�

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Πέρασαν αρκετά χρόνια από τότε που απέκτησα την εμμονή να συγκεντρώνω στοι-χεία, ιστορικά και λαογραφικά, με σκοπό να γράψω κάποτε ¨κάτι για το Φιλιάτι¨, τον τόπο που γεννήθηκα, έζησα, δημιούργησα και αγάπησα.

Αυτό το ¨πάθος¨ το υποδαύλισε η εκτίμηση και η αναγνώριση που απλόχερα πήρα από τους συμπολίτες μου, σε ότι κι αν έκανα - σαν δ/ντης της Εστίας, πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου, με την ¨Ορχήστρα Φιλιατών¨ και, τέλος, με την εφημερίδα τα ΝΕΑ της Επαρχίας Φιλιατών¨.

Το υποδαύλισε επίσης ο Μιχάλης ο Πασιάκος, ο ανεκτίμητος ιστοριοδίφης της πε-ριοχής μας, και το έσπρωξε στην υλοποίηση του βιβλίου, ο Φιλιαταίος πατριδολάτρης, Παύλος Μαντέλος.

Από ότι γνωρίζω δεν έχει ασχοληθεί κανείς, με την ιστορία της πόλης των Φιλιατών, ολοκληρωμένα και συστηματικά. Ίσως δεν ασχολήθηκαν επειδή η ιστορία της δεν έχει να επιδείξει δάφνες ή επειδή, η ύπαρξη της σαν πόλη είναι μόλις 300 ετών, από τα στοιχεία που έχουμε. Επίσης, ίσως λειτούργησε αρνητικά το γεγονός ότι μέρος του πληθυσμού της, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι, έφυγαν ή διώχτηκαν το 1944- μαζί με τα στοιχεία που θα συμβάλανε στην σωστότερη έρευνα και καταγραφή.

Δεν υπάρχουν επομένως συγκεντρωμένες πληροφορίες για το Φιλιάτι. Για να αντλή-σει κανείς τα όσα διάσπαρτα στοιχεία έπρεπε να ανατρέξει σε δεκάδες βιβλία. Ορισμένοι συμπατριώτες μου στέρησαν τη δυνατότητα να μελετήσω το αρχείο τους από το οποίο ίσως προέκυπταν ενδιαφέροντα πράγματα για την τοπική ιστορία και τη δράση των προγόνων τους. Αυτό ας το κρίνει ο αναγνώστης. Η αναφορά ιστορικών γεγονότων της ευρύτερης περιοχής θεωρήθηκε επιβεβλημένη για πολλούς - ουσιαστι-κούς- λόγους. Ίσως, κουράσει τον αναγνώστη αλλά μάλλον θα είναι χρήσιμη για έναν μελετητή- αν και δεν περιέχονται πολλές παραπομπές και ντοκουμέντα. Αυτό μπορεί να γίνει στο μέλλον.

Είναι δεδομένο πως η ύπαρξη μια πόλης, ενός χωριού, είναι συνυφασμένη με το περιβάλλον αλλά και την ιστορία του ευρύτερου χώρου. Για παράδειγμα ίσως να μην υπήρχε το Φιλιάτι, αν δεν υπήρχε το λιμάνι της Σαγιάδας και ο δρόμος που το ενώνει με τα Γιάννενα. Επίσης, θα ήταν όλα διαφορετικά στην περιοχή μας, αν δεν υπήρχε το μοναστήρι του Γηρομερίου.

Το βιβλίο, αν και περιέχει αρκετές πληροφορίες για το Φιλιάτι και την περιοχή, από την αρχαιότητα έως σήμερα, δεν είναι η ̈ Ιστορία των Φιλιατών¨. Γιατί, ούτε ειδικός στο γράψιμο είμαι, ούτε το ψάξιμο που θα ‘θελα να κάνω ολοκλήρωσα.

Είναι όμως μια αρχή, είναι ¨κάτι για το Φιλιάτι¨Ευχαριστώ όλους τους συμπολίτες και ειδικά όσους βοήθησαν στην υλοποίηση αυτού

του βιβλίου, με αφηγήσεις, κείμενα, φωτογραφίες αλλά και διορθώσεις- όσες σώθη-καν στο τελικό κείμενο από αυτές που φρόντισε ο εκλεκτός καθηγητής και διορθωτής Σταύρος Ράπτης. Επίσης ευχαριστώ ξεχωριστά τους Μιχάλη Πασιάκο και Γάκη Βουτσή.

Το αφιερώνω στους γονείς μου Μιχάλη και Χρυσάνθη, στη γυναίκα μου Κωστούλα, στα παιδιά μου Μιχάλη και Αλέξανδρο και σε όλους όσοι αγαπούν τον τόπο μας.

�

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑ 1.1. ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

Στην αρχαιότητα, η Θεσπρωτία εκτός της σημερινής της γεωγραφικής οντό-τητας περιλάμβανε τμήματα των νομών Πρεβέζης, Ιωαννίνων αλλά και τμήμα της Βορείου Ηπείρου, μέχρι τον ποταμό Μπίστριζα.

Οι Θεσπρωτοί ήταν ένα από τα τρία φύλα που κατοικούσαν την Ήπειρο (το μεγαλύ-τερο ήταν οι Μολοσσοί στην περιοχή των Ιωαννίνων, το τρίτο οι Χάονες, βόρεια των Θεσπρωτών).

Στους Βυζαντινούς χρόνους και τους πρώτους χρόνους της οθωμανοκρατίας ονομαζόταν Βαγενετιά. Αργότερα ονομά-στηκε Παρακάλαμος και μετά Τσαμουριά και Τσάμηδες οι κάτοικοί της, χριστιανοί

και μουσουλμάνοι. Στις αρχές του 20ου αιώνα πήρε την αρχαία ονομασία.Η Θεσπρωτία των ιστορικών χρόνων ήταν πολύ σημαντική. Οι αρχαίοι Έλληνες

τοποθετούσαν εδώ πολλούς λατρευτικούς χώρους τους (Αχέροντας, Κωκυτός, Αχε-ρουσία Λίμνη, Νεκρομαντείο, Μαντείο της Δωδώνης (έως τον 4- 5 π.χ. αιώνα ανήκε στους Θεσπρωτούς). Πολλοί ιστορικοί, αρχαίοι και σύγχρονοι, θεωρούν τη Θεσπρω-τία κοιτίδα των Ελλήνων.

Στον Όμηρο υπάρχουν αναφορές στην επίσκεψη του Οδυσσέα στο μαντείο της Δωδώνης αλλά και στη φιλοξενία του από το Βασιλιά των Θεσπρωτών Φείδωνα:

«Μέρες εννιά πλανιόμουνα τη δέκατη τη νύχτα Μεγάλο κύμα μ’ έριξε στων Θεσπρωτών τη χώρα. Εκεί μ’ εδέχθη ο Φείδωνας ο ρήγας δίχως λύτρα, τι ο γιος του, που με πρόφτασε απ’ το κρύο κι απ’ τον κόπο κατακομμένον μ’ έφερε στο πατρικό παλάτι Κι ο ρήγας του με έντυσε χλαμύδα και χιτώνα...»Στην Ιλιάδα υπάρχει αναφορά στη συμμετοχή Θεσπρωτών στον πόλεμο της Τροί-

ας, ΄Ηλθε απ’ την Κύφον ο Γουνεύς με εικοσιδύο πρύμνεςείχ’ Ενιήνων πληθυσμόν και Περραιβών γενναίωνόσοι στην κακοχείμωνην Δωδώνην κατοικούσανκαι πολλά ακόμη, όπως την έκκληση του Αχιλλέα στον Δία: «Ω Δία Δωδωνάρχοντα Πελασγικέ π’ ορίζειςμακριά τη μυριοχιόνιστη Δωδώνη και χωριά ‘χουνγύρω οι Σελλοί, οι λερόποδοι χαμόστρωτοι σου μάντεις»

Κτερίσματα από τη Γλούστα

�

Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως οι Θεσπρωτοί, μαζί με τους Αμβρακιώτες, πολέμησαν εναντίον των Περσών. Αναφέρει ακόμη πως οι Θεσσαλοί ήρθαν από τους Θεσπρω-τούς, δείχνοντας έτσι πως οι Θεσπρωτοί ήταν από τα παλιότερα ελληνικά φύλλα. Πολλά στοιχεία βρίσκει κανείς μελετώντας σε βάθος τους αρχαίους, αλλά και τους μεταγενέστερους που έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της Ηπείρου. Τα σημαντικά βέβαια βρίσκονται ακόμη θαμμένα στη θεσπρωτική γη, στις εκατοντάδες γνωστές και άγνωστες αρχαιολογικές της θέσεις, και περιμένουν την αρχαιολογική σκαπά-νη.

Κατά τον Θουκυδίδη (1.46.4), η επαρχία Φιλιατών είναι τμήμα της αρχαίας Κεστρίνης- έτσι ονομαζόταν η περιοχή βό-ρεια του Καλαμά έως το Βουθρωτό- η οποία ανήκε αρχικά στο ηπειρώτικο φύλο των Χαόνων και μετά τον 4ο π.χ. αιώνα ανήκε στους Θεσπρωτούς, οι οποίοι ίδρυσαν εδώ την Γιτάνη στην οποία μετέφεραν την έδρα του «Κοινού των Θεσπρω-τών». Μέχρι τότε έδρα του «Κοινού των Θεσπρωτών» ήταν η

Ελαία (Βέλιανη Παραμυθιάς).Ο Όμηρος αναφέρει πως η Κεστρίνη ήταν φημισμένη για τα μεγαλόσωμα βόδια

της. Από αυτή κατάγονταν τα βόδια του Γηρυόνη, βασιλιά της μυθικής Ερύθειας (Αι-λιανός 12.11). Ο Ψευδοσκύλαξ γράφει πως η Ερύθεια ήταν πεδιάδα της Κεστρίνης όπου ο Γηρυόνης ήρθε και έβοσκε τα βόδια του (Περίπλους 26).

Σε ψήφισμα του Κοινού των Ηπειρωτών που δίνει δικαίωμα απόκτησης γης σε ορι-σμένους άντρες (βρέθηκε στη Δωδώνη και χρονολογείται στην πρώιμη Ελληνιστική περίοδο) , αναφέρεται και Θεσπρωτός της φυλής των Φυλατών. Αυτό έκανε κάποι-ους να γράψουν ότι το σημερινό όνομα Φιλιάτες προέρχεται από την αρχαιότητα. Ο αρχαιολόγος Σωτήρης Δάκαρης βασισμένος στη μελέτη μακεδονικών νομισμάτων που είχαν βρεθεί στην κορυφή του λόφου της παλαιάς δεξαμενής των Φιλιατών, χαρακτήρισε τους Φιλιάτες οικισμό ανοικτού τύπου, κατά την αρχαιότητα.

Όπως δείχνουν παλαιολιθικά ευρήματα από το σπήλαιο της Γκούμανης (4 χιλ νότια των Φιλιατών) και νεολιθικά, από το σπήλαιο του Αητού (8 χιλ. ανατολικά), η περι-οχή κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή. Ολόκληρη η επαρχία, από την ορεινή Μουργκάνα έως την θάλασσα της Σαγιάδα, είναι διάσπαρτη από μνημεία, τα οποία δεν έχουν εξερευνηθεί από τους αρχαιολό-γους.

Τρεις είναι οι γνωστές σήμε-ρα αρχαίες πόλεις στην επαρχία Φιλιατών:

Γίτανα ή Γιτάνη: Είναι η γνω-στότερη και σημαντικότερη πόλη

Κτερίσματα από τη Γλούστα

�

των αρχαίων Θεσπρωτών. Τα ερείπιά της βρίσκονται, στην περιοχή Γκούμανη, 7 χιλ. νότια των Φιλιατών, κοντά στο Φράγμα Καλαμά. Η πόλη βρίσκεται σε ομαλή απόληξη του βουνού της Βρυσέλλας, στη συμβολή του Καλαμά με τον χείμαρρο των Φιλιατών (Καλπακιώτικο). Από τις ανασκαφές που έγιναν και τις έρευνες μάθαμε ότι τα Γίτα-να ήταν τειχισμένος οικισμός με επιφάνεια 28 εκταρίων. Η περίμετρος των τειχών είναι 2.400 μέτρα και ο πιθανός πληθυσμός της πόλης 6-8 χιλιάδες. Από το 325 π.χ., υπήρξε διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο όλης της Θεσπρωτίας- πρωτεύουσα δηλαδή του Κοινού των Θεσπρωτών, στην οποία συνέρχονταν οι επίτροποι όλων των

θεσπρωτικών πόλεων. Είχε πρόσβαση στη θάλασσα, μέσω του Καλαμά, ο οποίος μέχρι το ύψος της ήταν πλωτός. Επίσης είχε καλή ρυμοτομία, πέτρινο θέατρο, ναούς, δημόσια κτίρια και στοά. Τα εν γένει ευρήματα των ανασκαφών, ειδικά τα σφραγί-σματα των εγγράφων, δείχνουν το βαθμό ανάπτυξης της πόλης, η οποία δεν υστερεί σε τίποτε από άλλες αρχαίες πόλεις της βορειοδυτικής Ελλάδας.

Το 1960 βρέθηκε ψήφισμα (σώζεται μόνο το μισό) που αναφέρεται σε κάποιον (δούλο) Φαλακρόν, τον οποίο- με απόφαση του Κοινού- ο κύριός του τον αφήνει ελεύθερο κατά το μήνα Γενάρη.

«ΑΓΑΘΑ ΤΥΧΑ ΕΠΙ ΠΡΟΣ/ΤΑΤΑ ΘΕΣΠΡΩΤΩΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΙΕΡΕΩΣ ΔΕ ΦΥΣΤΑΙΟΥ ΜΗΝΟΣ ΓΑΜΗΛΙΟΥ ΑΦΗΚΕ ΞΕΝΟΥΣ ΝΙΚΑΔΟΡΟΣ ΙΚΑΔΩΤΟΣ ΦΑΛΑΚΡΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΚΑΙ ΑΝΕΘΗΚΕ ΤΑ ΘΕΜΙΤΙ ΣΥΝΕΥΔΟΚΟΥΝΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝΟΣ ΤΟΥ ΝΙΚΑΝΟΡΟΣ».

Την πρώτη ανασκαφή στην πόλη πραγματοποίησε η αρχαιολόγος Καλλιόπη Πρέκα,

Αρχαίο θέατρο Γιτάνων περι το ΄90 η κ. Καλλιόπη Πρέκα μιλάει σε Φιλιαταίους

�

η οποία, μελετώντας τα σφραγίσματα που βρήκε, απέδειξε ότι το όνομά της ήταν ΓΙΤΑΝΑ ή ΓΙΤΑΝΗ. Ο Γρ. Καλογερόπουλος γράφει ότι το όνομα σημαίνει ¨πόλη με πολλές ιτιές- γιτέες¨.

Ο ιστορικός Τίτος Λίβυος γράφει «Τα Γίτανα ήταν πόλη όπου κατά τον τελευταίο μακεδονικό πόλεμο οι Ρωμαίοι απεσταλμένοι συνάντησαν το Κοινό της Ηπεί-ρου και ήλθαν εις συμφωνία, η παράβαση όρου της οποίας, χάριν του Περσέα, παρέσχε μια δικαιολογία στους Ρωμαίους να λεηλατήσουν την Ηπείρο» (Λίβυος 42,38 και 48,34).

Φανωτή: Σημαντικά ερείπια της δεύτερης σε μέγεθος πόλης της επαρχίας βρί-σκονται στο Γεροπλάτανο, 14 χιλ. νοτιοανα-τολικά των Φιλιατών, όπου έχουν γίνει ανα-σκαφές. Είναι κτισμένη σε ομαλό λόφο, και τειχισμένη, εκτός από την νότια πλευρά της, την οποία καλύπτει απόκρημνη πλαγιά, κάτω από την οποία ρέει ο Καλαμάς.

Στηριζόμενοι στους Ρωμαίους ιστορικούς, που γράφουν για τον πόλεμο Ρωμαίων- Μα-κεδόνων, μπορούμε να πούμε ότι εκεί βρι-

σκόταν η Φανωτή, στην οποία οι φιλομακεδόνες ηγέτες Θεόδοτος και Φιλόστρατος σχεδίαζαν να συλλάβουν τον Ρωμαίο ύπατο Ιούλιο Οστίλιο, φιλοξενούμενο στο σπίτι κάποιου Νέστορα, φιλορωμαίου. Τελικά τον φυγάδευσαν νύκτα στα Γίτανα και γλίτωσε την αιχμαλωσία.

Η Φανωτή καταστράφηκε από τον Άππιο Κλαύδιο, παρά τη γενναία αντίσταση του τοπικού ήρωα Κλεύα.

Ραβενή: H τρίτη γνωστή αρχαία πόλη βρίσκεται στο χωριό Ραβενή, 28 χιλ. ανατολικά των Φιλιατών. Στο νό-τιο τμήμα του χωριού, πάνω σε λόφο που προστατεύεται νότια από κρημνώδη πλαγιά κάτω από την οποία ρέει ο Καλαμάς, υπάρχουν τα ερείπια τειχισμένου οικισμού 2 εκταρίων.

Αρχαιολογικές θέσεις, μικρότερης έκτασης υπάρ-χουν δεκάδες, διάσπαρτες σε όλη την επαρχία. Μερικές από αυτές είναι:

1) Μαστιλίτσα. Στα νότια του ομώνυμου βουνού του κάμπου Ασπροκκλησίου και σε απόσταση 300-400 μέ-τρων, από αυτό, υπάρχουν ερείπια αρχαίας πόλης και ναού.

2) Σκάλα Φιλιατών. Πάνω από τα Στενά του Καλαμά, στη νότια πλαγιά του Σιδε-ρίτικου βουνού, υπάρχουν ερείπια αρχαίου οικισμού 8-10 εκταρίων.

Έδρανο θεάτρου Γιτάνης με ονόματα

Σφραγίσματα με το όνοματης πόλης Γιτάνη

Αρχαία Φανωτή

�

3) Λιθαρόστρουγγα, Στη θέση Λιθαρόστρουγγα Κεραμίτσας, υπάρχουν ερείπια σε έκταση 2 εκταρίων.

4) Στο Γαρδίκι Φιλιατών υπάρχουν εκτεταμένα ερείπια 1,4 εκταρίων.5) Κάστρο Λιά. Πάνω από το χωριό Λιάς υπάρχουν ερείπια σε έκταση 1 εκτα-

ρίου. 6) Λεμικό. Στο νότιο ύψωμα Σταρόδα του Τσαμαντά, πάνω από τη χαράδρα του

Κόζιακα, στη θέση Λεμικό, υπάρχουν ερείπια, έκτασης 1 εκταρίου. Άλλες αρχαιολογικές θέσεις είναι: Ριζό, Βίγλα Κεραμίτσας, Κτίσμα Φατηρίου κλπ.

Σημαντικά ταφικά ευρήματα βρέθηκαν στο Κεφαλοχώρι (Γλούστα) Φιλιατών.

2.1. ΡΩΜΑΪΚΑ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

Το τέλος του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ξεκίνησε με την κατάκτηση της Ελ-λάδας από τους Ρωμαίους και την καταστροφή και λεηλασία που ακολούθησε το 167 π.Χ. Τότε πιθανόν να καταστράφηκαν και οι αρχαίες πόλεις μας Γίτανα, Φανω-

τή, Φυλάκη- αρχαία πόλη την οποία τοποθετούν στο Κασνέτσι, Σμέρτο ή Φιλιάτες. Στους αιώνες που ακολούθησαν δεν έχομε σημαντικές πληροφορίες για την ευρύτερη περιοχή. Οι Ρωμαί-οι κατέστρεψαν εβδομήντα πόλεις της Ηπείρου και 150.000 κατοίκους εξανδραπόδισαν. Η περιοχή μας, όπως και όλη η Ήπειρος, ερήμωσαν. Το τέλος του αρχαίου ελληνικού κόσμου και πολιτισμού ολοκληρώθηκε με την επικράτηση του χριστι-ανισμού.

Οι Ρωμαίοι ιστορικοί αναφέρονται συχνά στη Θεσπρωτία, την περίοδο των πολέμων τους με του Μακεδόνες. Λιγότερες είναι οι αναφορές τους στην περίοδο κυριαρχίας τους και την εκμετάλλευση της Θεσπρωτίας από Ρωμαίους γαιοκτήμο-

νες. Από τους Τάκιτο, Τίτο Λίβυο και Πολύβιο, αντλούμε στοιχεία για τον ρόλο που έπαιξαν οι θεσπρωτικές πόλεις στις εκστρατείες της Ρώμης για την κατάκτηση της Ελλάδας- την οποία υπερασπίζονταν οι Μακεδόνες. Στις 22 Ιουνίου του 168 π.Χ ο βασιλιάς της Μακεδονίας Περσέας χάνει την μάχη της Πύδνας από τις λεγεώνες του Αιμίλιου Παύλου, ενώ ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Ανίκιος, αφού υπέταξε τους Ιλλυριούς και συνέλαβε το βασιλιά τους Γένθιο (όπως και οι Ηπειρώτες είχε ταχθεί με τον Περσέα), βάδισε κατά της Ηπείρου και αφού υπέταξε τη Φανοτή, πέρασε τα στενά του ποταμού Καλαμά και μέσω της Βροσίνας βάδισε στην Μολοσσίδα. Η χώρα περιήλθε σε στρατιωτική κατοχή και κάθε πόλη είχε ρωμαϊκή φρουρά, ενώ ο Λεύκιος εγκαταστάθηκε στην Πασαρώνα να διαχειμάσει. Ο νικητής του Περσέα Αιμίλιος Παύλος δέχτηκε στην Αμφιλοχία τα συγχαρητήρια των φιλορωμαϊκών πα-ρατάξεων του Αχαιού Καλλικράτη, του Αιτωλού Λυκίσκου, του Χάροπα και του φίλου του Νικία. Μετά τις λαμπρές γιορτές της κατάκτησης, που έγιναν στη Μακεδονία, ο Αιμίλιος Παύλος πήρε το δρόμο της επιστροφής έχοντας στα χέρια του διάταγμα της

Βιβλίο προσκομιδώνΜονής Σωσίνου

�

Συγκλήτου για διαρπαγή προκειμένου να πληρωθεί ο στρατός. Για να εφαρμόσει το διάταγμα κάλεσε στην Πασαρώνα δέκα προκρίτους από κάθε πόλη και τους διέταξε να συγκεντρώσουν σε τακτή ημερομηνία, τέσσερις ώρες μετά το ξημέρωμα, όλο το χρυσό και ασήμι που υπήρχε στα σπίτια τους και στους ναούς και τους έστειλε πίσω με ρωμαϊκή συνοδεία. Την καθορισμένη μέρα τα ξημερώματα όλες οι φρουρές επι-δόθηκαν σε λεηλασίες και καταστροφές ώστε σε μια μόνο ώρα 150.000 άνθρωποι αιχμαλωτίσθηκαν και 70 πόλεις καταστράφηκαν, όπως γράφει και ο Τίτος Λίβιος: «...κατά την τετάρτην ώραν έδωσαν εις τους στρατιώτας την εντολήν της λεηλασίας. Τα λάφυρα υπήρξαν τοιαύτα ούτως ώστε εδόθησαν 400 δηνάρια εις κάθε ιππέα, 200 εις κάθε άλλον στρατιώτην και εμαζεύτηκαν και 150.000 αιχμάλωτοι».

Μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση αυτοί και οι συνεργάτες τους διοικούν τυραννικά μέσω του διορισμένου φιλορωμαϊστή Χάροπα Μαχατά από τη Φοινίκη, η οποία έγινε διοικητικό κέντρο της Ηπείρου. Τα ερείπια της Φοινίκης σώζονται δίπλα στο ομώνυ-μο ελληνικό χωριό του Δελβίνου.

Το 157-158 π.χ. η συνθήκη της Φοινίκης έλυσε κάποια σημαντικά ζητήματα και υπήρξε μια ενοποίηση του ηπειρώτικου Κοινού, με την συναίνεση των κατακτητών.

Η ενοποίηση εδραιώθηκε με τον επαναπατρισμό πολλών πολιτών που είχαν αιχμα-λωτισθεί, μετά από 16 χρόνια εξορίας. Οι περισσότεροι από τους αιχμάλωτους είχαν πουληθεί ως δούλοι. Την εποχή του Βιργιλίου πλήθος δούλοι ή απελεύθεροι φέρουν το επώνυμο ¨Ηπειρώτης¨. Για αρκετούς αιώνες μετά την καταστροφή οι ιστορικοί αποκαλούν την Ήπειρο «έρημη χώρα». Ο Στράβων γράφει «τα μέρη ήταν πολύ πυκνο-κατοικημένα, μολονότι είναι ορεινά, αλλά τώρα όλα τα μέρη που είναι κατοικήσιμα ακόμη ζουν μόνον εις χωρία και ερείπια».

Με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού 284-305 μχ. η Θεσπρωτία, όπως και όλη η Ήπειρος, ανήκε στην επαρχία παλαιάς Ηπείρου, με έδρα την Νικόπολη. Από τον 9ο αιώνα που ιδρύεται το θέμα Νικοπόλεως ανήκε σε αυτό. Μετά την καταστροφή της Νικόπολης έδρα έγινε η Ναύπακτος.

Οι πρώτοι σκοτεινοί αιώνες Μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση οι επόμενοι αιώνες ήταν σκοτεινοί και τραγικοί. Την

εμφάνιση του χριστιανισμού, τους πρώτους αιώνες της χρονολογίας μας, την ακο-λούθησαν διωγμοί. Οι διωγμοί εναντίον των χριστιανών κράτησαν 300 περίπου χρό-νια και είναι λίγο πολύ γνωστοί. Όταν ο χριστιανισμός επιλέχθηκε, για πολιτικούς λόγους, ως κυρίαρχη θρησκεία εδραιώθηκε με διωγμούς ενάντια των εθνικών. Η σελίδα αυτή είναι λίγο πολύ άγνωστη. Οι βαρβαρικές επιδρομές, οι διωγμοί και οι καταστροφές κράτησαν πάνω από 7 αιώνες. Τις διαμάχες αυτές πλήρωσε ο τόπος και αποτελούν τη μελανότερη σελίδα της ιστορίας. Κάποια στοιχεία, ενδεικτικά γι’ αυτές, αναφέρουμε πιο κάτω.

Η πρώτη γνωστή επιδρομή χρονολογείται το 380 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι εισβάλ-λουν στην χερσόνησο του Αίμου. Δυο χρόνια αργότερα, συμφώνησαν με το Βυζάντιο να εγκατασταθούν ως αυτοκρατορικοί ¨φοιδεράτοι¨ στις βόρειες επαρχίες της θρα-

�

κικής διοίκησης. Μετά το θάνατο του Θεοδόσιου, ο αρχηγός τους Αλάριχος λεηλά-τησε το 396 μΧ. την Ήπειρο. Ακολουθούν συνεχείς επιδρομές: Το 447μΧ του Αττίλα, το 459-479 μ.Χ. Οστρογότθων και Βανδάλων και πάλι το 517 Οστρογότθων που κατέστρεψαν την Παλαιά Ήπειρο. Το 529 μΧ των Ούννων, το 548μΧ των Σλάβων, το 551μΧ των Γότθων του Τοτύλα, το 567 μΧ του Χαγάνου άρχοντα των Χαζάρων κι Αβάρων, το 586μΧ των Σλάβων όπως και 614-616μΧ. μέρος των οποίων εποίκισε την περιοχή. Λέγεται πως από ένα σλάβικο κλάδο, τους Βαϊονίτες, η περιοχή μας πήρε το όνομα Βαγενετία. Αυτό ασφαλώς είναι ένα σοβαρό στοιχείο που έχει να κάνει με τις σλάβικες ονοματοθεσίες που βρίθουν στην περιοχή. Έχει να κάνει με την πολιτική των βυζαντινών να χρησιμοποιούν οποιουσδήποτε επιδρομείς για να εξαλείψουν καθετί το αρχαιοελληνικό. Πάντως οι ίδιοι, οι Βαϊονίτες, χάθηκαν από την ιστορία.

Η θρησκευτική διαμάχη προξένησε ανείπωτες καταστροφές και ως ελάχιστα εν-δεικτικές καταγράψαμε τις παρακάτω: Το 324μ.Χ. ο Κωνσταντίνος ανακηρύσσει τον Χριστιανισμό μόνη επίσημη λατρεία της Αυτοκρατορίας. Λεηλατεί το Μαντείο του Διδυμαίου Απόλλωνος και θανατώνει με βασανιστήρια όλους τους ιερείς του με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Στο ιερό όρος Άθως εξαπολύεται μέγας διωγμός κατά των εθνικών και καταστρέφονται όλα τα εκεί ελληνικά Ιερά. Το 380μ.Χ. στις 27 Φεβρουαρίου, ο αυτοκράτωρ Φλάβιος Θεοδόσιος απαγορεύει όλες τις θρησκείες πλην της χριστιανικής. Όλοι οι μη χριστιανοί χαρακτηρίζονται στο εξής σιχαμεροί, αιρετικοί, μωροί και τυφλοί. Ο επίσκοπος Μεδιολάνου Αμβρόσιος εξουσιοδοτείται να καταστρέψει όλους τους Ναούς των εθνικών και να κτίσει επάνω στα θεμέλιά τους εκκλησίες. Οι αρχηγοί μερικών γοτθικών φυλών βαπτίζονται χριστιανοί. Το 394 στις 5 και 6 Σεπτεμβρίου συγκρούονται οι στρατοί των εθνικών υπό τον Φλαβιανό και των χριστιανών υπό τον αυτοκράτορα της Ανατολής Θεοδόσιο στην κοιλάδα του ποταμού Φρίγδου. Οι εθνικοί ηττώνται και κατασφάζονται. Ο αυτοκράτωρ Ευγένιος συλλαμβάνεται, βασανίζεται, αποκεφαλίζεται και το κεφάλι του περιφέρεται πάνω σε παλούκι σε ολόκληρη την δυτική αυτοκρατορία για παραδειγματισμό. Ο Φλαβιανός, για να μην πέσει στα χέρια των χριστιανών, αυτοκτονεί.

Το 395μ.Χ., νόμοι της 22ας Ιουλίου και 7ης Αυγούστου, κηρύσσουν νέους διωγ-μούς κατά των εθνικών. Ο ευνούχος πρωθυπουργός του αυτοκράτορος Αρκαδίου Ρουφίνος κατευθύνει τις ορδές των υπό τον Αλάριχο χριστιανών Γότθων προς τον ελλαδικό χώρο. Ακολουθούμενοι από πλήθη φανατισμένων μοναχών, οι Γότθοι του Αλαρίχου (ο οποίος είχε πολεμήσει με τον Θεοδόσιο κατά των εθνικών) κατασφά-ζουν αμέτρητους εθνικούς Έλληνες και καταστρέφουν πόλεις και ιερά στο Δίον, τη Θεσσαλία, τους Δελφούς, τη Βοιωτία, την Αττική, τα Μέγαρα, την Κόρινθο, το Φενεό, το Άργος, τη Νεμέα, τη Λυκόσουρα, τη Σπάρτη, τη Μεσσήνη, τη Φιγαλεία, την Ολυμπία. Στην Ελευσίνα πυρπολείται το εκεί πανάρχαιο Ιερό και θανατώνονται στην πυρά όλοι οι ιερείς των Μυστηρίων.

Το 410μ.Χ., στις 24 Αυγούστου, ο Αλάριχος καταλαμβάνει μετά από προδοσία την Ρώμη και για τρεις μέρες λεηλατεί τους θησαυρούς της, καταστρέφει τα έργα τέχνης

�

και τα βιβλία των εθνικών και κατασφάζει τους κατοίκους της Αιωνίας Πόλεως. Το 529μ.Χ., με έδικτο του σλαβικής καταγωγής αυτοκράτορα Γιουτπράδα - Ιου-

στινιανού, κλείνει η Ακαδημία των Αθηνών και κατάσχεται η περιουσία της. Οι επτά τελευταίοι διδάσκαλοι καταφεύγουν στον βασιλιά των Περσών Χοσρόη.

Το 542μ.Χ., ο Σλάβος αυτοκράτορας Γιουτπράδα-Ιουστινιανός αναθέτει καθήκοντα αυτοκρατορικού προσηλυτιστού (επισκόπου τιτουλαρίου) στον Ιωάννη Ασιακό. Επί 35 ολόκληρα χρόνια ο τελευταίος εφαρμόζει μαζικούς και βίαιους εκχριστιανισμούς και κτίζει 99 εκκλησίες και 12 μοναστήρια, πάνω στα συντρίμμια των εθνικών ιερών.

Το 850-900μ.Χ., από Αρμένιους ένοπλους μοναχούς εκχριστιανίζονται με τη βία οι τελευταίοι Έλληνες εθνικοί της Λακωνίας και κατασφάζονται οι δούκες και οι ιερείς τους. Το 960, ο διαβόητος Αρμένιος προσηλυτιστής Νίκων ο ¨Μετανοείτε¨ εκστρατεύει στην Κρήτη και εκχριστιανίζει βίαια τους μουσουλμάνους κατοίκους του νησιού. Το ίδιο κάνει και στην Λακωνία, τελευταίο προπύργιο των εθνικών της Πελοποννήσου.

Οι επιδρομές συνεχίζονται, το 828 μΧ έως 1025 μΧ και πάλι από τους Σλάβους, οι οποίοι κατέστρεψαν τις πόλεις Φωτική- στην Παραμυθιά- και Νικόπολη- στην Πρέ-βεζα. Στη συνέχεια, από τις αρχές του 11ου αιώνα μέχρι τέλος του 14ου, Νορμανδοί ορμώμενοι από την Ιταλία κυριαρχούν σε πολλές παραλιακές μεσογειακές πόλεις. Για παράδειγμα, το 1220 το φρούριο της Παραμυθιάς κατέχεται από το Νορμανδό Μισέρ Ροβέρτο Κυρτυβελάκη.

Πέρα από τις επιδρομές που είναι γνωστές γιατί έχαναν πόρους οι βυζαντινοί κεφαλάδες, ελάχιστα άλλα στοιχεία έχουμε γι’ αυτή την περίοδο. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρομε ένα μολυβδόβουλο του Ζ΄ ή Η΄ αιώνα, με επιγραφή «Θε-οτόκε, βοήθη βασιλικό σπαθάριο και άρχοντι Βαγενετίας»- (N. Bansenu) και ένα μολυβδόβουλο του Θ΄-Ι΄ και Ι΄-ΙΑ΄ αιώνα στο οποίο γίνεται λόγος για τον άρχοντα Βαγενετίας πρωτοσπαθάριο Ιλαρίωνα.

Στα αρχεία του Πατριαρχείου, των παλιών μοναστηριών και των ιταλικών κρατιδίων θα υπάρχουν, σίγουρα, περισσότερα στοιχεία που θα φωτίσουν αυτή την περίοδο.

Ο συνεκτικός κρίκος του Βυζαντινού κράτους ήταν η «ορθοδοξία». Οι υπήκοοι του δεν ήταν όλοι Έλληνες. Τα ξένα στοιχεία (Σλάβοι ή Αρμένιοι) ήταν πιο πολυάριθμα και πολύ πιο ισχυρά. Λέγεται, πως κανείς βυζαντινός αυτοκράτορας δεν παραδέχτη-κε ότι ήταν Έλληνας. Αυτό ίσως είναι αποτέλεσμα των διωγμών των νικητών της θρησκευτικής διαμάχης. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ο ελληνισμός απλά επιβίωνε χωρίς εθνική υπόσταση, διωκόμενος ανηλεώς ως έθνος και ως πολιτισμός. Είναι ψέμα ότι το Βυζάντιο διέσωσε την ελληνική γλώσσα. Αναγκάστηκε να την χρησιμο-ποιήσει γιατί ολόκληρη η Ασία και η Αίγυπτος μιλούσαν Ελληνικά από την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου. Το Βυζάντιο σφράγισε τις φιλοσοφικές σχολές και στη θέση τους ίδρυσε εκκλησιαστικές για την προώθηση της χριστιανικής θρησκείας, έκαψε τα φι-λοσοφικά συγγράμματα και στη θέση τους διέδωσε τον σχολαστικισμό, δηλαδή την υποταγή της φιλοσοφίας στη θρησκεία. Το Βυζάντιο αντικατέστησε την επιστήμη του

�0

Ασκληπιού με τις προσευχές, το Ολυμπιακό πνεύμα με την υποταγή και την υπακοή, τα λουτρά και τις εορτές με την κακοποίηση του σώματος, την απληστία, τις πολυήμερες νηστείες. Αντικατέστησε τη χαρά και το φως της αρχαίας Ελλάδας με το σκοτάδι της φρίκης, του θανάτου, του ολέθρου. Θεμέλιο του Βυζαντίου υπήρξε το δόγμα και οι ρήσεις των Πατέρων της Εκκλησίας. Ο συγγραφέας Τζόζεφ Μακ Κέιμπ παραδέχθη-κε: «Το Βυζάντιο επί δέκα ολόκληρους αιώνες δεν κατόρθωσε να παράγει ούτε ένα βιβλίο που να διαβάζεται σήμερα από έναν καλλιεργημένο άνθρωπο».

Δεν κατανοούμε αυτά που συμβαίνουν στο παρόν γιατί δεν γνωρίζουμε αυτά που συνέβησαν στο παρελθόν. Και δεν μπορούμε να προβλέψουμε και να πορευθούμε με σιγουριά στο αύριο, αν δεν έχουμε κατανοήσει τι έγινε χθες και τι γίνεται σή-μερα.

Γράφει ο Περικλής Γιαννόπουλος: «Ελληνική φυλή, δεν σε έσωσε ο Χριστιανισμός, αλλά ο Ελληνισμός σου!»

Από τον «Κώδικας υπ’ αριθμόν 1 της Μονής Ξενοφώντος του Αγίου Όρους (13 Μαρτίου 1181) μαθαίνουμε για την ύπαρξη του χωριού Παύλον (Πόβλα σημερινή Αμπελώνα δήμου Φιλιατών.), σύμφωνα με έρευνα του Μιχ. Πασιάκου.

Το δεσποτάτο της Ηπείρου Το δεσποτάτο ιδρύθηκε μετά την κατάληψη της Πόλης από τους Σταυροφόρους,

το 1204, από το Βυζαντινό πρίγκιπα Μιχαήλ Άγγελο Κομνηνό. Αρχική πρωτεύουσα ήταν η Άρτα και αργότερα τα Γιάννενα. Η κυριαρχία του Δεσποτάτου εξαπλώθηκε κάποιες περιόδους από τη Ναύπακτο μέχρι το Μπεράτι και από την Κέρκυρα μέχρι τη Θεσσαλία και τη Θεσσαλονίκη.

Αυτή την περίοδο πολλοί βυζαντινοί κεφαλάδες εγκαταλείπουν την Πόλη, που την κατέχουν οι Φράγκοι, κι εγκαθίστανται στην Ήπειρο. Γνωστές οικογένειες που ήρ-

θαν εδώ είναι οι Τσαμαντούροι- έμειναν κι έδωσαν το όνομα στο χωριό Τσαμαντάς, ο Ευστάθιος Καμύτζης- στο χωριό Καμύτζιανη κλπ. Οι Γιαννιώτες κεφαλάδες αντέ-δρασαν στη διανομή κτημάτων στους νεοφερμένους, αναφέρει έγγραφο του Ιωάννη Απόκαυκου (δημοσιεύθη-κε στον Ιεροσολυμίτικο Κώδικα 276). Στους διωγμένους ανήκε και ο Όσιος Νείλος Λάσκαρης ο οποίος γεννήθηκε το 1250 στην Κων/πολη. Διώχθηκε το 1270 επειδή ήταν αντίθετος στην ένωση της Λυών, επέστρεψε δικαιωμένος και μετά από μεγάλη περιπλάνηση συνέχισε σαν ερημίτης στη σπηλιά Γηρομερίου Ασκηταριό ή Ροδάνι. Αργότερα το 1330 ίδρυσε τη μονή Γηρομερίου, βοηθούμενος με δωρε-ές από τούς άρχοντες Ιωάννη Αψαρά (Οψαρά), Αρίσταρχο

Καπανδρίτη κλπ. Η μονή Γηρομερίου κτισμένη στη βόρεια δασωμένη πλευρά του Φαρμακοβουνίου

απέχει 10 χιλ. από Φιλιάτες και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην

Ο Όσιος Νείλος

��

πορεία του χρόνου αναδείχθηκε σε πνευματικό φάρο της περιοχής.Σε απόσταση 1-2 χιλιομέτρων νότια των Φιλιατών υπάρχουν ερείπια του οικισμού

Μιχάλιαρη, πιθανόν βυζαντινής περιόδου. Ίσως είναι κτίσμα των ημερών του Δεσπό-τη Μιχαήλ Αγγέλου Κομνηνού κι ονομάσθηκε έτσι προς τιμή του. Το 1292 ο βυζα-ντινός αυτοκράτωρ Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος λεηλάτησε τα μέρη της Βαγενετίας -αναφέρει το Χρονικό του Μορέως- με πρωτοστράτορα τον Συριγιάννη ή Ζοριάνο (από αυτόν πιθανόν να πήρε το όνομα η Σκάλα Σίδερης).

Στα χρυσόβουλα του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Β΄ των ετών 1319 και 1321 αναφέρονται χωριά της Βαγενετίας όπως Σκουπίτζα, Πόβλιστα, Τσαμάντουρα κλπ.

Η βυζαντινή περίοδος στο τέλος τηςΗ ιστορία αυτών των χρόνων, όπως και τους προηγούμενους αιώνες, ανήκει στους

ισχυρούς, στους Βυζαντινούς κεφαλάδες οι οποίοι κατείχαν τα φέουδα, στα οποία ήταν μοιρασμένη η ύπαιθρος χώρα.

Από το βιβλίο προσκομιδών (εισφορών) της μονής Σωσίνου, του 1427, μαθαίνουμε για την ύπαρξη χωριών της περιοχής, όπως, το Ξέχωρο, Φοινίκι, Γηρομέρι, Αράχοβα, Κοκκινολιθάρι, Κεραμίτσα, Μαλούνι, Ραβενή, Λύκου, Μπαμπούρι, Λιάς, το Κουρεμάδι και η Λίστα.(τα βιβλίο προσκομιδών επεξεργάστηκε ο Μιχ. Πασιάκος).

Την τελευταία περίοδο, κατά την οποία το Δεσποτάτο διοικούν Σέρβοι, Ιταλοί κ.λπ, εισέρχονται στην περιοχή οργανωμένες αλβανικές φυλές και λυμαίνονται τον τόπο. Με το σπαθί και με τη βία γίνονται κύριοι ολόκληρων περιοχών- φέουδων. Τα ονό-ματα που έχουν μείνει σε χωριά μας (Σπάταρη, Σκέφαρη κλπ) μαρτυρούν το πέρασμά τους κι από εδώ. Αυτοί είναι και οι πρώτοι αλλαξοπιστήσαντες- για να διατηρήσουν τα προνόμια τους, όπως ο Ισαήμ, από το Λεσκοβίκι, ο οποίος δρούσε περί το 1380 στην Ήπειρο. Αναφέρεται ότι αλβανικά στίφη κατέστρεψαν και την πόλη Παλιοβενε-

Μονή Γηρομερίου (φ.Σ.Μελετζή)

��

τιά (η οποία πιθανόν βρισκόταν στο χώρο των αρχαίων Γιτάνων ή εκεί όπου ενώνεται ο χείμαρρος της Σκέ-φαρης με τον Καλαμά).

Η κατάρρευση του βυζαντινού κράτους ξεκίνησε τον 12ο και ολοκληρώθηκε τον 15ο αιώνα, με βασική αιτία τη μη προσαρμογή του σε πιο σύγχρονες μορφές οικο-νομίας και διοίκησης. Το διέλυσαν και το ξεπούλησαν οι τοπικοί άρχοντες, οι Βυζαντινοί κεφαλάδες- ξεζου-μίζοντας τους αγροτικούς πληθυσμούς και οδηγώντας τους να πάψουν να βλέπουν με κακό μάτι την έλευση των Τούρκων.Παναγιά της

Ι.Μ.Γηρομερίου

Ελαία, ερείπια πολύ παλιάς Εκκλησίας

��

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

1.2. ΟΙ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ έως 1700

Οι Οθωμανοί ήρθαν στην Ήπειρο κατά περιόδους, εκμεταλλευόμενοι συνή-θως τις έριδες των ντόπιων ηγεμόνων, όταν δεν τους καλούσαν οι ίδιοι για να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές- οι Βυζαντινοί Κεφαλάδες, με τους

Αλβανούς φύλαρχους, τους Σέρβους δυνάστες και τους Ιταλούς τυχοδιώκτες. Γι’ αυτό ποικίλουν οι αναφορές του ερχομού τους: Το Χρονικό Τσαραπλανών λέει ότι οι Τούρκοι ήρθαν το 1352. Το Χρονικό Δρυοπίδας λέει ότι οι Τούρκοι ήρθαν το 1354. Ο κώδικας του ναού της πόλης του Δελβίνου λέει ότι αυτό κατακτήθηκε το 1372. Πάντως τα Γιάννενα παραδίνονται στους Τούρκους στις 9/10/1430 από τον Συμεών Στρατηγόπουλο, τον γιο του Παύλο και τον Σέρβο πρωτοστράτορα Βοϊσάβο.

Η παράδοση των Ιωαννίνων ήταν η τελευταία πράξη στην ολοκλήρωση της οθωμα-νικής κυριαρχίας της Ηπείρου. Αν και για αρκετά χρόνια υπήρχαν θύλακες που άλ-λαζαν χέρια με οικονομικά ανταλλάγματα ντόπιων, Δυτικών και Οθωμανών, όπως το Στροβίλι το οποίο πήραν οι Οθωμανοί το 1472 από τους Ενετούς. Τη Θεσπρωτία την κατέλαβε οριστικά, το 1452, ο στρατηγός Σουλεϊμάν Μεχμέτ Χατζή μπέης με 10.000 άνδρες. Μετά την οθωμανική κατάκτηση η Ήπειρος ανήκει στη διοικητική περιφέρεια (εγιαλέτι) της Ρουμελίας η οποία υπαγόταν στον μπεηλέρμπεη της Ρούμελης και είχε έδρα τη Σόφια. Το εγιαλέτι της Ρούμελης περιελάμβανε 19 μικρότερες στρατιωτικο-διοικητικές περιφέρειες, τα σαντζάκια (σαντζάκι=σημαία). Η περιοχή μας ανήκε στο σαντζάκι των Ιωαννίνων. Τα σαντζάκια διαιρούνταν σε καζάδες, που ήταν κάτι σαν τις επαρχίες των χρόνων μας.

Η ιστορία των πρώτων χρόνων της Οθωμανικής κυριαρχίας ανήκει στους σπαχή-δες, τιμαριούχους, οι οποίοι αντικαθιστούν του Βυζαντινούς κεφαλάδες (κατά κανόνα ήταν τα ίδια πρόσωπα). Ελάχιστα άλλαξε το σύστημα. Ο κεφαλάς ήταν αφέντης της γης. Ο σπαχής ήταν υπάλληλος του κράτους- συγκέντρωνε τους φόρους για λογαρι-ασμό της Πύλης κι αν έχανε την εύνοιά της έχανε και τα προνόμια. Αυτά πάνω κάτω ισχύουν στους δυο πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας.

Τα μέτρα που πήραν οι Οθωμανοί κατακτητές τους πρώτους χρόνους αποδεί-χτηκαν ευνοϊκά για τους ραγιάδες και συντέλεσαν στην αύξηση της παραγωγής. Τα δοσίματα στους βυζαντινούς είχαν καταντήσει ληστρικά. Τώρα πλήρωναν τρεις βασικούς φόρους, α) δεκάτη- στα σιτηρά, λάδι κλ.π, β) κεφαλικό ή χαράτσι (όσοι δεν ήταν μουσουλμάνοι και γ) φόρο τελωνείου.

Τα πρώτα χρόνια υπήρχε θρησκευτική ανοχή. Αργότερα αρχίζει να εξισλαμίζεται μέρος του πληθυσμού, με πρώτους τους σπαχήδες. Οι αλλαγές έγιναν σταδιακά, σε βάθος χρόνου, και με αντιδράσεις των παλιών αφεντάδων- υποδαυλισμένες από Ευρωπαίους, που έχαναν εμπορικά προνόμια. Τέτοια ήταν και η εξέγερση του Πα-ραμυθιώτη Διονυσίου- επίσκοπου Τρίκκης (του Φιλόσοφου)- η οποία καταπνίγηκε στο

��

αίμα και έδωσε το έναυσμα των πρώτων βίαιων εξισλαμισμών. Από τον 17ο αιώνα και μετά οι συνθήκες αλλάζουν. Εμφανίζονται οι πρώτες ιδιο-

κτησίες, οι πρώτοι τσιφλικάδες. Το οθωμανικό κράτος αρχίζει να σαπίζει και ο λαός αρχίζει να υποφέρει τα χειρότερα.

Στο «Sureti Defteri Sancaki Arbanid του Halil Inalcik» αναγράφονται για πρώτη φορά από την οθωμανική κατάκτηση και χωριά της επαρχίας μας. Είναι μια καταγρα-φή του 1431-32, του Τούρκου κυβερνήτη Ουμούρ Βέη, προκειμένου να εισπράττει φόρους στο σαντζάκι του, το οποίο περιελάμβανε την περιοχή από την Κρόϊα έως την κοιλάδα Καλαμά. Η περιοχή μας αναγράφεται ως Βαγενετία και χωριά που ανα-φέρει είναι: Σαγιάδα, Πλεσίβιτσα, Κότσικα, Φοινίκι, Σίδερη, Κοκκινολιθάρι, Γηρομέρι, Αράχοβα, Ντόλιανη, Πηγαδούλια, Μιχάλιανη. Η αναφερόμενη Μιχάλιανη, πρέπει είναι ο ερειπωμένος οικισμός των Φιλιατών Μιχάλιαρη, για τον οποίο ο Πουκεβίλ γράφει ότι αφανίσθηκε από τον λοιμό του 1814-16. Τα ερείπιά της αρχίζουν από τον ανατο-λικό περίβολο του εργοστασίου (πρώην Κλωστήρια Φιλιατών) και συνεχίζουν παράλ-ληλα με τα απομεινάρια του υπάρχοντος καλντεριμιού ως τον κάμπο της Ελαίας. Το σωζόμενο καλντερίμι είναι τμήμα του δρόμου που ένωνε τη Σαγιάδα με τα Γιάννενα. Όπως θα δούμε παρακάτω, χάρη σ’ αυτόν το Φιλιάτι έγινε κόμβος.

Τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας το ενδιαφέρον των Δυτικών για την περιοχή εξακολουθεί να επικεντρώνεται στο λιμάνι της Σαγιάδας. Για το ίδιο λιμάνι ενδιαφέρονταν και οι Οθωμανοί, οι οποίοι το 1537 πολιορκούν - χωρίς αποτέλεσμα- την Κέρκυρα με τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρε-πής είχε στρατοπεδεύσει στην Ηγουμενίτσα.

Το 1675 η Σαγιάδα ακμάζει. Είναι έδρα προξενικών πρακτόρων Αγγλίας, Ολλανδί-ας, Βενετίας, Γαλλίας κλπ.

Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή, που ήρθε στη Θεσπρωτία το 1670, γρά-φει: «..ύστερα από μισής ώρα πορεία από τη Λιόψη φτάσαμε στο παγκόσμιας φήμης λιμάνι της Σαγιάδας. Το λιμάνι έχει μερικά χάνια και μεγάλες αποθήκες που εξυπη-ρετούν τα Γιάννενα, Τρίκαλα, Λάρισα έως και Ανδριανούπολη και Σόφια...». Συνεχίζει κάνοντας αναφορά στη Λιόψη και μετά στη Σούβλιαση αλλά αγνοεί παντελώς τους Φιλιάτες. Αυτό δείχνει πως ο δρόμος που ένωνε τη Σαγιάδα με τα Γιάννενα δεν είχε περάσει ακόμη από τους Φιλιάτες. Δείχνει επίσης πως οι Φιλιάτες τότε ίσως ήταν ένας ασήμαντος χριστιανικός οικισμός- γιατί αν ήταν μουσουλμανικός θα το ανέφερε, όσο ασήμαντος κι αν ήταν.

2.2. ΟΙ ΔΥΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η γένεση της πόλης των Φιλιατών.Όπως διαπιστώνουμε από τα υπάρχοντα στοιχεία, στη σημερινή θέση των Φιλιατών,

δε φαίνεται να υπήρχε κάτι αξιόλογο πριν το 1700. Μόνο ενδείξεις μικρού ανοικτού οικισμού, κατά τον αρχαιολόγο Σ. Δάκαρη. Υπήρχε όμως το χωριό Μιχάλιαρη, όπως μαρτυρούν το τεφτέρι του Ουμούρ Βέη, ο Πουκεβίλ και τα υπάρχοντα ερείπια. Για τον

��

άλλο οικισμό, τους Ζαβαλιάτες, που αναφέρει ο Πουκεβίλ ότι αφανίσθηκε από το λοιμό το 1814-6, δεν υπάρχουν στοιχεία, παρά μόνο το τοπωνύμιο στη περιοχή της Βάναρης. Υπάρχει επίσης παράδοση για αφανισμένο χωριό Ασπροκκλησι, στο ίδιο περίπου μέρος. Πιθανόν αυτό να άλλαξε κάποτε όνομα σε Ζαβαλιάτι. Ίσως κάποτε αξιολογηθούν και τα ερειπίων βυζαντινής περιόδου, στην Κόντριζα- τα πιστοποίησε η Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, περί το 1990.

Οι δρόμοι, καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη μιας πόλης, μιας περιοχής. Σημαντικός δρόμος για την περιοχή μας ήταν αυτός που ένωνε το λιμάνι της Σαγιάδας με την ενδοχώρα- Γιάννενα, Λάρισα κλπ, γνωστός από την αρχαιότητα. Τον ίδιο δρόμο ακολουθούσαν στις μετακινήσεις τους οι νομάδες κτηνοτρόφοι. Αυτόν αναφέρουν και οι Ρωμαίοι στις εκστρατείες τους κατά των Μακεδόνων.

Ο δρόμος ξεκινούσε από το λιμάνι της Σαγιάδας, προχωρούσε προς τη Γκούμανη και από ‘κει συνέχιζε, ακολουθώντας τον Καλπακιώτικο χείμαρρο, στον κάμπο Ελαίας όπου και διακλαδιζόταν: Ο ένας δρόμος περνούσε τον Καλπακιώτικο- υπάρχει η πα-λιά πέτρινη τοξωτή γέφυρα- ανέβαινε το ύψωμα της Ελαίας, διακλαδίζονταν πάλι κι ο ένας κατέβαινε κάτω από τη Σίδερη και, ακολουθώντας τον Καλαμά, προχωρούσε

στα χωριά της Σκάλας, την Παραμυθιά. Ο άλλος περνούσε την Βρυσέλλα και τον Κα-λαμά, με βάρκα στα αντίπερα του Καλαμά χωριά. Ερχόμενοι στην πρώτη διακλάδωση τώρα, ο άλλος δρόμος, ακολουθώντας τον Καλπακιώτικο, προχωρούσε στα ριζά των λόφων των Φιλιατών άφηνε αριστερά τη Μιχάλιαρη, έμπαινε στον φιλιατιώτικο κάμπο και συνέχιζε μέσω Σκάλας Κεραμίτσας προς τα Γιάννενα κλπ.

Ο δρόμος άλλαξε πορεία, πιθανόν το 1716, και πήγαινε από τη Σαγιάδα στην Ελαία, μέσω Φιλιατών. Η νέα διαδρομή επιλέχθηκε σαν συντομότερη. Επιπροσθέτως, δεν είχε νόημα να περνά ο δρόμος από τις έρημες, πλέον, Γκούμανη και Παλιοβενετιά. Αναφορές για τον δρόμο και την αναβάθμισή του έχουμε από τους Οθωμανούς, οι

Ετοιμάσιες στο λιμάνι της Σαγιάδας

��

οποίοι, προκειμένου να εκστρατεύσουν εναντίον της Κέρκυρας, έκαναν διαπλατύν-σεις, γεφύρια, καλντερίμια και άλλα έργα υποδομής, (Την 1η Μαρτίου 1716 απε-σταλμένος του Σουλτάνου έφτασε στα Γιάννενα με φιρμάνι που υποχρέωνε τους κατοίκους να ανοίξουν δρόμο από Λάρισα ως Σαγιάδα με 60 πόδια πλάτος κλπ).

Η νέα χάραξη του σημαντικού αυτού δρόμου, δια μέσω του μικρού οικισμού που πιθανολογούν ότι υπήρχε στη θέση των Φιλιατών, έδωσε τις προοπτικές ανάπτυξης και ανάδειξης του. Έκανε τον μικρό οικισμό των Φιλιατών κόμβο και συνέβαλε να εξελιχθεί σε πόλη- αγορά. Η ύπαρξη μιας τέτοιας πόλης επιβάλλονταν και από τις ανάγκες συναλλαγών της εκτεταμένης ενδοχώρας (στην αρχαιότητα τις ανάγκες αυ-τές τις εξυπηρετούσαν τα Γίτανα- μετέπειτα η Παλιοβενετιά). Κάτω από το Γηρομέρι βρίσκεται περιοχή με την ονομασία ¨Αγορά¨. Στη θέση αυτή υπήρχε και το, αφανι-σμένο πλέον, χωριό Τσιμπλοχώρι. Είναι πιθανόν να μεταφέρθηκαν στον νέο κόμβο- στους Φιλιάτες. Ας έχουμε υπόψη ότι αυτούς τους χρόνους σημειώνεται ανάπτυξη του εμπορίου και εκμετάλλευσης των προϊόντων της περιοχής από τους Δυτικούς.

Συνοψίζοντας, οι λόγοι για τους οποίους οι Φιλιάτες αναδείχτηκαν σε κόμβο είναι πρώτον η διέλευση του δρόμου και η πιθανή στρατοπέδευση του τεράστιου εκστρατευτικού σώματος (65.000 στρατιώτες) που κινήθηκε το 1716 εναντίον της Κέρκυρας. Αυτό το πρώτο επέβαλε την νέα χάραξη και αναβάθμιση του δρόμου, αλλά και πιθανόν τις άλλες γνωστές υποδομές, όπως τα δεκάδες δημόσια πηγάδια, που υπήρχαν έως το 1960 στους Φιλιάτες- ένδειξη ότι κάποτε εξυπηρετούσαν πολύ κόσμο. Δεύτερον, η αξιοποίηση του δρόμου από την κίνηση των καραβανιών για την μεταφορά αγαθών και ταξιδιωτών από και προς το λιμάνι της Σαγιάδας. Τρίτον η ανάγκη ύπαρξης μιας πόλης- αγοράς που θα εξυπηρετούσε την εκτεταμένη ενδοχώ-ρα. Όλα τα παραπάνω συμπληρωμένα από την διοικητική αξιοποίηση του κόμβου, την οποία επέβαλε το οθωμανικό κράτους- αφού τα γνωστά μέχρι τότε διοικητικά κέντρα

Το καραβάνι ξεκινάει

��

(Δέλβινο, Μαργαρίτι, Μαζαράκι) ήταν αρκετά μακριά, Οι προοπτικές που δημιούργησε ο δρόμος ανέδειξαν τις ανάγκες του κόμβου.

Μέρος των αναγκών αυτών κάλυψε το κράτος, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για να εγκατασταθούν στο νέο κόμβο άνθρωποι που ήθελαν να εργαστούν και να κερδίσουν. Το κράτος δηλαδή δημιούργησε την βασική υποδομή και οι κάτοι-κοι συμπλήρωναν τη ζήτηση και προσφορά, σύμφωνα με τους νόμους της αγοράς. Έχτισαν σπίτια κι άνοιξαν χάνια, φούρνους, μανάβικα, χασάπικα, ταβέρνες για να καλύψουν τις ανάγκες διαμονής και διατροφής. Έστησαν πεταλωτήρια κι άνοιξαν σαμαράδικα, για τα ζώα τους. Άνοιξαν εργαστήρια, σιδεράδικα, ξυλουργεία, υφα-σματάδικα, ραφτάδικα, τσαγκάρικα. Πολλοί από τους πρώτους επαγγελματίες ήρθαν από τα βλαχοχώρια Συρράκο - Καλαρύτες και δημιούργησαν δική τους γειτονιά, τον Βλαχομαχαλά (υπάρχουν και σήμερα απόγονοί τους Κώτσιας, Μέλιος, Μπεϊκούσης, Δογορίτης, Λούμπας κ.λπ). Ακόμη και εβραϊκή παροικία υπήρχε έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο- ένδειξη, αν μη τι άλλο, της εμπορικής αξίας του νέου κόμβου.

Από τα στοιχεία που έχουμε μέχρι τώρα, συμπεραίνουμε ότι οι Φιλιάτες αναδεί-χτηκαν στις αρχές του 18ου αιώνα, σαν πόλη- αγορά και διοικητικό κέντρο. Μέσα από τους Φιλιάτες περνούσε πλέον ο νέος, σύγχρονος για την εποχή του, δρόμος, ο οποίος ένωνε τα σημαντικά εμπορικά κέντρα των Ιωαννίνων και της Λάρισας, με το λιμάνι της Σαγιάδας, το οποίο είχε αναβαθμισθεί και ήταν έδρα Ευρωπαίων προξέ-νων (το 1668 η Βενετία έστειλε τον ευγενή Αλβίζε Μολίν, το 1695 υπήρχε ο Γάλλος Κ. Γαρνιέρ, το 1705 ο Γάλλος Ντι Μπροκά κλπ).

Ο δρόμος, λοιπόν, ανέδειξε τους Φιλιάτες και αποτέλεσε την αρχή της γνωστότε-ρης ιστορίας τους. Η αξία του δρόμου δηλώνεται και στα τραγούδια των παλιών κα-τοίκων («μέσ’ τη μέση στο Φιλιάτι πέρασα, στη Σαγιάδα για αλάτι πήγα»).

Δρόμος στις ανηφόρες του Σμέρτου

��

Η αξία του αλατιού, αυτή την εποχή, είναι σημαντική, χαρακτηρίζεται ως ο λευκός χρυσός.

Η οικονομική ανάπτυξη των Φιλιατών και η ανάδειξή τους σε διοικητικό κέντρο επέβαλε και την εγκατάσταση σ’ αυτό των διάσπαρτων ντόπιων φεουδαρχών, αγά-δων, μπέηδων, οι οποίοι διαφέντευαν ήδη μια μεγάλη περιοχή- από την γέφυρα Ράϊ-κου έως τη Σαγιάδα και από την Ηγουμενίτσα έως και τα χωριά της Κονίσπολης- με πάνω από 60 χωριά στη δικαιοδοσία τους.

Δρόμος στην αγορά των Φιλιατών

Δρόμος στην αγορά των Φιλιατών αρχές 1900

��

Δρόμος στο παζάρι των Φιλιατών αρχές 1900

Καλντερίμι στη σκάλα Κεραμίτσας

�0

* Οι φωτογραφίες του καρα-βανιού στο δρόμο και την αγορά των Φιλιατών είναι των αρχών του 1900, άγνωστου φωτογράφου (Αρχείο Μ. ΠΑΣΙΑΚΟΥ)

Το όνομα της πόλης των Φιλιατών Η άποψη των περισσότερων που ασχολήθηκαν συγκλίνει ότι προέρχεται από το

όνομα Φίλιππος-όνομα του πρώτου κάτοικου ή γαιοκτήμονα. Στην περιοχή Φιλιατών, υποκοριστικό του Φίλιππου είναι το Φίλιας, Φίλιος και Φίλης. Αυτή η αρχή ονομα-τοθεσίας απαντάται στην ευρύτερη περιοχή μας αλλά και στην Κέρκυρα: Μαρκάτες, Λινάτες, Καλτσάτες, Βαγγαλάτες, Περουλάτες κλπ. Έτσι έπαιρναν τα ονόματα και οι γειτονιές (μαχαλάδες): Ντεμάτες, Σεϊκάτες, Νινάτες, Στεράτες (η γειτονιά που έμενε η οικογένεια του Ντέμη, του Σέϊκου, του Νίνα και του Στέρα, αντίστοιχα). Ο πυρήνας

Καλντερίμι στη Σκάλα Κεραμίτσας

Η παλιά γέφυρα στην Ελαία - Καλπάκι

Καλντερίμι στο Σμέρτο

Πέρασμα του Καλαμά κάπου στη Βρυσέλλα

��

λοιπόν του πρώτου οικιστή, Φίλιππου- Φίλια, σταδιακά δημιούργησε τη γειτονιά των απογόνων του. Και σε σχέση με το όνομα, στην αρχή θα λεγόταν η περιοχή ¨στου Φίλια¨ και μετέπειτα στους Φιλιάτες. Παράδειγμα τέτοιας εξέλιξης του ονόματος αποτελεί ο συνοικισμός ¨Βρακάτες¨, που είναι στο δρόμο Φιλιάτες- Σμέρτο κατοι-κούμενος από οικογένειες του Βρακά. Η ρίζα του ονόματος αποτελεί ένδειξη ότι η πόλη, στο ξεκίνημα της, ήταν σαφώς χριστιανική και πιθανόν ελληνική. Η μετατροπή της κατάληξης από -άτες σε -άτι, πρέπει να οφείλεται στην αλβανική εκφορά των ονομάτων αυτών. Για το θέμα, ο συγγραφέας και πρώην Δήμαρχος Φιλιατών κ. Κολιούσης, αναφέρει: «Η στην καθομιλουμένη κατάληξη Φιλιάτι από Φιλιάτες είναι συνηθισμένο στην λαϊκή έκφραση ο πληθυντικός τοπωνυμιών να μετασχηματίζεται σε ουδέτερο, όπως Λαζαράτες-Λαζαράτι, Ζερβάτες- Ζερβάτι».

Η πρώτη αναφορά στην πόλη των ΦιλιατώνΗ πόλη αναφέρεται πρώτη φορά το 1732, στο ̈ Χρονικό της Ηπείρου¨- (Παν. Αραβα-

ντινός): «...το 1732 οι Ενετοί υποστηρίζουν τις αυτονομιστικές διαθέσεις Τσάμηδων, Φυλιατινών κλπ. Τότε οι Ιωαννίται Μουσουλμάνοι κατέστρε-ψαν το Μαργαρίτι και πολλά χωριά αλλαξοπίστησαν όπως τα: Ζουλιάται, Προγονάται, Γκολέμι, Πιτσάρι, Παντελεήμων, Αβαρίτσα, Δραγουμή, Νι-κολίτσι, Γκρίκα, Νιοχώρι, Μενίνα, Πετροβίτσα. Εκ των Φιλιατών: Μαρ-κάτες, Νινάτες, Γιάννιαρη, Πηγαδούλια, Βέρβα, Κότσικα». Η πρώτη αυτή αναφορά στο Φιλιάτι δείχνει πως το 1732 ήταν ήδη σημαντικό, αφού το όνομα του αναφέρεται για μια ευρύτερη περιοχή.

2.3. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ τον 18ο αιώνα Τα περισσότερα ιστορικά στοιχεία των χρόνων της οθωμανικής κυριαρχίας τα

έχουμε από εκκλησιαστικές πηγές. Αυτό δείχνει τη σημαντική προσπάθεια της εκ-κλησίας για τη διατήρηση της χριστιανικής πίστης, η οποία συνέβαλε στη δημιουργία της εθνικής συνείδησης των νεοελλήνων.

Οι πρώτοι εξισλαμισμοί στην περιοχή Οι πρώτοι βίαιοι εξισλαμισμοί στην περιοχή της Ηπείρου άρχισαν το 1611, μετά

το αποτυχημένο κίνημα του επισκόπου Τρίκκης Διονυσίου (του Φιλοσόφου ή –κατά άλλους- Σκυλόσοφου), και συνεχίσθηκαν το 1635, όταν αφαιρέθηκε από τους χρι-στιανούς σπαχήδες το προνόμιο να μαζεύουν τη δεκάτη. Μέχρι τότε οι μουσουλμάνοι της Ηπείρου ήταν ελάχιστοι, το 1/5 του πληθυσμού.

Πολλές πηγές αναφέρουν πως η περιοχή μας εξισλαμίσθηκε γύρω στο 1735-40 (κάποια χωριά αργότερα). Στο παρακάτω δημώδες παρουσιάζονται παραστατικά οι λόγοι και οι τρόποι εξισλαμισμού χωριών του Δελβίνου- κάπως έτσι θα έγινε κι εδώ. Επίσης, δείχνει την στάση του απλού κλήρου, σε αυτούς του δύσκολους καιρούς. Εί-ναι των ετών 1734-40, ο δε ήρωάς του είναι ο παπάς του χωριού Μαχαλάς-Δελβίνου Γιάννης Θέμελης- απόγονος του είναι ο Στέλιος Παπαθεμελής, γνωστός πολιτικός

��

της Θεσσαλονίκης.«Κάτω στον Παντελέημονα και στον πλατύ τον κάμποΣτον μύλο του μοναστηριού που το είπαν συνατούριΟι μπέηδες συνάχτηκαν μαζί με τους αγάδεςΚαι φώναξαν τους χριστιανούς να γίνουνε ραγιάδεςΌπως και τ’ άλλα τα χωριά ραγιάδες έγινήκανΚι αν θέλουνε τη λευτεριά, μπέηδες για να γίνουνΘα να χαλάσουν τσ’ εκκλησιές κι άλλα τζαμιά να χτίνουνΌπως ο Παντελεήμονας όπου γίναν αγάδεςΚανένας δεν τους μίλησε κανένας δεν τους κρένειΑπ’ όλους κείν’ τους χριστιανούς που ‘τανε συναγμένοιΟ παπα-Γιάννης σκώθηκε και με θυμό τους κρένειΑκούστε αφέντες μπέηδες κι εσείς καλοί αγάδεςΟύτε Τούρκοι γινόμαστε ούτε σε εσάς ραγιάδεςΤο βιό μας θα το πάρουμε κι ο τόπος ναν’ δικός σαςΠάλε με χρόνους με καιρούς πάλε θα ξαναρθούμεΜον νιώθω πόνο στην καρδιά σαν δάγκωμα από φίδι‘κούγω στον Παντελεήμονα χότζας να μπαγλατίζει.»

Οι Φιλιάτες μέσα από εκκλησιαστικά έγγραφα Το Φιλιάτι αναφέρεται και το 1757, στο σιγίλιο του Πατριάρχη Σεραφείμ Β΄ του

Δελβινιώτη, στο οποίο απαριθμούνται τα χωριά της Εξαρχίας Γηρομερίου: Γηρομέ-ρι, Φανερωμένη, Σίδερη, Φιλιάτες, Ξεχώρατα, Κοκκινολιθάρι, Κεραμίτσα, Λίμποβο, Πλεσίβιτσα, Σαγιάδα, Σκουπίτσα, Κώτσικα και Βρυσέλλα. Αναφέρεται επίσης και το Τσιμπλοχώρι, σήμερα τοπωνύμιο απέναντι από τη μονή Γηρομερίου.

Η αναφορά των Φιλιατών, στο παραπάνω Σιγίλιο, αποδεικνύει ότι τότε υπήρχε χριστιανική κοινότητα, η οποία προφανώς αργότερα εξαλείφθηκε.

Η μονή Γηρομερίου, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της περιοχής, σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας της. Από εκκλησιαστικό έγγραφο μεταγενέστερο του παραπάνω Σιγιλίου, μαθαίνουμε ότι: το 1759 ήταν Εξαρχία, το 1761 αναγνω-ρίσθηκε ως ομώνυμη επισκοπή, μετά των υπαγομένων σε αυτή χωριών: Άνω και Κάτω Γηρομέρι, Φανερωμένη, Πλεσίβιτσα, Κόνσκα, Σαγιάδα, Σκουπίτσα, Άνω και Κάτω Ξέχωρο, Τσιμπλοχώρι, Κοκκινολιθάρι, Βρυσέλλα, Κεραμίτσα, Κούστα, Ζεϊνέλ, Λίμποβο, Αράχοβα και άλλων κοντινών χωριών. Σ’ αυτό το εκκλησιαστικό έγγραφο οι Φιλιάτες δεν αναφέρονται. Αυτό δείχνει ότι έπαψε να υπάρχει χριστιανική κοινότητα. Αναφέρονται όμως η Κότσικα και η Βρυσέλλα, που σημαίνει ότι εξισλαμίσθηκαν αρ-γότερα. Το 1803 ο Καλλίνικος προσάρτησε την επισκοπή Γηρομερίου στην επισκοπή Παραμυθιάς. Το 1809 η επισκοπή Γηρομερίου αποκαθίσταται σαν εξαρχία και το 1821 επιτρέπεται η εκλογή ιδίου επισκόπου. Το 1893 συνενώνεται με την επισκοπή Παραμυθιάς, στην οποία συγχωνεύεται και η προσωρινή επισκοπή Φιλιατών.

��

Το 1768 διεξάγεται ρωσοτουρκικός πόλεμος. Στην Πελοπόννησο, στα ορλωφικά, εναντίον των επαναστατών εκστρατεύουν και Τσάμηδες. Αυτή την περίοδο σημειώ-θηκαν πολλές αλλαξοπιστίες στην περιοχή. Το 1772 διεξάγεται ο Γ΄πόλεμος για την κατάκτηση του Σουλίου, οι τοπικοί αγάδες είναι στο πλευρό των Οθωμανών.

Ο Πατροκοσμάς στους Φιλιάτες. Το 1777 ο Πατροκοσμάς έρχεται στην περιοχή Φιλιατών, ζητά και παίρνει άδεια

από τον Κατή Εφέντη να διδάξει. Πολλά χωριά διατηρούν αναμνήσεις από το πέρα-σμα του. Ο παπα-Δημήτρης από τον Τσαμαντά σημειώνει σε εκκλησιαστικό βιβλίο- ο Ζαφείρης Χριστοδουλίδης αναφέρει κάποια στοιχεία. «Στις 16 Απριλίου 1777 κάτω από το Γηρομέρι μαζεύτηκαν κάπου 11.000 κόσμος να ακούσουν τον Πατροκοσμά. Το γεγονός τρόμαξε τους αγάδες των Φιλιατών κι έστειλαν έναν αγά, τον Κάσο Ντούτσε, μαζί με πολλούς οπλοφόρους να δουν τι γίνεται. Ο Πατροκοσμάς εκεί που μίλαγε, γύρισε προς τον Κάσο και του είπε “γύρνα αφέντη σπίτι σου γιατί σε έχουν ανάγκη, η γυναίκα σου γέννησε γιο και η φοράδα σου πουλάρι”. Ο αγάς έφυγε και διαπίστωσε ότι ήταν αλήθεια. Από τότε οι αγάδες των Φιλιατών εκτιμούσαν πολύ τον Άγιο και προστάτευαν τις περιοδείες του στην περιοχή.

Ο Πατροκοσμάς δολοφονήθηκε στο Κουσάντασι της Αλβανίας στις 24/8/1779.

2.4. ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΛΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ

Στο τέλος του 18ου αιώνα τους Φιλιάτες διοικούσε ο Ζυγούρης, την δε εξουσία στην Κονίσπολη μοιράζονταν ο Ιμπραήμ Ντέμης και Μαχμούτ Νταλιάνης. Το 1788 εμφανίσθηκε ο Αλή Πασάς, ο οποίος υπήρξε μια ισχυρή προσωπικότητα και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην τοπική ιστορία, μέχρι το 1820 που δολοφονήθηκε. Πολλοί ιστο-ρικοί πιστεύουν ότι βοήθησε, όσο λίγοι, τους Έλληνες και την επανάσταση του 1821. Ξεκίνησε την ηγεμονία του με μέτρα κατά της ληστείας καταπιέζοντας τους μικρούς φεουδάρχες που στήριζαν την Πύλη (έσφαξε 70 μπέηδες στα Γιάννενα). Έντεχνα κα-τάργησε τις προνομιακές θέσεις των Οθωμανών και στήριξε την θρησκευτική ανοχή. Ως επίσημη γλώσσα στο πασαλίκι του χρησιμοποιούσε την ελληνική. Όσα έγγραφα ήταν στα αλβανικά γράφονταν με ελληνικά στοιχεία. Το σκεπτικό του Αλή ήταν ¨ο ραγιάς αποφέρει κέρδος ενώ ο Τούρκος θα γίνει πασάς και θα μου φάει το πασαλί-κι¨. Μετάφερε πληθυσμούς, έκανε έργα υποδομής, δρόμους, γεφύρια, ανέδειξε τις αλυκές στην Τσαμουριά, έκανε έρευνες για θειάφι και άλλα πολλά.

Το 1799 οι παραθαλάσσια λωρίδα από Βόνιτσα ως Βουθρωτό ήταν αυτόνομη με το όνομα Κοντινέντε (συμπολιτεία του ακρωτηρίου). Έδρα της συμπολιτείας ήταν το Μιχαλίτσι. Τη διοίκηση ασκούσε η Γερουσία και υπήρχε αντιπρόσωπος του Σουλτά-νου.

Ο Αλής υπήρξε φοβερός διπλωμάτης. Οι Δυτικοί είχαν πρόξενους στην αυλή του. Το 1797 αιχμαλώτισε στους Φιλιάτες το Γάλλο στρατηγό Roze, για να πιέσει τη Γαλλία (χειρόγραφο Μ. Ναπολέοντα). Στις αρχές του 19 αιώνα ο Αλής αρπάζει με

��

δόλο την νεαρή Βασιλική- Πλεσιβιτσιώτισσα, κόρη του Κίτσο Κονταξή. Η αγάπη του για την Κυρά Βασιλική συνέβαλε κατά πολύ στην βελτίωση των σχέσεων του με τους χριστιανούς. Πολλοί πιστεύουν ότι ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία- από τον Γιώρη Κίτσο Κονταξή- αδελφό της Κυρά Βασιλικής. Ο Γιώρη Κίτσος είχε μυήσει και τους Γιαννιώτες Κωνσταντίνο και Νίκο Πλέσσο, που κατάγονταν από την Πλεσίβιτσα.

Με τους Τσάμηδες ο Αλή είχε πάντα προβλήματα και προσπαθούσε πότε με το καλό πότε με το άγριο να τους καθυποτάξει. Το 1806 αναφέρονται εχθροπραξίες και οι Τσάμηδες νικούν τον Αλή Πασά στον Παρακάλαμο- έτσι ονομάζονταν η παρόχθια περιοχή του Καλαμά έως το Βουθρωτό και Δέλβινο. Από επιστολή του Μουσταφά πασά προς την Κέρκυρα μαθαίνουμε ότι ο Αλής υποχρεώθηκε σε ανακωχή με όρους υπέρ των Τσάμηδων: α)να αφήσει το λιμάνι της Ηγουμενίτσας, β) να επιστρέψει όλα τα χωριά που είχε καταλάβει, γ) να ελευθερώσει όλα τα παιδιά των Τσάμηδων φεουδαρχών που είχε στα Γιάννενα. Στις συμπλοκές συμμετείχαν και επανωχωρίτες με τους Ντόμαρη, Ζήκο Μούρτο, Τσιάβο Βασίλη και τους Μπαμπουριώτες Καμποτζι-ναίους- όπως λέει τοπικό τραγούδι- οι οποίοι έκλεισαν το διάβα του Αλή στην Κλει-σούρα (Πλόκιστα). Αργότερα ο Αλής αποκεφάλισε τους επαναστάτες και εξόρισε τις οικογένειές τους. Το τοπικό τραγούδι του καιρού εκείνου, που ξεκίναγε «το μαθες μωρ’ μαύρο μάννα/ τι είχε γένει στη Μουργκάνα», αναφέρεται στο «Χρο-νικό της Δρυοπίδος από τον Αθ. Πετρίδη, αλλά ξεχάστηκε γιατί, μετά τον εμφύλιο, παραλάχτηκε χάρη των νικητών του εμφυλίου, σε βάρος του παλιότερου ιστορικού αυτού γεγονότος:

Σήντα βγαίνουν οι Τσιάμηδες/ τα μαύρα τα ΤσιαμόπουλαΓιεμ’ κι οι Παρακαλαμιώτες/ πού ‘στε Τσιάμηδες καημένοι

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΛΗ ΜΕ ΑΓΑΔΕΣ ΦΙΛΙΑΤΩΝΑπό τον Α τόμου (1747-1808) του ¨Αρχείο του Αλή πασά¨,

τρίτομο έργο, έκδοση με σχόλια και ευρετήρια του Βασίλη Παναγιωτόπουλου, με την συνεργασία των Δημήτρη Δημητρό-πουλου, Παναγιώτη Μιχαηλάρη και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, από τα αρχεία που υπάρχουν στην Γεννάδιο Βιβλι-οθήκη.

Σελίς 193{Ιωάννινα, 25 Σεπτεμβρίου 1801

Έγγραφο συμφωνίας (: «σάρτι») μεταξύ του Ιμπραχήμ Ντέμη και του Αλή πασά, με το οποίο ο πρώτος δηλώνει υποταγή και φιλία και αναλαμβάνει την υποχρέωση να ακολουθεί τον πασά «όπου κάμη νιζά (=σύγκρουση) ο αφέντης μου (Αλή πασάς) στο Φιλιάτι... στην Κονίσπολιν....στο Δέλβινο» και σε ολόκληρο το βιλαέτι. Η συμφωνία ισχύει για δυο χρόνια, προφανώς από την ημερομηνία υπογρα-φής της. Ο Ιμπραχήμ Ντέμης/Ντέμος από το «Φιλιάτι» και το γένος των Ντεμάτων γενικότερα, στις τοπικές έριδες συντάσονται συνήθως νε τον Αλή πασά. Η παρουσία

��

του Ιμπραήμ Ντέμου και του γιού του Ομέρ Ντέμου, είναι συχνή στο Αρχείο (βλ.Ευρε-τήριο). Οι «Φιλιακιώτες» και οι «Κονισπολιάτες» είναι βέβαια αγάδες των Φιλιατών και της Κονίσπολης αντιστοίχως, ενώ ο Σελήμ μπέης (Κόκας υποθέτουμε) και ο Μου-σταφά πασάς του Δελβίνου, είναι δυο από τους κατά καιρούς βασικούς αντιπάλους του Αλή πασά. Είναι ενδιαφέρουσα η διάκριση του εγγράφου ανάμεσα σε «Φιλιακι-ότες» και «Κονισπολιάτες», η οποία διαφωτίζεται και από σχετική περιγραφή του Αθ. Ψαλίδα (Γεωγραφία σελ. 51), όπου περιγράφονται ¨αι παλαιαί και νέαι ονομασίαι¨, ¨το δε φυλακιώτικον, ήτοι παρακαλαμίτικον, από την Σαγιάδα και Κονίσπολιν, έως την Παλαιάν Πωγωνιανήν, όπου προς νότον έχει τον Καλαμάν, και προς το βόρειον το βουνό της Βοστίνας Κεστρίνην¨.

Εγώ ο Ημπραχήμ Ντέμης δίδω σάρτι του βεζύρη Αλήπασα αυθέντη μου, επειδή τον ομοίασε ο νιζάς με τους Φιλιακιότες και με τους Κονισπολιάτες και με τον Σε-λήμπεγην και με τον Μουσταφάπασα εγώ είμαι εδικός του, και με τον αφέντη μου αντάμα θα είμαι και εγώ στην αχαμνοσύνη τους κρηφά και φανερά όσον καιρό και νάναι οχτρός του, και δια το ογούρι του αυθεντός μας έχω να του απολήσω το σπήτι μου και τα τζηφλήκια μου να μάση το ασκέρι του μέσα και να βαρέση του οχτρούς του και εγώ να τους βαρέσω αντάμα με τον αφέντην μου, όπου κάμη νιζά ο αφέντης μου γγερέξκ στο Φιλιάτι, γγερέξκ στην Κονίσπολιν, γγερέξκ στο Δέλβινο, γγερέξκ αλού στο βιλαέτι, να βαρέσω και εγώ μαζή με αυτόν όσο μπορέσω, και δια ότι σήρη μάθω του αφεντός μου όπου ναχει δια τους χάσμηδες ανίσως και μαρτυρίσω ή με γράψιμον ή με νοήματα ή με αλο τίποτες χιλές να με πιάση το σάρτι με κέστι δια το αχαμνόν του αυθέντος μου, και δια χαλάσμα της δουλειάς να με πιάση με το σάρτι, και στούτα όλα που υποσκέβομαι με τούτο το σάρτι μου αν δεν τα φυλάξω και πα-ρασαλέψω σε τίποτες, να είμαι χορισμένος με τρία ταλάκια από ετούτην την γηνέκα όπου έχω, και από άλες όσες να πάρω, να είμαι όξω από το παηράκι του Μουχαμέτη, και στον πεθαμόν μου να πεθάνω κιαφίρης και όχι αλιός.

1801: Σεπτεμβρίου 25: ΙωάννιναΤούτο το σάρτι ναχη τον τόπον του δηο χρόνους:-Vende Ibrahim(τ.σ.τ. και υπογραφή) (πλαγίως)Το σάρτι του Ιμπραχήμ Ντέμη:-

Σελίς 433Φιλιάτες 15 Μαϊου 1804

Αρτζουχάλι του Ιμπραχήμ (Ντέμη) χωρίς άλλη ένδειξη, προς τον Αλή πασά. Ανα-φέρει ότι συναντήθηκε με τον Νταλιάνη (ασφαλώς τον Μαχμούτ αγά Νταλιάνη από την Κονίσπολη) απεσταλμένο του Αλή, και «δια πάσα δουλειάν του τόπου» τους έχει γράψει του Σελιχρτάραγα, ο οποίος και θα τον ενημερώσει. Στέλνει συμπληρωματικά τον «άνθρωπό» του Πάσο για προφορική συνενόηση. Σε υστερόγραφο, μνεία του Σερεμέτ μπέη που επικεφαλής τουρκικής ναυτικής μοίρας έχει έρθει στην περιοχή.

��

Είναι η παλαιότερη μνεία στο Αρχείο για τον Σερεμέτ μπέη, την παρουσία του οποίου αναφέρει και ο Γκρ. Αρς, Αλβανία- Ήπειρος, σελ. 226,228, αλλά λίγο αργότερα: από τον Ιούλιο ως τον Νοέμβιο του 1804. Από τα συμφραζόμενα του υστερόγραφου φαί-νεται ότι η άφιξη του Σερεμέτ μπέη στην περιοχή δεν θα πρέπει να είναι εντελώς πρόσφατη.

Ηψυλώτατε και πολυχρονεμένε ντεβλετογλού, μερχαμετλού βαζήρ εφέντη μου, σκλαβικώς πολλά σε προσκυνώ και φιλώ το τιμημένο σου μέστι, τον μεγαλοδύναμον θεο παρακαλώ να σου χαρίση ζωήν πολλήν με όλα τα ηψυλά μουράτια της καρδιάς σου, αμήν.

Και με το σκλαβικόν μου κάμνω ηφαντέ του αφεντός μου, ίξευρε ότι τον Νταληάνη ήλθε και ανταμωθήκαμε, και δια πάσαν δουλειάν του τόπου μας τα έχω γράψη του Σουληχτάραγα και σε κάμνη βακούφην αν είναι ορισμός σου κράξε και τον άνθρω-πόν μου τον Πάσο όπου στέλνω αυτού και σε κάμνη βακούφη και στοματικώς καθώς τον έχω κουβεντιάση στα πάντα. Ταύτα και οι χρόνοι σου πολλοί και τιμιμένοι.

1804 Μαίου: 15 Φιλιάτες(Bende-I Ibrahim)(τ.σ.τ)(με άλλο χέρι:)Μια κοβέντα σου λέγι ο Πασους

(τρίτο χέρι, πλαγίως)Και ο Σερεμέτη ΠέγηςΝα τα σφίκξι για τα

Σελίς 418 (Φιλιάτες), 28 Απριλίου 1804

Αρτζουχάλι του Ομέρ Τέμη (Ντέμη) προς τον Αλή πασά. Τον διαβεβαιώνει ότι είναι «αχώριστος σκλάβος» του και τον παρακαλεί να του δώσει «ένα τιμάρι του Λέλη που είναι μαχλούλικο (=χωρίς κύριο)». Δεν εντοπίσαμε το «τιμάρι του Λέλη» στη βιβλιογραφία της περιοχής που μπορέσαμε να συμβουλευτούμε. Το αίτημα του Ομέρ Ντέμου, ο οποίος προφανώς δεν σητά κάτι ανέφικτο, δημιουργεί μερικά ερω-τιματικά για τη λειτουργία των οθωμανικών θεσμών. Ο Αλή πασάς είχε πράγματι αποκτήσει (εξαγοράσει;) και το δικαίωμα διαχείρισης «μαχμούλικων» τιμαρίων, όπως είχε εξαγοράσει τον μουκατά κληρονομίας επι των κινητών αποθανόντων άκληρων μουσουλμάνων;

Ή πρόκειται για πράξεις αυθαιρεσίας- εδώ οικειοποίησης κρατικού τιμαρίου-, στις οποίες επιδίδονται οι τοπικοί αγάδες με βάση τον συσχετισμό τοπικής δύναμης, με τη συνενοχή του Αλή πασά; Δεν έχουμε εντοπίσει πάντως ίχνη τέτοιας εκχώρησης ούτε στο Αρχείο ούτε στη βιβλιογραφία. Δεν πρέπει να αποκλειστεί βέβαια και η απλούστερη εκδοχή, να πρόκειται δηλαδή για αίτημα που εν γνώσει του επιστολο-γράφου απαιτεί ορισμένες διαδικασίες, τις οποίες θα διεκπεραιώσει ο Αλή πασάς

��

με τους δικους του μηχανισμούς στην Κωνσταντινούπολη. Είναι ενδιαφέρον ότι πα-ρόμοιο αίτημα, προς τον Αλή πασά, εκχώρησης «μαχλούλικου» τιμαρίου, διατυπώνουν λίγες μέρες αργότερα και οι αγάδες της Παραμυθιάς.

Υψηλότατε και πολυχρονεμένε μου ντουβλετή, μερχαμετλή βεζήρ εφέντη μου, την ηψηλότη σου σκλαβηκός σε προσκυνό και το χρησό σου μέστι φηλό και τον θεον περικαλό να ποληχρονίση τον αφέντη μου μαζί με τους πασαζαντέδες και να του δόκη και το πάσα χαηρλήτικο μουράτια του, αμήν, αμήν.

Και σου κάνο ιφανταί, εφέντη μου, δια τον σκλάβο σου μην σου έχουν ηπί λόγηα και πότε να έρθη το ηστερινό, πάλε τον εγνορήζης τον σκλάβο σου εφέντη μου, τι σκλάβο έχης μάνταμ οπού ήμε αχόρηστος σκλάβος να με κάμης τζηράκη, εφέντημ, με ένα τημάρη του Λέλη που ήνε μαχλούληκο.

Σε προσκινό και σου φηλό το χρησό σου μέστη, να μου το δόσης του σκλάβο σου, να με κάμης τζηράκη. Ταύτα και η χρόνη του αφεντός μου πολί και τιμιμένη.

1804 Απρήλις 28σηκηλάβο σουπαντα ομερ τεμης

σελίς 526[Καλπάκι Φιλιατών], 10 Μαρτίου, χ.ετ.

Αρζτουχάλι του Ομέρ (Ν)τέμη προς τον Αλή πασά. Αχρονολόγητο και χωρίς τόπο αποστολής αλλά με την άμμεση ένδειξη: «εδώ στο Καλπάκι ήρθα κ.λ.π.» Χωρίς αμ-φιβολία πρόκειται για το Καλπάκι (αναφέρεται και Καλιμπάκι) των Φιλιατών (σημ.Ελαία, επαρχίας Θυάμιδος). Το έγγραφο πρέπει να χρονολογηθεί στην πετναετία 1801- 1805 γιατί πράγματι στα 1801 έχουμε έγγραφο του Ιμπραχήμ Ντέμη, πατέρα του Ομέρ, προς τον Αλή πασά, δηλωτικό υποταγής και φιλίας (σχετικό α΄) ενώ ένα άλλο έγγραφο του Ομέρ Ντέμη της 28ης Απριλίου 1804 (σχετικό γ΄), φανερώνει ότι οι φιλικές σχέσεις της οικογένειας των Ντεμάτων με τον πασά συνεχιζονται. Ο Αλή πασάς έχει στείλει κάποιον Μουράτη με εντολές προς τον Ντέμο, τις οποίες φαίνεται ότι ο τελευταίος τις εκτέλεσε: έκλεισε συμφωνία με του Καλιζιώτες (όνομα οικογένειας- φάρας ή όνομα χωριού;) και μεζί με τον Αλίκο Μουχτάρη τους χρησιμο-ποίησε ως ενίσχυση (:εμτάτι») σε κάποιο, άγνωστο σε μας , σημείο που διατάχτηκε να παρευρεθεί από τον Αλή πασά. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσε η φράση: «τους ήρθε βαρύ οπο(ύ) εγινήκαμαν με τον ρωμιό», η οποία, αν αναφέρεται στη συμμαχία του Αλή με του Σουλιώτες, δεν μπορεί να επιτρέψει τη χρονολόγηση του εγγράφου στο 1802. Επειδή όμως δεν είμαστε σίγουροι για το νόημα της φράσης «εγινήκαμαν με το ρωμιό», δεν μπορούμε να χρονολογήσουμε με ασφάλεια το έγγραφο στο έτος 1802. Ακολουθεί το συνιθισμένο αίτημα «θέλουν τίποτας ο κόσμος», δηλαδή θέλουν κάποιο οικονομικό βοήθημα οι άνθρωποι της περιοχής για να παραμείνουν πιστοί στον Αλή πασά.

Ο αναφερόμενος «Μουράτης» είναι ασφαλώς εκείνος του σχετικού δ, το οποίο πρέπει να διαβαστεί συνδιαστικά ρπος το παρόν. Το έγγραφο δεν αποκλείεται να

��

είναι αυτόγραφο του Ομέρ Ντέμη. Αποκαταστήσαμε τον τονισμό.

Σελίς 157[ Κωνσταντινούπολη] 8 Οκτωβρίου 1818

Ανυπόγραφη επιστολή προς τον «Κασίμ εφέντη», μουφτή στους Φιλιάτες. Από το περιεχόμενο της προκύπτει εύκολα ότι προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη. Εκεί κάποιος άνθρωπος του Κασίμ εφέντη φροντίζει για υποθέσεις που αναφέρονται συγκεκαλυμμένα και μάλιστα με φράσεις γραμμένες με συνθηματικό κώδικα.

Το επύνυμο των προσπωπων που αναφέρονται παραπέμπουν σε ονόματα χωριών του καζά Φιλιατών, όπως Γιώργος Σποκιώτης [Σμποκιώτης] (από το χωριό Σμπόκια), ο οποίος ίσως είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Γιώργο Ρέτζο, που αναφέρεται στη συνέχεια του εγγράφου. Σιδερίτης: από το χωριό Σίδερη, Νινακιώτης: από το χωριό Νινάτι. Καλπακιώτης: από το χωριό Καλπάκι (ση, Ελαία), προφανώς πρόσωπα που διαμένουν και εργάζονται στην Κωνσταντινούπολη. Το έγγραφο είναι πρωτότυπο και η φράση: «το θεγό παρακαλώ για να μας πολυχρονήσει τον αφέντη μας», πρέ-πει να αναφέρεται στο Αλή πασά. Δεν φαίνεται ποιες υποθέσεις του Κασίμ εφέντη επιμελείται ο επιστολογράφος από την Κωνσταντινούπολη, αν και η αναφορά του «Σεγιχουλισλάμη» δείχνει μια ορισμένη κατεύθυνση. Υποθέσεις για την εξήγηση της παρουσίας του εγγράφου στο Αρχείο του Αλή πασά μπορεί να διατυπωθούν πολλές, τόσο προς την ιδέα της ενημέρωσης του και της συνέργειας προς κάτι το οποίο αποκρύπτεται από τρίτους, όσο και προς την ιδέα της παρακολούθησης και κατάσχε-σης του εγγράφου από όργανα του Αλή. Τον κώδικα αποκρυπτογράφησε ο Μιχάλης Κοκολάκης. Αποκαταστήσαμε τον τονισμό.

Εις την αφεντιάς σου τιμημένε εφέντη σελιάμι και ντουάδες, φιλώ το χέρι σου, τον θεγό παρακαλώ για να μας πολυχρονήσει τον αφέντη μας, αμήν. Με τον ντουα-ναμέ μου σου κάνω ιφαντέ θέλοντας ο θεγός τζέλιε βιάλια την υγεία μας έχομε τον τίμιο σου γράμμα από τον Γιώργο Ζποκιώτη και Σιδερίτη και Νινακιώτη ελάβαμαν και όλα εκαταλάβαμαν, εχαρήκαμας την υγείαν σας, για το φερμάνι όπου είχαμαν κου-βεντιάσει δε γιένεται, εκοιτάξαμαν στα καϊτια όλα και τέτοιος μαντές δεν ευρέθηκε, δεν έχει κάνει σιπκάτι άλλο τέτοιο όπου γιένει και τώρα.

Για το άλλο όπου είχε γράψει ο Σαλή εφέ-ντης και αυτό πάλιε με πολύ μουσατέ του Σε-γιχουλισλάμη αν γιενεί και άλλιο ούτε αυτό δεν γιένεται, όπως να κάμει ικτιζάς πάλιε σου γράφω, του Μπινόζ Καλπακιώτη είχαμαν δώσει ένα δεκάρι χουλιάρια για να τα ήφερνε αυτού. Η δουλειά του Νινακιώτη ακόμα έτζι είναι, το περάτι του τζαμί όπου είχε ειπεί ο Κίκας το φέρνει ο Γιώργος ο Ρέτζος, του Τζέμο δεν έχει έρθει από δώθε (ακολουθεί κωδικογραφημένο κείμενο, με τον κώδικα στη φωτό)

Κατά τα σιμάδια σεφέρι θελά ίνε με το Μόσκοβο και Νέμτζα και Πραντιπούρι, τρις

��

ένα έχουν γιένι, ούμους ο θεγός νουσρέτι να δόσι του βασιλιά ότι το τεταρούκι του λίγο, φανερά δεν έχι γιένι, τα λόγια ‘κουγουντε, και ο φόβος του βασιλιά του μπίκιε οσο άνικσε λόγο στο βεζίρι και σε άλες μεργιές, όπου να ‘χετε το γνόσι και μιν κάθεστε γαφίλι.

Ταύτα1818, Άγιο Δημήτρη 8

[πλαγίως:] Λάβε ένα γράμμα του Μουτερίζη του γράφω για να μου στείλει ένα μολογία

του γιο(ύ) του Κίτσο Πάρδα για να του τα πάρω και να τα στείλω ότι του είπα να τα στέλνει και δεν εθέλησε γιατί μου τα παίρουν στο σπίτι κιέγει και τα τρώνε, αν σου το δώκει στείλτο του Ταλίπη στα Γιάνεννα και μου το στέλνει [ακολουθεί κωδικογρα-φημένο κείμενο:] Μ’ έχι βάλι ατόστου ο γιος του Κίτζο Πάρδα, μ’ έχι τάκσι και χετιγιέ αν σου το δόκι καλά και αν δε, γαμό τι μάνα του!

[πανώγραμμα:]Του τιμημένου Κασίμ εφέντη μουφτή εφέντη εις Φιλιάτες, Τιμίως δοθεί ει[ς] το

χουσούρι σερίφι του.

Σελις 264Φιλιάτες] 7 Μαρτίου 1802

Αρτζουχάλι του Ταχίρη Σέϊκο και Μουσταφά Μίτζα προς τον Αλή πασά. Από τις πρώτες δυσνόητες φράσεις συμπεραίνουμε ότι οι φίλιες δυνάμεις του Αλή, πάντα στο πλαίσιο της συμμαχίας με τοπικούς Τσάμηδες αγάδες, είχαν κάποια αποτυχία, για την οποίο όμως δεν προκύπτει τίποτε περισσότερο από το έγγραφο. Στη συνέ-χεια γίνεται λόγος για κάποιους που «είχαν να ‘ρθουν από την Παραμυθιά» και να κάνουν σύμπραξη (: «περλίκι»), ως εδώ, στους Φιλιάτες. Φαίνεται ότι αυτό το σχέδιο εξελίσεται θετικά και ο υπογραφόμενος Μουσταφά Μίτζας ζητά τα ανταλλάγματα που έχει συμφωνήσει με το «Ισούφη Χατζή». Στη συνέχεια, ζητούν από κοινού να τους δώσει μισθούς «ότι είμαστε δειλιασμένοι και δεν [μ]πορο[ύ]με να κάνουμε χισμέτι» (=υπηρεσία). Στο έγγραφο χρησιμοποιείται ο γεωργαφικός όρος «Σκάλα», ο οποίος απαιτεί ορισμένες διευκρινίσεις. Ο Π. Αραβαντινός. Χρονογραφία, Β΄σελ. 351-354, αναφέρει τον όρο Σκάλα, ως λαική ονομασία της ευρύτερης περιοχής της Παραμυθιάς. Στον κατάλογο μάλιστα των χωριών της «Διοικήσεως Παραμυθιάς» και στη στήλη «θέσις» χαρακτηρίζει τους 29 οικισμούς από τους 66, ως ανήκοντες στην περιοχή Κάτω Σκάλας, ενώ τους υπόλοιπου; 37 ως ανήκοντες στην περιοχή Επάνω Σκάλας ή Δοσκάρας (βλ. επίσης Π. Αραβαντινός, ο.π. σελ. 3) Αυτήν τη δεύτερη πε-ριοχή ο Σπύρος Μουσελίμης την αποκαλεί ¨Επάνω Κακή Σκάλα¨της Παραμυθιάς (βλ. Ιστορικοί περίπατοι ανα τη Θεσπρωτία, σελ. 42). Ωστόσο ο φίλος Θωμάς Φώτσης, γνώστης της περιοχής και συστηματικός ερευνητής της ιστορίας του τόπου του, μας πληροφόρησε, και τον ευχαριστούμε θερμά για την προθυμία του, για τηνύπαρξη μιας ακόμη «Σκάλας» στην ευρύτερη περιοχή της Θεσπρωτίας. Πρόκειται για τη «Σκάλα

�0

των Φιλιατών» =, τοπική γεωργαφική ονομασία που διασώζεται ως σήμερα απότε-λούμενη από τα χωριά: Παλαιοχώρι, Κυπάρισσος (Ματζάρι), Γεροπλάτανος (Δόλιανη), Πηγαδούλια, Αετός (Πιτσάρι) και Αχλαδιά (Κάριανη). Ο κ Φώτσης μας υποδεικνύει τη «Σκάλα» του Ζοριάνη (στο χωριό Πηγαδούλια), ένα τεχνικό έργο διευθέτησης ενός δύσκολου περάσματος, πού έδωσε την ονομασία του στη «Σκάλα των Φιλιατών», δηλ. σε χωριά της δεξιάς όχθης του Καλαμά, δυτικο- νότια των Φιλιατών. Είναι προφανές ότι σε αυτήν την «Σκάλα» αναφέρεται το παρόν έγγραφο, καθώς και το γεωγραφικά συναφές αρ. [421]. Αποκαθιστούμε τον τονισμό.

Υψηλότατε και ποληχρονημένε βεζηρ εφέ[ν]τημιζ, σε πορσκηνούμε και σου φι-λόμε το χρησό σου μέστη και μέρα νήχτα κάνομε τουά να σου χαρήσι ζογή με όλα τα μουράτηα, αμήν.

Όλα τούτα οπο γηνηκαν σου τα ήχαμε γράψι και τούτα και άλα οσα και αν ήβρον κάνον και ότι να σου ηπόν άλι έχον και ήχαν νάρθον από την Παραμηθιά να κάμον πηρλήκι από κει και ος εδό, και μις στη [Σ]καλα και Καλπάκη και δω ης Φιλάτες όπο ήταν η ανθροπή μας τος φέραμε και τος κοβετηάσαμε και ήρθεν και ο Μοράταγας και τος ήβρε τος δηκός μας άνθροπος εδώ και τος εκοβετιασεν και αφτός και γο ο τουατζής Μοσταφάς, ος καθός όρισες και μο ΄΄εστηλες και μο έχει ηπεί ο Ησού-φης Χατζής, Αφτό αν ορίσης να μο το δόσης, της εψιλότη σου ήμε, και δο γλήγορα χριάζοτε οι δουλές να πάρουν φεησάλη και τον Ημπραχήμαγα αφτού το ‘χης και σε κάνη βουκόφι.

Και αφέτη μας, θέλομε να μας δόσης εμάς [εμάς] και τος ανθρώπος μας οτη ήμα-στε δηλασμένοι και δεν πορόμε να κάνομε χησμέτη, για τα’αφτό στο χαλέβομε και γο τουατζής Ταχήρις αφτό πο μο ήπες για να ‘κανες κερέμι να μο ‘φτιανες καρτερό και ακόμα δεν πορό να τος δο και όπος να ορίσης και η χρόνη σου πολή.

182 [=1802].Μάρτη 7ταχηρις........μουσταφασεικος.............μητζας

Οι περιηγητές και άλλα ιστορικά στοιχείαΟι Φιλιάτες στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν μια όμορφη πόλη που έσφυζε από

ζωή και κίνηση, όπως γράφουν ο Πουκεβίλ και άλλοι περιηγητές. Στα 1812 ο Αλής είχε διορίσει διοικητή Φιλιατών τον Γιώρη Κίτσο Κονταξή- αδελφό της Κυρά Βασιλι-κής- ο οποίος τα έμπλεξε με μια χανούμισσα και προκειμένου να γλιτώσει την σφαγή από τον άντρα της έφυγε. Στα Γιάννενα ο Αλής έβαλε να τον δηλητηριάσουν αλλά τον γλίτωσε η Βασιλική, γράφει ο Σ. Μελάς. Η λαϊκή μούσα απαθανάτισε:

Βασιλικός εμύρισε για ιδέστε ποιος διαβαίνει/ο Γιώρη Κίτσιος διάβηκε στα Γιάννενα πηγαίνει... Αργότερα ο Γιώρη Κίτσος Κονταξής συμμετείχε στην ελληνική επανάσταση. Πήρε

μέρος στην έξοδο του Μεσσολογίου και σε άλλες πολλές μάχες και τιμήθηκε από το ελληνικό κράτος με το βαθμό του στρατηγού.

Η Βενετία, για δικά της συμφέροντα βέβαια οργάνωνε κι ενίσχυε το συνασπισμό

��

των μπέηδων, από την Χειμάρρα ως την Παραμυθιά, για να μην έχουν εξάρτηση από τον πασά Δελβίνου και Ιωαννίνων. Μετά τον διαμελισμό της Βενετίας, το 1797, ο Αλής έγινε, μέσα σε 10 χρόνια, κύριος της Τσαμουριάς. Του στοίχισε όμως πολύ γιατί οι Τσάμηδες δεν το έβαζαν εύκολα κάτω. Το 1801 οι Σουλιώτες που πολεμού-σαν τον Αλή συμμάχησαν με τους Τσάμηδες. Ως ηγέτες τους, αναφέρονται οι Μελίκ Γράβας από τη Γουμενίτζα, Αμπτουραχμάν Ζυγούρης από τη Βάρφανη, Μουχαμέτ Ντα-λιάνης από την Κονίσπολη, καθώς και οι αρχηγοί των Ντεμάτων και Σεϊκάτων από τους Φιλιάτες. Μετά την κατάληψη του Σουλίου από τον Αλή, οι αγάδες κατέφυγαν στην Πάργα και την Κέρκυρα για να γλιτώσουν, γράφει ο Παν.Αραβαντινός.

Το 1814 ο Αλής διέλυσε την τοπαρχία Δελβίνου, έγινε κυρίαρχος της επαρχίας Φιλιατών και διόρισε εισπράκτορες στα χωριά της τους Σεϊκάτες.

Το 1808 ήρθε στην Τσαμουριά ο Κολοκοτρώνης και στρατολόγησε 3.000 άνδρες για την ίδρυση ελληνοαλβανικού κράτους γράφει ο Ν. Ζιάγκος. Για το ίδιο θέμα γράφει κι ο Νικόλαος Σκόπας, δάσκαλος και λαογράφος από τον Τσαμαντά. Με αφορμή άρθρο στην εφημερίδα ̈ τα ΝΕΑ των Φιλιατών¨ μας είπε πως, στον ιστορικό πλάτανο στο Πούσι το Πλατύ ήρθε και μίλησε στους Τσάμηδες ο Κολοκοτρώνης. και μας έδωσε τα παρακάτω στοιχεία:

«....Διάβασα αναφορά σας στο ιστορικό καφενείο «Η ΟΑΣΗ» του Τάση Δήμου που πρωτολειτούργησε στις αρχές του αιώνα στο γραφικότερο σημείο των Φιλιατών στον Πλάτανο και στο Πούσι το Πλατύ και συνέδεσε την ιστορία του με το Φιλιάτι όσο κανένας άλλος χώρος διασκέδασης και ψυχαγώγησης. Εκεί μαζεύονταν και διασκέδαζαν όχι μονάχα οι Χριστιανοί, αλλά και οι αγάδες των Φιλιατών της εποχής εκείνης. Και σ’αυτά τα πούσια (πηγάδια) αναφέρεται η λαϊκή μούσα της επαρχίας μας για να υμνήσει τους αγώνες των Σουλιωτών στα τραγούδια της, μερικά από τα οποία έχω στο αρχείο μου. Ας είναι τα παρακάνω ελάχιστος φόρος τιμής, στην μνήμη του Γιώργου Βουγίδη που μου τα είχε εμπιστευτεί»:

«Ανάμεσα στα πούσια τα Φιλιατιώτικαμαζεύονται οι αγάδες και τα αγαδαριάκαι κάνουν μια κουβέντα κι ένα μπουραντά:να παν στο Κακοσούλι να βάλουνε φωτιά.Κι αυτοί οι Κακοσουλιώτες, αυτά τα σκυλιάτους πήραν κυνηγώντας ως το Αϊ Λιά.Γυρίζει ο Ντέμος πίσω και ο Μπραϊμ αγάς:Μην κάνετε νισάφι στούτη την Τουρκιά,π’αφήσανε τις κάπες και τα πεσιλιά...»

Σ’ άλλο τραγούδι η μούσα τους αποπαίρνει:«εδώ δεν είν’οι κάμποι δεν είν’ τα Τρίκαλα,δεν είν’ καρακαμπίλα να παίξουν τ’ άλογαεδώ είν’το Κακοσούλι, πέτρες και ραδιά,που πολεμούν γυναίκες και μικρά παιδιά...»

Dupre: Πως είδε τουςεξισλαμισμούς

��

Περιγραφή της περιοχής από περιηγητή- ζωγράφο γύρω στο 1812(από το ταξιδιωτικό ημερολόγιο του L. DUPRE )Με τη δύση του ηλίου, αποβιβαστήκαμε στους Σαγιάδες και διανυκτερεύσαμε

εκεί. Το πρωί της 24ης, επάνω σε γερά άλογα και ακολουθούμενοι από τις αποσκευές

μας, πήραμε το δρόμο για τους Φιλιάτες. Η πόλη, που κατοικείται από μωαμεθανούς, είναι κτισμένη στο πλάτωμα ενός από-

τομου βουνού. Τα πολλά περιβόλια της που τη διακόπτουν και την περιβάλλουν, τα όμορφα λευκά σπίτια της, διάσπαρτα, όπως συνηθίζουν οι Αλβανοί, οι λυγεροί μινα-ρέδες που φαίνονται από μακριά να υψώνονται στο κέντρο ενός πυκνού δάσους από πορτοκαλιές, ελαιόδεντρα και λεμονιές, χαρίζουν στον ταξιδιώτη θαυμάσιο θέαμα.

Σε μικρή απόσταση από την πόλη είδαμε, για πρώτη φορά, μερικές Τουρκάλες, που βιαστικά μας γύρισαν την πλάτη για να κρύψουν το πρόσωπο τους. Κατά τις έξι φτά-σαμε στο Ροβένι, πάμπτωχο χριστιανικό χωριό κτισμένο σ’ ένα σκοτεινό φαράγγι, περίκλειστο από υψηλά και άγρια βουνά. Εκεί έπρεπε να περάσουμε τη νύχτα.

Τη 15η αρχίσαμε να βαδίζουμε πλάι στον Θύαμη, που το ελικοειδές ρεύμα του ομορφαίνει και γονιμοποιεί τις πεδιάδες της αρχαίας Θεσπρωτίας.

Η ζέστη ήταν ήδη μεγάλη. Σταματήσαμε, κατά το μεσημέρι, για μια σύντομη ανά-παυση και ένα ελαφρό γεύμα κάτω από τα δέντρα, στην αριστερή όχθη του ποταμού. Η δροσερή ακροποταμιά, η γαλήνη που απλωνόταν παντού, το ωραίο τοπίο που αντι-κρίζαμε, η προσμονή για όσα είχαμε ακόμη να διατρέξουμε, όλα με τραβούσαν στη γλυκιά και αόριστη ονειροπόληση, που κάνει ευτυχισμένη την ψυχή.

Βγαίνοντας από το μικρό άλσος, περάσαμε μπροστά από ένα μικρό αγροτικό προ-σκυνητάρι που είχε στο επάνω μέρος της πρόσοψης μια νωπογραφία της Παναγίας. Η εικόνα, παρηγοριά και ελπίδα για τον κουρασμένο Έλληνα ταξιδιώτη, είναι κατα-τρυπημένη από σφαίρες. Βέβηλοι Τούρκοι που περνούν τυχαία από εδώ, αφήνουν τα σημάδια της παρουσίας τους και της αποστροφής τους για τη θρησκεία του Χριστού. Όταν αναλογίζεται κανείς τις πάμπολλες προσβολές που διαπράττει η μια πλευρά, και τα βάσανα που υφίσταται η άλλη, σκέπτεται μήπως οι μωαμεθανοί στην Ευρώπη είναι περισσότεροι από τους χριστιανούς.

Είχε νυχτώσει, όταν φτάσαμε στα Ιωάννινα...

Πληροφορίες από τον ΠουκεβίλΣημαντικές πληροφορίες για τούς Φιλιάτες, αυτών των χρόνων, έχουμε από τον

Πουκεβίλ- γιατρό, πρόξενο της Γαλλίας στην αυλή του Αλή Πασά. Ο Αλή, χρησιμοποίη-σε τον Πουκεβίλ για να επιτύχει προσωπικούς διπλωματικούς στόχους, που έχουν να κάνουν με τις συνεχείς τριβές του, με τους ντόπιους φεουδάρχες. Σημαντικά είναι και τα παρακάτω αναφερόμενα από τον Πουκεβίλ:

«...οι Φιλιάτες είναι πρωτεύουσα της Σκάλομα- επισκοπικής περιοχής του Σαντζα-κίου Δελβίνου... μια λεύγα νοτιοδυτικά ο ταξιδιώτης καθώς κατεβαίνει από τους Φι-

��

λιάτες, συναντάει τα ερείπια ενός κατεστραμμένου οικισμού, που ονομάζεται Παλαιά Βενετία. Ένα τέταρτο της λεύγας νότια από αυτά τα ερείπια βρίσκεται το χωριουδάκι Βρίντη, που σηματοδοτεί τη συμβολή των ποταμών των Φιλιατών και της Κεραμίτσας με τον Καλαμά. Στα δυτικά και μισή ώρα πιο μακριά ανακαλύπτουμε το χωριό Άγιος Βλάσιος και 4 μίλια πιο κάτω το Γιάννιαρι. Αυτή η κωμόπολη, όπως οι Φιλιάτες και η Κόσκα ήταν τα φυτώρια απ’ όπου έβγαιναν οι ομάδες των κλεφτών, που λυμαίνονταν τη Ρωμυλία πριν ακόμη ο Αλή πασάς γίνει κύριος της Θεσπρωτίας. Από την εποχή αυτή και μετά, οι φυλές αυτών των χωριών δεν μπορούσαν πια να εκμεταλλευτούν τα στενά της Μακεδονίας γιαυτό κατευθύνθηκαν προς την Αίγυπτο, όπου ο Μεχμέτ Αλή πασάς τους δέχτηκε για να σχηματίσει από αυτούς τις φρουρές του, που τις χρησιμο-ποίησε με επιτυχία εναντίο των Βαχαβιτών. Αυτούς τους αισχρούς τυχοδιώκτες από την εποχή εκείνη τους είχαν κατευθύνει να σφάξουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Πελοποννήσου». Πολλά στοιχεία έχουν και οι επιστολές που αντάλλαζε με τον αδελφό του H. Pouquevile- υποπρόξενο της Γαλλίας στην Άρτα. Από αυτές μαθαίνου-με για την πανώλη του 1814 η οποία αφάνισε την περιοχή (είχαν κόψει ακόμη και τις γέφυρες του Καλαμά να μην περνάει ο κόσμος και μεταδίδει τη νόσο, αναφέρει ο Νι.Β.Αλιμπέρτης).

Περιγραφή των Φιλιατών και του δρόμου του 1812-4. Η πρώτη περιγραφή του δρόμου και των Φιλιατών οφείλεται στον Πουκεβίλ.

Στα θέματα της αρχαιότητας που αναφέρεται, τα περισσότερα σήμερα θεωρούνται λανθασμένα:

«....Προχωράμε προς την Βελτίστα- Βουρδάρι- Γέφυρα Ράϊκου-περνούμε τον Καλαμά ακολουθούμε δρομάκι με τρία πόδια πλάτος και σε 3 ώρες μπαίνουμε στο χωριό Αραχοβίτσα η Σαραχοβίτσα. Στα νότια του βουνού Χαμουσί, υπάρχει το χωριό Ριζό, ¾ της λεύγας στα βορειοδυτικά το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας χτισμένο σε ερείπια αρχαίου ναού. Η Αραχοβίτσα καταστράφηκε από σεισμό 12/1814. Από Αραχοβίτσα συνεχίζουμε πορεία στην πεδιάδα κι ένα μίλι νοτιότερα κατεβαίνουμε ένα μονοπάτι σαν σκάλα για να επιστρέψουμε στον δρόμο Φιλιατών. Ένα μίλι από Ραβενή παίρνουμε τον δρόμο μέσα από δάση και φτάνουμε σε λιθόστρωτο δρόμο που καταλήγει σε χάνι χτισμένο από τον Αλή με δύο πύργους- στο ύψος του βουνού Βίγλα Κεραμίτσας. Αφήνοντας δεξιά αυτά τα μέρη και μέσω μονοπατιού έχοντας δυ-τικά το βουνό Φαινικοβο μπαίνουμε στην περιοχή Θεσπρωτίας που ονομάζεται Κάζι της Σκάλας. (Τα χωριά της Σκάλας είχαν περάσει στον Αλή το 1812. Το 1813 τούρκοι έμποροι από τη Ραγούζα έφεραν σπέρμα πανούκλας που αφάνισε όλα τα χωριά της Σκάλας). Από τους Πύργους της Βίγλας σε μισή ώρα δρόμο μέσα από γκρεμούς και χείμαρρους βρισκόμαστε στις όχθες του ποταμού Κεραμίτσας.. Από κει ανεβαίνουμε ένα ψηλό βουνό σε μια πηγή και σε μισή λεύγα φτάνουμε στον απότομο δρόμο για τις σκάλες. Δεξιά από τους Πύργους σε μισή λεύγα υπάρχει το χωριό Κεραμίτσα με 159 χριστιανικές οικογένειες. Αυτός ο «εναέριος» δρόμος που υψώνεται 800 πόδια πάνω από τον ποταμό Κεραμίτσας επιδιορθώθηκε το 1716, την εποχή που ο Καρά

��

Μουσταφά Πασάς κατέβηκε από την Ρωμυλία με 65.000 στρατό για την πολιορκία της Κέρκυρας. Το Κοκκινολιθάρι ήταν τον 15ο αιώνα το όριο των Ενετικών κτίσεων. Κατεβαίνοντας συναντάμε πέτρινη γέφυρα με τρεις καμάρες και περνάμε απέναντι και βρίσκουμε πηγάδι και πεζόδρομο για το Φοινίκι. Από το πηγάδι της Φοινίκης βαδίζουμε μέσα στην πεδιάδα στα εύφορα χωράφια περνούμε την γέφυρα και σε μισή ώρα ανάβασης αντικρίζουμε το υπέροχο θέαμα Φιλιατών.

«Ξεδιπλώνεται στην πλαγιά ενός απόκρημνου λόφου. Η πανοραμική και ειδυλλιακή θέση της προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό. Ευρύχωρα και άνετα σπίτια, κομψοί και περιποιημένοι μιναρέδες, ομαλά βουναλάκια σκεπασμένα με ελιές και λεμονιές δί-νουν μια ωραία θέα που λυπάμαι πολύ που δεν μπορώ να την ζωγραφίσω που δεν παύει να είναι αληθινό και που ξεπερνάει ωστόσο τις δημιουργίες των πιο μεγάλων ζωγράφων. Αυτή η πόλη σκορπισμένη σε ένα οροπέδιο ανάλογα με τις φυλές των Αλβανών που κατοικούσαν σε αυτή, το 1814 αριθμούσε 420 σπίτια και τρία τζαμιά, δημόσια λουτρά, ευρύχωρες υπαίθριες στέρνες. Φιλελεύθεροι ή μάλλον αναρχικοί και χωρισμένοι σε φάρες, σόγια οι Αλβανοί των Φιλιατών απολαμβάνουν την ευτυ-χία με τον δικό τους τρόπο. Σε κανένα άλλο μέρος δεν συναντάει κανείς πληθυσμό τόσο φανταχτερό τόσο λαμπρό. Η ευρωστία και η υγεία ήταν τα μεγάλα φυσικά τους χαρίσματα και αγαθά.

Οι ωραιότερες γυναίκες της Ελλάδας ενωμένες με τέτοιους άνδρες διαιωνίζουν μια ιδιαίτερη φυλή στην οποία ξανάβρισκε κανείς χαρακτηριστικά από τις ηρωικές ράτσες της ελληνικής αρχαιότητας. Ανάμεσα στους σημερινούς νέους οι καλλιτέχνες θα αναγνώριζαν το κεφάλι του Θησέα και στους γέρους το κεφάλι του Νέστορα. Ψυχωμένοι όλοι με άγρια υπερηφάνεια ένοιωθαν την μη υποταγή στον Σατράπη της Ηπείρου σαν αγαθό. Οι κάτοικοι των Φιλιατών ήταν οι μόνοι που σήκωσαν κεφάλι στον Αλή Πασά. Ήταν όμως το χρυσό που τους ανάγκασε να υποκύψουν». (Απόσπα-σμα από το βιβλίο του ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ - ΗΠΕΙΡΟΣ ).

Στις σελίδες. 110-111, ο Πουκεβίλ αναφέρεται στην πανούκλα που χτύπησε την πόλη στα 1814, την οποία είχε προβλέψει:

«....είχα βρεθεί πολλές φορές ανάμεσα τους και δεν αρνήθηκα να τους προσφέ-ρω ιατρικές πληροφορίες και συμβουλές, κυρίως όταν απειλήθηκαν να εξοντωθούν από την πανούκλα. Ο ίδιος ο Αλή πασάς με είχε εξουσιοδοτήσει να τους επισημάνω τον κίνδυνο που τους απειλούσε. Το καθήκον μου με ανάγκασε να βρίσκομαι στο τόπο τους, για να προστατέψω την δημόσια υγεία της Κέρκυρας, που είχε καθημερι-νές επαφές με αυτή την περιοχή.

Είχα συνάξει τους γέροντες και όσους από τους σημαντικούς της πόλης βρίσκο-νταν εκεί και... τους υπέδειξα να ιδρύσουν ένα λοιμοκαθαρτήριο με μικρή δαπάνη. Εκεί που κουβεντιάζαμε ένας από αυτούς τους παράφρονες που προβάλουν πάντα το κύρος του ουρανού για να βασανίζουν τους ανθρώπους πάνω στη γη, φώναξε: Αδέρφια μου, φυλαχτείτε από αυτά που μας λέει ο χριστιανός. Όχι, δεν μας χρειά-ζονται εμάς καινούριες ιδέες. Αφήστε τες να τις έχουν οι Φράγκοι. Εμείς ας δια-

��

τηρήσουμε εκείνες που μας άφησαν οι πρόγονοι μας και τις αρχές της θρησκείας μας. Μας φτάνουν αυτά. Να ξέρετε, η πανούκλα έρχεται από το Θεό, που από την αιωνιότητα όρισε τη μοίρα του κόσμου. Το να θελήσουμε τώρα εμείς, ακούγοντας αυτόν τον χριστιανό, να οριοθετήσουμε την εξέλιξη του, είναι σαν να αντιτασσόμα-στε στη θεία πρόνοια. Τι είναι η πανούκλα αδέλφια μου; Είναι μια από τις 360 πύλες του Παραδείσου που πέφτει και που ο καθένας από εμάς οφείλει να προσπαθήσει να σηκώσει και πάλι. Στο κακό αυτό πρέπει να σταθούμε όρθιοι και μπροστά και όχι, όπως οι Φράγκοι, πίσω από τα κάγκελα του λοιμοκαθαρτηρίου. Αν αυτή η πανούκλα έρθει, πάει να πει πως το πεπρωμένο ήταν να έρθει...ο δερβίσης αυτός γυρόφερνε τα μάτια του, που σπίθιζαν από θυμό. Οι παρευρισκόμενοι χειροκρότησαν το λόγο του. Αποτέλεσμα, με διώξανε και ένα μήνα μετά η επιδημία εισέβαλε στους Φιλι-άτες. Σε λιγότερο από μια βδομάδα η μόλυνση μεταδόθηκε σε όλες τις συνοικίες της πόλης. Ολόκληρες οικογένειες χάθηκαν μέσα σε μια μέρα και οι ζωντανοί δεν επαρκούσαν πλέον να θάβουν τους νεκρούς... Τέλος από 2.800 άτομα κάθε ηλικίας και φύλου τον Ιούνιο του 1814, εκατόν δέκα μέρες μετά την εισβολή της επιδημίας δεν είχαν μείνει στην πόλη παρά μόνο 130 άτομα, που και εκείνα από τους πόνους έμοιαζαν σαν να τα είχε κυριεύσει μια βλακεία και αναισθησία ζωής. Οι Φιλιάτες κείτεται τώρα σε ερείπια...».

Περιγραφή των Φιλιατών και του δρόμου του 1819 Την δεύτερη περιγραφή του δρόμου και των Φιλιατών τη χρωστάμε στον THEODORE

LYMAN:«...Το πρώτο μίλι βαδίσαμε κατά μήκος της ακτής και μετά στρίψαμε προς τα δεξιά

και μπήκαμε σ’ ένα μονοπάτι πάνω στα βουνά. Αυτή ήταν η στιγμή για εκείνους που αγαπούν να αναπολούν τη δική τους πατρίδα, τότε τόσο μακρινή• ή να ονειροπολούν την αρχαία δόξα εκείνης της φημισμένης χώρας, πάνω στην οποία βάδιζαν και πόση ήταν η μοναξιά της, η ερημιά της και η σιωπή της αυτή την ώρα!

Μετά από πορεία τεσσάρων ή πέντε ωρών μπήκαμε σε ένα αραιοκτισμένο χωριό και ο φρουρός κατέβηκε και χτύπησε με το κοντάκι του όπλου του την πόρτα ενός μικρού σπιτιού. Ολόκληρο το καραβάνι μπήκε σε μια στενή αυλή, όπου εμφανίστηκε ένας Έλληνας, που κρατούσε στο χέρι του ένα πήλινο λυχνάρι, φτιαγμένο ακριβώς στο αρχαίο σχήμα. Μέσα στο δωμάτιο υπήρχε μια μικρή εικόνα της Παρθένου Μαρί-ας, με ένα καντήλι να καίει μπροστά της.

Ένα τέτοιο αντικείμενο είναι πολύτιμο για τα αισθήματα ενός ταξιδιώτη• ξυπνά τουλάχιστον ένα συναίσθημα συμπάθειας και εμπιστοσύνης για το φτωχό, βάρβαρο και παράξενο λαό, μέσα στον οποίο η τύχη τον έχει ρίξει. Είχαμε μόλις φύγει από μια χώρα, όπου τέτοια αντικείμενα υπάρχουν στη γωνιά του κάθε δρόμου... Πρόκειται για το χωριό Φιλιάτες.»

(απόσπ. Ημερ. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΙΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΛΗ ΠΑΣΑ- Κέρκυρα, 8/4/1819)

��

2.5. ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑ

Δεν έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα για την συμμετοχή της περιοχής στην επανά-σταση του 1821, πλην του Γιώρη Κονταξή. Ο Φιλικός Αθανάσιος Ψαλίδας γράφει, στις 12/2/1823, στον Μαυροκορδάτο, για τις διαθέσεις του πληθυσμού: «η Τζαμου-ριά-μοιράζεται σε δυο, Ντάγ Παρακάλαμος όλοι σε πέντε έξι χωριά είναι Αρβανίτες Τούρκοι και στα χωριά είναι όλοι Έλληνες χριστιανοί και αρβανίτες χριστιανοί, φιλε-λεύθεροι και πολεμικοί εκτός από τέσσερα Πλεσίβιτσα, Γηρομέρι, Φανερωμένη, Φοι-νίκη. Όλα τα χωριά μέχρι τον Παρακάλαμο είναι πολεμικότατα. Λαμπανίτσα, Τσαμαρδά, Μπαμπούρι, Λεπτοκαρυά, Κούτσι, Λύκου, Ραβενί, και Λίστα» (Κων.Βακαλόπουλος).

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1828 και τη δημιουργία του ελ-ληνικού κράτους, 56 αγάδες της Λιαπουριάς στέλνουν, το 1829, υπόμνημα στον Καποδίστρια και ζητούν να γίνουν Έλληνες. Αντίθετα, οι δικοί μας αγάδες, Ντεμάτες και Σεϊκάτες, ενεργούν σε βάρος των χριστιανών, με στόχο τα 16 χωριά. Φαίνεται πως είχαν δυνάμεις και ληστρικές διαθέσεις- το 1829 ο Χατζή Ντέμος από Φιλιάτες σούβλισε ανθρώπους στη Βόνιτσα, έφτασε να καταλάβει και φορολογήσει και το Ζαγόρι ακόμη, αλλά τον συνέλαβαν οι Τούρκοι και αποκεφαλίσθηκε στα Γιάννενα σαν εγκληματίας.

Είδαμε πως η περίοδος μετά τη δολοφονία του Αλή Πασά ευνοούσε ανώμαλες καταστάσεις, πιέσεις ληστείες και βιαιοπραγίες σε βάρος των χριστιανών.

Πολλές τις δημιουργούσαν οι ίδιοι οι αγάδες ώστε μετά να εμφανίζονται ως προ-στάτες. Έτσι, τα χωριά της Μουργκάνας αναγκάστηκαν να ζητήσουν την προστασία των αγάδων, πρώτα των Χασανάτων από το Καλπάκι, μετά του Μουσταφά Μπούκουρη από το Φιλιάτι- τον οποίο σκότωσαν οι Σεϊκάτες και πήραν αυτοί την προστασία και το αγαλίκι (φύλαχτρα). Στο βιβλίο για το Φοινίκι, ο Γάκη Βουτσής γράφει ότι το Φοινίκι πλήρωνε 50-60 λίρες αγαλίκι στον Χαρούν Αγά και Ουζέρ Νόνη.

Το 1832, ο Σπαχής Αβδούλ Χαμίτ Ντεμ έχει παραχωρητήρια (ταπουναμέ) για πολ-λά χωριά. Κάποια από αυτά αφορούν τα χωριά Τσαρακλιμάνι και Ξέχωρο Ντεμ ως τσιφλίκια έπ’ ονόματι των κληρονόμων Χατζή Ντεμ (συγγενών του Σπαχή).

Το 1832, Αϊ Δημήτρη 15, υπάρχει έγγραφη ομολογία (σινέτι) των Ντρίζι Ντέμου και Γάκε Ντέμο, που αναφέρει όσα λάβαιναν από παλιά από τους Τσαμαντιώτες, «400 οκάδες μέλι, 400 οκάδες τυρί, 6 στέρφα, 733 γρόσια για αγαλίκι». Αυτό απο-δεικνύει ότι δεν έπαιρναν γεώμορο ως τσιφλικάδες και αποτέλεσε ένα σημαντικό στοιχείο που χρησιμοποίησαν υπέρ αυτών οι κάτοικοι των 16 χωριών στους μετέ-πειτα πολύχρονους δικαστικούς αγώνες τους.

Μια ρώσικη στατιστική του 1828, για την Ήπειρο, κατέγραψε 846 πόλεις και χωριά με 377.000 χριστιανούς και 76.500 μουσουλμάνους.

Το 1830 οι δημόσιες τουρκικές αρχές της Ηπείρου χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα.

Το 1839-1844 άρχισε το τουρκικό κτηματολόγιο, και τα χωριά καταγράφηκαν σαν ιδιόκτητα με υποχρέωση να δίνουν τη δεκάτη και τον κεφαλικό φόρο. Ο Μουχτάρης

��

κάθε χωριού ερχόταν σε επαφή με τον εισπράκτορα - τοπάρχη Δελβίνου. Το 1840 οι Τσάμηδες, παρακινούμενοι από τους Δυτικούς και τον Μουσταφά πασά

της Σκόδρας, ξεσηκώνονται πάλι κατά του Σουλτάνου. Γράφει ο παπα Γιώτης Ενθύ-μησι¨ στο Πεντηκοστάρι της εκκλησιάς του στο Τσαγκάρι: «πάλιν ήλθεν ο Ιμιν πασάς εις Ιωάννινα και έστειλε τρεις κολώνες με ασκέρι μία στην Παραμυθιά μια Μαργαρίτι και μια Φιλιάτες και θα πάγει να βαρέσει το Εγγλέζο». Και τότε η Πύλη δεν είχε τις καλύτερες των σχέσεων με του τσάμηδες. Οι Παραμυθιώτες αγάδες Προνιάτες, Τσαπαραίοι κλπ εξορίστηκαν στη Σόφια. Το 1847 εκδηλώθηκε επανάσταση των Γκι-ολέκα και Τσέλιο Πίτσαρη μαζί με Τσάμηδες, αλλά έπαθαν χαλασμό από τα σουλτανι-κά στρατεύματα. Το 1847 Τόσκηδες, μπέηδες και αγάδες του Δελβίνου, Μαλακάσας και Αυλώνας, ζητούν να γίνει Ελληνικό και ξεσηκώνονται με αρχηγό τον Ζεϊνέλη Γκιολέκα. Μαζί τους κι ο Σουλεϊμάν Μπέη Ντίνος από Φιλιάτες. Η Πύλη έσβησε το αντάρτικο. Από τους Φιλιάτες συνελήφθησαν και εξορίστηκαν οι Αληζότ και Αχμέτ Ντίνο. Εκτεταμένοι εξισλαμισμοί αναφέρονται τα έτη 1854, 1893 και 1898.

Ο ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΑΣ ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ εξ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ στο ΦιλιάτιΜελετώντας το βιβλίο «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙ-

ΝΩΝ» του Βασίλη Κραψίτη, το οποίο εκδόθηκε στην Αθήνα το 1988, μου έκανε εντύπωση, στις σελίδες 102,103,104, το μέρος της βιογραφίας του Νεομάρ-τυρα και η αναγραφόμενη σχέση του με το Φιλιάτι. Ήταν η πρώτη φορά που είδα καταγεγραμμένη τη σχέση του Νεομάρτυρα με το Φιλιάτι, στο παρακάτω κείμενο του βιβλίου, ενώ διατηρούσα στην μνήμη μου μια άλλη προφορική μαρτυρία συγγενικών μου προσώπων. Μια μαρτυρία από τις αείμνηστες Φοι-νικιώτισσες Σοφία Μηνίνα- Μαρτίκου και Ευθαλία Καπλάνη- σύζυγος αργότερα του Χρήστο Σταύρου (Ταβαντζή), οι οποίες το 1930 ήταν μαθήτριες στο Οικοτροφείο Θηλέων Φιλιατών (αργότερα Οικοκυ-ρική Σχολή) .

Το οίκημα που στεγάζονταν το Οικοτροφείο Θηλέων εκείνη την εποχή, ήταν ένα πολύ μεγάλο παλιό αρχοντικό (σαράι), στη θέση που είναι σήμερα το σπίτι του Θύμιο Μπούτζη στο Φιλιάτι. Είχε πάρα πολλά δωμάτια και χώρους και στέγαζε για χρόνια το Οικοτροφείο και αργότερα πολλές οικογένειες είχαν μείνει εκεί. Προπολεμικά το διαχειρίζονταν η μουσουλμάνα Μινέκω, μαζί με τον πεθερό της τον Τζο Μέτε. Από έρευνες που έχω κάνει και πληροφορίες πού είχα κατέληξα πως το σπίτι αυτό ανή-κε κάποτε, στο Χαϊρεντίν Ντογιάκα- που προφανώς ήταν ο Μουτεσελίμης Φιλιατών όπως αναφέρει ο Κραψίτης στο παρακάτω σχόλιο του βιβλίου του.

Ήταν λέγανε πολύ μορφωμένος, αξιωματούχος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο οποίος, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση και την οριοθέτηση των συνόρων

Ο Νεομάρτυρας Γεώργιος εξ Ιωαννίνων

��

έφυγε για την Αλβανία ή Τουρκία. Επιστρέφοντας στις αείμνηστες Φοινικιώτισσες μαθήτριες του Οικοτροφείου παραθέτω την μαρτυρία τους: «στο δωμάτιο που ήταν στο δεξιό μέρος όπως έμπαινες μέσα από την είσοδο και το χρησιμοποιούσαν για αποθήκη τροφίμων, σε μια γωνιά έκαιγε ένα καντήλι. Το καντήλι αυτό έκαιγε μέρα νύχτα και ο χώρος θεωρούνταν ιερός, γιατί από ότι μας είχαν πει- σε αυτό το δω-μάτιο έμενε ο Γεώργιος ο Νεομάρτυρας από Τα Γιάννενα, όταν ζούσε στο Φιλιάτι». Αυτή την προφορική μαρτυρία θέλησα να κρατήσω ζωντανή με το παρόν γραπτό μου, για να την μάθουν και οι νεότεροι. Η πλατεία που υπάρχει εκεί όπου ήταν το σπίτι φέρει το όνομα «πλατεία Νεομάρτυρος Γεώργιου», που σημαίνει ότι οι παλιοί Φιλιαταίοι που είχαν ονοματοθετήσει δρόμους και πλατείες γνώριζαν την ιστορία. -Γάκης Βουτσής-

ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Ο ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΟ Γεώργιος γεννήθηκε από αγρότες γονείς στο χωριό Τσουρχλι της Επαρχίας

Γρεβενών. Ήταν αγράμματος, από ηλικία 13 ετών εργάσθηκε ως ιπποκόμος (σαϊτζής) σε πολλούς Τούρκους (αγάδες), οι οποίοι τον αποκαλούσαν Χασάν. Το επίθετο του δεν ήταν γνωστό, έχουν δε διασωθεί τα ονόματα των γονιών του, ήτοι της Βασίλως και του Κωνσταντίνου.

Από την σωζόμενη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο βιογραφία του, προκύπτει ότι τον Οκτώβριο το 1836 ήταν στα Ιωάννινα υπηρέτης του Χατζή Αμπτουλάχ Εφέντη, και ότι κάποιοι εκεί Οθωμανοί τον συκοφάντησαν ότι ενώ σε παλιότερα χρόνια είχε εξισλαμιστεί, έγινε αργότερα χριστιανός. Βάσει της κατηγορίας αυτής επιδιώκονταν ο εξαναγκασμός του σε εξισλαμισμό, μια καταπίεση που από την Τουρκική Διοίκηση ασκούνταν με εξοντωτικά μέσα για την αύξηση του μωαμεθανικού πληθυσμού στις Τουρκοκρατούμενες περιοχές, όπου από το 1830 (χρόνος της ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους) οι Τούρκοι αποτελούσαν αισθητή μειοψηφία. Η κατά του Γε-ωργίου κατηγορία ήταν ουσιαστικά μια απλή αφορμή για τον καταναγκασμό του να εξισλαμιστεί. Στην επίμονη άρνηση της κατηγορίας οδηγήθηκε στο «Μακχεμέν» των Ιωαννίνων, όπου σε σχετική ερώτηση του Καδή (Ιεροδικαστή), ο Γεώργιος μ’ επιμονή υποστήριζε ότι ήταν πάντα χριστιανός. Τελικά δε, αφού με διάφορα μέσα εξετάστη-κε και αποδείχτηκε ότι ήταν «απερίτμητος», αφέθηκε ελεύθερος.

Από τα βιογραφικά του στοιχεία πληροφορούμαστε, ότι στην περίοδο που ο Γεώρ-γιος ζούσε στα Ιωάννινα, συζεύχτηκε νόμιμα την από αδελφή ανιψιά του δάσκαλου Ζαφειρίου, Ελένη. Τριάντα μέρες μετά το γάμο του πήγε στο Μπεράτι (ή στην Πρού-σα, σύμφωνα με άλλα συναξάρια και βιογραφικά στοιχεία) με τον, όπως ανωτέρω, αφέντη του, όπου και έμεινε μέχρι τον Ιούνιο 1837. Με την άδεια του αφέντη του γύρισε στα Ιωάννινα, όπου υπηρέτησε στους «Σαραφπασήδες» (+σαράφηδες) του τότε Διοικητή, Βεζίρη Εμίν πασά... Στην κατοπινή περίοδο που Βεζίρης στα Ιωάννινα ήταν Μουσταφά πασάς, ο Γεώργιος μισθώθηκε στο νέο Μουτεσελίμη των Φιλιατών, τον οποίο ακολούθησε ο Γεώργιος ως ιπποκόμος του, όταν ο Μουτεσελίμης πήγε για υποθέσεις του και για λίγες μέρες, στα Ιωάννινα. Την 10/1/1838 που ο ανωτέρω

��

Μουτεσελίμης ξεκίνησε την επιστροφή του στο Φιλιάτι, ο Γεώργιος, λόγω του ότι η σύζυγος του τότε γέννησε ένα αγόρι, παρέμεινε με την άδεια του αφέντη του στα Ιωάννινα για τη βάφτιση του γιού του.

Την 12/1/1838, ο Γεώργιος κυνηγήθηκε σε τυχαία συνάντηση στο δρόμο από έναν Τούρκο που του φώναζε: «Αφού έγινες Τούρκος πως τώρα ζεις σαν χριστια-νός;» Ο Γεώργιος αρνήθηκε την κατηγορία, στο θόρυβο που δημιουργήθηκε συγκε-ντρώθηκαν και άλλοι Τούρκοι. Όταν συμπτωματικά περνούσε από εκεί ο Διοικητής Καβάζ-μπασης, έπιασε το Γεώργιος και τον φυλάκισε. Άκαμπτος ο Γεώργιος- παρά την κακοποίηση του πέντε ολάκερα μερόνυκτα- στις απειλές για τραγικό του θάνατο αν εξακολουθούσε να αρνείται να εξισλαμιστεί και ασυγκίνητος στις υποσχέσεις για παροχή αξιωμάτων κλπ στην περίπτωση που θα εξισλαμίζονταν, οδηγήθηκε την 17/1/1838 και ώρα 10η (σημερινή) στην αγχόνη. Για τον τόπο του απαγχονισμού του έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Ορθή κρίνουμε, την άποψη ότι ο τόπος εκτελέ-σεώς του ήταν η σημερινή πλατεία «Νεομάρτυρος», εκεί όπου τότε ήταν το μανάβικο του Πασχάλη (τώρα εστιατόριο ΗΒΗ). Στο πεζοδρόμιο του μπροστά ήταν ένα πηγάδι, στα χείλη του οποίου πατώντας ο μαραγκός Τασούλας ετοίμασε μια πρόχειρη αγχό-νη, την οποία στήριξε στο κτίσμα του Πασχάλη. Τα πόδια του Γεώργιου πατούσαν για λίγα λεπτά της ώρας στα χείλη του πηγαδιού. Ύστερα οι δήμιοι του έβαλαν στο λαιμό του την τριχιά, με το τράβηγμά της δε ο Γεώργιος παρέδωκε το πνεύμα του.

Διαδόθηκε ότι, τρείς μέρες που το σώμα του Γεώργιου έμεινε κρεμασμένο, οι Τούρκοι φύλακες τούτου, έβλεπαν «φως ουράνιον» να στεφανώνει το πρόσωπό του. Μερικοί χριστιανοί, ύστερα από άδεια της Διοικήσεως, μετάφεραν το σώμα του στην κατά την αγορά εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, όπου μετά την νεκρώσιμη ακολουθία τον ενταφίασαν σε θέση έξω από το Ιερό Βήμα. Στον ενταφιασμό του παρευρέθηκαν οι Αρχιερείς: Μητροπολίτης Ιωαννίνων Ιωακείμ ο Χίος, ο πρώην Βελλάς Λεόντιος και ο Περιστεράς Σεραφείμ. Η αγιοποίησή του θεμελιώθηκε στην άμεση πίστη του λαού σε θαύματα του, όπως γρήγορα διαδόθηκε. Την 19η Σεπτεμβρίου 1839 ο Γεώργιος αναγνωρίσθηκε σε αληθινό μάρτυρα του Χριστού, τελουμένης της μνήμης του την 17η Ιανουαρίου ημέρα του μαρτυρίου του.

Πληθυσμιακά στοιχεία, Μητρώο ΑρρένωνΤα πρώτα πληθυσμιακά στοιχεία των Φιλιατών είναι του 1814 και

αναφέρονται από τον Πουκεβίλ, 420 σπίτια κλπ. τα οποία αφάνισε ο λοιμός του 1814-6. Τα επόμενα στοιχεία προέρχονται από Μητρώο Αρρένων της πόλης- το οποίο επισήμως καταστράφηκε κατά τον εμφύλιο, όταν κάηκε το Δημαρχείο Φιλιατών. Το Μητρώο άρχισε να ενημερώνεται το 1829 και σταματάει το 1913 με την απελευθέρωση. Σε αυτό καταγράφονταν ονοματεπώνυμο, χρονολογία γέννησης, χω-ριό από το οποίο προέρχεται ο εγγεγραμμένος, επάγγελμα κλπ. Τα πρώτα χρόνια οι εγγραφές είναι ελάχιστες και δικαιολογημένα, αφού ο πληθυσμός είχε αφανιστεί από το λοιμό. Είχαν μείνει 130 άτομα αναφέρει ο Πουκεβίλ.

�0

Στα 84 χρόνια καταγραφής του Μητρώου υπάρχουν 1.282 συνολικά εγγεγραμμένοι άρρενες. Από αυτούς, ένα μικρό ποσοστό, οι 212, δήλωσαν το χωριό που προέρχο-νταν και είναι: 36 από την Πλεσίβιτσα, 26 από το Μαρκάτι, 16 από το Γηρομέρι, 11 από Σαγιάδα, 11 από την Κονίσπολη, 13 από την Κεραμίτσα, 9 από Φανερωμένη, 8 από τους Νινάτες, 6 από του Τσαμαντά, 6 από Σπάταρη και λιγότεροι από άλλα χωριά κλπ.

Τα επαγγέλματα: Καταγράφονται (στα 84 χρόνια που περιλαμβάνει το Μητρώο): 4 αγροφύλακες, 48 αγωγιάτες, 3 αξιωματικοί, 23 αρτοποιοί, 20 γεωργοί, 36 έμπο-ροι, 241 εργάτες, 15 ζαχαροπλάστες, 4 γιατροί, 8 κασσιτερωτές, 17 καφεπώλες, 5 κουρείς, 12 κρεοπώλες, 232 κτηματίες, 254 μαθητές, 6 ξενοδόχοι, 5 ξυλουργοί, 13 οπωροπώλες, 28 παντοπώλες, 8 πεταλωτές, 49 ποιμένες, 26 ράφτες, 26 σαν-δαλοποιοί, 12 σιδηρουργοί, 4 τσαρουχάδες, 19 υπηρέτες, 23 υποδηματοποιοί, 4 ωρολογοποιοί, 4 χοντζάδες, 3 οδοκαθαριστές, 3 φανοποιοί, 3 οπλοδιωρθωτές, 3 δημόσιοι υπάλληλοι, 2 βυτοποιοί, 2 τέκτονες, 2 γραμματείς, 2 μουλάδες, 2 δάσκαλοι, 2 κλητήρες, 1 αστυνόμος, 1 χωροφύλακας1 μάγειρας, 1 ζυθοποιός, 1 ιμάμης, 1 δη-μόσιος κήρυξ, 1 δημογραμματικός, 1 διερμηνέας, 1 στιλβωτής, 1 ιερέας,1 αρχιερέας, 1 τηλεγραφεύς, 1 βουκόλος. Δεν αναφέρεται επάγγελμα σε 74 εγγεγραμμένους. Κάποια συμπεράσματα από τις επαγγελματικές ενασχολήσεις των κατοίκων είναι ότι: Οι Στρουγγαραίοι και οι Γουλαίοι ήταν κυρίως ραφτάδες. Ποιμένες ήταν από το Μαρκάτι, Νινάτι κλπ. Πεταλωτές ήταν οι Λουμπαίοι, Σιμαίοι. Ξυλουργοί οι Λιαναίοι, Ζαχαροπλάστες οι Γκουνταιβαινέοι, Λεβετσαίοι, Βασιαδαίοι. Η Φανερωμένη έβγαζε αρτοποιούς, το Γηρομέρι γιατρούς και η Πλεσίβιτσα Τσαρουχάδες κι εμπόρους.

Τα επίθετα: πιο πολυάριθμα επίθετα με πάνω από 10 εγγραφές ήταν: Βασιάδης, Γιαννουζέος, Γκατζέλης, Γούλας, Ζαΐμης, Κασιμάτης, Κολιοτάσης, Λούπας, Μαϊ, Μά-νης, Μέμκος, Μηνούσης, Μίντζας, Νέτης, Νίνας, Ντογιάκας, Τσάμης, Τσέλας, Τσέ-τσος, Τσίμπος, Τσού, Χαλούνης, Χάσκος, Χατζηισμαήλ, με κυρίαρχα τα Στρουγκάρης 28, Ντέμης 52 και Σέϊκος 69.

Το θρήσκευμα: Καταγράφονται 723 μουσουλμάνοι, 542 χριστιανοί και 17 Εβραίοι.Άλλα στοιχεία που αντλούνται από το Μητρώο είναι πως οι μουσουλμάνοι ήταν κατά

κανόνα κτηματίες, ποιμένες ή έμποροι. Ελάχιστοι ήταν επαγγελματίες και κανένας επιστήμονας. Αντίθετα, οι χριστιανοί ήταν έμποροι, επαγγελματίες, εργάτες, επιστή-μονες και σχεδόν κανείς κτηματίας.

Από τους εγγραφέντες 254 μαθητές οι 112 είναι μουσουλμάνοι, οι 138 χριστιανοί και οι 4 εβραίοι. Εγγραφές μαθητών πρωτοεμφανίζονται το 1896 για τους μουσουλ-μάνους, το 1897 για τους χριστιανούς.

Ένα ξεχωριστό στοιχείο αποτελεί η εγγραφή κάποιων χριστιανών προερχόμενων από μουσουλμανικά χωριά και το αντίστροφο, όπως, Γκότσης από την Κονίσπολη και Σκεντέρ Τσάμης από το Μαλούνι.

Με βάση τα στοιχεία του Μητρώου καταρτίσαμε τον παρακάτω πίνακα με τα ονομα-τεπώνυμα των χριστιανών, το έτος γέννησης και επάγγελμα τους.

��

Προσπαθήσαμε να κρατήσουμε την ορθογραφία και αποτύπωση του πρωτότυπου, όσο αυτό ήταν δυνατόν. Σε όσες εγγραφές υπάρχει ερωτηματικό σημαίνει ότι δεν καταφέραμε να διευκρινίσουμε την εγγραφή λόγω της φθοράς που υπήρχε:

Λιάκος Αθανάσιος του Ευαγγέλου Έμπορος 1838 Φιλιάτες

Τσιάτσης Αθανάσιος του Σπυρίδων Εργάτης 1838 Φιλιάτες

Γιώτης Χρήστος του Ιωάννη Εργάτης 1840 Φιλιάτες

Γούλας Βασίλειος του Γεωργίου Ράπτης 1840 Φιλιάτες

Κύρκος Χρήστος του Μάρκου Έμπορος 1842 Κεραμίτσα

Στρουγγάρης Παύλος του Κων/νου Ράπτης 1842 Φιλιάτες

Μπούστρας Κων/νος του Δημητρίου Εργάτης 1844 Φιλιάτες

Μεμής Δημήτριος του Ιωάννη Αγωγιάτης 1845 Κονίσπολι

Κύρκος Ηλίας του Κύρκου Έμπορος 1845 Κεραμίτσα

Γιαννούτσος Ιωάννης του Φωτίου Εργάτης 1845 Φιλιάτες

Κολιοτάσης Στέφανος του Ευαγγέλου Εργάτης 1848 Φιλιάτες

Σίμας Ηλίας του Συμεών Σιδηρουργός 1848 Φιλιάτες

Παππάς Πέτρος του Αθανασίου Παντοπώλης 1849 Σαγιάδα

Μικρούλης Αθανάσιος του Σταύρου Κτηματίας 1850 Τσαμαντάς

Νέτης Βενέτιος του Γεωργίου Γεωργός 1850 Φιλιάτες

Τσούτρας Γεώργιος του Ιωάννη Κρεοπώλης 1850 Φιλιάτες

Τσίνας Αγγέλης του Νικολάου Τέκτων 1850 Φιλιάτες

Τσέκας Νικόλαος του Σπυρίδων Έμπορος 1851 Κεραμίτσα

Γκαρής Ευάγγελος του Βασιλείου Εργάτης 1851 Φιλιάτες

Μιμής Βασίλειος του Ιωάννη Άγραφο 1852 Σαγιάδα

Βάγγος Βασίλειος του Αναστασίου Αρτοποιός 1853 Μαλούνι

Ιωάννου Χρήστος του Ιωάννη Έμπορος 1853 Φιλιάτες

Λιανός Γεώργιος του Κων/νου Ξυλουργός 1853 Φιλιάτες

Πάσχος Νικόλαος του Ιωάννη Υποδ/ποιός 1853 Φιλιάτες

Κολιοτάσης Θωμάς του Δημητρίου Εργάτης 1854 Φιλιάτες

Κολιομήτσης Πέτρος του Νικόλαου Εργάτης 1854 Φιλιάτες

Γκαρής Μηνάς του Γεωργίου Εργάτης 1854 Φιλιάτες

Αναστασίου Αντώνιος του Αθανασίου Εργάτης 1854 Φιλιάτες

Αγγελόπουλος Θωμάς του Γεωργίου Οπλοδιορθωτής 1854 Φιλιάτες

Ονοματεπώνυμο και πατρώνυμο Επάγγελμα Έτος Γεν. Χωριό

��

Μπεϊκούσης Γεώργιος του Δημητρίου Ράπτης 1854 Φιλιάτες

Κολονιάρης Γεώργιος του Σταύρου Σιδηρουργός 1854 Φιλιάτες

Κολιοτάσης Θωμάς του Δημητρίου Αγροφύλακας 1855 Φιλιάτες

Κιέκας Χρήστος του Ηλίας Αρτοποιός 1855 Γηρομέρι

Μικρούλης Κων/νος του Σταύρου Αρχιερέας 1855 Τσαμαντάς

Κώτης Γεώργιος του Πέτρου Εμποροκτ/ας 1855 Γηρομέρι

Ντόκαλης Θεόδωρος του Ρίζου Εργάτης 1855 Φιλιάτες

Μεμής Σταύρος του Νικολάου Εργάτης 1855 Φιλιάτες

Τσέλλας Μιχαήλ του Χαραλάμπου Εργάτης 1855 Φιλιάτες

Τρίζης Παναγιώτης του Κων/νου Οδοκ/ριστής 1855 Πλησίβιτσα

Σκάγιας Κων/νος του Ηλία Βυτιοποιός 1856 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Γεώργιος του Κων/νου Δημογρ/τικός 1856 Φιλιάτες

Κράνης Δημήτρης του Πανταζή Εργάτης 1856 Φιλιάτες

Καίσαρης Βασίλειος του Ιωάννη Ιερεύς 1856 Φιλιάτες

Παραμυθιώτης Κων/νος του Δημητρίου Σιδηρουργός 1856 Φιλιάτες

Κακαβέτσης Στέφανος του Σπυρίδωνα Άγραφο 1857 Φιλιάτες

Λούπας Χρήστος του Βασιλείου Εργάτης 1859 Φιλιάτες

Γούλας Κων/νος του Θωμά Ράπτης 1859 Φιλιάτες

Μπαμπούρας Δημήτριος του Ιωάννη Υποδ/ποιός 1859 Πλησίβιτσα

Κίτσιος Φώτιος του Χρήστου Ωρολογοποιός 1859 Ξέχωρο Ντέμ

Κοψιάς Σπύρος του Χρήστου Αρτοποιός 1860 Κεραμίτσα

Κολιοτάσης Κων/νος Δημήτριος Δημ. Κήρυξ 1860 Φιλιάτες

Βενέτης Λάμπρος του Αναγνώστη Έμπορος 1860 Φιλιάτες

Λεβέτσιος Ηλίας του Νικολάου Έμπορος 1860 Σαγιάδα

Θεοδωρής ή Ντουρλής Στέφος τ Θεόδ. Εργάτης 1860 Φιλιάτες

Πανταζής Γεώργιος του Χαρίση Εργάτης 1860 Φιλιάτες

Μπέκος Βασίλειος του Αναγνώστη Εργάτης 1860 Φιλιάτες

Ντέντος Ντέντης του Τάση Υπηρέτης 1860 Φιλιάτες

Καραούλης Στέφανος του Δημητρίου Αρτοποιός 1861 Φανερωμένη

Ντόμπρος Μιχαήλ του Παναγιώτη Αρτοποιός 1862 Πλησίβιτσα

Μάκος Ευάγγελος του Θεοδώρου Εργάτης 1862 Φανερωμένη

Μήτρου Σπύρος του Δημητρίου Αρτοποιός 1863 Κεραμίτσα

Τήλης Κων/νος του Γεωργίου Εργάτης 1864 Φιλιάτες

Πανταζής Ευάγγελος του Χαρίση Εργάτης 1864 Φιλιάτες

Κωλιοτάσης Ευάγγελος του Δημητρίου Εργάτης 1864 Φιλιάτες

Μικρούλης Σωτήρης του Σταύρου Κτηματίας 1865 Φιλιάτες

��

Μηνούσης Μιχαήλ του Μηνά Εργάτης 1865 Φιλιάτες

Γραβιώτης Γιωργάκης του Γιαννάκη Εργάτης 1865 Φιλιάτες

Βενέτης Απόστολος του Γεωργίου Εργάτης 1865 Φιλιάτες

Βασιάδης Βασίλειος του Νικολάου Ζ/πλάστης 1865 Φιλιάτες

Τζανέτος Νικόλαος του Δημητρίου Κλητήρ 1865 Ξέχωρο Ντέμ

Κρίκας Παναγιώτης του Σωτηρίου Οπωροπώλης 1865 Γηρομέρι

Τσέλας Απόστολος του Κων/νου Εργάτης 1866 Φιλιάτες

Αγγελής ή Στασιάς Γεώργιος τ Αγγελή Εργάτης 1866 Φιλιάτες

Γκώτσης Γεώργιος του Κων/νου Εργάτης 1866 Κονίσπολη

Μίγγος Θεόδωρος του Χρήστου Καφεπώλης 1866 Φοινίκι

Τσάγγος Ηλίας του Ιωάννη Εργάτης 1867 Φιλιάτες

Χαρίτος Ηλίας του Ιωάννη Παντοπώλης 1867 Βαβούρι

Στρουγγάρης Γεώργιος του Χρήστου Ράπτης 1867 Φιλιάτες

Γκαρής Πάντος του Γεωργίου Εργάτης 1868 Φιλιάτες

Γκρέμος Θωμάς Του Ευαγγέλου Αρτοποιός 1869 Πλησίβιτσα

Τσιρόπουλος Λάμπρος του Χρήστου Έμπορος 1869 Μαλούνι

Δημοχρόνης Κων/νος του Νικολάου Εργάτης 1869 Φιλιάτες

Σίλιας Γιαννάκης του Σωτηρίου Εργάτης 1869 Φιλιάτες

Κύριος Σωτήρης του Αναστασίου Εργατικά 1869 Φιλιάτες

Τσόης Αναστάσιος του Ζώη Εργατικά 1869 Φιλιάτες

Γκότσης Βασίλειος του Κων/νου Εργατικά 1869 Κονίσπολη

Στρουγγάρης Κων/νος του Φίλιππου Καφεπώλης 1869 Φιλιάτες

Σκεύης Θεόδωρος του Χρήστου Καφεπώλης 1869 Ηλειώτης

Γκάνιας Χρήστος του Βασιλείου Ξενοδόχος 1869 Βαβούρι

Κύρκος Ανδρέας του Δημητρίου Παντοπώλης 1869 Κεραμίτσα

Στρουγγάρης Δημήτριος του Χρήστου Ράπτης 1869 Φιλιάτες

Σταυραγγέλης Χρήστος του Σταύρου Αγωγιάτης 1870 Φιλιάτες

Παναγιώτου Γεώργιος του Δημητρίου Αρτοποιός 1870 Γηρομέρι

Μπούστρας Μήτρος του Ιωάννη Εργάτης 1870 Φιλιάτες

Κατσαβάρης Ιωάννης του Κων/νου Εργάτης 1870 Φιλιάτες

Τσέλας Μηνάς του Κων/νου Εργάτης 1870 Φιλιάτες

Νίνας Δημήτριος του Πάντου Εργάτης 1870 Φιλιάτες

Βασιάδης Δημήτριος του Νικολάου Ζ/πλάστης 1870 Φιλιάτες

Οικονόμου Γεώργιος του Ιωάννη Μάγειρας 1870 Κούτσι

Γιαννέτας Αθανάσιος του Γεωργίου Ορυχαλκουργ. 1870 Φιλιάτες

Τσόης Ζώης του Τάση Αγωγεύς 1871 Φιλιάτες

��

Μπεζιάνης Ευάγγελος του Χαραλάμπου Εργάτης 1871 Φιλιάτες

Γκάνιας Δημήτριος του Βασιλείου Καφεπώλης 1871 Βαβούρι

Τριαντάφυλος ; Παντελής του Ανδρέα Καφεπώλης 1871 Φανερωμένη

Σίμας Κων/νος του Ηλία Πεταλωτής 1871 Φιλιάτες

Λιούπας Γεώργιος του Δημητρίου Σιδηρουργός 1871 Φιλιάτες

Κόντης Δημήτριος του Βασιλείου Υποδ/ποιός 1871 Φοινίκι

Βέκκος Γεώργιος του Σωτηρίου Αρτοποιός 1872 Φιλιάτες

Κωτσαγγέλης Θωμάς του Κων/νου Εργάτης 1872 Φιλιάτες

Δρίκος Δονάτος του Γεωργίου Οπωροπώλης 1872 Σίδερη

Στρουγγάρης Ευάγγελος του Χρήστου Ράπτης 1872 Φιλιάτες

Γούλας Παύλος του Θωμά Σαγματοποιός 1872 Φιλιάτες

Ράγκος Σπυρίδων του Ιωάννη Τσαρουχάς 1872 Πλησίβιτσα

Γιαννούτσος Ζώης του Χρήστου Τσαρουχάς 1872 Πλησίβιτσα

Νίνας Περικλής του Παύλου Εργάτης 1873 Φιλιάτες

Σπανόπουλος Δονάτος του Θεόδωρου Ιατρός 1873 Γηρομέρι

Κομίνης Κων/νος του Λάμπρου Κουρεύς 1873 Γηρομέρι

Κουφάλας Χρήστος του Θεοδώρου Έμπορος 1874 Αχ.Αγ Νικολάου

Στρουγγάρης Μιχαήλ του Φίλιππου Εργάτης 1874 Φιλιάτες

Αναστασίου Ηλίας του Χαραλάμπου Εργάτης 1874 Φιλιάτες

Αγγέλης Ηλίας του Σταύρου Εργάτης 1874 Φιλιάτες

Λάζος Αλέξιος του Νικολάου Εργάτης 1874 Κονίσπολη

Σωτηρίου Μηνάς(Μίνως) του Σωτηρίου Ιατρός 1874 Γηρομέρι

Λούπας Ιωάννης του Δημητρίου Πεταλωτής 1874 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Θεόδωρος του Βασιλείου Ράπτης 1874 Φιλιάτες

Χριστογιάννης Κων/νος του Χρήστου Στιλβωτής 1874 Φιλιάτες

Λιανός Θωμάς του Βασιλείου Έμπορος 1875 Φιλιάτες

Μπούτσης Φώτης του Αγγέλη Εργάτης 1875 Φιλιάτες

Μηνούσης Γρηγόρης του Μηνά Εργάτης 1875 Φιλιάτες

Λάγιας Βασίλειος του Χρήστου Εργάτης 1875 Φιλιάτες

Νάστος Πέτρος του Ιωάννη Εργάτης 1875 Φιλιάτες

Τσέλας Σπύρος του Ευαγγέλου Εργάτης 1875 Φιλιάτες

Πέτρου Ευθύμιος του Πέτρου Εργάτης 1875 Βελτσίστα

Κουνέλας Στέφανος του Ζήση Καφεπώλης 1875 Ξεχωρο Ντεμ

Στεφάνου Μηνάς του Νικολάου Κουρεύς 1875 Γηρομέρι

Μπιζιάνης Ανδρέας του Χρήστου Οπωροπώλης 1875 Φιλιάτες

Τσάτσης Ευάγγελος του Αθανασίου Οπωροπώλης 1875 Φιλιάτες

��

Τσάτσης Γεώργιος του Αθανασίου Οπωροπώλης 1875 Φιλιάτες

Λούμπας Γρηγόριος του Δημητρίου Πεταλωτής 1875 Φιλιάτες

Φράτης Ιωάννης του Νικολάου Αγωγιάτης 1876 Φιλιάτες

Κουφός Ιωάννης του Δημητρίου Αρτοποιός 1876 Φιλιάτες

Μαντέλος Γεώργιος του Κων/νου Εργάτης 1876 Φιλιάτες

Βασιάδης Γεώργιος του Νικολάου Ζ/πλάστης 1876 Φιλιάτες

Μεμής Ηλίας του Λάμπρου Υπηρέτης 1876 Φιλιάτες

Σταμούλης Θωμάς του Δημητρίου Υποδ/ποιός 1876 Πλησίβιτσα

Βέκκος Παναγιώτης του Σωτηρίου Αρτοποιός 1877 Φιλιάτες

Πάσχος Βασίλειος του Νικολάου Εμβαλωματής 1877 Φιλιάτες

Κοτσώνης Σταύρος του Δημητρίου Έμπορος 1877 Κεραμίτσα

Λιανός Στέφανος του Γεωργίου Ξυλουργός 1877 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Παναγιώτης του Χρήστου Ράπτης 1877 Φιλιάτες

Μαγγόπουλος Βασίλειος του Γεωργίου Έμπορος 1878 Λίμποβο

Χρηστογιάννης Ιωάννης του Χρήστου Εργάτης 1878 Φιλιάτες

Κοσαβής;; Πέτρος του Φίλιππου Εργάτης 1878 Φιλιάτες

Κολιός Κώστας του Ευαγγέλου Εργατικά 1878 Φιλιάτες

Ντάγκας Σπύρος του Γεωργίου Ιατρός 1878 Φιλιάτες

Χρήστου Βασίλειος του Χρήστου Ξενοδόχος 1878 Φιλιάτες

Λιανός Μάνθος του Γεωργίου Ξυλουργός 1878 Φιλιάτες

Σίμας Αναστάσιος του Ηλία Πεταλωτής 1878 Φιλιάτες

Γούλας Δημήτριος του Βασιλείου Ράπτης 1878 Φιλιάτες

Νάστος Κων/νος του Παναγιώτη Αγωγιάτης 1879 Φιλιάτες

Κουφός Χρήστος του Δημητρίου Αρτοποιός 1879 Φιλιάτες

Κουφάλας Αναστάσιος του Δημητρίου Έμπορος 1879 Αχ.Αγ Νικολάου

Κουφάλας Χρηστος του Νικολάου Έμπορος 1879 Φιλιάτες

Νέτης Σωτήριος του Πέτρου Εργάτης 1879 Φιλιάτες

Λεβέτσιος Μιχαήλ του Ηλία Ζ/πλάστης 1879 Σαγιάδα

Μπέλος Σπύρος του Ζήση Κουρεύς 1879 Ξέχωρο Ντεμ

Λάππας Παναγιώτης του Ιωάννη Σανδαλοποιός 1879 Πλησίβιτσα

Κατσαβάρης Μιχαήλ του Κων/νου Σιδηρουργός 1879 Φιλιάτες

Κολονιάρης Κων/νος του Γεωργίου Σιδηρουργός 1879 Φιλιάτες

Οικονομίδης Φώτιος του Γεωργίου Υποδ/ποιός 1879 Ξέχωρο Μέμκο

Μαντζάρας Στέφανος του Γεωργίου Αρτοποιός 1880 Φανερωμένη

Σκέντος Μιχαήλ του Αναστασίου Αρτοποιός 1880 Σαγιάδα

Δέσκας Κων/νος του Γεωργίου Έμπορουπάλ. 1880 Μαλούνι

��

Τσάγκος Γρηγόριος του Παναγιώτη Εργατικά 1880 Φιλιάτες

Σίμας Απόστολος του Ηλία Πεταλωτής 1880 Φιλιάτες

Ρισβάνης Γεώργιος του Φωτίου Υπάλληλος 1880 Κοκκινολιθάρι

Κολιοτάσης Σπύρος του Θωμά Υπηρέτης 1880 Φιλιάτες

Μικρούλης Σταύρος του Αθανασίου Αρτοποιός 1880 Τσαμαντάς

Κουφός Θωμάς του Δημητρίου Παντοπώλης 1881 Φιλιάτες

Λούμπας Βασίλειος του Δημητρίου Πεταλωτής 1881 Φιλιάτες

(Δ);άλλας Ηλίας του Θεόδωρου Ράπτης 1881 Αράχωβα

Στάθης Ηλίας του Παναγιώτη Σανδαλοποιός 1881 Πλησίβιτσα

Παραμυθιώτης Γεώργιος του Κων/νου Σιδηρουργός 1881 Φιλιάτες

Κότης Αργύρης του Γεωργίου Υπάλληλος 1881 Φιλιάτες

Μάλιος Σίμος του Μιχαήλ Ωρολογοποιός 1881 Φιλιάτες

Κουτσιαβάρης Θεόδωρος του Κων/νου Κτηματίας 1882 Φιλιάτες

Σιάτας Κων/νος του Δημητρίου Αγωγεύς 1882 Φιλιάτες

Μεμής Σαράντης του Σταύρου Αγωγεύς 1882 Φιλιάτες

Μαντζάρας Ευάγγελος του Γεωργίου Αρτοποιός 1882 Φανερωμένη

Στρουγάρης Λεωνίδας του Αποστόλου Αρτοποιός 1882 Φιλιάτες

Μικρούλης Δημήτριος του Αθανασίου Δημ. Υπάλληλος1882 Τσαμαντάς

Μπότσικος Σωτήριος του Δημητρίου Έμπορος 1882 Φιλιάτες

Νίνας Σπύρος του Πάντου Εργατικά 1882 Φιλιάτες

Τσούτρας Δημήτριος του Γεωργίου Κρεοπώλης 1882 Φιλιάτες

Παπαντωνίου Φώτιος του Αντωνίου Παντοπώλης 1882 Φιλιάτες

Ντάγκας Αριστείδης του Γεωργίου Παντοπώλης 1882 Φιλιάτες

Κόγιας Ανδρέας του Γεωργίου Ράπτης 1882 Φιλιάτες

Γούλας Σπύρος του Ιωάννη Σανδαλοποιός 1882 Πλησίβιτσα

Στέργιος Χρήστος του Ευαγγέλου Σανδαλοποιός 1882 Πλησίβιτσα

Γκουρούσης Ηλίας του Κων/νου Σανδαλοποιός 1882 Πλησίβιτσα

Κολονιάρης Βασίλειος του Γεωργίου Σιδηρουργός 1882 Φιλιάτες

Νικολαγιάννης Θωμάς του Βασιλείου Τέκτων 1882 Φιλιάτες

Τσέκας Σπύρος του Νικολάου Υπάλληλος 1882 Κεραμίτσα

Ζησητάφλος Μιχαήλ του Βασιλείου Υποδ/ποιός 1882 Φιλιάτες

Πάσχος Γεώργιος του Νικολάου ;;; 1883 Φιλιάτες

Κολονιάρης Χρήστος του Γεωργίου Αγωγεύς 1883 Φιλιάτες

Μινούσης Θεόδωρος(Μίχος) του Μηνά Εργατικά 1883 Φιλιάτες

Τασούλας Κων/νος του Αναστασίου Εργατικά 1883 Φιλιάτες

Τέλης Θωμάς του Θοδωρή Εργατικά 1883 Φιλιάτες

��

Μαντέλος Δημήτριος του Κων/νου Κρεοπώλης 1883 Φιλιάτες

Κομίνης Μιχαήλ του Λάμπρου Οπωροπώλης 1883 Πλησίβιτσα

Λάπας Δημήτριος του Ιωάννη Σανδαλοποιός 1883 Πλησίβιτσα

Σκάγιας Ευάγγελος του Παναγιώτη Σανδαλοποιός 1883 Πλησίβιτσα

Ντέντος Αποστόλης του Ντέντη Υπηρέτης 1883 Φιλιάτες

Κολιοτάσης Γεώργιος του Στέφανου Αγωγεύς 1884 Φιλιάτες

Πασχάλης Θεόδωρος του Γεωργίου Γεωργός 1884 Κότσικα

Μαρελός Πέτρος του Διαμάντη Εργατικά 1884 Φιλιάτες

Τσάτσης Δημήτριος του Ευαγγέλου Εργατικά 1884 Φιλιάτες

Στέφου Φίλιππος του Νικολάου Εργατικά 1884 Φιλιάτες

Νέτης Γεώργιος του Πέτρου Εργατικά 1884 Φιλιάτες

Γκουντάβανος Νικόλαος τ Αποστόλου Ζ/πλάστης 1884 Μέτσοβο

Κιέκκας Αθανάσιος του Χρήστου Ιατρός 1884 Γηρομέρι

Στέργιος Γεώργιος Παναγιώτης Σανδαλοποιός 1884 Πλησίβιτσα

Παραμυθιώτης Θωμάς του Κων/νου Σιδηρουργός 1884 Φιλιάτες

Στάθης Νικόλαος του Παναγιώτη Τσαρουχάς 1884 Φιλιάτες

Κωνσταντίνου Κων/νος του Αγγελή Γεωργός 1885 Φιλιάτες

Πουλίδης Δημήτριος του ;;;; Εμποροράπτης 1885 Φιλιάτες

Κωτσόπουλος Θεόδωρος τ Βασιλείου Έμπορος 1885 Γηρομέρι

Γιώτης Παναγιώτης του Ιωάννη Εργάτης 1885 Φιλιάτες

Βέτος Λεωνίδας του Γεωργίου Ξενοδόχος 1885 Κεραμίτσα

Ανδρίτσος Πέτρος του Παναγιώτη Οδοκ/ριστής 1885 Πλησίβιτσα

Νέτης Στέργιος του Βενέτη Παντοπώλης 1885 Φιλιάτες

Δακούκης Παναγιώτης του Ηλία Σανδαλοποιός 1885 Φιλιάτες

Παππάς Αναστάσιος του Σπύρου Σανδαλοποιός 1885 Σαγιάδα

Πατσιάς Χρήστος του Φίλιππου Σανδαλοποιός 1885 Πλησίβιτσα

Στρουγγάρης Νικόλαος τ Αποστόλου Σανδαλοποιός 1885 Φιλιάτες

Αναστασίου Σωτήριος του Αντωνίου Γεωργός 1886 Φιλιάτες

Κότης Αναστάσιος του Γεωργίου Έμπορος 1886 Γηρομέρι

Κολιομήτσης Σωτήριος του Πέτρου Εργάτης 1886 Φιλιάτες

Μήτρος Βασίλειος του Χαρίση Εργάτης 1886 Κονίσπολη

Στρουγγάρης Πέτρος του Γεωργίου Ράπτης 1886 Φιλιάτες

Μπεϊκούσης Δημοσθένης του Γεωργίου Σανδαλοποιός 1886 Φιλιάτες

Παραμυθιώτης Ιωάννης του Κων/νου Σιδηρουργός 1886 Φιλιάτες

Νικολογιάννης Νικόλαος του Γεωργίου Αγωγεύς 1887 Φιλιάτες

Καραούλης Γεώργιος του Στεφάνου Αρτοποιός 1887 Φανερωμένη

��

Στερνάρας Δονάτος του Σωτηρίου Δημ. Υπάλληλος1887 Φοινίκι

Χαραλάμπους Βασίλειος του Δημητρίου Εργατικά 1887 Φιλιάτες

Λεβέτσιος Κων/νος του Νικολάου Ζ/πλάστης 1887 Σαγιάς

Στρουγκάρης Κων/νος του Παύλου Ζυθοποιός 1887 Φιλιάτες

Ντάγκας Νικόλαος του Γεωργίου Παντοπώλης 1887 Φιλιάτες

Λούπας Βασίλειος Δημήτριος Πεταλωτής 1887 Φιλιάτες

Γούλας Γεώργιος του Κων/νος Ράπτης 1887 Φιλιάτες

Κόντης Νικόλαος του Ιωάννη Σανδαλοποιός 1887 Πλησίβιτσα

Ντρίζης Δημήτριος του Νικολάου Σανδαλοποιός 1887 Πλησίβιτσα

Κωλονιάρης Ευάγγελος του Γεωργίου Σιδηρουργός 1887 Φιλιάτες

Κίτσος Μιχαήλ του Φωτίου Ωρολογοποιός 1887 Φιλιάτες

Τσίνας Σπύρος του Αγγελή Άγραφο 1888 Φιλιάτες

Κωνσταντίνου Σπυρίδων του Αγγελή Γεωργός 1888 Φιλιάτες

Τσέλας Νικόλαος του Αντωνίου Γεωργός 1888 Φιλιάτες

Γρηγορίου Ευάγγελος του Γρηγορίου Δημ. Υπάλληλος1888 Σαγιάς

Μπέμπης Μιχαήλ του Δημητρίου Έμπορος 1888 Τσαμαντάς

Μπεϊκούσης Βασίλειος του Γεωργίου Εργατικά 1888 Φιλιάτες

Αγγελής Αλέξιος του Γεωργίου Εργατικά 1888 Φιλιάτες

Γκουντάβανος Γεώργιος τ Αποστόλου Ζ/πλάστης 1888 Φιλιάτες

Χαράλαμπος Πέτρος του Νικολάου Σανδαλοποιός 1888 Φιλιάτες

Στάθης Μίχος του Παναγιώτη Σανδαλοποιός 1888 Πλησίβιτσα

Ντέντος Βασίλειος του Ντέντε Υπηρέτης 1888 Φιλιάτες

Ντούβλης Δονάτος του Χρήστου Οπωροπώλης 1888 Φιλιάτες

Μπέλλος Παναγιώτης του Γεωργίου Αγροφύλαξ 1889 Φιλιάτες

Πέτρου Θεόδωρος του Παναγιώτη Έμπορος 1889 Φιλιάτες

Τάσης Αθανάσιος του Λάμπρου Εργάτης 1889 Φιλιάτες

Τσέλας Χρήστος του Αντωνίου Εργάτης 1889 Φιλιάτες

Βενέτης ή Νέτης Ευάγγελος τ Πέτρου Εργατικά 1889 Φιλιάτες

Γιώτης ή Στασιάς Κων/νος τ Αντωνίου Εργατικά 1889 Φιλιάτες

Πανάγιος Σωτήρης του Γεωργάκη Εργατικά 1889 Φιλιάτες

Σπανόπουλος Δονάτος του Ηλία Ράπτης 1889 Γηρομέρι

Ζώης Γεώργιος του Ηλία Υποδ/ποιός 1889 Φιλιάτες

Κωτσίδας Κων/νος του Νικολάου Αγωγεύς 1890 Φιλιάτες

Κώτσης Θωμάς του Σταύρου Έμπορος 1890 Φιλιάτες

Κότης Σπύρος του Γεωργίου Εργάτης 1890 Γηρομέρι

Τσέλλας Θωμάς του Κων/νου Εργάτης 1890 Φιλιάτες

��

Μπέκος Γεώργιος του Βασιλείου Κασσιτερωτής 1890 Φιλιάτες

Ζούλας Μάρκος του Αντωνίου Ξενοδόχος 1890 Φανερωμένη

Κολιοτάσης Λεωνίδας του Θωμά Υπηρέτης 1890 Φιλιάτες

Βέκκος Ανδρέας του Σπυριδώνα Υποδ/ποιός 1890 Φιλιάτες

Σκάγιας Κων/νος του Ευάγγελου Βυτιοποιός 1891 Φιλιάτες

Κωνσταντίνου Σωτήριος του ; Έμπορος 1891 Φιλιάτες

Τίλης Ηλίας του Κωνσταντίνου Εργάτης 1891 Φιλιάτες

Φλιτζάνας Στέφος του Σπύρου Εργάτης 1891 Φιλιάτες

Λιανός Θεόδωρος του Γεωργίου Εργατικά 1891 Φιλιάτες

Τζέλας Σπύρος του Μηνά Εργατικά 1891 Φιλιάτες

Γκότσης Ανδρέας του Γεωργίου Εργατικά 1891 Φιλιάτες

Χριστιανόπουλος Κων/νος του Βελίκα; Καφεπώλης 1891 Φιλιάτες

Κοταρέλης Γεώργιος του Βασιλείου Μαθ. εμπ.σχολής1891 Γηρομέρι

Σίμας Πέτρος του Ηλία Πεταλωτής 1891 Φιλιάτες

Ταφέκης Λεωνίδας του Ιωάννη Σαγματοποιός 1891 Φιλιάτες

Πατσάς Πέτρος του Φίλιου Σανδαλοποιός 1891 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Χρήστος του Απόστολου Υποδ/ποιός 1891 Φιλιάτες

Κητσανάς Δονάτος του Κων/νου Υποδ/ποιός 1891 Φιλιάτες

Νέτης Κων/νος του Βενέτη Φανοποιός 1891 Φιλιάτες

Μπεζάνης Σωτήριος του Χαράλαμπου Εργάτης 1892 Φιλιάτες

Ντάγκας Ξενοφών του Γρηγορίου Εργάτης 1892 Φιλιάτες

Νέτης Απόστολος του Πέτρου Εργάτης 1892 Φιλιάτες

Τσέλλας Φώτος του Αντώνιου Εργάτης 1892 Φιλιάτες

Μιμής Ηλίας του Δημητρίου Εργατικά 1892 Κονίσπολη

Μηνούσης Ευάγγελος του Σπύρου Καφεπώλης 1892 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Δονάτος του Απόστολου Ράπτης 1892 Φιλιάτες

Στασιάς Λεωνίδας του Γεωργίου Κτηματίας 1893 Φιλιάτες

Μαντέλλος Παύλος του Αναστάσιου Εργάτης 1893 Φιλιάτες

Γραβιώτης Θωμάς του Χρήστου Εργάτης 1893 Φιλιάτες

Γούλας Ευάγγελος του Ευστάθιου Ράπτης 1893 Φιλιάτες

Κατσιβάρης Γεώργιος του Δημητρίου Σιδηρουργός 1893 Φιλιάτες

Κωτσίδας Σπύρος του Νικόλαου Υπηρέτης 1893 Φιλιάτες

Λούπας Βασίλειος του Χρήστου Χαλκεύς 1893 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Φίλιππος τ Απόστολου Αρτοποιός 1894 Φιλιάτες

Μηνούσης Λεωνίδας του Μίχου Εργάτης 1894 Φιλιάτες

Γκαρής Σταύρος του Πάντου Εργατικά 1894 Φιλιάτες

�0

Ντάγγας Αλέξανδρος του Γρηγορίου Εργατικά 1894 Φιλιάτες

Στρουγγάρης Σωτήριος του Σταύρου Κασιτερεύς 1894 Φιλιάτες

Νέτης Λεωνίδας του Πέτρου Εργάτης 1895 Φιλιάτες

Φλιτζάνας Δημήτρης του Σπύρου Εργάτης 1895 Φιλιάτες

Γκουντάβανος Σπύρος τ Απόστολου Ζ/πλάστης 1895 Φιλιάτες

Κακαβέτσος Αποστόλης τ Στέφανου Κασσιτερωτής 1895 Φιλιάτες

Κήτσος Θεολόγος του Σωτήριου Καφεπώλης 1895 Φιλιάτες

Πάσχος Απόστολος του Νικολάου Υποδ/ποιός 1895 Φιλιάτες

Ντέμης Χρήστος του Σταύρου Εργάτης 1896 Φιλιάτες

Φλιτζάνας Σωτήριος του Σπύρου Εργατικά 1896 Φιλιάτες

Σταυραγγέλης Παύλος του Σπύρου Κασιτερεύς 1896 Φιλιάτες

Θοδωρής ή Ντούρλης Γεώργ. τΣτέφου Κασιτερεύς 1896 Φιλιάτες

Μπέκος Θεόδωρος του Βασιλείου Κασιτερεύς 1896 Φιλιάτες

Γούλας Σπυρίδων του Ευστάθιου Ράπτης 1896 Φιλιάτες

Λεβέτσιος Γεράσιμος του Ηλία Ράπτης 1896 Φιλιάτες

Κολιός Θωμάς του Σωτήρη Υποδ/ποιός 1896 Φιλιάτες

Σπανός Κων/νος του Παναγιώτη Άγραφο 1897 Φιλιάτες

Μπούτζης Βασίλειος του Φώτου Εργατικά 1897 Φιλιάτες

Παντέλης Αντώνιος του Γεώργιου Εργατικά 1897 Φιλιάτες

Γκότσης Γρηγόριος του Βασιλείου Εργατικά 1897 Κονίσπολη

Τσέλας Βασίλειος του Αντωνίου Εργατικά 1897 Φιλιάτες

Τάσης Αθανάσιος του Ντέντε Εργατικά 1897 Φιλιάτες

Μαντέλος Ανδρέας του Αναστάσιου Κουρεύς 1897 Φιλιάτες

Κωτσόπουλος Κων/νος τ Βασίλειου Μαθητής 1897 Γηρομέρι

Βενέτης Μιχαήλ του Λάμπρου Μαθητής 1897 Φιλιάτες

Γκάνιας Βασίλειος του Χρήστου Ξενοδόχος 1897 Βαβούριον

Αγγελόπουλος Ηλίας του Θωμά Οπλοποιός 1897 Πλεσίβιτσα

Κολιοτάσης Βασίλειος του Θωμά Τσαρουχάς 1897 Φιλιάτες

Νταής Γρηγόριος του Περικλή Φανοποιός 1897 Φιλιάτες

Γκρέμμος Ιωάννης του Θεόδωρου Αρτοποιός 1898 Πλεσίβιτσα

Ποτίλιος Ευάγγελος του Κων/νου Αρτοποιός 1898 Σαγιάς

Γραβιώτης Θωμάς του Γεωργάκη Εργάτης 1898 Φιλιάτες

Μπεζάνης Γιαννάκης τ Χαράλαμπου Εργάτης 1898 Φιλιάτες

Μπεζάνης Αλέξανδρος τ Ευάγγελου Εργάτης 1898 Φιλιάτες

Τσάγκας Σωτήριος του Δημητρίου Εργάτης 1898 Φιλιάτες

Τσάτσης Σπυρίδων του Ευάγγελου Ζ/πλάστης 1898 Φιλιάτες