003. Σύγκλιση και Απόκλιση στις απόψεις του Μαρξ και του...

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο

Σ χ ο λ ή Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν

Τ μ ή μ α Ε υ ρ ω π α ϊ κ ο ύ Π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ

________________________________________________________

ΕΠΟ 42 Ειδικά Θέματα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού

Τμήμα ΠΕΙ_1

Σύμβουλος Καθηγητής: κ Καρακιουλάφη Χριστίνα

2η Εργασία

του

Ευάγγελου Αλέξανδρου Φασόη

_________________________________________

Αίγινα

Ιανουάριος 2008

Ευάγγελος Αλέξανδρος Φασόης

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ιανουάριος 2008

2

ΘΕΜΑ :

«Πού εμφανίζεται σύγκλιση και πού απόκλιση ανάμεσα στις

απόψεις του Μαρξ και του Βέμπερ για τον καπιταλισμό;»



3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………….………..σ 4

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ……….…..……..σ 7

ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ……………………..…..…….σ 10

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΜΙΚΩΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΩΝ

& ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΤΑΞΙΚΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ ……………………….…………σ 13

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ………………………………………………………….…………….σ 15

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ……………………………………………………………………………..σ 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………………………………………………………………….………..σ 18



4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στους επιστημονικούς κύκλους της Ευρωπαϊκής διανόησης του δεύτερου

μισού του 19ου αιώνα, εμφανίζεται μια αντιπαράθεση, θεωρητικής και

ιδεολογικής κατεύθυνσης, που αφορά στη διερεύνηση των ιστορικών και των

οικονομικών παραγόντων, οι οποίοι διαμόρφωσαν το ιδιαίτερο κοινωνικό

μόρφωμα που ονομάζεται σύγχρονος δυτικός πολιτισμός.

Κύριο μέλημα των Γάλλων, Άγγλων, Αμερικανών και Γερμανών, ως επί

το πλείστον, μελετητών της ιστορίας και της οικονομικής θεωρίας που

εμπλέκονται στο ζήτημα, αναδεικνύεται η στοιχειοθέτηση μιας τεκμηριωμένης

θεώρησης που να συνδυάζει όλα τα ετερόκλητα και συχνά αντιφατικά

χαρακτηριστικά της κοινωνικής σύνθεσης αυτού του πολιτισμού. Πολύπλευρες

θεωρητικές προσεγγίσεις με αντικείμενο την πολιτική, την οικονομία, τη

θρησκεία και την κοινωνία, συγκλίνουν και ενεργοποιούνται με στόχο την

κατάδειξη του ικανότερου και αντιπροσωπευτικότερου θεωρητικού σχήματος

για την ερμηνεία και την οριοθέτηση ενός συγκεκριμένου και σύνθετου

στοιχείου, αυτού που εμφανίζεται με τη μορφή του επονομαζόμενου αστικού

βιομηχανικού καπιταλιστικού, ή κεφαλαιοκρατικού, συστήματος, καθώς αυτό το

πολυδιάστατο οικονομικό φαινόμενο αναγνωρίζεται ως το δραστικότερο

χαρακτηριστικό της εποχής του. (Lallement, 2004, σσ.129-131)

Η αρχική αντιπαράθεση των ιστορικών σύντομα εξελίσσεται σε

θεωρητική διαμάχη με διαχρονική σημασία, καθώς κατακλύζεται, αρχικά, από

τις πραγματικές συνθήκες των πολιτικών και κοινωνικών δεδομένων που

διέπουν τις αναταραχές και τους εθνικισμούς του 1848, αλλά και των

επερχόμενων ιστορικών κρίσεων του 19ου και του 20ου αιώνα, εν συνεχεία,

ενισχύεται από τις καθημερινές αντιπαλότητες και τους ανταγωνισμούς των

οικονομικών τάξεων σε βιοποριστικό επίπεδο, και τέλος, ισχυροποιείται από την

οριστική εμφάνιση των κυρίαρχων ιδεολογικών κατευθύνσεων που



5

εγκαθιδρύονται και διαποτίζουν έκτοτε όλο το εύρος των κοινωνικών σχέσεων

και παραμέτρων.1

Η γένεση της κοινωνιολογικής εμπειρίας που διαρθρώνεται σε

επιστημονική μεθοδολογία έχει τις απαρχές της στο παραπάνω σημείο. Τα

κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα, ο σοσιαλισμός, ο μαρξισμός, ο θετικισμός και ο

φιλελευθερισμός, αν και διαθέτουν βαθύτατες καταβολές σε προγενέστερες

ιστορικές περιόδους, εδώ αντλούν κοινωνικές μορφές και σχηματοποιούνται με

καθορισμένο τρόπο και σημασία για τη μετέπειτα ιστορική τους υπόσταση, και

όχι μόνο, καθώς όλοι οι σύγχρονοι ιδεολογισμοί, κοινωνικού, πολιτικού και

οικονομικού προσανατολισμού, εγκολπώνονται της περιόδου αυτής. Το ιστορικό

και πνευματικό αυτό πλαίσιο διευρύνεται, καθώς αναπτύσσονται οι γενικοί

κανόνες και τα δομικά χαρακτηριστικά της κοινωνιολογικής έρευνας, αλλά

συμβαίνει παράλληλα και η διαφοροποίηση των κοινωνικών φαινομένων,

απόρροια μιας καπιταλιστικού χαρακτήρα εφαρμογής σε όλο το φάσμα των

ανθρωπίνων δραστηριοτήτων που υπερβαίνει τα αναμενόμενα όρια ενός

οικονομικού ζωτικού προσανατολισμού. Το “πνεύμα του καπιταλισμού”, ως

εννοιολογική οντότητα, αποκτά μια ιδιάζουσα και οριακή σημασία για το

σύνολο των ερμηνειών και των συσχετισμών που προδιαγραφόταν από την

αρχική εκείνη αντιπαράθεση, είτε προερχόμενη από το θεωρητικό πεδίο των

ιδεολογικών, πολιτικών και φιλοσοφικών προσεγγίσεων, κατά την περίπτωση

των μαρξιστικών και βεμπεριανών αναλυτών, είτε εφαρμοζόμενη στο πρακτικό

πεδίο μιας επαναλαμβανόμενης εργασιακής και παραγωγικής πρακτικής,

σύμφωνα με την έννοια του επικρατέστερου και σταθερά αναγνωρίσιμου

κοινωνικού προτύπου που έρχεται μέχρι των ημερών μας. (Berstein - Milza, 1997,

σσ.169-175), (Lallement, 2004, σσ.81-83, 149-152)

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης, με κινητήριους άξονες τις βιομηχανίες των

ανθρακωρυχείων, της σιδηρουργίας και την εξάπλωση των σιδηροδρόμων, συντελέστηκε με

ακανόνιστο τρόπο, σύμφωνα με μια εναλλαγή φάσεων ευημερίας και περιόδων παρατεταμένης

ύφεσης, όπως εμφανίζεται κατά τις περιόδους των οικονομικών κρίσεων (1857, 1867, 1873,

1882-1884, 1890-93, 1900-2, 1907, 1913). (Berstein - Milza, 1997, σ.169)



6

Το λειτουργικότερο παράδειγμα αυτής της διαμάχης, ίσως και το πλέον

ενδεδειγμένο προς ανάδειξη των παραπάνω, παραμένει η συζήτηση μέσω των

έργων τους, «…το μεγάλο ερμηνευτικό πρόβλημα…», όπως αναφέρεται, «…που

θέτει ο προσδιορισμός της σχέσης μεταξύ των έργων του Καρλ Μαρξ κι εκείνων

του Μαξ Βέμπερ». (Giddens, 1970, ό.ε. στο Κονιόρδος, 2002, σ.120). Με βάση τις

θεωρητικές τοποθετήσεις των δύο κορυφαίων εκφραστών της ιστορικής και

κοινωνιολογικής μεθοδολογίας, ας επιχειρήσουμε να συντάξουμε εμφανείς

συγκλίσεις και αποκλίσεις των ερμηνευτικών απόψεών τους σχετικά με την

εμφάνιση, την εξέλιξη και την προοπτική του ιδιάζοντος κοινωνικοοικονομικού

φαινομένου, του αστικού βιομηχανικού καπιταλιστικού συστήματος.

Στο συνοπτικό αυτό εγχείρημα, της συγκριτικής παρουσίασης των

μαρξιστικών και των βεμπεριανών θέσεων με αντικείμενο τον καπιταλισμό,

παρατίθενται τρία ενδεικτικά προσεγγιστικά σημεία, με τα οποία ελέγχονται,

χωρίς να εξαντλούνται, η συνάφεια και ο συσχετισμός, ή η αντιπαράθεση των

θεωρητικών τους προοπτικών.

Τα σημεία αυτά ακολουθούν τις εξής συντεταγμένες: Το πρώτο σημείο

αναφέρεται στον τρόπο οριοθέτησης και μεθοδολογικής προσέγγισης του

καπιταλιστικού φαινομένου. Το δεύτερο σημείο αφορά στον εντοπισμό του

κυριότερου χαρακτηριστικού του, το οποίο και αναδεικνύεται σε θεμέλιο λίθο

της ερμηνευτικής κατάληξης. Και το τρίτο σημείο επιχειρεί την ερμηνεία της

καταγωγής, αλλά και των εξελικτικών προοπτικών του, καθώς και την

παρουσίαση μιας διευρυμένης θεώρησης, κατά την οποία το καπιταλιστικό

φαινόμενο ακολουθεί και εντάσσεται μέσα στο γενικό περίγραμμα.



7

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

Το σοσιαλιστικό ευρωπαϊκό κίνημα απέκτησε μια μοναδική ορμή και ένα

επαναστατικό κοινωνικό περιεχόμενο με τον εμπλουτισμό της μαρξιστικής

θεωρίας. Η μαρξιστική αντίληψη στο κυριότερο έργο του Μαρξ, το Κεφάλαιο,

αντιμετωπίζει τον καπιταλισμό ως κινητικό συστημικό οικονομικό μόρφωμα,

μέσα από το οποίο, και εξ αυτού, αποκτούν δομή και επίδραση οι διατεταγμένοι

φορείς της κοινωνικής δράσης και του κοινωνικού μετασχηματισμού, όπως είναι

οι μαζικές διαστρωματώσεις παραγωγικών τάξεων, σε γενικευμένη ή

επιμερισμένη μορφή. Η θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση του Μαρξ και

των μαρξιστών επιγόνων, όσο και αν αυτοί διαφοροποιούνται αργότερα είτε

συγκλίνοντας είτε αποκλίνοντας, παραμένει αποκλειστικά υλιστική και

μονοσήμαντα ολιστική, και εντάσσεται σε ένα διαυγέστατο ιστορικό

μεθοδολογικό πρόγραμμα, η καταγωγή του οποίου παραπέμπει στο μεγάλο

εγελιανό σχέδιο για τη διαλεκτική συνέχεια της ιστορίας και την εξελικτική της

πορεία, σύμφωνα με τον προορισμό μιας «μελλοντικής παγκόσμιας ιστορίας».

Κύρια γνωρίσματα της μαρξιστικής αναλυτικής θεωρία αποτελούν: η

διαχρονική σημασία των υλικών αγαθών και η διαχείρισή τους, ο συσχετισμός

των παραγωγικών δυνάμεων, η πρωταρχική συσσώρευση του οικονομικού

πλούτου, η διαμόρφωση της ταξικής σύγκρουσης και, τέλος, η επαναστατική

κοινωνική ανατροπή, ως καταλυτική ενέργεια επαναπροσδιορισμού του

κοινωνικοοικονομικού πλαισίου. (Collins, ό.ε. στο Κονιόρδος, 2006, σσ.36-37)

Οι περισσότεροι μελετητές του ζητήματος της θεωρητικής διαμάχης με

τον Βέμπερ, αναφέρονται πρωτίστως στη σημαντικότερη απόκλιση των δύο

στοχαστών και επισημαίνουν τη διαφοροποίησή τους σχετικά με την οριοθέτηση

του τρόπου με την οποία η καπιταλιστική οικονομία εμφανίζεται και

διαμορφώνεται, ως μείζον δομικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα. «…Το

μεγαλύτερο μέρος αυτής της ακαδημαϊκής κριτικής καθώς και η ευρύτερη

βιβλιογραφία, θετική ή αρνητική, θεώρησαν ότι το έργο του Βέμπερ έθετε την

αιτιολογική υπόθεση σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός προήλθε από τον



8

Καλβινισμό - εν ολίγοις αντικαθιστούσε την υλιστική υπόθεση με μια

πνευματική…». (Fischoff, χ.χ., σ.5).

Είναι εμφανής η επιφυλακτικότητα απέναντι στο Βέμπερ. Ο ίδιος, στο

πρώιμο έργο του, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού,

καθώς και στο ύστερο, Οικονομία και Κοινωνία, διατηρεί μια περισσότερο

σκεπτικιστική στάση, όπως συνολικά στις κοινωνιολογικές του παρατηρήσεις,

αρνούμενος καταρχήν την ολιστική αντιμετώπιση της ιστορικής εξέλιξης και

δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην εμπειρική προσέγγιση που υπογραμμίζει την

παραμετροποίηση κάθε ιδιαίτερου χαρακτηριστικού και κάθε στοιχείου που

συμβάλλει στη δραστική ολοκλήρωση των κοινωνικών φαινομένων, και κυρίως

των κοινωνικοοικονομικών που από τη φύση τους διαθέτουν ένα σύνθετο και

πολύπλευρο χαρακτήρα. «…Αλλά σκοπός μου φυσικά δεν είναι να βάλω στη θέση

μιας μονόπλευρης «ματεριαλιστικής» μια το ίδιο μονόπλευρη ιδεαλιστική αιτιακή

εξήγηση του πολιτισμού και της ιστορίας. Και οι δυο είναι εξίσου δυνατές, αλλά

καθεμιά, αν δε χρησιμεύει σαν προεργασία αλλά σαν συμπέρασμα μιας έρευνας,

υπηρετεί ισότιμα λίγο την ιστορική αλήθεια». (Weber, 2006, σ.160). Η βεμπεριανή

τοποθέτηση χαρακτηρίζεται ως ασαφής και, παρά την δυναμική της θέση ως

προς τη μοναδικότητα της εξέλιξης του δυτικού καπιταλισμού, κατηγορείται για

κατακερματισμό των θεμελιωδών συστατικών του, όπως διαφαίνεται στην, κατά

πολύ προγενέστερη, εκφρασμένη απόφανση του Μαρξ, μέσα από το Μανιφέστο

του Κομμουνιστικού Κόμματος: «…Μια και η ανάπτυξη της ταξικής αντίθεσης

συμβαδίζει με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, δε βλέπουν τους υλικούς όρους για

την απελευθέρωση του προλεταριάτου και ψάχνουν να βρουν μια κοινωνική

επιστήμη, κοινωνικούς νόμους για να δημιουργήσουν αυτούς τους όρους». (Μαρξ -

Ένγκελς,, 1978, σ.60)

Η βεμπεριανή μεθοδολογία, εν τούτοις, αντιτάσσει ένα νέο και

πρωτότυπο εργαλείο ερμηνευτικής κοινωνιολογικής κατανόησης, «…Ο Βέμπερ

εργάζεται με την «κατανοούσα κοινωνιολογία» ως εμπειρική επιστήμη, «…μια

οριοθέτηση…». Αντικείμενό της…το νοηματικά προσανατολισμένο πράττειν… το

«κοινωνικό πράττειν»…» (Weber, 1997, σσ.12-13) και παράλληλα αποκρυσταλλώνει



9

μια νέα προγραμματική διαδικασία εννοιολογικής τυπολογίας, τον ιδεότυπο, ως

λυδία λίθο της κοινωνιολογικής και ανθρωπιστικής δραστηριότητας2

Παρά τις καταφανέστατες προσεγγιστικές διαφορές που τους χωρίζουν,

και οι δύο πλευρές διακρίνονται από έναν μεγαλειώδη και συνθετικό, κατ’

αναλογία, μεθοδολογικό τρόπο, καθώς διαθέτουν την ενδογενή ικανότητα να

ανατέμνουν τα καθοριστικά κοινωνιολογικά ζητήματα με τόλμη, πνευματική

ενάργεια και παθιασμένη επίγνωση.

2 «…Ο Βέμπερ επαινούσε τη μεγαλοφυΐα του Μαρξ και αναγνώριζε την τεράστια χρησιμότητα της

υλιστικής μεθόδου ως ευρετικής κατασκευής, αλλά αντιστάθηκε σε όλες τις προσπάθειες να

απολυτοποιηθεί ως η μόνη μέθοδος της κοινωνικής επιστήμης και πολύ λιγότερο ως

κοσμοαντίληψης (Weltanschauung). Η αληθινή αξία αυτής της μεθόδου, όπως και όλων των

νοητικών σχημάτων, είναι μόνο «ιδεο-τυπική». Σε αντίθεση με το Μαρξικό δόγμα περί

οικονομικού ντετερμινισμού της κοινωνικής μεταβολής, ο Βέμπερ πρότεινε μια πλουραλιστική

διαδραστική θεωρία..». (Collins, ό.ε. στο Κονιόρδος, 2006, σ.11)



10

ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ

Εντοπίζοντας το δραστικότερο χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού

συστήματος, όπως αυτό εμφανίζεται στα έργα των δύο μελετητών που

εξετάζουμε, αναδεικνύεται συγχρόνως το θεμελιακό συστατικό της

ερμηνευτικής τους κατάληξης.

Ακολουθώντας αντίστροφη κατεύθυνση για αναγωγικούς λόγους,

παρατηρούμε ότι, ο Βέμπερ θέλησε να αναζητήσει τους ιδιαίτερους

συνδυασμούς των κοινωνικών μετασχηματισμών και το επιχείρησε με

μεθοδολογικά εργαλεία τις εμπειρικές, μάλλον, παρά τις συνοπτικές θεωρητικές

προσεγγίσεις και τις ολιστικές συνεπαγωγές. Αναπόφευκτα, οι τεχνικές και

ερμηνευτικές του παρατηρήσεις τον τοποθετούν στον αντίποδα της ιστορικής

συνέχειας, καθώς ασχολείται με μικρές ασυνέχειες, όπως μεμονωμένες και

υποκειμενικές δράσεις που παράγουν νέες νοηματικές, με ακαθόριστες σε πρώτη

ανάγνωση σημασίες και σε εξελικτικό στάδιο μονομερώς λειτουργικές. «…Το

υποκειμενικό νόημα, το νόημα που αποδίδεται από τους ίδιους τους δρώντας στο

πράττειν τους, ως μια έσχατη συγκεκριμένη πραγματικότητα που πρέπει να

συλληφθεί εμπειρικά…».(Weber, 1997, σ.13)

Κεντρικός άξονας του εννοιολογικού του προσανατολισμού παραμένει

μια εργαλειακού τύπου σημασιοδότηση των βουλητικών και ηθικοτροπικών

αντανακλαστικών του ατόμου. Εδώ, διαφαίνεται η πολυδιάστατη εκδήλωση των

ηθικών, θρησκευτικών και πνευματικών δυναμικών που συναρμολογούνται σε

ρεύμα κοινωνικών μετασχηματισμών. Στη βεμπεριανή προοπτική, η μόνη

διαδικασία ικανή να κινητοποιήσει το εύρος και το βάθος των κοινωνικών

πραγμάτων, να οριοθετήσει τον εξωτερικό και αντικειμενικό κόσμο ενός

κοινωνικού και πολιτιστικού περίγυρου, εμφανίζεται να είναι η εξορθολογισμένη

ικανότητα της συγκριτικής ατομικής αντίληψης, του προοπτικού ποσοτικού

υπολογισμού και της διακανονιστικής συμβιωτικής νομοθεσίας. (Collins, ό.ε. στο

Κονιόρδος, 2006, σσ.9-12)



11

Ο Βέμπερ αναζήτησε τον σπινθήρα της κοινωνικής μετάλλαξης. Στο

επίκεντρο του ενιαίου κοινωνιολογικού προγράμματος που εισηγείται, και στο

οποίο εμπεριέχεται η εμφάνιση και η λειτουργία του καπιταλιστικού

συστήματος, τοποθέτησε τη διαδικασία της ορθολογικής-αιτιοκρατικής

διάβρωσης των σχηματοποιημένων οριζόντων του ατόμου, τη δυνατότητα της

πρόβλεψης και του ελέγχου όλου του φάσματος της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Οι πολλαπλές συνέπειες αυτών των μεμονωμένων διεργασιών

μετασχηματίζονται σε κοινωνικό ολοκλήρωμα, καθώς η ακρίβεια της δυναμικής

του εξορθολογισμού νοηματοδοτείται, αποκτά ουσία και κοινωνικό περιεχόμενο,

μέσα από τη δισυπόστατη διαβάθμιση του ορθολογικού και του ανορθολογικού

αποτελέσματος. Ο πυρήνας της εννοιοκρατικής βεμπεριανής αντιμετώπισης

εξαρτάται από την ένταση και το βαθμό της ιστορικής εμφάνισης αυτού του

αμφίσημου χαρακτηριστικού, του εξορθολογισμού.

«…Ολόκληρο το ιστορικό έργο του Βέμπερ έχει σε τελική ανάλυση έναν

πρωταρχικό στόχο, την κατανόηση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού και

ιδιαίτερα του σύγχρονου καπιταλισμού. Προσπαθεί να βρει τη βαθύτερη ηθική

(Geist) του καπιταλισμού και τις διεισδυτικές του στάσεις στη ζωή. Πέρα τούτου,

προσπαθεί να βρει το μοντέρνο δυτικό ορθολογισμό, τον οποίο θεωρεί ως το πιο

σημαντικό χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου…». (Fischoff, χ.χ., σ.10)

Διερευνώντας, ακολούθως, το επίκεντρο της μαρξιστικής θεώρησης, θα

συναντήσουμε την ανάλογη διαδικασία αιτιοκρατικής και ορθολογικής

πρόσληψης μιας σειράς διακριτών δεδομένων, που προαναφέραμε στην

οριοθέτηση και τη μεθοδολογία του μαρξιστικού προτύπου, αλλά με

διαφορετικό τρόπο εκφρασμένη και μορφοποιημένη σε υλικοοικονομικού

προσδιορισμού εννοιολογικά σχήματα. Εδώ, μέσα στο πλαίσιο του

“καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής”, επισημαίνεται πρωτίστως η διαδικασία

αποξένωσης και σταδιακού αποκλεισμού του ατόμου από τις ζωτικές και

ρυθμιστικές για την κοινωνική του υπόσταση λειτουργίες, οι οποίες αποσκοπούν

στην υλική πραγμάτωση των στόχων του, και αυτή η αποξένωση με τον

μαρξιστικό όρο αλλοτρίωση διατρέχει με αυξητική ροπή το σύνολο των

ποσοτικών προδιαγραφών της κοινωνικής ζωής και επιδρά στο σύνολο των



12

ποιοτικών προϋποθέσεων, καθώς οι επιπτώσεις διοχετεύονται στην υλική

οργάνωση της κοινωνίας. Ο τρόπος διαμόρφωσης του οικονομικού

προσδιορισμού στην κοινωνική σύνθεση επιφέρει καθοριστικές διατεταγμένες

του τρόπου με τον οποίο η κοινωνία αντιλαμβάνεται και συνειδητοποιεί τον

εαυτό της,3 “…η κοινωνική ύπαρξη καθορίζει τη συνείδηση…”. Η αλλοτρίωση

συμβαίνει σε όλο το πλέγμα της οικονομικής δομής και καθορίζει το βαθμό και

την ένταση της σύγκρουσης ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις

παραγωγής. «…Πρέπει να αντιληφθούμε την ουσιαστική σχέση…τη σχέση

ανάμεσα σ’ όλο αυτό το σύστημα της αποξένωσης και το χρηματικό σύστημα…»

Στην ανίχνευση των θεμελιακών ερμηνευτικών χαρακτηριστικών που

εξετάζουμε, ας θεωρήσουμε ένα υποθετικό ενιαίο πλαίσιο, κατά το οποίο και οι

δύο αποκλίνουσες κοσμοθεωρήσεις εμπεριέχονται. Γίνεται άμεσα αντιληπτό ότι,

στο πλαίσιο αυτό, και με ενεργοποιημένες τις δομικές τους προβληματικές, σε

συνάρτηση με τις ζωτικές διεργασίες του καπιταλιστικού πνεύματος, η μεν

εμπορευματοποίηση της οικονομικής ζωής ελέγχεται και αμφισβητείται

ταυτόχρονα, αλλά συγχρόνως γίνεται αποδεκτή, και αντιμετωπίζεται αναλόγως

είτε ως μεταβατική είτε ως παρεκβατική επίπτωση, ενώ η αντίστοιχη

εμπορευματοποίηση της κοινωνικής και προσωπικής ζωής, θεωρείται

αυτομάτως κατακριτέα και άμεσα απωθητική. Η διαδικασία αυτή μπορεί να

καταδείξει το μέγιστο βαθμό κοινής καταγωγής του ηθικού προβληματισμού

που διαθέτουν οι παραπάνω θεωρήσεις και παράλληλα την αντανακλαστική τους

συμπεριφορά που εδράζεται σε ένα αποφατικό και όχι καταφατικό μελλοντικό

έρεισμα. Η κοινή επιστημολογική και ανθρωποκεντρική καταγωγή τους

αποδεικνύει την αξιακή διάρθρωση της κοινωνιολογικής τους σύνθεσης, καθώς

και τον εννοιολογικό προσανατολισμό της ερευνητικής τους πρακτικής.

3 «…Η υποτίμηση του ανθρώπινου κόσμου αυξάνεται σε άμεση αναλογία με την αύξηση της αξίας

του κόσμου των πραγμάτων.. η εργασία δεν παράγει μόνο εμπορεύματα, παράγει επίσης τον εαυτό

της και τους εργάτες σαν ένα εμπόρευμα… το αντικείμενο που παράγει η εργασία, το προϊόν της,

αντιστρατεύεται την εργασία σαν κάτι αλλότριο, σαν μια δύναμη ανεξάρτητη από τον παραγωγό…

η πραγμάτωση της εργασίας είναι η αντικειμενοποίησή της…όλες αυτές οι συνέπειες περιέχονται σ΄

αυτό το χαρακτηριστικό, ότι η σχέση του εργάτη προς το προϊόν της εργασίας του είναι σχέση προς

ένα ξένο αντικείμενο…». (Μαρξ, 1975, σσ.92-93)



13

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΜΙΚΩΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΩΝ

& ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΤΑΞΙΚΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ

Η αποσαφήνιση των παραπάνω δομικών χαρακτηριστικών της

καπιταλιστικής κοινωνίας μας τοποθετεί στο κυριότερο σημείο σύγκλισης των

μαρξιστικών και βεμπεριανών αντιλήψεων. Η ιστορικοφιλοσοφική καταγωγή

και των δύο ανάγεται εξίσου στο εγελιανό πρότυπο της γραμμικής ιστόρησης,

αυτό που ονομάζεται “κύκλος των μεγάλων αφηγήσεων”, αλλά διακρίνεται

επίσης η τάση της κριτικής απόστασης με το πνεύμα μιας νεοκαντιανής

σύνθεσης. Με διαφορετικούς μεθοδολογικούς τρόπους προσέγγισης και για

διαφορετικούς στόχους κοινωνιολογικής ανάπτυξης, και οι δύο στοχαστές

επιχειρούν να θέσουν τα θεμέλια μιας ιδιαίτερης προοπτικής για την κοινωνία.

Επιλέγουν το ιστορικό περιεχόμενο, την ουσία της εξωτερικής διατακτικής

ερμηνείας, και καθορίζουν την εργαλειακή δόμηση των εσωτερικών στοιχείων.

Τέλος, οι σχέσεις και οι λειτουργίες συνενώνονται ή διαχωρίζονται με κριτήριο

την αντιστροφή της πολυεπίπεδης αναλυτικής αιτιατής αρχής. Αντί της κλασικής

σχέσης αιτιατού και αποτελεσμάτων, τώρα, επιδιώκεται η ανάδειξη της σχέσης

αποτελέσματος και αιτιών. Η προοπτική και των δύο προσβλέπει στην

οριοθέτηση της συμβιωτικής επίγνωσης, της κοινωνικής συνειδητοποίησης,

σχετικά διαφορετικής, αλλά όχι εντελώς, της φιλοσοφικής γνωσιακής

αντίληψης, και οπωσδήποτε, εντελώς διαφορετικής της ψυχαναλυτικής

διαδικασίας. Όμως, η μαρξιστική θεώρηση προσανατολίζεται στην εσχατολογική

προοπτική ενός οριστικού σχήματος της παγκόσμιας ιστορίας, μιας τελικής

επανάστασης και μιας ουδέτερης κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με την

επικράτηση μιας αταξικής και κυρίως μη αλλοτριωμένης κοινωνίας. Πρόκειται

για τη διαδικασία της εγνωσμένης συλλογικότητας, ως αποκλειστικού φορέα της

κοινωνικής μετάλλαξης, για την οποία το μαρξιστικό πρότυπο διαθέτει

συγκεκριμένο ερμηνευτικό και μεθοδολογικό πρόγραμμα.

Αντίθετα, και πλέον σε απόκλιση, η βεμπεριανή θεώρηση στρέφει το

ενδιαφέρον του κοινωνικού μετασχηματισμού στη διαδικασία της εγνωσμένης

ατομικότητας και μετατοπίζει την προτεραιότητα στην εννοιολογική περιγραφή



14

των εν δυνάμει ορθολογικών καθορισμών και των ιδεοτυπικά σχηματοποιημένων

κοινωνικών μορφωμάτων4. Έχει επισημανθεί ότι, η μαρξιστική αντιμετώπιση του

καπιταλιστικού συστήματος προϋποθέτει δυναμική κοινωνική δράση, με έμφαση

στην επιδείνωση των ανορθολογικών επιπτώσεων και στόχο την ολοκληρωτική

ανατροπή του, ενώ η βεμπεριανή αντιμετώπιση επιλέγει απλώς έναν θεσμικό

μετριασμό των ανορθολογικών λειτουργιών του συστήματος, με άξονα τις

επιμέρους δράσεις μεμονωμένων ατόμων, χωρίς να προβλέπει την τελική

ανατροπή του, ή έστω αντικατάστασή του.

Εν τούτοις, εύκολα αναγνωρίζονται συγκλίσεις σε δίπτυχα

προκαθορισμένων εννοιών με πολύπλευρες σημασίες και το κυριότερο κοινές

χρήσεις, λειτουργικότητες και εργαλεία, όπως ενδεικτικά: ωφέλεια ή επικέρδεια

και υπεραξία, συνειδητότητα και κατανοητική ερμηνεία, κοινωνική δράση και

ατομική ευθύνη, καθώς και η αδιαμφισβήτητη επιτομή όλων, ενδογενής

αντίφαση του συστήματος και ανορθολογική συμπεριφορά των δεδομένων.

Έχοντας επίγνωση των ποικίλων αποκλίσεων επίσης, που εξίσου ισχύουν, και με

αιχμή την αντίθεση της μαρξιστικής υλικής δομής της κοινωνίας έναντι της

ασθενούς θέσεως του Βέμπερ περί πνευματικής και θρησκευτικής συνεπαγωγής

στην οικονομική διαπραγμάτωση, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να

αποτολμήσουμε την πιθανή εκδοχή μιας εκλεκτικής συγγένειας μεταξύ των δύο

αυτών κορυφαίων στοχαστικών συστημάτων, καθώς ναι μεν αντιτίθενται σε

κοινούς στόχους, όπου εκεί ουσιαστικά αλληλοσυντάσσονται, αλλά το πράττουν

με διαφορετικές προσεγγίσεις και ίσως αλληλοσυμπληρωματικές τακτικές.

4 «…Μόνον η Δύση γνωρίζει ορθολογικές κεφαλαιοκρατικές εκμεταλλεύσεις με σταθερό κεφάλαιο,

ελεύθερη εργασία και ορθολογική εξειδίκευση και σύνδεση της εργασίας, καθώς και καθαρώς

συναλλακτική κατανομή αποδόσεων, με βάση κεφαλαιοκρατική μορφή της τυπικώς καθαρά

αυτόβουλης οργάνωσης της εργασίας ως τυπική και κυρίαρχη μορφή της μαζικής κάλυψης

αναγκών, με απαλλοτρίωση των εργατών από τα μέσα παραγωγής και ιδιοποίηση των

επιχειρήσεων από κατόχους αξιογράφων. Μόνον η Δύση…» (Weber, 2000, σ.198)



15

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η κοινωνιολογική ερμηνεία του καπιταλιστικού συστήματος

αποδεικνύεται σύνθετη διεργασία, καθώς δεν αποτελεί αμιγώς πολιτική ή

οικονομική συνθήκη, και περιλαμβάνει πολύπλευρα στοιχεία με πολυδιάστατες

εφαρμογές και λειτουργίες. Στην προσέγγισή του, το μαρξιστικό έργο

αποδεικνύεται συστηματικά συστημικό πρόγραμμα ανατρεπτικής πολιτικής και

κοινωνικής αντιπαράθεσης, ενώ σε αντιδιαστολή, το βεμπεριανό έργο

ενδείκνυται συστηματικά ως μη συστημικό, άρα ιδιόμορφο, πρόγραμμα

κοινωνιολογικής λειτουργίας και ερμηνείας των θεσμικών ισορροπιών.

Οι συγκλίσεις και αποκλίσεις στο συγκεκριμένο ζήτημα δεν είναι ούτε

προφανείς ούτε δεδομένες. Ακολουθούν ένα ιδιαίτερο πεδίο ερμηνευτικής

προσαρμογής που οδηγεί τις δύο αυτές στοχαστικές δυναμικές σε κοινούς

προσανατολισμούς και παρόμοιες προβληματικές, αλλά με διαφορετικές

χαρακτηρολογικές και χρηστικές πρακτικές, καθώς ακολουθούν σχετικά

αντίθετες μεθοδολογικές και αναλυτικές προσεγγίσεις. Τα σημαντικότερα κοινά

συστατικά τους παραμένουν η μέριμνα και η αφοσίωση στο ανθρωποκεντρικό

κοινωνιολογικό πρόγραμμα των διακηρυγμένων προορισμών τους.

Υπάρχει μια σκόρπια φράση του Βέμπερ, όπου με σχετική υπερηφάνεια

αυτοχαρακτηρίζεται ως «...ασκημένη αδυσώπητη ματιά για τον κόσμο…»5,

δηλώνοντας την απόλυτη προσήλωσή του, την αθόρυβη στράτευσή του στο

μεγάλο κοινωνικό σχέδιο. Αντίστοιχα, θα μπορούσε και ο Μαρξ, με την ίδια

ακριβώς πεποίθηση και σίγουρα δηλώνοντας συστράτευση, αλλά σε άλλο

ιδεολογικό στρατόπεδο, να αυτοχαρακτηριστεί ως «...ασκημένη αδυσώπητη

συνείδηση για τον κόσμο…».

5 (Weber, 1997, σ.28)



16

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Υπάρχουν ορισμένα καθοριστικά, αλλά δευτερεύοντα σημεία που

ενδιαφέρουν τη γενικότερη προβληματική στο αντικείμενο που εξετάζουμε:

α) Η διαμάχη του Μαξ Βέμπερ με τους μαρξιστές θεωρητικούς της

οικονομίας και της ιστορίας αποτέλεσε ένα κορυφαίο πνευματικό πεδίο

παραθέσεων και αντιπαραθέσεων, καθώς και μια μοναδική ευκαιρία

επιτάχυνσης των ιδεών γύρω από σημαντικά ζητήματα που αφορούν στις

κοινωνικοοικονομικές δομές του καπιταλιστικού τρόπου ανάπτυξης της δυτικής

κοινωνίας. Αυτό δεν έγινε άμεσα αντιληπτό, καθώς ο Βέμπερ, ως

μεταγενέστερος του Μαρξ, αντιμετωπίστηκε με σχετική καχυποψία από τους

επιγόνους της μαρξιστικής θεωρίας που διείδαν σε αυτόν έναν πολυμαθή πλην

αντιδραστικό υπερασπιστή της αστικής έκφρασης. Αυτό θόλωσε αρκετά την

αποτελεσματικότητα των συναγομένων στοιχείων και διαστρέβλωσε την

ποιότητα της θεωρητικής αντιπαράθεσης, καθώς την υποβίβασε αυτομάτως στο

επίπεδο μιας ιδεολογικής αντιπαράθεσης.

β) Το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της πρόσφατα ενοποιημένης

Γερμανίας στο τέλος του 19ου αιώνα, αποτελούσε ένα ιδιαίτερο κοινωνικό πεδίο,

το οποίο διέθετε όλα τα χαρακτηριστικά ενός σύνθετου και ακατέργαστου

κοινωνικού πειράματος, μέσα στο οποίο εξισορροπούσαν σε κρίσιμο βαθμό

τόσο παραδοσιακές και συντηρητικές δυνάμεις, απομεινάρια των φεουδαλικών

οικονομικών σχέσεων της υπαίθρου, όσο και, ανατρεπτικές και υπονομευτικές

δυνάμεις των μεγάλων πόλεων, με αστικό και προλεταριακό χαρακτήρα. Αυτός

ο συνδυασμός δημιουργούσε τις υποσχέσεις των άμεσα επερχόμενων πολιτικών

αλλαγών προς κάθε κατεύθυνση, από τον εθνικό παγγερμανισμό και την

απολυταρχία έως τον ακραιφνή σοσιαλισμό και την κοινοκτημοσύνη. Εν

τούτοις, το εγγενές θρησκευτικό δόγμα της Μεταρρύθμισης είχε σταθεροποιήσει

αρκετά τις επιμέρους σχέσεις ανάμεσα στο αστικό και αγροτικό περιβάλλον,

αλλά και ανάμεσα στο πνευματικό και αριστοκρατικό φρόνημα.



17

γ) Ας θυμηθούμε επίσης ότι, τόσο ο Μαρξ όσο και ο Βέμπερ δεν

ολοκλήρωσαν εντελώς τις βασικές κοινωνιολογικές εξαγγελίες τους. Αυτά τα

έργα που σήμερα χαρακτηρίζονται ως ευαγγέλια της σύγχρονης

επιστημολογικής και διανοητικής δυναμικής, το Κεφάλαιο και το Οικονομία και

Κοινωνία, εκδόθηκαν αρκετά μετά το θάνατο και των δύο συγγραφέων, καθώς

δεν ολοκληρώθηκαν από τους ίδιους, αλλά από τους συνεχιστές των έργων τους

και σε ένα βαθμό και των θέσεών τους.

γ) Αυτό που ονομάζεται αστικό βιομηχανικό καπιταλιστικό σύστημα και

αφορά στις οικονομικές σχέσεις, οι οποίες επιδιώκουν τη συσσώρευση και την

κερδοσκοπική επένδυση του κεφαλαίου και για το επιτύχουν βασίζονται σε

αυστηρά βιομηχανικά και τεχνολογικά ανεπτυγμένα συστήματα μαζικής

παραγωγής με απόλυτα ορθολογικό σχεδιασμό και αυτοματοποίηση της

εργασίας σε όλα τα στάδια από την εξασφάλιση των πρώτων υλών μέχρι την

κατανάλωση, ανήκει σε μεταγενέστερες εποχές και, κατά μια έννοια,

διαμορφώθηκε από διαφορετικές κοινωνικές και οικονομικές δομές από αυτές

που χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτο υλικό δείγμα θα λέγαμε από τους πρωτεργάτες

των κοινωνιολογικών ερευνών. Αυτό δημιουργεί μια σχετική απόσταση από τα

γεγονότα και καταγράφεται ως υποκειμενική και διαλογική προδιάθεση.

Αμφότεροι, οι μεγάλοι αυτοί στοχαστές των ιστορικών και κοινωνικών δομών,

οραματίστηκαν μια επερχόμενη αδυσώπητη κοινωνία και επιχείρησαν έναν

ολοκληρωμένο τρόπο, ο καθένας με την ιδιαίτερη προσέγγισή του, για την

ασφαλέστερη και προσδοκώμενη διευθέτηση αυτών των δραματικών αλλαγών.

_________________________________________________________



18

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κονιόρδος Σ., Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του

Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική Της Εργασίας, τόμος Α΄, εκδ.

Ε.Α.Π., Πάτρα, 2002.

2. Μαρξ Κ., Ένγκελς Φρ., Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκδ.

Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σσ. 59-63.

3. Μαρξ Κ., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, μετ. Μπ. Γραμμένος,

εκδ. Γλάρος, Αθήνα, 1975, σ.90-105..

4. Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, Η Ευρωπαϊκή

Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών, 1815-1919, τόμος 2, εκδ.

Αλεξάνδρεια, 1997.

5. Lallement Michel, Ιστορία των κοινωνιολογικών ιδεών, μετ. Μπ.

Λυκούδης, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001.

6. Weber Max, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού,

μετ. Μ. Γ. Κυπραίου, πρόλογος-θεώρηση-επιμέλεια Β. Φίλια, εκδ.

Gutenberg, Αθήνα 2006.

7. Weber Max, Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας, εισαγ. δοκίμιο Marianne

Weber, μετ. Μ. Γ. Κυπραίου, εκδ. Κένταυρος, Αθήνα, 2005.

8. Weber Max, Κοινωνιολογία της Οικονομίας, εισαγ.-μετ.-σχόλια Θανάσης

Γκιούρας, εκδ. Κένταυρος, Αθήνα, 2000.

9. Weber Max, Οι Τύποι της Εξουσίας, μετ.-σχόλια-επίμετρο Θανάσης

Γκιούρας, εκδ. Κένταυρος, Αθήνα, 2001.

003. Σύγκλιση και Απόκλιση στις απόψεις του Μαρξ και του...

Documents

Transcript of 003. Σύγκλιση και Απόκλιση στις απόψεις του Μαρξ και του...