τρίκκη ονομάζονται από τους Τούρκους Tirhala Είναι μία πόλη σε ωραία τοποθεσία στο μέσον μιας μεγάλης πεδιάδας σε απόσταση μιας ώρας ταξίδι από τον Πηνειό ποταμό ή Σαλαμβριά Γύρω από την πόλη υπάρχουν πλούσια χωράφια όπως κι ένα δάσος με οπωροφόρα έ-τσι που η πόλη είναι βυθισμένη στα δέντρα Τα ίδια δέντρα μέσα και έξω από την πόλη hellip Η πόλη είναι ειρηνική κανείς δεν ενοχλεί και όσο απίστευ-το κι αν ακούγεται οι δρόμοι έξω από την πόλη είναι απολύτως ασφαλείς κάτι που προσδίδει ευφορία μαζί με τα καρποφόρα δέντρα που υπάρχουν στην πεδιάδα Τα σπίτια είναι μικρά κτισμένα με άψητα τούβλα και με α-νοικτούς χώρους Στην πόλη κατασκευάζονται υφάσματα από μετάξι και βαμβάκι hellip Υπάρχουν περίπου 300 οικογένειες ελληνικές και 1000 τουρκι-κές Επιπλέον 10 έως 50 εβραϊκές οικογένειες που είναι πολύ φτωχές Υπάρ-

10 Για τη συνάντηση του J J Bjoumlrnstaringhl με τον επίσκοπο Τρίκκης Αμβρόσιο βλ ∆ Γ ΑΠΟ-

ΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ laquoΠὼς βρέθηκαν στὰ Τρίκαλα τὸ 1779 ο Newton ο Wolff και ο Boerhaave Μία

ὑπόθεσηraquo Ο Ερανιστής 26 (2007) 287-292


χουν επίσης πολλοί Aρναούτηδες Το εμπόριο είναι καλό κυρίως κάθε Κυ-ριακή που όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα είναι η μέρα του εμπορίου hellip Στο μέσον της πόλης σε ένα ύψωμα υπάρχει ένα παλαιό φρούριο και μέσα σε αυτό μία κατεστραμμένη εκκλησία Τα τείχη μάλλον θα καταπέσουν σε λίγο καιρό λόγω της παλαιότητας του φρουρίου Η αγορά (tjarschen) είναι μεγάλη πέτρινη σκεπαστή και πλούσια σε αγαθά Οι δρόμοι είναι φαρδιοί αλλά λίγοι Τόσο φαρδιούς όσο στη Λάρισα είναι αδύνατο να βρει κανείς στις τούρκικες πόλειςraquo

Σύμφωνα με τα γραπτά του Sturtzenbecker μεταξύ των δύο πόλεων που προαναφέρθηκαν τη Λάρισα και τα Τρίκαλα υπάρχει μεγάλη διαφορά στις σχέσεις χριστιανών και μουσουλμάνων Ίσως αυτό οφείλεται στην παρατή-ρηση του προηγούμενου περιηγητή του Bjoumlrnstaringhl o οποίος ευρισκόμενος στα Τρίκαλα γράφει ότι ενώ το τουρκικό στοιχείο είναι πολύ μεγαλύτερο του ελληνικού οι Έλληνες όντας πλουσιότεροι έχουν την δύναμη στα χέρια τους σε βαθμό να ανεβάζουν και να κατεβάζουν κατά βούληση τις τουρκικές αρχές Ο ίδιος σημειώνει μάλιστα ότι ο Έλληνας όταν έχει χρήματα γνωρίζει την τέχνη να φτιάχνει πολιτικά κόμματα και να αποκτά οπαδούς

Φεύγοντας από τα Τρίκαλα ο Sturtzenbecker φτάνει στην Καλαμπάκα laquoπου οι Έλληνες ονομάζουν Σταγούςraquo και συνεχίζει για τα Μετέωρα που εί-ναι και ο προορισμός του στη Θεσσαλία Επισκέπτεται πρώτα τη μονή Βαρ-λαάμ και περιγράφει το ανέβασμα με το βριζόνι και το δίχτυ καθώς και τον τρόμο που νιώθει ο ταξιδιώτης με τον πρωτόγνωρο αυτό τρόπο ανάβασης

Τα στοιχεία που δίνει ο Sturtzenbecker για τις μονές των Μετεώρων είναι πρόσβαση στη μονή ιστορικό χρονολογία ίδρυσης πληροφορίες για τους μο-ναχούς και τον ηγούμενο για το λοιπό ανθρώπινο δυναμικό των μονών για την καθημερινή ζωή των μονών ανάλογα με τις ασχολίες των μοναχών ή των λαϊκών για τις βιβλιοθήκες και το περιεχόμενό τους τη φυσική και κτηριακή κατάσταση των μονών τις εκκλησίες τους βοηθητικούς χώρους καθώς και τις οφειλές εκάστοτε μονής στον αγά της περιοχής υπό τη μορφή χαρατσιού

Ο ίδιος υπολογίζει τους μοναχούς της μονής Βαρλαάμ σε laquo24 με 25 από τους οποίους οι 10 είναι ιερείς και οι άλλοι καλόγεροιraquo επισημαίνοντας πως υπάρχει ο ίδιος αριθμός λαϊκών που εργάζονται σε αυτή Στη μονή Βαρλαάμ ο Sturtzenbecker συναντά τον επίσκοπο Σταγών Παρθένιο για τον οποίο μι-λά με θερμά λόγια χαρακτηρίζοντάς τον ως laquoέναν μορφωμένο αξιότιμο ε-βδομηντάχρονο άνδρα η παιδεία του οποίου υπερέχει μεταξύ των Ελλή-νωνraquo Επιπλέον μας παρέχει την πληροφορία πως ο Παρθένιος έχει δωρίσει την πλούσια βιβλιοθήκη του στη μονή Βαρλαάμ ενώ ασχολείται με τη συγ-


γραφή εκκλησιαστικής ιστορίας που θα αποτελεί συνέχεια εκείνης του μη-τροπολίτη Αθηνών Μελετίου που διαθέτει σε χειρόγραφο11

Περιγράφοντας σκηνές της καθημερινότητας στη μονή ο Sturtzenbecker αναφέρεται για παράδειγμα στον τρόπο που παρατίθεται το δείπνο laquoΟι όροι του δείπνου στα ελληνικά μοναστήρια στις κατοικίες των επισκόπων αλλά και στα ιδιωτικά σπίτια είναι οι ίδιοι Το τραπέζι είναι κυκλικό από κασσίτερο με διάμετρο ένα έως δύο μέτρα Τραπεζομάντιλο δεν συνηθίζεται Οι συνδαιτυμόνες για να σκουπιστούν χρησιμοποιήσουν μία μακριά λινή πετσέτα που έχουν στα γόνατα Το τραπέζι είναι χαμηλό και τα πιάτα είναι από κασσίτερο μικρά και άσχημα Η πιατέλα με το φαγητό τοποθετείται στη μέση του τραπεζιού και όλοι τρώνε με μαχαίρι και πιρούνι Κουτάλι σπάνια χρησιμοποιούν και μόνον όταν σερβίρεται πιλάφι Όταν έχουν ό-σπρια ομελέτα ή κάτι παρόμοιο βουτούν το ψωμί με τη βοήθεια του πιρου-νιού στο φαγητό hellip Το κρασί το πίνουν σαν νερό καθrsquo όλη τη διάρκεια του φαγητού αλλά δεν είδα να πίνουν άλλες ώρες Πριν και μετά το φαγητό πλένονται και μετά το φαγητό πίνουν ένα τελευταίο ποτήρι κρασί Όταν πίνουν κρασί δίνουν ευχές για ο ένας στον άλλον ∆εν διαβάζουν κατά τη διάρκεια του φαγητού απλώς οι πιστοί σταυροκοπιούνται Κάθονται με τα πόδια σταυρωτά δίπλα από το τραπέζι στο σοφά ή στο πάτωμα ανάλογα ακολουθώντας μία ιεραρχία hellip Ασθένεια ταξίδι ή οποιαδήποτε άλλη αιτία δικαιολογεί κάποιον να φάει κάτι διαφορετικό από αυτό που σερβίρεται και η νηστεία ακολουθείται αυστηράraquo

Ο Sturtzenbecker αναφέρει ότι στη μονή Βαρλαάμ φτιάχνουν ένα είδος πλεκτού σκούφου που τον έχει δει σε όλες τις περιοχές απrsquo όπου έχει περάσει και υποθέτει ότι αυτή είναι μία μορφή καθημερινής απασχόλησης των μονα-χών Εκτός από το ψωμί που φτιάχνεται σε φούρνο του μοναστηριού όλα τα υπόλοιπα αγαθά τα φέρνουν από αλλού και τα ανεβάζουν με το βριζόνι και το δίχτυ

Στη μονή Βαρλαάμ ο Sturtzenbecker καταγράφει όλα τα χειρόγραφα και τα έντυπα βιβλία που βρήκε ή του έδειξε ο επίσκοπος Παρθένιος κάτι που θα κάνει σε όλες τις μονές Οι καταγραφές του είναι πολύτιμες γιατί χάρη σε αυτές μπορούμε σήμερα να ξέρουμε ποιά χειρόγραφα και παλαιές έντυπες εκδόσεις υπήρχαν στις μονές στα τέλη του 18ου αι και ποιά απωλέσθηκαν

11 Για το πρόσωπο του Παρθενίου Σταγών βλ ∆ Ζ ΣΟΦΙΑΝΟΣ laquoὉ ἐπίσκοπος Σταγῶν

Παρθένιος (Μάρτιος 1751 - 26 Μαρτίου 1784) ἀδελφὸς τῆς Ἱ Μονῆς Βαρλαὰμ τῶν Μετεώρων δωρητὴς καὶ κτήτορας κωδίκωνraquo Γρ Σταγέας (επιμ) Πρακτικά του Β΄ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας (10 11 amp 12 ndash5-2002) Καλαμπάκα 2005 σσ 287-301


κατά τα επόμενα χρόνια και κυρίως κατά τον 19ο αιώνα12 Πριν φύγει από τη μονή για να επισκεφτεί το επόμενο μοναστήρι ο Σταγών Παρθένιος θα αφιερώσει στον Σουηδό περιηγητή ένα σύντομο στιχούργημα σε άτεχνο ιαμ-βικό δωδεκασύλλαβο εις ανάμνηση της συνάντησής τους13

Ἐλθὼν ἀπῆλθεν εἴπερ τις ἄλλος φίλος ἀνὴρ ἐχέφρων τἄλλα τrsquo εἰδήμων πάνυ Οὗτος ξένος λίαν τε καὶ φριδέρικος Πόθος δὲ τοῦδε πανταχοῦ βλέπειν κλέη Τὰ ἐν βίῳ δὲ ῥευστὰ τοῦ ῥείθρου δίκην ᾳψπδῳ τῇ κ μαρτίου

Ὁ ταπεινὸς ἐπίσκοπος σταγῶν παρθένιος

Εικ 3 Έμμετρη αφιέρωση του επισκόπου Σταγών Παρθενίου στο προσωπικό λεύκωμα του A Fr Sturtzenbecker

12 Το ανέκδοτο χειρόγραφο του Sturtzenbecker θα εκδοθεί το 2018 από τον γράφοντα και

την κ Karin Bauman και την καταγραφή των χειρογράφων και εντύπων εκδόσεων των μονών των Μετεώρων έχει κάνει ο ∆ρ ∆ημήτριος Αγορίτσας

13 Οι συστατικές επιστολές συνηθίζονταν και έχουμε σχεδόν όλες τις επιστολές που είχε

λάβει ο Sturtzenbecker αλλά και ο Bjoumlrnstaringhl Χωρίς να είμαστε βέβαιοι ότι τις έχουν γράψει τα

ίδια άτομα που τις έχουν υπογράψει αποτελούν από μόνες τους μνημεία λόγου αλλά και πηγές

πληροφοριών για την κατάσταση που επικρατούσε στις περιοχές αυτές Στους γραφείς των συ-

στατικών επιστολών συγκαταλέγονται μητροπολίτες επίσκοποι ηγούμενοι και απλοί μοναχοί

Τούρκοι στρατιωτικοί διοικητές πρέσβεις κά Ας σημειωθεί ότι ενώ ο Sturtzenbecker διαθέτει

ένα τετράδιο στο οποίο οι γράφοντες απέθεταν τη σύστασή τους ο Bjoumlrnstaringhl τις είχε σε λυτά

επιστολόχαρτα


Μετά τη μονή Βαρλαάμ ο Sturtzenbecker επισκέπτεται το Μεγάλο Με-τέωρο Ο ηγούμενος αφού του μίλησε για την ιστορία και τις παραδόσεις του μοναστηριού του έδειξε την επιστολή δωρεάς14 της βασίλισσας Μαρίας Αγγελίνας Παλαιολογίνας της οποίας ο αδελφός που αποκαλείτο βασι-λεύς της Τρίκκης έλαβε το μοναχικό σχήμα στο ίδιο μοναστήρι Επίσης μία επιστολή δωρεάς από τον Αναστάσιο (sic) ο οποίος αργότερα έγινε ηγού-μενος στη μονή πριν από 412 χρόνια15 Ο λουθηρανός πάστορας καταγρά-φει με μεθοδικότητα την κτιτορική επιγραφή και τις χρονολογίες ίδρυσης και ανάπτυξης του μοναστηριού περιγράφει τον ναό και τον συγκρίνει με τον ναό της μονής Βαρλαάμ γράφοντας ότι το καθολικό της μονής Βαρ-λαάμ αλλά και τα υπόλοιπα κτήρια είναι πέτρινα και φαίνονται πολύ πιο περιποιημένα ενώ τα κτήρια του Μεγάλου Μετεώρου είναι από ξύλο Τον πληροφορούν ότι κάποτε η μονή ήταν πολύ πλούσια και είχε 130 μοναχούς Αναγκάζονται όμως να πληρώνουν τριακόσια πιάστρα χαράτσι Για τον Sturtzenbecker η μεγαλύτερη απειλή για το μοναστήρι που έχει περίπου 25 μοναχούς και 10 ιερείς είναι laquoοι Αρναούτηδες που θα καταστρέψουν αυ-τήν τη χώρα και οι οποίοι ζητούν όλο και περισσότερα χρήματα βίαια και άδικα αλλά και οι γενίτσαροι που δεν περνούν ποτέ από εδώ χωρίς να ζη-τήσουν χρήματαraquo

Στη μονή του Μεγάλου Μετεώρου ο Sturtzenbecker βρίσκει πολλά χειρό-γραφα με στάχωση από ασήμι ή χρυσό αλλά και πολυάριθμες έντυπες εκδό-σεις ∆εν πρόκειται μόνον για ευαγγέλια και λειτουργικά βιβλία αλλά και για λεξικά γραμματικές και κλασσικά κείμενα Κάνει μάλιστα περιγραφές όλων των χειρογράφων και υπολογίζει το έτος γραφής τους

14 Στη μονή του Μεγάλου Μετεώρου σώζεται σήμερα ένα τέτοιο δωρητήριο έγγραφο της

Μαρίας Αγγελίνας ∆ούκαινας Παλαιολογίνας το οποίο εξέδωσε ο ∆ Ζ ΣΟΦΙΑΝΟΣ laquoΤὸ

ἐκδοτήριο ἐξισαστικὸ καὶ ἀποδεικτικὸ γράμμα τῆς Μαρίας Ἀγγελίνας ∆ούκαινας Παλαιολο-

γίναςraquo Sophia Kotzabassi - G Mavromatis (επιμ) Realia Byzantina [Byzantinisches Archiv 22]

Βερολίνο - Νέα Υόρκη 2009 σσ 267-282

15 Ο Sturtzenbecker παρανοεί ενδεχομένως εδώ το όνομα του πρώτου κτίτορα του Με-

γάλου Μετεώρου οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη (ca 1303-1381) Ωστόσο η χρονολογική έν-

δειξη που παρέχει για το πρόσωπό του εν λόγω laquoΑναστασίουraquo 412 έτη νωρίτερα μας οδηγεί

στο έτος 1372 χρονιά κατά την οποία ο Ιωάννης Ούρεσις Παλαιολόγος δεύτερος κτίτορας της

μονής του Μετεώρου εξέδωσε δύο προστάγματα προς τον Πρώτο της Σκήτης των Σταγών Νεί-

λο τα οποία σώζονται σήμερα στη μονή Την έκδοσή τους πραγματοποίησε ο ∆ Ζ ΣΟΦΙΑΝΟΣ

laquo∆ύο προστάγματα εὐεργετικὰ τοῦ Ἰωάννη Οὔρεση Παλαιολόγου βασιλέως Θεσσαλίας πρὸς

τὸν ἱερομόναχο Νεῖλο πρῶτο τῆς Σκήτης τῶν Σταγῶν περὶ τοῦ σπηλαίου τοῦ Κυρίλλου στὴ

Μήκανη καὶ περὶ τοῦ μονυδρίου τῆς Θεοτόκου τῆς ∆ούπιανης στὸ Καστράκι 1372 Νοέμβριος

ἰνδ ια΄raquo Τρικαλινά 27 (2007) 7-34


Εικ 4 Άποψη της μονής Βαρλαάμ από τον Ρώσο μοναχό και περιηγητή Βασίλειο Μπάρσκυ (1745)

Περιγράφει επίσης το οστεοφυλάκιο τα λείψανα των αγίων τη νηστεία των

μοναχών και το δωμάτιο που του έχουν παραχωρήσει για να μείνει Παραθέτει δε και ένα θέαμα με χριστιανικό χαρακτήρα που είδε από το παράθυρό του

laquoΠαρακολούθησα ένα όμορφο δρώμενο Την 3η Απριλίου ή 22α Μαρτίου σύμφωνα με το ημερολόγιό μας το βράδυ παραμονή του Λαζάρου συγκε-ντρώθηκαν ομάδες από 7-8 κοριτσάκια κάτω από το μοναστήρι και υπό τη διεύθυνση ενός άντρα χόρεψαν και τραγούδησαν Ανταμείφθηκαν με ένα καλάθι που περιείχε ψωμί ελιές και σταφύλια στον χυμό τους Το κάθε μο-ναστήρι έδινε επιπλέον και δέκα παράδες Τα κοριτσάκια προέρχονταν από


τα γειτονικά χωριά και ήταν όλα ντυμένα με λευκά μάλλινα ρούχα είχαν ποδιές κόκκινες και ένα κόκκινο κεφαλομάντηλο Ο χορός το τραγούδι και ο ρουχισμός τους αποτέλεσαν το πλέον ευχάριστο θέαμαraquo

Στη μονή μαθαίνει ακόμη για τους τέσσερεις ήχους που έχει το ξύλινο σή-μαντρο και είναι σε χρήση για να καλέσει τους μοναχούς στη θεία λειτουργί-α στο μεσημεριανό και στο βραδινό φαγητό για να ειδοποιήσει τους μονα-χούς όταν κάποιος ανεβεί ή κατεβεί με το βριζόνι ενώ ο τελευταίος ήχος εί-ναι αυτός που καλεί τις γάτες για φαγητό Αναφέρει δε ότι ο ηγούμενος του Μεγάλου Μετεώρου έχει τη φήμη καλλίφωνου και ότι ο ίδιος έχει συνθέσει ωδές και αυτό θεωρείται ως ένας καλός λόγος για να γίνει επίσκοπος

Συνεχίζοντας την περιήγησή του στα Μετέωρα ο Sturtzenbecker επισκέ-πτεται τη μονή του Αγίου Νικολάου Εκεί βρίσκει 10 μοναχούς 3 ιερείς 6 καλόγερους και 3 λαϊκούς που εργάζονταν Το μοναστήρι αυτό πληρώνει 200 πιάστρα ετησίως χαράτσι Είναι ένα πολύ καλά οργανωμένο μοναστήρι με μορφωμένο ηγούμενο και εδώ ο Σουηδός περιηγητής μαθαίνει ότι το χαράτσι που πληρώνουν τα μοναστήρια είναι 7 πιάστρα για κάθε άτομο ∆εν μένει όμως πολύ γιατί δεν βρίσκει πολλά χειρόγραφα

Ο ίδιος παρατηρεί ότι σε πολλές μονές υπάρχουν κρεμαστές σκάλες τις οποίες χρησιμοποιούν και οι μοναχοί και οι λαϊκοί για να ανέβουν και να κατέβουν από τις μονές χωρίς τη βοήθεια του βριζονιού ∆εν πίστεψε τους μοναχούς όταν του το έλεγαν μέχρι που κάποια μέρα τον φώναξαν και είδε κάποιον που τις ανέβαινε με μεγάλη ευκολία και χωρίς φόβο

Επισκέπτεται ακολούθως τη μονή Ρουσάνου και περιγράφει εντυπωσια-σμένος το καθολικό της που το βρήκε σε πολύ καλή κατάσταση και απορεί πώς αυτό το μοναστήρι διατηρείται τόσο καλά με μόνον τρεις μοναχούς και έναν λαϊκό Στο μοναστήρι μετράει σε δύο ορόφους οκτώ μεγάλες αίθουσες και γράφει ότι αυτή η μονή του αρέσει περισσότερο από τις προηγούμενες Καταγράφει δε με τη βοήθεια μάλλον των μοναχών τα ερείπια διαφόρων μοναστηριών που φαίνονται από τον βράχο Βρίσκει πολλά χειρόγραφα και βιβλία που καταγράφει αν και αναφέρει ότι δεν βρήκε σπάνιες εκδόσεις ή χειρόγραφα ιδιαίτερης αξίας

Στη συνέχεια ο Sturtzenbecker επισκέπτεται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας το οποίο βρίσκει σε κακή κατάσταση φτωχό και αφιλόξενο και ακολούθως κατευθύνεται προς την μονή του Αγίου Στεφάνου

Φθάνοντας εκεί περιγράφει τη γέφυρα που χρησιμοποιούν για να εισέρ-χονται οι επισκέπτες και την υπολογίζει στα 10 μέτρα Πληροφορείται ότι αυτή η μονή θεωρείται παλαιότερη τόσο της μονής του Βαρλαάμ όσο και του


Μεγάλου Μετεώρου ∆ιαβάζει μάλιστα τη χρονολογία πάνω από την πόρτα του καθολικού και σημειώνει πως ο ναός πρέπει να ανεγέρθηκε πριν από 224 χρόνια (ca 1560) ενώ εντοπίζει μία ακόμη χρονολογία πίσω από την εκκλη-σία και πάνω από το τείχος την οποία είναι όμως αδύνατο να καταλάβει Περιγράφει τον ηγούμενο της μονής ως έναν μορφωμένο άνθρωπο που είναι και ιεροδιάκονος του επισκόπου της Καλαμπάκας Στη μονή καταγράφει την παρουσία 3 ιερέων 5 διακόνων και μερικών λαϊκών Ο Sturtzenbecker μας πληροφορεί ότι το μοναστήρι πληρώνει 80 πιάστρα ετησίως πρόκειται επο-μένως για φτωχό μοναστήρι και αυτό γίνεται αντιληπτό από τους ξενώνες των μοναχών και τις απλές στέγες τους Παρατηρεί ακόμη ότι οι σκάλες μέσα στο μοναστήρι ακολουθούν την ανώμαλη μορφολογία του εδάφους Κατά την παραμονή του στον Άγιο Στέφανο ο Sturtzenbecker περιγράφει όσα χει-ρόγραφα και βιβλία εντοπίζει κυρίως λειτουργικά τετραευαγγέλια και θεο-λογικού περιεχομένου Έξω από το μοναστήρι πάνω στον βράχο αναφέρει πως εντόπισε διάφορα χαραγμένα γράμματα τα οποία δεν ήταν ούτε λατινι-κά ούτε ελληνικά ούτε βεβαίως γαλλικά όπως του ανέφεραν οι μοναχοί

Φεύγοντας από τα Μετέωρα σημειώνει πως πολύ κοντά ήταν ένα άλλο μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων με τρεις καλόγερους αλλά αποφάσισε να μην το επισκεφτεί Κατευθυνόμενος προς την Καλαμπάκα ο Sturtzenbecker βρίσκει την ευκαιρία να ασκήσει κριτική στους μοναχούς για την καθημερινή τους ζωή για το αν είναι φιλομαθείς για τη θέλησή τους να συμμετέχουν στη θεία λειτουργία κά Ο λόγος που το κάνει είναι ότι η κριτική εναντίον των Ορθοδόξων και Καθολικών μοναχών αποτελεί κοινό τόπο για τους ∆ιαμαρ-τυρόμενους Όταν ο Λούθηρος το 1517 μοναχός ο ίδιος επιτέθηκε στον μο-ναστικό βίο των Καθολικών και στην Καθολική Εκκλησία για τη χρήση με-ταξύ άλλων της λατινικής που μόνον οι θεολόγοι μπορούσαν να καταλά-βουν στις χώρες που ακολούθησαν τη διδασκαλία του χάθηκαν τα μοναστή-ρια η γη τους πουλήθηκε και η μοναστική ζωή αποτέλεσε παρελθόν Έτσι οι μοναχοί αποτέλεσαν για πολλούς αιώνες κοινό τόπο χλεύης για τους μορφω-μένους ∆υτικούς και κυρίως για τους πάστορες της Λουθηρανικής Εκκλησίας Κατά συνέπεια και ο Sturtzenbecker υποθέτω ότι γράφει με τη θέρμη του νεοφώτιστου Λουθηρανού

Μετά τη μοναστική πολιτεία των Μετεώρων ο Sturtzenbecker συνεχίζει για τη μονή ∆ουσίκου Κάνει μία πολύ λεπτομερή περιγραφή του μοναστη-ριού και της φύσης γύρω από το μοναστήρι περιγράφει το καθολικό και ση-μειώνει την επιγραφή με την χρονολογία οικοδόμησής του ∆ίνει πληροφορί-ες για την ιστορία της μονής που μόνον οι μοναχοί θα τις ήξεραν και κατα-γράφει όσα χειρόγραφα και έντυπα βιβλία βρίσκει σrsquo αυτή Οι μοναχοί του


Εικ 5 Κώδικας ΕΒΕ 65 (olim ∆ουσίκου) f Iv Σημείωμα για τις επισκέψεις των Σουη-δών περιηγητών J J Bjoumlrnstaringhl και A Fr Sturtzenbecker στη μονή ∆ουσίκου και υπο-γραφή του τελευταίου στο κάτω μέρος του σημειώματος έδειξαν το επάνω μέρος της μονής που είναι ακατοίκητο και μακριά από τους μοναχούς το οποίο προοριζόταν για τη διαμονή των Τούρκων και Αλβανών όταν αυτοί επισκέπτονταν το μοναστήρι Παρατήρησε μία πηγή με γάργαρο φρέσκο νερό που τον εντυπωσίασε Στο σημείο αυτό θα πρέπει να έχουμε υ-πόψη μας ότι σε άγνωστες και απομακρυσμένες περιοχές το μόνο που ενδιέ-φερε τους περιηγητές από άποψη τροφής ήταν το νερό και το ψωμί φοβού-μενοι τις ασθένειες από τις οποίες μπορούσαν προσβληθούν μην έχοντας τα αντισώματα που είχαν οι ντόπιοι

Ο Sturtzenbecker σημειώνει πως υπάρχουν 45 καλόγεροι στο μοναστήρι το οποίο πληρώνει 600 πιάστρα ετησίως και θεωρείται ένα από τα πλουσιό-τερα Έμεινε μάλιστα εκεί και γιόρτασε το ορθόδοξο Πάσχα ενώ περιγράφει την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής έξω από το μοναστήρι όταν όλοι οι καλόγεροι κρατώντας λαμπάδες έψελναν Συνάντησε τον ηγούμενο την επόμενη ημέρα όταν έφερε από τα Τρίκαλα αγαθά για να γιορτάσουν την Κυριακή του Πάσχα Ανέφερε ότι είδε ψάρια βούτυρο τυρί και άλλα Ο η-γούμενος είχε αγοράσει και δώρισε στον καθένα ένα ζευγάρι ξυλοπάπουτσα Περιγράφει όλες τις πασχαλινές λειτουργίες λεπτομερώς γιατί στη Σουηδία


δεν υπήρχε κάτι ανάλογο Αναφέρει ότι το μοναστήρι έχει στην κατοχή του περίπου 20 χωριά και μερικά μοναστήρια στη Βλαχία Από την παραμονή του εκεί έχουμε μάλιστα μία μαρτυρία σε ένα βιβλίο την οποία έχει γράψει ο ίδιος16

Αφήνοντας τη Θεσσαλία ο Sturtzenbecker συνεχίζει το ταξίδι του στα Γιάννενα στην Άρτα επιστρέφει στη Λάρισα μετά στους ∆ελφούς στο ∆ί-στομο και τελικά στη Λειβαδιά όπου πεθαίνει μετά από 6 μηνών περιήγηση στην Ελλάδα

Το ταξιδιωτικό του ημερολόγιο διασώθηκε χάρη στον υποπρόξενο της Σουηδίας στη Λιβαδειά Λογοθέτη Σπυρίδωνα Στάμου ο οποίος το έστειλε μαζί με τα υπόλοιπα υπάρχοντα του Σουηδού περιηγητή στην Σουηδική πρε-σβεία στην Κωνσταντινούπολη

Το χειρόγραφο ημερολόγιό του εκτός από κείμενα περιέχει και κάποια σκίτσα τα οποία έκανε ο Sturtzenbecker με τη βοήθεια μιας Camera Obscura που είχε μαζί του Η αλληλογραφία του και το ταξιδιωτικό του ημερολόγιο όσον τουλάχιστον αφορούν στις περιγραφές του είναι ακριβή και μας δίνουν πολύτιμες και λεπτομερείς πληροφορίες για τους τόπους που επισκέπτεται Οι προσωπικές του ιδέες αντανακλούν βεβαίως το πνεύμα μιας άλλης εποχής και σε συνδυασμό με το ιερατικό του σχήμα ίσως μας είναι ξένες

Η επίσκεψή του στην Ελλάδα εκτός από τα θετικά είχε και ένα αρνητικό σημείο καθώς αναφέρεται ότι απέσπασε και ο ίδιος χειρόγραφα βιβλικού και λειτουργικού περιεχομένου τα οποία φυλάσσονται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Ουψάλα17

16 Βλ σχετικά ΑΡ Κ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ laquoΟἱ περιηγήσεις στὴ Θεσσαλία τῶν Σουηδῶν J J

Bjoumlrnstaringhl (1779) καὶ Α F Sturtzenbecker (1784)raquo ∆ΙΕΕΕ 25 (1982) 427-459 και ειδικότερα σσ

435-447 εικ 1-2 4

17 Για το θέμα βλ P F AURIVILLIUS Catalogus librorum impressorum Bibliothecae regiae academiae Upsaliensis Ουψάλα 1814 σ VIII και CLAES ANNERSTEDT Uppsala universitetets historia τόμ 32 Ουψάλα 1914 σ 497 ο οποίος γράφει ότι laquoΤο έτος 1787 έφτασε (εννοεί στην

Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Ουψάλα) η δωρεά 227 τόμων στην αραβική περσική τουρκι-

κή και ελληνική γλώσσα στην πλειονότητά τους χειρόγραφοι τους οποίους είχε ήδη κληροδο-

τήσει με διαθήκη του το 1783 ο θανών ιερέας της πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη A F

Sturtzenbeckerraquo Πρβλ σχετική αναφορά και στον STIG Y RYDBERG Corona amicorum Studier tillaumlgnade Toumlnnes Kleberg Ουψάλα 1968 σ 182


(α) (β)

Εικ 6α-β Επιτύμβια στήλη του Αλξήνορος (ca 480 πΧ) την οποία ο A Fr Sturt-zenbecker είδε στο ∆ίστομο και αποτύπωσε με τη χρήση μιας Camera Obscura (α) Σήμερα στην Αθήνα Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (β)


SUMMARY VASSILIOS M SABATAKAKIS

A Swedish pastor in Thessaly in 1784

Adolf Fredrik Sturtzenbecker was born in 1757 in Sweden He studied at Uppsala University and he achieved his doctorrsquos degree in 1776 He became a chaplain at the Swedish legation in Constantinople since 1780 Three years later on February 1784 he traveled by boat from Constantinople to Thessa-loniki and then to Epirus to Thessaly and Central Greece Finally he died in Livadeia in June 1784

In this article I describe from Sturtzenbeckerrsquos unpublished travel journal his travel in Thessaly his notes and descriptions of the cities he visits the people he meet the relations between the Christians and the Muslims the customs and traditions that existed in the villages the monasteries in Meteora etc At every Sturtzenbeckerrsquos visit at monastic libraries he is recording all the editions and manuscripts that he encounters and this is very helpful in case we want to examine which of these books are still in monastic libraries which ones are not

Sturtzenbeckerrsquos ability to describe accurately what he was seeing gave him an advantage that his contemporary travel-writers didnrsquot have His travel journal will be published in 2018

( )

37

2017

( )

1978 4 ( ) - 421 31



-

- -

- - -

421 00

6974- 959237

dagoritsasyahoocom

-






ISSN 1105-4379

K -

-

(1586) 7

- 29

- 39



(1632-1654) 57

Lund

- 1784 83

-

- 1940 - rsquo41

( 2010) 103

-

- - -

131

-

149

4

-

19 20

159

-

- (

) 187

- ( ) 219

- 221


- - 227

- 229

- 233

- 235

- ( ) (1928-2017) - -

( ) (1937-2017) 237

- 245

- 253

- 255

- 263

- laquo raquo 264

- 265

- laquo raquo 267

- - 269







ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102













∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)








( )

1978 4 ( ) - 421 31



-

- -

- - -

421 00

6974- 959237

dagoritsasyahoocom

-






ISSN 1105-4379

K -

-

(1586) 7

- 29

- 39



(1632-1654) 57

Lund

- 1784 83

-

- 1940 - rsquo41

( 2010) 103

-

- - -

131

-

149

4

-

19 20

159

-

- (

) 187

- ( ) 219

- 221


- - 227

- 229

- 233

- 235

- ( ) (1928-2017) - -

( ) (1937-2017) 237

- 245

- 253

- 255

- 263

- laquo raquo 264

- 265

- laquo raquo 267

- - 269







ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102













∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)








K -

-

(1586) 7

- 29

- 39



(1632-1654) 57

Lund

- 1784 83

-

- 1940 - rsquo41

( 2010) 103

-

- - -

131

-

149

4

-

19 20

159

-

- (

) 187

- ( ) 219

- 221


- - 227

- 229

- 233

- 235

- ( ) (1928-2017) - -

( ) (1937-2017) 237

- 245

- 253

- 255

- 263

- laquo raquo 264

- 265

- laquo raquo 267

- - 269







ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102













∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)








4

-

19 20

159

-

- (

) 187

- ( ) 219

- 221


- - 227

- 229

- 233

- 235

- ( ) (1928-2017) - -

( ) (1937-2017) 237

- 245

- 253

- 255

- 263

- laquo raquo 264

- 265

- laquo raquo 267

- - 269







ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102













∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)














ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ 37 (2017) 83-102













∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)




















∆ιαθήκης































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)

































































































































435-447 εικ 1-2 4







(α) (β)









(α) (β)








1784 * Sabatakakis, Vassilios

Documents

Transcript of 1784 * Sabatakakis, Vassilios