ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ...

163
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΚ ΤΟΜΟΣ KB' ΔΡ. 3 <ΙΟΥΛΙθΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΩΝ. ΜΕΡΕΝΤΓΓΟΥ, ... Ποιητικός καί γλωσσικός άγων Κορίννης καί Πινδάροο, σσ. 321-325 (Μελέτη) ΒΑΣ. ΚΥΡΚΟΥ Φιλοσοφική θεώρηση τών απαρχών τής Ιστορικής σκέψης, σσ. 326-340 (Μελέτη) ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Χατζηγιάννης-Μέξης, ό ήρως τον Σπετσών, aq. 341-342 (Σημείωμα) ΑΓΓ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ, .... Άσκηση τής νομικής επιστήμης στα Επτάνησα καί Ιδιαίτερα στην Κεφαλβνιά πρίν από τήν Ένωση, σσ. 343 - 369 (Μελέτη) ΑΝΤ. Ν. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ,. ... .Το Ιδεώδες τής αγωγής κατά Ήσίοδον, σσ. 370 - 399 (Μελ.) ΚΩΝ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, ...'...Ή περί τήν ίστορίαν τής Ιατρικής κίνησις είς Εύρώπην, σσ. 400412 (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,.. .Οί πρώτες ανησυχίες τών Ελλήνων τής Αίγύπτου για το μέλ λον τους στή χώρα τής διαμονής τους (1919), σσ. 413423 (Μελ.) ΑΝΤΑΣ ΚΑΤΣΙΚΗΓΚΙΒΑΛΟΥ, Θεαίτητος στα Νέα Ελληνικά, σσ. 424 431 (Μελέτη) ΝΙΚΟΥ Τ. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Ή πνευματική ϊδιοκτησία, σσ. 432-445 (Μελέτη) ΑΝΤ. Η. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ, .. .Διορθώσεις στο Θωμβ Μάγιστρο, σσ. 446-448 (Μελέτη) ΕΥΑΓΓ. ΧΡΥΣΟΥ, ... Ό 'Ηπειρώτης φιλόσοφος Πρίσκος, σσ. 449-461 (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,. Ή οικογένεια, Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο, σσ. 462 - 471 (Μελέτη) Λ V

Transcript of ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ...

Page 1: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS

ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΚ

ΤΟΜΟΣ KB' ΔΡ. 3 <ΙΟΥΛΙθΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΚΩΝ. ΜΕΡΕΝΤΓΓΟΥ, . . . Ποιητικός καί γλωσσικός άγων Κορίννης καί Πινδάροο, σσ. 321-325 (Μελέτη)

ΒΑΣ. ΚΥΡΚΟΥ Φιλοσοφική θεώρηση τών απαρχών τής Ιστορικής σκέψης, σσ. 326-340 (Μελέτη)

ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Χατζηγιάννης-Μέξης, ό ήρως τον Σπετσών, aq. 341-342 (Σημείωμα) ΑΓΓ. ΔΕΜΠΟΝΟΥ, . . . . Άσκηση τής νομικής επιστήμης στα Επτάνησα καί Ιδιαίτερα

στην Κεφαλβνιά πρίν από τήν Ένωση, σσ. 343 - 369 (Μελέτη) ΑΝΤ. Ν. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ,. ... .Το Ιδεώδες τής αγωγής κατά Ήσίοδον, σσ. 370 - 399 (Μελ.) ΚΩΝ. Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, . . . ' . . .Ή περί τήν ίστορίαν τής Ιατρικής κίνησις είς

Εύρώπην, σσ. 400­412 (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,.. .Οί πρώτες ανησυχίες τών Ελλήνων τής Αίγύπτου για το μέλ­

λον τους στή χώρα τής διαμονής τους (1919), σσ. 413­423 (Μελ.) ΑΝΤΑΣ ΚΑΤΣΙΚΗ­ΓΚΙΒΑΛΟΥ, "Ο Θεαίτητος στα Νέα Ελληνικά, σσ. 424 ­ 431 (Μελέτη) ΝΙΚΟΥ Τ. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Ή πνευματική ϊδιοκτησία, σσ. 432-445 (Μελέτη) ΑΝΤ. Η. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ, .. .Διορθώσεις στο Θωμβ Μάγιστρο, σσ. 446-448 (Μελέτη) ΕΥΑΓΓ. ΧΡΥΣΟΥ, . . . Ό 'Ηπειρώτης φιλόσοφος Πρίσκος, σσ. 449-461 (Μελέτη) Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ,. Ή οικογένεια, Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο, σσ. 462 - 471 (Μελέτη)

Λ V

Page 2: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Π Α y Κ A > * ♦ * ♦ΙΑΦΑ$ΠΚ*Κ P<M*AIKW ΚΑΤΑ TMMHHIAH <KAIA$M«HW

' Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

' Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» ΔΗΜ. ΙΩ. ΠΑΛΛΑΣ : Αντιπρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου

% «Παρνασσός» · Θ. Γ. ΚΟΥΠΟΥΜΤΖΕΛΗΣ : Αντιπρόεδρος Φιλολογικοϋ Συλλόγου

«Παρνασσός» Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ : Γενικός Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου

«Παρνασσός» ' ΕΥΘ. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ : ΕΪδικός Γραμματεύς Φιλολογικοϋ Συλλόγου

«Παρνασσός», "Υπεύθυνος Συντάξεως (Ευπαλίνου 4 ­'Αθήναι Τ.Τ. 815)

Ή "Επιτροπή εΓναι κατά νόμον υπεύθυνος δια τήν έκδοσιν τοϋ περιοδικού Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ

"Οδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 120 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καρτών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 500 "Εξωτερικού Δολλ. 25

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400. Δια Τράπεζας, "Επιχειρήσεις, "Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 1000

(Συνέχεια περιεχομένων)

Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ, Τό Β' Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών, σσ. 472 ­ 476

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ, . . Τό 15ο Διεθνές Συνέδριο 'Ιστορικών Επιστημών, σσ. 476­478

Τα Νέα Μέλη, σ. 479 ί

"Ο 60ός Καλοκαιρίνειος Θεατρικός Διαγωνισμός, σσ. 479 ­ 480 ,

Συμπλήρωσις 6ετίας άπό τής βαρβάρου τουρκικής είσβολής είς Κύπρον, σ. 480

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Page 3: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Π Α ^ Κ Α Η ^ ^ ΤΟΜΟΣ KB' ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980 ΑΡΙΘ. 3

ΚΩΝ. Ι. ΜΕΡΕΝΤΙΤΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΠΟΪΗΉΚΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΑΓΩΝ ΚΟΡΙΝΝΗΣ ΚΑΙ ΠΙΝΔΑΡΟΥ

Κατά τον λεξικογράφον Σουΐδαν (s.v.: «Κόριννα») ενίκησεν ή Κόριννα τον Πίνδαρον εν ποιητικώ άγώνι πεντάκις. Της Κορίννης, λέγει ό περιη­

γητής Παυσανίας (τχ 22,3), ήτις μόνη δή εν Τανάγρα άσματα έποίησεν, υπήρχε μνήμα μεν εν περιφανεΐ τόπφ τής πόλεως, γραφή δε έν τω γυμνα­

σίω, έν ή παρίστατο ή ποιήτρια ταινία τήν κεφαλήν άναδουμένη ένεκα τής νίκης, ήνέν Θήβαις άσματι ένίκησε τον Πίνδαρον. Κατά τήν γνώμη ν του Παυσανίου ενίκησεν ή Κόριννα τούτο μεν ένεκα τής διαλέκτου, δτι ή δεν ουχί τη δωρίδι φωνή, ώσπερ ô Πίνδαρος, άλλα φωνή, ην κατενόουν οί Αιο­

λείς, και δτι ήτο τών τότε δή γυναικών ή καλλίστη το είδος, ώς τούτο έτε­

κμαίρετό τις θεώμενος τήν εικόνα αυτής. Παρά Τατιανώ (προς Έλλ. 33) άναγινώσκομεν, δτι ό Σιλανίων δημι­

ουργός έγένετο αγάλματος τής Κορίννης. Ή έν τω γυμνασίω τής Τανάγρας υπάρχουσα γραφή τής Κορίννης, ην

εΐδεν ό Παυσανίας, άπωλέσθη βεβαίως, τήν άκρίβειαν όμως τής είδήσεως του περιηγητοϋ περί τής ώραιότητος τής ποιήτριας ίκανώς μαρτυρεί άγαλ­

μάτιόν τι του μουσείου τής πόλεως Compiegne. Τό άγαλμάτιον τούτο, ύψους ήμίσεος περίπου μέτρου, παριστά νεαράν κόρην ίσταμένην, ήτις έχει κόμ­

μωσιν αρχαϊκής έπιτεχνήσεως. Φέρει αύτη χιτώνα και ίμάτιον, κρατεί δε δι' αμφοτέρων τών χειρών αυτής κύλινδρον άνεωγμένον. Έπ ' αριστερά τών ποδών αυτής υπάρχει κυλινδροειδές κιβώτιον. Έπί τής τήν βάσιν του αγαλματίου αποτελούσης ορθογωνίου πλακός αναγράφεται δια μεγάλων σχετικώς γραμμάτων τό όνομα τής ποιήτριας.

Έ ν τινι άποσπάσματι ποιήματος τής Κορίννης (προχείρως έν AL (biehl), 14 (1935) 204 υπ' αριθ. 15 [23]) μέμφεται ή Κόριννα τήν «λιγυράν», τήν λιγύφωνον, τήν καθαράν δηλαδή και ήχηράν, τήν οξεϊαν και ίσχυράν φωνήν έχουσαν ποιήτριαν έξ Άνθηδόνος τής Βοιωτίας Μυρτίδα, διότι αϋτη, γυνή ούσα, έχώρησεν εις «έριν», ποιητικόν τίνα δηλαδή ή μουσικόν αγώνα, προς τον Πίνδαρον:

«δτι βαννά φοϋΰ' εβα Πινδάροι ποτ' εριν».

21

Page 4: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

322 Κωνσταντίνου Ι. Μερεντίτου

Κατά ταϋτα έρωτητέον αναφορικώς προς την Κόρινναν, πως θα ήτο ορθή ή εκδοχή, ότι αύτη διηγωνίσατό ποτέ προς τόν Πίνδαρον, εφ' όσον τήν Μύρτιν τοϋτο πράξασαν αυστηρώς αύτη έπέπληξε. Πρόκειται ϊσως ένταΰ­

ταϋθα περί κινήσεως μόνον και διαθέσεως της ποιήτριας προς μίμησιν απλώς της ιδιορρύθμου και υψηλής και κατά πάντα ούτω δυσχερούς και αν­

έφικτου ποιήσεως του Πινδάρου ή και περί τίνος ετι λογοτεχνικής συνθέσεως φανταστικού αγώνος μεταξύ τών συγχρόνων ποιητών Πινδάρου και Κορίν­

νης τοΰ τύπου εκείνου αγώνος μεταξύ Όμηρου και Ησιόδου. Παρ' Αίλιανώ (Αιλ. ποικ. ίστ. XIII 25) άναγινώσκομεν, ότι ό ποιητής

Πίνδαρος, αγωνιζόμενος εν Θήβαις, εις αμαθείς άκροατάς περιπεσών, ήττήθη υπό της Κορίννης πεντάκις, ού ένεκα ούτος, ελέγχων τήν άπουσίαν αυτών, «σΰν» εκάλει τήν Κόρινναν.

Τήν μίαν νίκην τοΰ Παυσανίου ύμνησεν, ως εϊδομεν, ό Σουΐδας είς πέντε, έχων πιθανώτατα προ οφθαλμών τόν Αίλιανόν. Βαθύτερα τις ιστορική και φιλολογική έξέτασις της ειδήσεως ταύτης τοΰ Αίλιανοΰ καταδεικνύει έναρ­

γώς τον μυθολογικον και άτέκμαρτον, τόν κενόν και μάταιον, τόν αλογον και ψευδή χαρακτήρα αυτής.

Ή ένδοξος πόλις τών Θηβών έπαίδευσε τόν Πίνδαρον εν μέσω λαμπροΰ περιβάλλοντος μεστού φυσικών ώραιοτήτων και υψηλών μυθικών και ιστο­

ρικών αναμνήσεων, ώστε ούτος ουχί αλλότριος ουδέ άμοιρος να είναι τών θείων εκείνων και πολυτιμότατων πνευματικών δώρων τών Μουσών. Το πράγμα τοΰτο αυτός ούτος ό ποιητής μετ' ανενδοίαστου και υπερήφανου, μετά σεμνής και φιλότιμου μεγαληγορίας έξαγγέλει:

«οντοι με ξένον ονδ' αδαή μονά Moia αν επαίδενσαν κλνται Θήβαϋ).

(Πινδ. απ. 234, 1­3 (c. ρ. 371 Turyn [1852]).

Έ ν τοιαύταις ακριβώς στιγμαΐς δικαίας πίστεως επί τόν ύψηλόν πνευ­

ματικόν βίον της πατρίδος αύτοΰ έξανίσταται ό ποιητής μετ' ευλόγου πι­

κρίας και ζωηρώς αγανακτεί δια τήν παροιμιώδη τύπον άναλαβοΰσαν φρά­

σιν έκείνην, δι' ής μετ' αδίκου και υβριστικής διαθέσεως έπερρίπτετο τοις Βοιωτοΐς παλαιόθεν τό όνειδος και ή μομφή τής άπειροκαλίας και της άμουσίας, τής άμαθίας και τής ζωώδους άπαιδευσίας:

«ην, δτι σνας το Βοιώτιον έθνος ενεπον».

(Άρχ. σχόλ. εϊς Πινδ. Όλ. VI 152 [=Srhal vet., I [1903/1964] 188, 19­24 Drachmann).

Έ ν τη εις Άγησίαν τόν Συρακόσιον απήνη έν Όλυμπίοις νικήσαντα αναφερομένη φ δ ή ( Ό λ . ν [1­105 (=1­180]), άφοΰ πρότερον δι'υψηλοτάτων

Page 5: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ποιητικός καί Γλωσσικός άγων Κορίννης καΐ Πινδάρου 323

τόνων ύμνησε το γένος του νικητοϋ, το γένος δηλαδή των Άρκάδων Ίαμιδών έξού καίήμήτηρ αύτοϋ προήρχετο, και την υψηλή ν παραλλήλως καταγω­

γήν της επωνύμου των Θηβών ήρωίδος Θήβης, θυγατρός του Άσωποϋ και της Στυμφαλίδος νύμφης Μετώπης, αποστρέφει ό Πίνδαρος τον λόγον προς τον πεπαιδευμένον Θηβαΐον χοροδιδάσκαλον Αΐνέαν· εντέλλεται αύτώ ό ποιητής (στ. 87­91 [=148­155]), όπως παρόρμηση νυν τους εν τω χορώ εταί­

ρους αύτοϋ, ίνα ούτοι πρώτον μέν ύμνήσωσιν "Ηραν τήν Παρθενίαν, είτα δε μάθωσι δια του ύμνου αυτοί τε καί πάντες οί άκούοντες αύτοϋ, ει δικαίως τε και αληθώς οί Βοιωτοί άπορρίπτουσι καί άποφεύγουσι το όνειδος εκείνο, όπερ άμουσίας ένεκεν προσετρίβετο αύτοϊς:

«.. . άρχαΐον όνειδος άλαθέσιν λόγοις ει φεύγομεν Βοιωτίαν ϋν)).

"Αγγελος ήτο ό Αΐνέας ορθός καί ύποφήτης καί κήρυξ των καλλικόμων Μουσών τοΰ Ελικώνος, «σκυτάλη» τρόπον τινά καί σκήπτρον αυτών έν­

θους δηλαδή διαγγελεύς τών Μουσών μεταφέρων εις τους ανθρώπους, δσα παρ' αυτών δια μυστικής οιονεί εμπνεύσεως άνελάμβανεν, ηδύς κρατήρ εύ­

φημων καί πολυφθόγγων φδών. 'Εκτάκτως ευγενής ήτο τών γενναίων καί εύμούσων Θηβαίων ή καταγω­

γή καί ούτω πάντη αδίκως επερρίπτετο αύτοΐς ή υβριστική καί έπονείδιστος μομφή της «Βοιωτίας ύός». Δια τοϋτο ακριβώς δια της εύτέχνου ταύτης απο­

στροφής προς τον χοροδιδάσκαλον αύτοϋ Αΐνέαν ενεργώς ό ποιητής απορ­

ρίπτει καί παντελώς άποτρίβει καί εκμηδενίζει τήν προσωνυμίαν ταύτην. Έ ν μέσω τοΰ πολυανθοϋς περιβάλλοντος της πατρίδος αύτοϋ καί τοΰ

προηγμένου πνευματικοΰ βίου αυτής, έν ή κατά τους χρόνους αύτοϋ μετά τον μέγαν ποιητήν Ήσίοδον ήκμαζον αί ποιήτριαι Μύρτις καί Κόριννα, ενωρίς ό νεαρός ποιητής Πίνδαρος έτράπη επί τήν ποιητικήν, ϊνα δια μελι­

σταγών καί θείων τόνων τε καί ρυθμών δια λιγυφθόγγων μελών γλυκερω­

τέρων μελισσοτεύκτων κηρίων ύμνηση το ύπέροχον ιστορικόν καί πνευμα­

τικόν μεγαλειον τών τε Θηβών καί τής Ελλάδος καθόλου. Αυτός ούτος ό ποιητής διακηρύττει υπερηφάνως.

((μελισσοτεύκτων κηρίων εμά γλνκερώτερος ομφώ).

(Πίνδ. άπ. 223 (152) (=ρ . 367 Turyn [19522]).

Πεποιθώς ό Πίνδαρος τή υπέρτερα αξία τών ποιημάτων αύτοϋ καί τω ύψηλω καί ύπερόχω ίστορικώ καί πνευματικώ βίω τής πατρίδος αύτοϋ, εξαί­

ρει ένταΰθα τήν ποιητικήν αύτοΰ τέχνην καί τήν άρτίαν μουσικήν άγωγήν τών Θηβαίων ακροατών αύτοΰ, ου ένεκα περιφανώς ούτοι άποφεύγουσι το παλαιόν επί άμαθία όνειδος.

Page 6: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

324 Κωνσταντίνου Ι. Μερεντίτου

'Ρητέον μετά ταϋτα επί τοϋ προκειμένου άνευ ενδοιασμού τίνος, ότι ουδαμώς είναι ορθή ή εκδοχή, ότι ή Κόριννα διηγωνίσατό ποτέ προς τον Πίνδαρον, εφ' όσον, ώς ανωτέρω ελέχθη, τήν Μύρτιν, τοϋτο πράξασαν, αυ­

στηρώς αυτή έπέπληξε. Παρατηρητέον ετι ένταϋθα ενεργώς, ότι, και εΐ έγένετό ποτέ τοϋτο, ουδαμώς έπί τέλους ή ατυχής ποιήτρια τών Θηβών υπαί­

τιος θα ήτο της ενδεχομένης άμαθίας τών Θηβαίων, — δι' ην, κατ' Αιλιανό ν, φτινι ακολουθεί και ο Σουΐδας, ήττήθη υπό ταύτης ό Πίνδαρος πεντάκις, — ίνα ούτος, ό συμπολίτης και ομότεχνος αυτής, παρ' αυτής, κυρίως ώς δωσιδί­

κου, λάβη υπέρ έαυτοϋ εύθύνας και δή και μετά τόσον ανοικείου και άπρε­

πους οργής και πικρίας «συν» αυτήν άποκαλών. Θα έπραττε ποτέ τοϋτο ό μεγαλήγορος και ήδύλαλος κύκνος τών ενδόξων Θηβών, ό αριστοκράτης ποιητής παντός ωραίου και ύψηλοΰ, όστις εκτάκτως υπερήφανος ήτο επί τω εύκλεεΐ πνευματικά) βίω της Πατρίδος αύτοΰ;

Ή εν τω κειμένω τοϋ Αιλιανού ακριβώς υπάρχουσα ανάρμοστος και άπρεπης σκωπτική και πικρά, χλευαστική καί δηκτική λέξις: «σΰς», ής δήθεν έποιήσατό ποτέ χρήσιν ό Πίνδαρος προς όνειδισμόν της συμπολίτι­

δος καί ομοτέχνου αύτοΰ Κορίννης, μαρτυρεί εναργώς περί της πλαστό­

τητος της εν λόγω διηγήσεως. Έχθρόφρων τις μόνον και χυδαία διάθεσις καί προαίρεσις υπάρχει εν τή διηγήσει ταύτη προς μόλυνσιν και ρύπανσιν του ασπίλου ονόματος τοϋ Θηβαίου κύκνου.

Νομίζω ότι ουχί ορθώς ό Edmonds (RG, ΠΙ (19592) 9, σημ. 1) ερμηνεύει τό έπεισόδιον τοϋτο μεταξύ Πινδάρου καί Κορίννης υπό τήν εννοιαν εφέ­

σεως δήθεν και σπουδής τοϋ ποιητοΰ προς εξαρσιν εν τινι συγκριτική αντιθέσει τής στενής καί τοπικής τής ποιήτριας προσηλώσεως εις τα εν τή πατρίδι Βοιωτία καθεστώτα έναντι τής ευρείας υπ' αύτοΰ, ελευθέρας καί αδεσμεύτου θέας καί εκτιμήσεως τών πραγμάτων, ην έκτήσατο ούτος κατά τήν έν 'Αθήναις διατριβήν αύτοΰ.Άπλή, ώς ό Edmonds νομίζει, καί απαίδευ­

τος Βοιωτίς ήτο ή Κόριννα, "Ελλην όμως ήτο ό Πίνδαρος, ύπό τήν εύρυτά­

την εννοιαν αυτής θεωρούμενης τής λέξεως ταύτης. 'Αναντιρρήτως έσπού­

δασεν ό Πίνδαρος έν 'Αθήναις καί έκτήσατο εκεί άττικήν παιδείαν, όμως παρέμεινεν ούτος καθ' όλον τον βίον καθαρώτατος Βοιωτός, μελισταγής ύμνητής τών φυσικών καλλονών καί τής ενδόξου ιστορίας τής μεγάλης αύ­

τοΰ πατρίδος. Ώ ς προς τήν γλώσσαν τοϋ Πινδάρου, ήτις, κατά Παυσανίαν, άτε δυσνόη­

τος, εν τών αιτίων έγένετο τής ήττης αύτοΰ ύπό τής Κορίννης ποιούμενης χρήσιν τής απλής καί εύληπτου γλώσσης τοϋ λαοΰ, ρητέον, ότι ό μελισταγής ούτος καί υψηλόφρων ποιητής τών Θηβών, έχων συνείδησιν έαυτοΰ ώς διδα­

σκάλου πάντων τών Ελλήνων, έποιεΐτο χρήσιν ουχί τής αιολικής ουδέ τής αττικής διαλέκτου μετά τοϋ ιδίου αυτών τοπικοΰ χαράκτη ρος, άλλα τής δω­

ρικής, τής «καθαρευούσης» οιονεί τών χρόνων εκείνων. Τήν γλώσσαν

Page 7: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Πποιητικός και Γλωσσικός άγων Κορίννης και Πινδάρου 325

ταύτην πάντες οι Έλληνες, ει μη εγραφον ή έλάλουν εν τω καθ' ήμέραν βίω, άρτίως πάντως και ακριβώς κατενόουν ύπο το κράτος του εύχάριτος συναισθήματος της κοινής αυτών καταγωγής καί του ύψηλοϋ αυτών και ενι­

αίου πνευματικού και ήθικου πολιτισμού. Πάντες οι πεπολιτισμένοι λαοί τής γής, όσοι τιμώσι και σέβονται

την ίστορίαν αυτών καί επί τάς ύψηλάς κορυφάς ανωτέρας πνευματικής προ­

όδου σπεύδουσι καί όρμώσι, πλην τής γλώσσης τής καθ' ήμέραν αυτών ομιλίας καί αναστροφής, ποιούνται ετι χρήσιν καί υψηλού τίνος λόγου ανω­

τέρας καί πλουσιωτέρας υφής προς ακριβή πάντοτε δήλωσιν τών διαφόρων κλάδων τοϋ πολιτισμού αυτών.

Ή γλώσσα αΰτη είναι ουχί ή συνήθης, ή άπλαστος καί εν πολλοίς εν­

δεής γλώσσα τών κοινών ομιλιών, άλλ' ή εμβριθής κυρίως καί κατά πάντα επιμελής καί σπουδαία, ή πλουσιωτάτη καί εξόχως εύ'μουσος καί αρμονική γλώσσα τών εύπαιδευτοτάτων εκπροσώπων του πνευματικού βίου παντός λάου" άνευ τοιαύτης τινός γλώσσης βυθίζεται βαθμηδόν πας λαός είς τους σκοτεινούς καί άφεγγείς, τους άμαυρούς καί θολερούς χώρους τής απειρίας καί τής άνεπιστημοσύνης, τής άπαιδευσίας καί τής άμαθίας, ής ουδέν κα­

κόν χείρον καί θλιβερώτερον είναι εν τω άνθρωπίνω βίω καθόλου. Τής μουσικής του Bach, του Mozart καί τοϋ Beethoven μετά πολλής

ευλάβειας καί βαθείας κατανύξεως άκροώνται εκάστοτε πάντες οί παιδείας τινός μετέχοντες άνθρωποι, χωρίς προς τούτο να άποτελή παρά τοις άκροα­

ταΐς όρον άπαραίτητον, όπως καί ούτοι μεγάλοι ώς εκείνοι μουσουργοί είναι. Ώς τής μουσικής τών τόνων καί τών ρυθμών, οΰτω πάλιν καί τής μουσικής τών λέξεων, τών ρημάτων καί τών φωνών ήδέως πάς άνθρωπος απολαύει, επωφελώς δε καρποϋται τα εν τω χώρω τούτω πολυμόχθως πε­

πονημένα ύφ' ετέρων, τών εμπείρων δηλαδή καί ειδημόνων, τών πνευμα­

τικών ηγετών παντός πεπολιτισμένου λαού.

Page 8: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΚΥΡΚΟΥ, δ. Φ.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Στις αρχές του φιλοσοφικού στοχασμού των Ελλήνων δέ βρίσκομε κα­

νένα ίχνος της προβληματικής, πού στα νεότερα χρόνια έγινε ενα άπό τα κεν­

τρικά προβλήματα τής Φιλοσοφίας, της σχέσης Φιλοσοφίας και Ιστορίας*. Δέν θα ήταν άλλωστε λογικά δυνατό ένας παρόμοιος προβληματισμός, τή στιγμή πού ό άνθρωπος ζει και κινείται πνευματικά στο χώρο τοϋ μύθου. Πνευματική ανησυχία και φιλοσοφικός προβληματισμός υπάρχει βέβαια στο πυρήνα τοϋ μύθου, άλλα δέν έχομε «λογική» αντίληψη τοϋ κόσμου. Ή θέση τοϋ άνθρωπου δέν εϊναι ακόμη κριτική, δηλαδή λογική απέναντι στο πρόβλημα τοϋ κόσμου και στις ανθρώπινες πράξεις, στηρίζεται κυρίως σε δυνάμεις εξωλογικές, για νά ερμηνεύσει εϊτε τά φυσικά φαινόμενα είτε τα ανθρώπινα ενεργήματα ( π ρ ά ξ ε ι ς ) . Ωστόσο ό μύθος, ξεκινώντας άπό τό ατομικό και τό συγκεκριμένο, ανάγεται στο γενικό και στο διανθρώπινο, στην κοινή αίσθηση τοϋ κόσμου και τοϋ άνθρωπου1. Στην αρχή τής μυθικής σκέψης, δηλαδή στή γένεση τοϋ μύθου, υπάρχει πάντοτε ένας ανυπόκριτος «θαυμασμός», κάτι σάν έκπληξη και ξάφνιασμα μπροστά στο «μέγεθος» των πραγμάτων και τοϋ κόσμου, όπως και στην αρχή τοϋ φιλοσοφικοΰ στο­

χασμοΰ. Γι' αυτό ή προτίμηση και ή αγάπη τοϋ άνθρωπου στο μύθο φανερώ­

* Ή εργασία αύτη δέν αποβλέπει στην εξαντλητική ανάπτυξη και ερμηνεία τοϋ θέ­

ματος και επομένως δέν επιδιώκει και τήν εξαντλητική βιβλιογραφική πληρότητα. Σκο­

πεύει σ' έναν απλό προσανατολισμό τού αναγνώστη στην προβληματική των απαρχών τής ιστορικής σκέψης και σέ μια πρώτη γνωριμία μέ μια άλλη διάσταση τοϋ αρχαϊκού στοχασμού. Σ' αυτή τή μορφή αποτελεί πρόπλασμα μιας συνθετικής εργασίας, σέ προ­

χωρημένο ήδη στάδιο, μέ τον τίτλο : «'Ανθρωπολογία και 'Ιστορία στις απαρχές τοϋ ελληνικού στοχασμού».

1. Ό μύθος π.χ. τής Νιόβης άφορα τον άνθρωπο : ή ύβρις πάντοτε επισύρει τή Νέ­

μεση των θεών. Πόσο ευρύ είναι τό περίγραμμα τοϋ μύθου και πόσο καθολικό τό αντί­

κρισμα τοϋ κόσμου στή μυθική σύλληψη του, τό αναπτύσσει παραστατικά ό W. F. Otto, Gesetz, Urbild und Mythos, Stuttgart 1951 (=Die Gestalt und das Sein, Darmstandt 1955, σ. 66 κσ.).

Page 9: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της 'Ιστορικής Σκέψης 327

νει βασικά αγάπη για τή βαθύτερη, για τή φιλοσοφική ερμηνεία του κόσμου2. Ή έννοια του «παρελθόντος» είναι ήδη γνωστή και οικεία στην επική

σκέψη. Στα ομηρικά ποιήματα γίνεται συχνά αναφορά στο παρελθόν και μια προσπάθεια αντιπαραβολής με τα παρόντα3, άλλα ή ιστορική συνείδηση του άνθρωπου άργησε πολύ νά διαμορφωθεί. 'Ασφαλώς οι Έλληνες έβλεπαν στή μορφή του έπους «ιστορικά)) πρόσωπα, γι' αυτό ή επική ποίηση και ειδικά ό Όμηρος αποτελούν μια πρώτη μορφή «ιστορίας». Είναι δύσκολο ωστό­

σο νά δεχτούμε ότι ό επικός ποιητής ή ο ραψωδός έχουν συνείδηση ιστορική. Γιατί, ή ιστορική συνείδηση για νά διαμορφωθεί, δε φθάνει μόνο ή έννοια του παρελθόντος νά είναι άποκαθαρμένη άπό τό μυθικό στοιχείο, απαιτείται προπαντός συνείδηση της ιστορικής στιγμής, όπου ζει κανείς, και ή ικανό­

τητα νά τήν αντιπαραθέτει κριτικά με τό παρελθόν. Και τό στοιχείο αυτό βέβαια, όπως είναι ήδη γνωστό, τό βρίσκομε σέ μια πρώτη έκφραση στον Όμηρο και καθαρότερα στο Ησίοδο με τήν κριτική των «γενών».Ό επικός ποιητής και ο ραψωδός ξέρουν καλά ότι υμνούν «κλέα ανδρών», αναφέρονται στα περασμένα και με τον τρόπο τους γράφουν «ιστορία». Συγχρόνως προσ­

παθούν νά συντηρήσουν ζωντανή τή μνήμη ανθρώπινων προτύπων και νά ικανοποιήσουν τή διάχυτη επιθυμία για τή γνωριμία με τον «εξω κόσμο». Πράξεις ανθρώπων πού ξεπέρασαν τό κοινό μέτρο ή πού άσκησαν αποφα­

σιστική επίδραση στις τύχες ανθρώπων και πολιτειών αποκτούσαν γρήγορα ιστορικές διαστάσεις και ανταποκρίνονταν στο κοινό αίσθημα τοΰ θαυμα­

σμού, δημιουργούσαν τό μύθο. Είναι περιττό βέβαια νά θυμήσομε, ότι πίσω άπό τήν επική αφήγηση

κρύβεται πάντοτε ένας «ιστορικός» πυρήνας. Άπό τήν άποψη αυτή ή επι­

κή ποίηση ει ναι μία πρώτη «μορφή ιστορίας», και μ' αυτό θέλουμε νά πού­

με, ότι ό μύθος και γεγονότα απηχεί και μία συνειδητή προσπάθεια αποτελεί «καταγραφής)) και αξιολόγησης των πραγματικών περιστατικών. 'Επειδή όμως ή προσπάθεια αυτή ακριβώς συνυφαίνεται αναγκαστικά στις απαρχές της ιστορικής ζωής τών λαών μέ τήν επική, δηλαδή τή μυθική, αντίληψη της ζωής και τοΰ κόσμου, δέν μπορούμε νά μιλάμε ούτε για ιστορία ούτε για ιστορική συνείδηση. Γιατί αυτή ή τελευταία απαιτεί αποκάθαρση άπό τό μύθο τής σκέψης και τοΰ τρόπου, μέ τον όποιο βλέπομε και αποτιμούμε τα πράγματα καί τις πράξεις τών ανθρώπων. Και δέν άρκεΐ βέβαια μόνο αυτό.

2. Βλ. στον 'Αριστοτέλη, Μετάφ. Α2, 982 b 18 : και ό φιλόμνθος φιλόσοφος πώς εστίν, ό γαρ μϋθος σύγκειται εκ θαυμάσιων. Βλ. καί R. Schottlander, Friiheste Grundsâtze der Wissenschaft des den Griehcne, Berlin 1964, σ. 17 έκ.

3. Ό γνωστός στίχος τής Ίλιάδος (Α 70) : δς ήδη τα τ' εόντα τα τ' εσσόμενα προ τ' εόντα. Πβ. Η σ ι ό δ ο υ , Θεογ. 32. Ε. R. D ο d d s, The Grelks and the irrational, Ox­

ford 1950, Ελληνική μετάφραση Γ. Γι ατ ρ ο μα νω λ άκ η, σ. 82, σημ. 118.

Page 10: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

328 Βασιλείου Α. Κύρκου

Δεν πρέπει ακόμα να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας λαός, πού δη­

μιούργησε την έξοχη ομηρική ποίηση, πώς δεν εϊχε τήν ωριμότητα και τήν ικανότητα να γράψει ιστορία, τουλάχιστον αμέσως ύστερα άπό τήν άνθι­

ση του επικού λόγου. Ό Όμηρος με τα δύο μεγάλα επικά ποιήματα του δεν ήταν για τους Έλληνες της αρχαϊκής εποχής μόνο ο π ο ι η τ ή ς , άλλα αγκάλιαζε ολόκληρη τήν περιοχή του επιστητού, ήταν ό θεολόγος, ό φιλό­

σοφος, ό ιστορικός, ή συμπυκνωμένη γνώση της πολιτικής επιστήμης και τής στρατηγικής, ή λαϊκή σοφία και ή εξειδικευμένη γνώση. Με τήν ανα­

φορά του στο παρελθόν έδωσε συγχρόνως και τήν καλύτερη εικόνα τής επο­

χής του. «Ιστορία», λοιπόν, είχαν οί Έλληνες: τήν επική ποίηση γενικά, μία έξοχη έμμετρη αφήγηση για τους προγόνους και τα έργα τους, τουλά­

χιστον για τό σημαντικότερο επίτευγμα των προγόνων τους, δηλαδή τήν άλωση τής Τροίας. Αυτό όμως δεν είναι λόγος νά ισχυριστούμε, ότι ακριβώς ή Όμηρική ποίηση ικανοποιούσε τό κοινό αίσθημα για τή γνώση τών περα­

σμένων και ότι «οί Έλληνες αυτής τής εποχής δεν αισθάνονται νά τους ωθεί κανένα κίνητρο νά καταγράψουν τήν εμπειρία τους σε κείμενα «ιστορι­

κά», όπως πιστεύει ό Bury4. Ούτε αποτελεί αίνιγμα το ότι οί ανατολικοί λαοί (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι κ.λπ.) είχαν «ίστορία», δηλαδή κατα­

γραφή περιστατικών τής ζωής τών ηγεμόνων τους ή μερικών φυσικών φαινομένων, ενώ οί Έλληνες ικανοποίησαν τήν ανάγκη αυτή με τήν επική ποίηση. Γιατί ούτε οί ανατολικοί λαοί είχαν ίστορία, έτσι όπως ξέρομε τό βάθος και τις διαστάσεις αυτής τής ε π ι σ τ ή μ η ς από τους Έλληνες, άλλα μόνον απλή καταγραφή ή άτεχνες χρονογραφικές απόπειρες, χωρίς ίχνος αναζήτησης τών αιτίων καί κριτικής θεώρησης τών πραγμάτων. Αυτό βέβαια δεν είναι ιστορία5.

Οί Έλληνες τής ομηρικής καί τής μετα­ομηρικής εποχής τοΰ 6ου αι­

ώνα ανάπτυξαν μια στοιχειώδη «πολιτική φιλολογία» άπό τις ακατάπαυστες διαμάχες τών πόλεων­κρατών. Στον 6ο καί 5ο αιώνα κιόλας ό φιλοσοφι­

κός στοχασμός ορθώνεται γεμάτος σφρίγος καί νεανική τόλμη με τους φιλοσόφους τής Μιλήτου, τους Έλεάτες και τον Ηράκλειτο, τέλος τους μεγάλους σοφιστές, παίρνει θέση απέναντι στην παράδοση, κρίνει καί επι­

κρίνει τή μυθική αντίληψη τής ζωής.Όλη αυτή ή κίνηση τοΰ «Ελληνικού διαφωτισμού», όπως τήν εϊπαν, είναι ή πρώτη απόπειρα ερμηνείας τοΰ κό­

σμου με τό λόγο, προνόμιο ακόμη λίγων ρωμαλέων διανοητών.

4. J. Β. B u r y . Ancient Greek Historians, New York 1908. Μετάφρ. Φαν. Β ώ­

ρ ο υ. 'Αθήναι 1970, σ. 60 κέ. (Αί παραπομπές θα γίνονται στην ελληνική μετάφραση). 5. Βλ. σχετικά μέ το θέμα αυτό G. R. C ο 11 i n gw ο ο d, The Idea of History,

London, 1929, σ. 15­17. καί Κ. La 11 e, Die Anfànge der Griechischen Geschichtsschrei­

burg, Entretien sur l'Antiquité Classique 4. Fondation Hardt. Genève 1956, σ. 3 κσ.

Page 11: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 329

Ή κριτική του μύθου και ή διαφωτιστική κίνηση τών μεγάλων προσω­

κρατικών φιλοσόφων ωρίμασε το γενικότερο πνευματικό κλίμα, ασφαλώς με ενα γοργό ρυθμό. Ή μυθική παράδοση τών Ελλήνων εϊναι ή θρησκευτική παράδοση μέ τις βαθύτερες κοινωνικές ρίζες· ή αναζήτηση μιας λογικής ερμηνείας του κόσμου πέρα άπό τή μυθική παράδοση θα βρει αντιμέτωπη τή λαϊκή προκατάληψη ακόμα και στην 'Αθήνα του Περικλή τον 5ο αιώνα6. Ενόσω όμως ό άνθρωπος είναι δεμένος μέ τή μυθική αντίληψη της ζωής, δεν εϊναι ώριμος να δει αίτιακές σχέσεις στα πράγματα, δηλαδή να γράψει ιστορία. Ή συγγραφή ιστορίας προϋποθέτει κριτική στάση απέναντι στο μύθο, απαλλαγή άπό τήν πίεση τής ανεξέλεγκτης βούλησης τών θεών και συνείδηση τής ευθύνης ελευθέρου άνθρωπου7.

'Ασφαλώς τα ομηρικά επη ικανοποιούσαν και μέ τό παραπάνω τήν εθνι­

κή φιλοτιμία για τήν καταξίωση του παρελθόντος και πρόσφεραν υψηλά πρότυπα ζωής. Όταν όμως τή θέση τών ηρώων τής επικής εποχής πήραν οί πολιτικές προσωπικότητες (π.χ. οι επτά σοφοί) και ή ομίχλη του μύθου άρχισε να διαλύεται άπό τον ορθολογισμό τών μεγάλων προσωκρατικών και πολύ περισσότερο άπό τήν τόλμη τών μεγάλων σοφιστών (Πρωταγόρας, Γοργίας, 'Αντιφών κ.ά.), τότε μόνο άρχισε να αναπτύσσεται τό κριτικό πνεύμα απέναντι στα περασμένα και στα σύγχρονα. Ή πρώτη ιστορία εϊναι απόληξη τής ιωνικής επιστημονικής σκέψης και ή ακμή τής ιστορικής συνείδησης αποτέλεσμα τής αρχαίας Σοφιστικής, τών μεγάλων σοφιστών πού αναφέραμε8. Πριν άπ'αύτά, και αν επιχειρούσαν οί Έλληνες νά γράψουν ιστορία, θα έγραφαν και πάλι επική ποίηση, όπως άλλωστε δείχνουν οί ποικίλες διασταυρώσεις του επικού κύκλου. Πόσο βαθιά ριζωμένη στην νοοτροπία τών Ελλήνων εϊναι ή μυθική αντίληψη του κόσμου, τό βλέπομε στον Ηρόδοτο, πού μέ τό ενα πόδι πατάει ακόμα στην περιοχή τής επικής

6. Είναι γνωστή ή καταδίκη του φιλοσόφου ( = σοφιστή) 'Αναξαγόρα άπό τα αθη­

ναϊκά δικαστήρια για τήν ορθολογική ερμηνεία τών ουρανίων σωμάτων. Και ή καταδίκη του Σωκράτη εϊναι ενδεικτική του γενικότερου πνευματικού κλίματος και σ' αυτήν τήν 'Αθήνα του 5ου αι.

7. 'Ακριβώς αυτό είναι ή λυδία λίθος για τους πρώτους Έλληνες ιστορικούς Εκα­

ταίο και Ηρόδοτο. 'Ακόμα καί γιά τό Θουκυδίδη ίσχύει τό ϊδιο κριτήριο, πόσο απαλλα­

γμένη είναι δηλαδή ή σκέψη του άπό τήν επίδραση του μύθου. Βλ. το μεγάλο έργο τοϋ W. N e s t l e , Vom Mythos zum Logos, Die Selbstentfaltung des griechischen Denkens von Homer bis auf die Sophistik und Sokrates. Stuttgart 1940 (=Aalen 1966) Colling­

wood 20: History is a Science of Human Action. Βλέπε καί στή συνέχεια: L a t t e 3. 8. Τό έργο τοϋ Εκαταίου καί του Ηροδότου είναι ή συνέχεια, σε άλλη μορφή, τοϋ

λόγου τών αρχαίων μεγάλων φιλοσόφων τής 'Ιωνίας (ή παράδοση θέλει τον Εκαταίο μαθητή τοϋ Αναξίμανδρου). 'Αντίθετα στο έργο τοϋ Θουκυδίδη είναι φανερές οί επιδρά­

σεις τής σοφιστικής «διδασκαλίας».

Page 12: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

330 Βασιλείου Α. Κύρκου

παράδοσης. Την καθαρή κριτική θέση απέναντι στις ανθρώπινες πράξεις τήν κατακτά πρώτος ό Θουκυδίδης, και καλύτερα άπο όλους τους ιστορικούς του αρχαίου κόσμου."Οπως είπαμε ήδη, το πρόβλημα της επικής ή της μυθι­

κής παράδοσης των Ελλήνων πρέπει να τό θεωρήσομε με γνώμονα τή θρη­

σκεία τους. Ή μυθική παράδοση είναι θρησκευτική παράδοση. Οί δικές μας παραστάσεις επικών πράξεων μπορεί να μήν έχουν καμιά σχέση με θρησκευ­

τικά βιώματα, για τους Έλληνες όμως, κυρίως τής προκλασικής εποχής, ή θρησκευτική παράδοση είναι ή εθνική παράδοση και χρωματίζει όλες τις εκδηλώσεις τής ζωής των και φυσικά τις πράξεις των, ή «ηθική» τους είναι θρησκευτική ηθική. Με τήν αναγωγή τής ανθρώπινης πράξης στή θεϊκή βούληση και τήν παρέμβαση των ποικιλώνυμων θεών σε κάθε ανθρώπινη ενέργεια, όπως φαίνεται καθαρά στό μύθο, ή ανθρώπινη ευθύνη και πρωτο­

βουλία μοιράζεται το χώρο όπου δρα. Ό «παρεκβατισμός» των θεών στις ανθρώπινες ενέργειες περιόριζε τα περιθώρια τής ανθρώπινης βούλησης9. Αυτό ασφαλώς είχε γενικότερες συνέπειες στην αποτίμηση των ανθρώπινων πράξεων και τήν καταξίωση τοϋ ανθρώπινου παράγοντα στή ζωή.

Για τους ανατολικούς λαούς αυτή ή αυστηρή εξάρτηση κάθε ανθρώπι­

νης ενέργειας από τή σκοτεινή καί άνεξέλεκτη βούληση τών θεών χαρακτη­

ρίζει τή σκέψη τους καί δέν τους επέτρεπε να αναπτύξουν το αίσθημα τής ελευθερίας τοΰ ατόμου. Παράλληλα γέννησε και στήριξε τον απολυταρχισμό και τον δεσποτισμό στην πολιτική ζωή. 'Αναγκαστικά όλος ό πολιτισμός τών λαών αυτών παρέμεινε δεμένος με τή δομή τής πολιτικής ζωής. 'Αντίθετα στον ελληνικό χώρο ή θρησκευτική καί μυθική παράδοση έγινε νωρίς αντι­

κείμενο κριτικής. Ό Ξενοφάνης πρώτος καί αμέσως έπειτα ό Ηράκλειτος με τήν τολμηρή στάση τους απέναντι στό μύθο — όχι στή θρησκευτική πα­

ράδοση, άλλα στή «θεολογία» τών ποιητών — ανοίγουν τό διάλογο τοΰ άνθρωπου με τά πράγματα καί λύνουν τή σιωπή τής Σφίγγας. Αυτή ή θέση τοϋ άνθρωπου απέναντι στα πράγματα καί στό πρόβλημα τοϋ κόσμου, άπό τήν ιωνική «φυσική φιλοσοφία» καί τό «διαφωτισμό» τών άλλων φιλοσόφων, αποδεσμευμένη άπό τή μυθική αντίληψη τής ζωής, θα προετοιμάσει τό έδα­

φος, για να φανεί λίγο αργότερα ή γνήσια ιστορική σκέψη καί συνείδηση στον ελληνικό πνευματικό ορίζοντα10.

Στα κείμενα καί στις επιγραφές πού μας σώθηκαν βρίσκομε διάσπαρτες ποικίλες αναφορές για τά περασμένα καί για τά σύγχρονα με τά κείμενα

9. Βλ. C o l l i n g w o o d 14, κ.σ. 10. Εξαντλητικά αναπτύσσει το θέμα αυτό ό Κ. v. Fritz στο βασικό για τήν ελληνική

ιστοριογραφία έργο του : Die Griechische Geschichtsschreibung, Berlin 1967, Bd. I : Von der Angângen bis Thukydides, Bd. II Kommentar. Πρβλ. επίσης τήν ωραία εργασία του L a t t e πού αναφέραμε στην σημ. 5.

Page 13: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 331

αυτά γεγονότα, περιγραφές (όπως π.χ. στον 'Αρχίλοχο ή στον Σόλωνα) και κρίσεις για πρόσωπα και έργα. Ιστορία όμως έχομε υστέρα άπό δύο σχεδόν αιώνες καλλιέργειας του λόγου, κυρίως του ποιητικού λόγου. Ή ιστορική έρευνα σήμερα εκμεταλλεύεται και αξιολογεί αυτές τις αναφορές τών ποιητικών κειμένων ή τών επιγραφών και παράλληλα μέ τα αρχαιολο­

γικά ευρήματα συνθέτει τήν εικόνα της προκλασικής εποχής. Ή προσπάθεια άλλωστε να διακρίνομε τό ιστορικό, δηλαδή το πραγματικό πίσω άπό τό μύθο, σαν μέθοδος ερευνητική, έχει τήν αρχή της σ' αυτήν ακριβώς τήν επο­

χή. Αυτό ήταν ενα θετικό βήμα στή φιλοσοφική θεώρηση της ιστορικής πορείας του άνθρωπου. Μέ λιγότερη επιτυχία τό επιχείρησε ό Ηρόδοτος, άφοϋ ό πρόδρομος του Εκαταίος άνοιξε πρώτος δειλά τον «διάλογο» με τό μύθο. Μέ τρόπο εντελώς «σύγχρονο» ό Θουκυδίδης στην «Αρχαιολογία» του (1.1­22) ερευνά τήν μυθική και τήν επική παράδοση και τήν απομυθο­

ποιεί11. Ό Θουκυδίδης όμως είναι γνήσιο τέκνο τής Σοφιστικής, πού μέ τήν αδυσώπητη κριτική της στο μύθο και τή γενικότερη τομή στην πνευματική ζωή του 5ου αϊ. άνοιξε τό δρόμο στην αδέσμευτη σκέψη. 'Ασφαλώς οί "Ιω­

νες «φυσιολόγοι», οί Έλεάτες και ό Ηράκλειτος κυρίως άπό τους προσω­

κρατικούς φιλοσόφους μέ τήν κριτική τους στή «θεολογία» τής ποιητικής παράδοσης προετοίμασαν τό δρόμο τής Σοφιστικής.

Οί πρώτες απόπειρες νά γραφεί ιστορία γίνονται στο τέλος του 6ου καί στις αρχές του 5ου αϊ. Οί απόπειρες αυτές είναι και τα πρώτα δείγματα συνθετικής σκέψης στον πεζό λόγο, αν έξαιρέσομε τά λιτά κείμενα τών νό­

μων. Τό πρόβλημα δέν πρέπει νά τό βλέπομε μόνο σαν πρόβλημα γλώσσας, άλλα γλώσσας και σκέψης. Ή ιστορία δέν είναι ούτε μύθος ούτε μία μορφή ποίησης· εϊναι ή φιλοσοφική θεώρηση τής ιστορικής πορείας του άνθρωπου ώς κοινωνικού όντος" απαιτεί συνεπώς ωριμότητα ανάλογη μέ τό αντικεί­

μενο της και στή σκέψη καί στο λόγο, στή γλώσσα* πολύ περισσότερο είναι ένας άλλος τρόπος τοϋ σκέπτεσθαι12.

Οί πρώτοι ιστορικοί προσπάθησαν νά ξεχωρίσουν καθαρά τήν έννοια τής ιστορικότητας του άνθρωπου καί τήν ιστορική διάσταση τους άπό τήν επική διάσταση του άνθρωπου καί τοϋ μύθου. "Οταν έγραφαν «ιστο­

ρία», πίστευαν ότι διαχωρίζουν τό έργο τους άπό τή μυθική σκέψη καί τό λόγο τών ραψωδών ή τών προδρόμων τους13.

11. Βλ. καί VI 54­55, όπου ανασκευάζει τήν παράδοση για τήν τυραννία τοϋ 'Ιπ­

πάρχου, βασισμένος σε μια επιγραφή. 12. Βασικό έργο για τή σπουδή τής ελληνικής ιστοριογραφίας είναι το βιβλίο τοΰ

Κ. v. F r i t z πού αναφέραμε στή σημείωση 10. Εκεί βρίσκει κανείς καί τήν αντίστοιχη βιβλιογραφία.

13. Αυτό κάνουν όλοι οί "Ελληνες ιστορικοί σχεδόν χωρίς εξαίρεση. Έτσι π.χ. ό Εκαταίος στην αρχή τών Γενεαλογιών του αντιπαραθέτει τό έργο του μέ ανάλογα έργα

Page 14: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

332 Βασιλείου Α. Κύρκου

'Ασφαλώς ή νεότερη έρευνα βλέπει σαν απόπειρα συγγραφής ιστορίας και πειραματισμού στον πεζό λόγο τήν προσπάθεια των πρώτων ιστορικών πριν άπό τον Ηρόδοτο. Οί ίδιοι δέν είχαν βέβαια αύτη τή συνείδηση, αντίθετα μάλιστα πίστευαν, όπως είναι φυσικό, ότι εγκαινιάζουν μια νέα εποχή, πράγμα πού ήταν άλλωστε ολότελα σωστό. Ή γλώσσα και το ύφος στα λίγα αποσπάσματα τών έργων τους μας επιτρέπουν να συμπεράνομε, ότι είχαν συνείδηση της νέας αυτής μορφής του λόγου, με τον όποιο προσ­

παθούσαν να μας μεταδώσουν το νόημα του κόσμου και να αποτιμήσουν τις ανθρώπινες πράξεις14. Τήν ανάπτυξη τής ιστορικής σκέψης τήν παρα­

κολουθούμε στη μορφή τής γλώσσας. "Οσο αναπτύσσεται ό νέος τρόπος θεώρησης του κόσμου, τοΰ ανθρώπου και τών πράξεων του, τόσο άποκαθαί­

ρεται ή γλώσσα από τα μυθικά στοιχεία. Οί λέξεις τοΰ ποιητικού λόγου πλουτίζονται τώρα με νέες εννοιολογικές αποχρώσεις, αντίστοιχες στις νέες πνευματικές κατακτήσεις τοΰ ανθρώπου πού επιχειρεί να χαρακτηρίσει ό ποιητής15.

Ή στάση, λοιπόν, τοΰ ανθρώπου απέναντι στα περασμένα ή στα σύγ­

τών προδρόμων του ή τών συγχρόνων του : «Οί γαρ Ελλήνων λόγοι (=ëpya σε πεζό λόγο) πολλοί τε και γελοίοι, ώς εμοι φαίνονται, είσί». Ή φράση κρύβει έναν θαυμασμό για τους «λόγους» άλλων λαών, πού γνώρισε ό Εκαταίος στα ταξίδια του καί κυρίως στην Αίγυ­

πτο, όπου, σύμφωνα με τήν παράδοση, τον εντυπωσίασε ή μουσειακή'σοφία τών ιερέων. Βλ. B u r y 17­18.Ό Ηρόδοτος διαχωρίζει τήν θέση του άπό τον Εκαταίο (II, 143):Έκα­

ταίφ.. .τω λογοποιώ (=πεζογράφω), καί άλλου, χωρίς ν'άναφέρει τό όνομα του, τον απο­

δοκιμάζει, μολονότι υπήρξε βασικά ό δάσκαλος του. Ό Θουκυδίδης επικρίνει όλη τήν ιστορική παράδοση τών Ελλήνων, γιατί δέν έγραψαν ιστορία, όπως πίστευε εκείνος, αλλά προτίμησαν τό μυθώδες (Ι. 22, 4). Τήν επίκριση άλλων ιστορικών τή βρίσκομε καί στον Πολύβιο.

14. Στον Εκαταίο π.χ. τάδε γράφω, ώς μοι δοκει άληθέα είναι. Τό γράφω ασφαλώς σ' αντίθεση με τό λέγω, δηλαδή τον προφορικό λόγο τών ραψωδών καί τών ποιητών. Χαρακτηριστικό είναι, ότι σκοπός δέν είναι πια ή εξύμνηση πράξεων ηρωικών, όπως γι­

νόταν στο έπος μέ τήν έμπνευση μιας θεάς ή τών Μουσών, οΰτε κάποιο συναίσθημα χα­

ράς ή λύπης, πού έτρεφαν τή μούσα τών λυρικών. Τα άληθέα είναι ό στόχος τής νέας αυ­

τής μορφής τοΰ σκέπτεσθαι, τα όποια απαιτούν επίπονη προσωπική (ώς μοι δοκει) προσ­

πάθεια (έπιπόνως θα πει αργότερα ό Θουκυδίδης Ι. 11, 4). Βλ. στον Ηρόδοτο πάλι στην αρχή τής ιστορίας του: ίστορίης άπόδεξις, καί στον Θουκυδίδη τή χαρακτηριστική λέξη­

σνγγραφή, δηλαδή σύνθεση. 15. Π.χ. ή λέξη ποίησις πού τήν συναντάμε πρώτη φορά στον Ηρόδοτο μέ τή δι­

πλή σημασία : κατασκευή κάποιου χρηστικού πράγματος άπό τό ποιώ (π.χ. ποίησις πλοίων, οικίας) καί μέ τήν σημασία πού ξέρομε καί σήμερα, δηλαδή τον έμμετρο λόγο. Πίσω άπό τή διπλή αύτη εννοιολογική φόρτιση τών λέξεων κρύβεται βέβαια ό «λόγος» τοΰ φαινομένου. Είναι γνωστό πόσο κοντά στα πράγματα βρίσκεται ή γλώσσα στις απαρ­

χές τοΰ στοχασμοΰ τών λαών. Βλ. Br. S n e 11, Die Ausdriicke fur den Begriff des Wissens in der vorplatonischen Philosophie, Berlin 1924 ( = PhiIologische Untersuchungen 29), σ. 29 κέ.

Page 15: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της 'Ιστορικής Σκέψης 333

χρονα γεγονότα με κριτική διάθεση αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια να σημασιοδοτήσει τις πράξεις του. "Οχι ή απλή εξιστόρηση τών γεγονότων με χρονολογική σειρά, όπως γίνεται στις χρονογραφίες ή τα χρονικά, αλλά ή κριτική στάση και ή προσπάθεια για τήν ανεύρεση της αλήθειας, δηλ. ή αναζήτηση τών αιτίων στον τρόπο ενεργείας και στις πράξεις των ανθρώ­

πων και ή κριτική ανάλυση καταστάσεων διαμορφωμένων. Αυτά τα χαρα­

κτηριστικά προσδιορίζουν τώρα τή κριτική συνείδηση τοΰ ανθρώπου. Ή ελληνική σκέψη, ώσπου να απαλλαχτεί από τήν μυθική θεώρηση τοΰ

κόσμου, πέρασε ενα μεταβατικό στάδιο άπό τό έπος στή λυρική ποίηση, από τή «φυσική» και τήν «εθνογραφία» (κοσμογραφίαν) τών 'Ιώνων φιλο­

σόφων στο διαφωτισμό του Ξενοφάνη και του 'Ηρακλείτου. Τα «στάδια» αυτά προετοιμάζουν μιά νέα σύνθετη μορφή του λόγου, ενα νέο τρόπο του σκέπτεσθαι, τήν ιστορία. Τό μυθικό στοιχείο σε κάθε απόπειρα σύνθετης θεώρησης τοϋ παρελθόντος ή τοΰ παρόντος χρωματίζει τό ύφος και τή σκέ­

ψη τών πρώτων ιστορικών16. Άπό τήν παρατακτική σύνταξη διαμορφώνεται σιγά­σιγά ή υπόταξη, άπό τον απλό ό σύνθετος τρόπος τοΰ σκέπτεσθαι, πρά­

γμα πού μαρτυρεί βασικά τή βαθμιαία ωριμότητα τοΰ άρχαϊκοΰ άνθρωπου17. Τή φιλοσοφική σκέψη βέβαια πριν και παράλληλα μέ τις πρώτες από­

πειρες της ιστοριογραφίας τήν είχε απασχολήσει τό πρόβλημα τοΰ κόσμου γενικά (της αρχής και της δομής του) και ή αποτίμηση τών ηθικών ενεργη­

μάτων τοΰ άνθρωπου (τό ήθος και οι πράξεις του). Οι πράξεις τοΰ άνθρωπου συνυφαίνονται και έννοοΰνται μόνο μέ τήν πολιτική ζωή, γι' αυτό δεν προ­

βλημάτισαν μόνο τους αρχαϊκούς φιλοσόφους και τους πρώτους σοφιστές, άλλα και τή λυρική ποίηση, κυρίως τήν ελεγειακή μέ τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα της (π.χ. Σόλων), γενικότερα τον αρχαϊκό στοχασμό. Έτσι δη­

μιουργείται μιά παράδοση φιλοσοφικοΰ στοχασμοΰ και πολιτικής παιδείας, ώσπου να γράψει ό Εκαταίος και αμέσως μετά άπ' αυτόν ο Ηρόδοτος.

"Οσο μποροΰμε σήμερα νά ξέρομε μέ βεβαιότητα, στο έργο τοΰ Εκα­

ταίου συναντάμε τήν πρώτη σέ πεζό λόγο18 ορθολογική στάση απέναντι

16. Ό Στράβων (3.3.9), μιλώντας αργότερα για τους πρώτους ιστορικούς, λέγει: πολλά μεν οϋν και μη εόντα λέγουσιν οι αρχαίοι συγγραφείς, συντιθέμενοι τω ψευδεϊ δια τάς μνθογραφίας.

17. Διεξοδικά στον Latte 5 κ.σ. 18. Ή Σούδα αναφέρει, ότι ό Εκαταίος πρώτος δε Ίστορίαν πεζώς εξήνεγκε. Δεν εϊναι

καθόλου βέβαιο, αν ό 'Αναξίμανδρος (περ. 610­545 π.Χ.) έγραψε σέ πεζό λόγο τα έργα πού τοϋ προσγράφει ή παράδοση: Βλ. S c h o t t l a e n d e r 21. Ό Λογογράφος ή λογοποώς (Ήρόδ. II 143 και V 36) τήν εποχή τοϋ Εκαταίου και τοΰ Ηροδότου είναι ό πεζογράφος γενικά σέ αντίθεση μέ τον έποποιό (αργότερα έχομε τή λέξη ποιητής). Ό Θουκυδίδης λο­

γογράφο χαρακτηρίζει κυρίως τόν Ηρόδοτο, επειδή οί μεγάλες παρεκβάσεις στο έργο τοϋ Άλικαρνασσέα ίστορικοΰ ταίριαζαν, κατά τή γνώμη τοΰ Θουκυδίδη και τή δική μας

Page 16: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

334 Βασιλείου Α. Κύρκου

στα προβλήματα της ζωής19. Ένα θετικό βήμα στην ορθολογική ερμηνεία του κόσμου φανερώνει ή κριτική διάθεση του μύθου, πού συνδέεται με το όνομα του Έκταταίου στην ιστοριογραφία. Του ανήκει όμως ή τολμηρή θέση να συναρτήσει τήν ιστορία (=λόγος) με τήν έκθεση της αλήθειας από προσωπική πείρα (ώς μ ο ι δ ο κ ε ΐ ε ί ν α ι)20. Έκτος από τα ταξίδια του21, δεν ξέρομε τίποτε γιά τή μέθοδο πού χρησιμοποίησε, για να διακρι­

βώσει τήν ιστορική αλήθεια σχετικά με τα γεγονότα πού θέλησε να ιστορή­

σει, μολονότι με τα δεδομένα της εποχής του ή προσωπική μαρτυρία, πού διασφαλίζεται με τα ταξίδια, είναι ή καλύτερη μέθοδος. Για μας σήμερα ή προσπάθεια του είναι περισσότερο γεωγραφία παρά ιστορία.

Ά π ό τα αποσπάσματα του διαφαίνεται ή αμφιβολία για τήν αναμφι­

σβήτητη εγκυρότητα του μύθου και ή επιθυμία του να ερευνήσει τήν αλή­

θεια* αυτή ακριβώς είναι ή μεγάλη προσφορά του στην ελληνική ιστο­

ριογραφία: ή αμφισβήτηση του μύθου. Αυτό βέβαια για να γίνει κατανοη­

τό, πρέπει να το εντάξουμε στό γενικότερο πνευματικό κλίμα, πού δημι­

ούργησε στα παράλια της 'Ιωνίας ή ανάπτυξη της φιλοσοφίας. Ή μέθοδος πού εφάρμοζαν οί πρώτοι "Ιωνες φιλόσοφοι στην έρευνα του κόσμου ήταν φυσικό να μεταφερθεί σέ λίγο καί στην άλλη πνευματική δραστηριότητα, στην προσπάθεια να διακρίνουν τό ιστορικό γεγονός άπό τή μυθική διή­

γηση2 2 . "Αν ή ερμηνεία τοϋ φυσικού κόσμου προηγήθηκε, αυτό οφείλεται κυ­

ρίως στή ρευστότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς άρα και στην αξιολό­

γηση τών ανθρώπινων πράξεων, σ' αντίθεση με τή σταθερότητα και τήν

σήμερα, περισσότερο σέ ποιητικά κείμενα παρά σέ ιστορικά. Οί παρεκβάσεις αυτές άλ­

λωστε στο έργο τοΰ Ηροδότου μαρτυρούν πόσο «ποιητής» ήταν ακόμα ό πατέρας της ιστορίας, δηλαδή πόσο κοντά στην επική ποίηση βρίσκεται ή σκέψη του.

19. Βλ. Α. Le sky , Geschichte der griechischen Literatur. Berlin/Mùnchen 19632. Έλλ. μετάφρ. Ά γ. Τ σ ο π α ν ά κ η , Θεσσαλονίκη 1964, σ. 224 κσ. (οί παραπομπές στην ελληνική μετάφραση). Θαυμάσιες παρατηρήσεις γιά τις αρχές της ελληνικής ιστοριο­

γραφίας βρίσκομε επίσης στό βιβλίο τοΰ J. B u r y , σ. 16 κέ. καί στον Κ. L a 11 e, σ. 7 κέ. Γιά να αντιμετωπιστεί ό περσικός κίνδυνος, μας αναφέρουν οί πηγές, ό Εκαταίος πρότεινε να εκποιηθούν οί θησαυροί τοΰ ναοΰ τοΰ Διδυμαίου 'Απόλλωνα! Ή πρόταση του βέβαια δέν έγινε δεκτή.

20. L a 11 e 5. Ή προσωπική γνώση δέν αποκτά απλώς σπουδαιότητα καί βάρος, εί­

ναι μέθοδος εργασίας καί συγγραφής. Δέν πρόκειται βέβαια γιά τήν υποκειμενική γνώ­

μη, άλλα γιά τό αποτέλεσμα προσωπικής έρευνας (επαλήθευση καί διασταύρωση πληρο­

φοριών κλπ.)· ανάλογη είναι σήμερα ή αρχειακή έρευνα, ώς ενα βαθμό. Ή ίστορίη τοΰ Ηροδότου προϋποθέτει τήν προσωπική διαπίστωση, πού άλλωστε δηλώνει καί ή λέξη.

21. Ή δοξογραφία μας πληροφορεί, πράγμα πού μαρτυροΰν άλλωστε τα αποσπά­

σματα του, ότι ό Εκαταίος υπήρξε ανήρ πολυπλανής. 22. B u r y 15, κέ.

Page 17: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 335

καθαρότητα τών φυσικών φαινομένων23. Ή αποτίμηση τών ανθρώπινων ενεργειών απαιτεί μεγαλύτερη ωριμότητα και τη μελέτη περισσοτέρων κοινωνικών ομάδων, δηλαδή συγκριτική ικανότητα. Αυτή ακριβώς τήν «αρετή», πού δημιούργησε ενα νέο εκφραστικό τρόπο, τή βρίσκομε στην ανάπτυξη του πεζού λόγου.Ή προσφορά, λοιπόν, του Εκαταίου αξιολογείται σωστότερα, αν τή δούμε ώς προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας στην περιοχή τών ανθρωπίνων πράξεων24 και με ενα εντελώς νέο εκφραστικό τρόπο, τον πεζό λόγο. Τό γεγονός αυτό δέν είναι σύμπτωση αλλά καίριο στην κυριολεξία, εκφράζει ακριβώς τή βαθύτερη ανάγκη μιας στιγμής για μια σταθερή αντικειμενική αλήθεια. Ή αποκάθαρση της γλώσσας άπό τα μυθι­

κά στοιχεία και ή εννοιολογική φόρτιση τών γνωστών λέξεων συνοδεύουν με ρυθμό ανάλογο τήν ωριμότητα και τήν ικανότητα τών συγγραφέων­

ίστορικών. Αυτή τή «φύση» του λόγου θα τή συναντήσομε στο πυκνό ύφος λόγου πού Θουκυδίδη. Γιατί ή «ιστορία», όπως ή θεολογία και οί φυσικές επιστήμες, είναι μια ειδική μορφή του σκέπτεσθαι25, και γι' αυτό ακριβώς απαιτεί μια αντίστοιχη μορφή ύφους και γλώσσας.

Ό Ηρόδοτος είναι ό διάδοχος του Εκαταίου26. "Οσα παρεμβάλλονται δέν βαραίνουν στή σπουδή της ελληνικής ιστοριογραφίας ούτε στή φιλοσο­

φική θεώηρηση της ιστορίας. Τό έργο του Ηροδότου στή δομή και στή γλωσσική μορφή ειδικότερα διατηρεί τα χαρακτηριστικά της αρχαϊκής σκέψης τών Ελλήνων, κυρίως της 'Ιωνίας. Ή θέση του απέναντι στα έργα τών ανθρώπων έχει ακόμα ποιητικές αποχρώσεις. Πρώτος όμως αυτός ανα­

ζήτησε τήν «αΐτίην» στις ανθρώπινες πράξεις. Αυτό και μόνο, πού τον αντι­

διαστέλλει βασικά άπό τον Εκαταίο καί τους άλλους προδρόμους του, άρκεΐ να του δικαιολογήσει τον τίτλο του «πατέρα της ιστορίας»27, γιατί αυτό ακριβώς αποτελεί τή φιλοσοφικότερη κατάκτηση της 'Ιστορίας. Ή γνήσια

23. "Εξοχα αναλύεται το φαινόμενο αυτό στην ιστορία του έλληνικοΟ πνεύματος άπό τον W. Jaeger Paideia, Die Formung des Griechischen Menschen 3. Berlin 19644, τ. Ι, σελ. 209 κέ.

24. Καί το έπος «παριστάνει» πράξεις καί βίον, σύμφωνα μέ τον Αριστοτέλη (Ποιητ. 6, 1450 b 24), όμως δέν έχει σκοπό (τέλος) τήν ανεύρεση ή τήν αναζήτηση της αλήθειας, άλλα τήν τέρψη.

25. Κ. G. C o l l i n g w o o d 7. 26. Βλ. L a t t e 6 κέ. Γενικά για τις φιλοσοφικές αποχρώσεις στην 'Ιστορία του

Ηροδότου. Πρώτος ό Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τή λέξη ιστορία στο έργο του, μέ τή ση­

μασία βέβαια πού ξέρουμε ήδη. Πβ. C o l l i n g w o o d 19. 27. "Οπως είναι γνωστό ό χαρακτηρισμός αυτός οφείλεται στον Κικέρωνα (De

Leg. I, 5: Pater Historiae). Βλ. L e s k y 442. Ένας καλός προσανατολισμός στο έργο του Ηροδότου γίνεται μέ τον τόμο : Herodot. Eine Auswahl aus der Neueren Forschung. Hrsg. Von W. Marg. Darmstadt 1965. Πβ. M. D. Ρ i ρ ρ i d i, Sur la Philosophie de l'His­

toire d'Hérodote, Eirene I (1960), σ. 75­92.

Page 18: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

336 Βασιλείου Α. Κύρκου

ιστορική αντίληψη διαμορφώνεται, από τη στιγμή πού αρχίζει ή επίπονη αναζήτηση τών αιτιών πέρα άπο τα φαινόμενα, όπως ακριβώς και στην επιστημονική σκέψη. Ή αρχή του έργου του είναι και στον Ηρόδοτο εν­

δεικτική της νέας τροπής στην ιστορική σκέψη: «Ή ρ ο δ ό τ ο υ Ά λ ι ­κ α ρ ν η σ σ έ ο ς ί σ τ ο ρ ί η ς ά π ό δ ε ξ ι ς ή δ ε , ώς μ ή τ ε τ α γ ε ν ό μ ε ν α ε ξ α ν θ ρ ώ π ω ν τ ω χ ρ ό ν ω έ ξ ί τ η λ α γ έ ν η τ α ι , μ ή τ ε έ ρ γ α μ ε γ ά λ α τ ε κ α ι θ ω μ α σ τ ά , τ α μ ε ν Έ λ λ η σ ι , τ ά δ ε β α ρ β ά ρ ο ι σ ι ά π ο δ ε χ θ έ ν τ α , ά κ λ ε ά γ έ ν η τ α ι , τ ά τ ε ά λ λ α κ α ι δ ι ' η ν α ι τ ί η ν έ π ο λ έ μ η σ α ν ά λ λ ή λ ο ι σ ι» (Ι. 1,1)28. Οι δύο πρώτες λέξεις στο έργο του, μετά το όνομα του, μας δίνουν το μέτρο της αξίας τοϋ ιστορικού αυτού και δηλώνουν τή νέα αντίληψη του κόσμου μέ τό μάτι τοΰ ιστορικού πλέον. Σήμερα ξέρομε καλά, ποιο εννοιο­

λογικό εύρος είχε στα χρόνια τοΰ Ηροδότου ή λέξη ί σ τ ο ρ ί η : σήμαινε τήν έρευνα και τήν αναζήτηση, τή γνώση από προσωπική έρευνα καί ανα­

ζήτηση29. Ή προσπάθεια να φέρει στή δημοσιότητα ο,τι ερεύνησε καί δια­

πίστωσε ό ϊδιος σαν αυτόπτης μάρτυρας, συνιστά τήν ά π ό δ ε ξ ι ν (άπο­

δείκνυμι)30. Ή «ί σ τ ο ρ ί η ς ά π ό δ ε ξ ι ς» έχει δύο συγκεκριμένους στόχους: να διασώσει τή μνήμη τών έργων ( Ε λ λ ή ν ω ν κ α ί β α ρ β ά ­ρ ω ν), πού ξεχώρισαν άπό τα καθημερινά και ξεπέρασαν τό κοινό μέτρο, καί συνεπώς προκαλούν τό θαυμασμό {μεγάλα και θωμαστά)31. Αυτό ακρι­

βώς έκανε καί ή επική ποίηση32. Έως εδώ δηλαδή ô Ηρόδοτος είναι συνε­

χιστής της επικής παράδοσης.

28. Το προοίμιο της ιστορίας τοΰ Ηροδότου προβλημάτισε τήν έρευνα πολλές φορές. Βλ. σχετικά μέ τα φιλοσοφικά προβλήματα καί τις ερμηνευτικές δυσκολίες της προοιμιακής αυτής φράσης τοϋΉροδότου. Η. Ε r b s e, Der Erste Satz im Werk Herodots. Festschr. Br. Snell, Miinchen 1956, σ. 209­220. T. K r i s c h e r , Herodots Prooimion, Hermes 93 (1965) 159­167. Επίσης το άρθρο Herodotus τοϋ F. J a c ο b y στην RESnppl. 2(1913), στ. 205­520. Κατατοπιστική βιβλιογραφία παραθέτει ό H.­F. Bornitz, Herodot­Studien. Beitrâge zum Verstândnis der Einheit des Geschichtswerkes, Berlin 1968, σ. 164 κέ. Πβ. Le s k y 454. Α. Β λ ά χ ο υ , Ηρόδοτος, ό αδικημένος, 'Αθήναι 1970, ωραία καί κατατοπιστική εισαγωγή στο έργο τοΰ Ηροδότου.

29. Έτσι οδηγούμαστε στην αρχική σημασία τοΰ οίδα, άπό τό όποιο ετυμολογικά προέρχεται ή λέξη ιστορία. Πρώτος ό Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τή λέξη αυτή στο έργο του, μέ τή σημασία βέβαια πού είπαμε πρίν. Βλ. C o l l i n g w o o d 19. Πβ. V . F r i t z , Geschichtsschreibung I, 6. B u r y 20.

30. Άπόδεξις δέ σημαίνει διήγηση, αλλά αποκάλυψη, φανέρωμα. Βλ. Ι. 207, 7 : άπόδεξις έργων μεγάλων. II 101,1: ονδεμίαν έργων άπόδεξιν καί 148, 2. Στο Θουκ. (Ι 97) καί αργότερα περιφραστικά: άπόδειξιν ποιεϊσθαι. Γενικά για τή γλώσσα καί τό ΰφος τοΰ Ηροδότου βλ. τήν διατριβή της I n g r i d B e c k , Die Ringkomposition bei Herodot und Ihre Bedeutung fur die Beweistechnik, Hildescheim N. York 1971.

31. Βλ. L a 11 e 9. Πβ. Th. S ρ a r t h, DasMotiv der Doppelten Bedeutung bei Hero­

dot,AiaTp.Wien 1968,σ.17 καί 25:ΌΉρόδοτος μέ τα έργα δεν εννοεί ασφαλώς μόνο κτίσμα­

τα, άλλα γενικά ανθρώπινα επιτεύγματα σ' όλους τους τομείς: τα γενόμενα εξ ανθρώπων. 32. Πβ. Β λ ά χ ο υ 18: «ό πρώτος (δηλ. σκοπός) είναι έργο ποιητή, ό δεύτερος είναι

Page 19: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση των απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 337

Ό δεύτερος στόχος « κ α ι δ ι ' η ν α ΐ τ ί η ν έ π ο λ έ μ η σ α ν α λ ­

λ ή λ ο ι σ ι» είναι ή μεγάλη καινοτομία του 'Ηροδότου, ή οποία τον δια­

κρίνει από τον Εκαταίο βασικά και συγχρόνως είναι ή πρώτη φιλοσοφική αντίληψη της ιστορικής πραγματικότητας33. Ή αντίληψη τής αλήθειας στα ιστορικά γεγονότα, πού εισάγεται από τον Εκαταίο και αποκτά φιλοσοφική αξία σαν γνώση, μόνο μέ τή διακρίβωση των αίτιων μιας πράξης διευρύνεται, αλλιώς παραμένει στο επίπεδο τής εμπειρικής γνώσης. Αυτό θα το εκφρά­

σει ό Αριστοτέλης λιτά, όταν προσπαθεί να θεμελιώσει τήν αξία τής φι­

λοσοφίας και να διασφαλίσει το γενικό κύρος της απέναντι σε οποιαδήποτε μορφή του επιστητού: « ο υ κ ϊ σ μ ε ν δ ε τ ό α λ η θ έ ς ά ν ε υ τ ή ς α ι τ ί α ς ( Μ ε τ ά τ α Φ υ σ . Α Ι 993 b 23)34. Αυτή ή γνωσιολογική διά­

σταση τής αιτίας πρώτη φορά εισάγεται στην εξέταση και τήν αποτίμηση των ιστορικών γεγονότων35. "Αν ή ιστορία θέλει να διακριβώσει τήν αλή­

θεια για τα ιστορικά γεγονότα, πρέπει να αναζητήσει τις αιτίες πού τα προ­

καλούν, δηλαδή να διερευνήσει τις προθέσεις και τα κίνητρα των ανθρώπων πού έπραξαν ή τις σχέσεις των διαφόρων γεγονότων αιτιοκρατικά. Μόνο μέ τον τρόπο αυτό μπορεί να φτάσει άπό τό ατομικό στο γενικό, άπό τό μεταβλητό στο συγκεκριμένο, στο μόνιμο και γενικό. Αυτό τό βήμα στην ιστορική ερμηνεία δε θα τελειωθεί στον Ηρόδοτο, αλλά στο Θουκυδίδη. Ή προσφορά τοϋ Ηροδότου ήταν κιόλας σημαντική μέ τήν εισαγωγή τής

έργο ίστορικοϋ». Βλ. ακόμα F. D o r n s t e i f f , Die Archaische Muthenerzâhlung (Anhang 2 zu Herodot) Berlin 1933, 82 κ.σ. Β ο r n i t z 179, S ρ a r t h 8­9, όπου και βιβλιογραφία.

33. Βλ. τή διατριβή τοϋ Κ. Pa gè 1, DieBedeutung des aitiologischen Momentefur Herodots Geschichtsschreibung, Berlin 1927, δέν μπόρεσα να τή μελετήσω. Τή νεότερη έρευνα όμως σχετικά μέ τό νόημα τής αιτίας στο έργο τοΰ Ηροδότου τή βρίσκομε συγκεν­

τρωμένη στην εργασία τοϋ B o r n i t z l 3 9 κέ., 163.Ό F. Jacoby πιστεύει πώς τό <5ι' ψ ai­

τίην πρέπει να το έντάξομε στο συγγραφικό υφός τοΰ Ηροδότου (ΡΕ. 335). Ή έννοια αυτή τής αιτίας δηλαδή τοΰ λόγου, πού εισάγεται πρώτη φορά στή διερεύνηση των γεγονότων φέρνει και τό βάρος μιας νέας εποχής στην ελληνική σκέψη.Πβ. τό σκοπό τής Φιλοσοφίας, όπως τήν ορίζει αργότερα ό 'Αριστοτέλης στά «Μετά τά Φυσικά» (A3 982 β 9): δει γαρ αυτήν των άρχων και αίτιων είναι Θεωρητικήν. Ό Θουκυδίδης στην ώριμη φάση τής ελληνικής ιστοριογραφίας θα διακρίνει τήν αΐτίαν άπό τήν πρόφασιν (Ι. 23, 5­6).

34. Βλ. 994 b 29: τότε γαρ εϊδέναι οΐόμεθα όταν τα αίτια γνωρίσωμεν, και στον Πλάτωνα.

35. Ό Διονύσιος Άλικαρνασσέας (Π Μιμ. 207, US.­RAD.) κάνει τήν παρατήρηση, ότι ή δύναμη τοϋ Ηροδότου είναι τό ήθος, ένώ τοΰ Θουκυδίδη τό πάθος.Όσο για τις άλλες παρατηρήσεις του, οί περισσότερες δείχνουν έλλειψη κριτικής και ίστορικής σκέψης και «καθίζηση» στην αντίληψη τής ιστορίας, υστέρα μάλιστα άπό τήν εκπληκτική ανάπτυ­

ξη τής ελληνικής ιστοριογραφίας. Για τήν αφοριστική κρίση τοΰ Πλουτάρχου {«Περί 'Ηροδότου κακοηθείας») βλ.τό βιβλίο τοΰ Α. Β λ ά χ ο υ πού αναφέραμε πιο πάνω (Ηρόδο­

τος ό αδικημένος), στο όποιο αντικρούονται μέ πειστικό τρόπο οί Ισχυρισμοί τοϋ Πλου­

τάρχου και δίνεται ή μετάφραση τοΰ «δοκιμίου» του για τον «πατέρα τής ιστορίας».

22

Page 20: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

338 Βασιλείου Α. Κύρκου

αιτίας στην περιοχή της ιστορίας. Ό Ηρόδοτος ήταν ό πρώτος, θα λέγαμε, άπό τους «προσωκρατικούς» της ιστορίας, ή ακμή και συνάμα ή φιλοσοφία της ιστορίας θα συντελεστεί στο Θουκυδίδη.

Το πρόβλημα, πόσο βαθιά είναι ή τομή πού έκανε ό Ηρόδοτος στην ιστορική σκέψη, απασχόλησε ήδη τήν αρχαιότητα36. Δεν χωράει αμφιβο­

λία, ότι ό άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο του έργου του, άλλωστε ô ίδιος δηλώνει ρητά, ότι τον ενδιαφέρουν τα έργα τ α γ ε ν ό μ ε ν α ε ξ ά ν θ ρ ώ ­

π ω ν3 7 . Αυτό δεν τον ξεχωρίζει μόνον από τον Εκαταίο, αλλά και άπό τήν ιωνική παράδοση τών «φυσιολόγων». Είναι πιθανό ότι ό Ηρόδοτος, γενι­

κότερα στην ελληνική πνευματική ζωή, χρονολογικά πρώτος έστρεψε το ενδιαφέρον του στον άνθρωπο και τα έργα του, δηλαδή τα ηθικά έργα του, ίσως μάλιστα πιο μπροστά και άπό τον Σωκράτη και σύγχρονα με τους μεγά­

λους σοφιστές. Φαίνεται όμως ότι αμέσως μετά τήν αναταραχή της πολεμι­

κής περιόδου στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι. είναι γενική ή τάση του πνεύ­

ματος να ερευνήσει τα ηθικά προβλήμτα του ανθρώπου και τών κοινωνικών ομάδων, μολονότι και στην κατεύθυνση αυτή υπάρχουν ήδη οί πρόδρομοι, όπως λ..χ ό Ηράκλειτος και ένα μέρος της ηθικής διδασκαλίας τών άλλων προσωκρατικών38. Μας προκαλεί εντούτοις εντύπωση, ότι ό Ηρόδοτος δέχτηκε τόσο λίγο τήν άμεση επίδραση τών μεγάλων σοφιστών. Στο έργο του είναι φανερές οί επιδράσεις τών γενικότερων άνακατατάξων πού παρα­

τηρούνται στην εποχή του απέναντι στην παράδοση. Ή στάση του απέναντι στο μύθο βέβαια εϊναι ελάχιστα επηρεασμένη άπό τις τολμηρές ιδέες της εποχής. Ή ιστορία του είναι χτισμένη βασικά με τα υλικά της αρχαϊκής σκέψης, κατορθώνει ωστόσο να κάνει άριστη χρήση αύτοΰ του πνευματικού ύλικοϋ, ώστε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μιας εξέλιξης της ιστορι­

κής σκέψης. Ή πνευματική του συγκρότηση μαρτυρεί τα εφόδια της 'Ιωνίας περισσότερο παρά της 'Αττικής. "Οταν προσπαθεί να αναμετρηθεί με το μύθο, φέρνει έντονη τήν επίδραση του διαφωτισμού τής 'Ιωνίας (Ξε­

νοφάνης­Ήράκλειτος) και όχι τών συγχρόνων του σοφιστών. Τήν επίδραση αυτή όμως τήν είδαμε κιόλας στον Εκαταίο39. Ή κριτική του μύθου δεν έχει ιδιαίτερο βάθος, αλλά οπωσδήποτε αποτελεί συνειδητή προσπάθεια κριτικής θεώρησης τής μυθικής παράδοσης. "Εχομε ενα ακόμη βήμα στή

36. Βλ. S p a r t h 25. κ.έ. Αυτό άλλωστε αντιπαραθέτει το έργο του με τήν ιω­

νική παράδοση τών «φυσιολόγων» και τοϋ Εκαταίου. Πβ. C o l l i n g w o o d , 18. 37. Βλ. αναλυτικότερα στο Lesky 470 κέ. Latte 10 κέ. 38. Βλ. Ε. How a Id, Ionische Geschichtsschreibung, Hermes 58 (1923), σ. 113­

146.Έπίσης Ο. R e g e n b o g e n . Herodot und sein Werk, Die An tike 6 (1930), σ. 202 κέ. 39. Πβ. Κ. R e i n h a r d t, Herodotsperserkriege. VomWerken und Formen, Gotes­

berg 1948, σ. 163 (Vermâchtins der A n t i k e. Gòttingen 1960, σ. 133). L e s k y 455. Pip­

pidi 76.

Page 21: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Φιλοσοφική Θεώρηση τών απαρχών της Ιστορικής Σκέψης 339

φιλοσοφική καταξίωση του κόσμου χωρίς τη μυθική σαγήνη. Αυτό προϋπο­

θέτει τόλμη και πνευματικό σθένος, και μάλιστα άπό ενα συντηρητικό πνεύ­

μα σαν τον Ηρόδοτο, γιατί τό θρησκευτικό κλίμα του καιρού του δέν του επιτρέπει χαρακτηρισμούς και άποκαθηλώσεις θρησκευτικών ειδώλων. Ή ιστορία του εϊναι γραμμένη π ρ ο ς ά κ ρ ό α σ ι ν και ή ελεύθερη κριτική του μύθου ή της θρησκευτικής παράδοσης ήταν αδιανόητη για τή νοοτροπία του ιστορικού. Ό ϊδιος κινείται πνευματικά σ' έναν κόσμο πού τρέφεται άπό τό μύθο και τήν μυθική αντίληψη της ζωής40.

Ή μυθική και επική παράδοση, όπως είπαμε, είναι θρησκευτική, ή αρχαία π ό λ ι ς είναι τό «επιστέγασμα» τής θεϊκής βούλησης, είναι δηλαδή θεοφρούρητη. Γι' αυτό οί πράξεις τών ανθρώπων, ό,τι έχει σχέση γενικά με τήν ευθύνη και τήν ανθρώπινη πρωτοβουλία, κατακτά τό έδαφος σιγά­σιγά και επώδυνα άπό τήν δικαιοδοσία τών θεών. Ή πνευματική ελευθερία παρα­

κολουθεί τήν εποχή της. Μόνο ύ'στερα άπό πενήντα χρόνια τραγωδίας του ελληνικού* πνεύματος θα σχίσει τό πέπλο του μύθου ή αμφιβολία του Εύρυ­

πίδη. Ή προσπάθεια να συγκρίνομε τον Ηρόδοτο με τό Θουκυδίδη είναι

άδικη και άνιση. Τή σύγκριση αυτή βέβαια τήν «άνοιξε» πρώτος ό Διονύσιος Άλικαρνασσεύς με κριτήρια πολύ ρηχά41. Ή εξελικτική θεωρία δέν μπορεί να έχει εφαρμογή στα δυο ξεχωριστά αυτά μεγέθη. Τό καθένα ανήκει στην εποχή του και οί πνευματικές ανακατατάξεις, πού σφράγισαν τή μια γε­

νεά πού τους χωρίζει, άλλαξαν και τα κριτήρια και τή δομή τής ελληνικής σκέψης γενικά. Στον Ηρόδοτο είναι ακόμα σταθερή ή μυθική αντίληψη τής ζωής, αντίθετα στο Θουκυδίδη έχομε τό πικρό καταστάλαγμα μιας δια­

φορετικής εμπειρίας τής ζωής: ή ιστορική σκέψη είναι απαλλαγμένη άπό τό μυθικό στοιχείο και φέρνει ολοφάνερη τήν επίδραση τής άντινομικής σκέψης τών Σοφιστών. 'Ακριβώς ό μεγάλος καταλύτης στην πνευματική ζωή του 5ου αι. εϊναι ή Σοφιστική, πού πρέπει να τή δούμε όχι με τό αφορι­

στικό πρίσμα πού μας συνήθισε να τή βλέπομε ή ιδεαλιστική Φιλοσοφία (με φυσικό αρχηγό της τον Πλάτωνα), άλλα σαν μια διαλεκτική αντινομία τής ελεύθερης πνευματικής ζωής στο πολιτικό περίγραμμα του αρχαίου άστεως, άρα τής ελευθερίας του λόγου42.

40. L e s k y 465. 41. Βλ. κυρίως Προς Πομπήιον 230 κ.σ. (εκδ. US.­RAD). Πβ. Περί Θονκυδίδου

330 κέ. 42. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κεντρικό πρόσωπο τών πλατωνικών διαλόγων,

δηλαδή ό Σωκράτης, και ή θεματική τους ανήκουν στην εποχή τής παλαιάς Σοφιστικής, ή προβληματική τους όμως είναι του πρώτου μισοϋ του 4ου αι. Αυτό δέν είναι τυχαίο, ήταν στην πρόθεση τοϋ φιλοσόφου. Οί ρίζες αυτής τής προβληματικής βρίσκονται στο δεύτερο μισό τοϋ 5ου αι., δηλαδή στην εποχή πού έζησε ό Σωκράτης και άνθησε ή σοφι­

Page 22: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

340 Βασιλείου Α. Κύρκου

Μας παραπλανά ίσως ή χρονική απόσταση μιας γενεάς πού χωρίζει το έργο (και αυτό εντελώς αβέβαιο) των δύο μεγάλων ιστορικών. "Οταν όμως σκεφτούμε τήν κάθετη ανάπτυξη και τις διαστάσεις πού απέκτησε το ελλη­

νικό πνεύμα σ' αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, τότε φαίνεται πραγματι­

κά άδικο ή σύγκριση των δυο ιστορικών43. Στον Ηρόδοτο συναντάμε τήν πρώτη γνήσια ιστορική αντίληψη της πραγματικότητας και ή σχέση του με τήν ιστορία είναι ακριβώς αυτή, δηλαδή αυτός είναι ό πρώτος ιστορικός. "Αν δέν μπόρεσε να απαλλαχτεί εντελώς άπό τή μυθική αντίληψη, αυτό είναι μέσα στή φύση τών πραγμάτων, δηλαδή εκφράζει βασικά μια εποχή. Ό έλεγχος του μύθου, πού άρχισε μέ τον Εκαταίο στο χώρο της Ιστορίας, προσδιορίζει και το έργο του Ηροδότου. Ή ορθολογική διάθεση και ή εμπει­

ρική γνώση συνδυάζονται σ' ενα χαριτωμένο σύνολο. Στον Ηρόδοτο ανα­

φαίνεται ή πρώτη απόπειρα του άνθρωπου να διακρίνει αίτιακές χέσεις στα ιστορικά γεγονότα. Μέ το έργο του ανοίχτηκε στην πνευματική πορεία του άνθρωπου ένας νέος τρόπος αναζήτησης της αλήθειας: ή Ιστορία.

στική άγχίνοια. Ό Πλάτων γεύεται τον πικρό καρπό πού ωρίμασε το «δέντρο τής γνώσεως» με τή σοφιστική διδασκαλία. Βλ. στο σημείο αυτό τις σοφές παρατηρήσεις και τή διεξο­

δική ανάλυση αυτής της εποχής στο W. J a e g e r , Paideia I, Berlin 1959, σ. 364 κέ. (Δέν παραπέμπω στην έλλην. μτφ. τοϋ Γ. Β ε ρ ρ α ί ο υ , γιατί είναι κακή).

43. Βλ. τις εύστοχες παρατηρήσεις τοϋ C o l l i n g w o o d 2 9 . Παραμένει όμως ακα­

τανόητη ή απάντηση του στο ερώτημα, γιατί ό Θουκυδίδης δέν βρήκε διαδόχους: His answer is that the Greek mind tented to harden and narrow itself in its anti­Historical tendency. L a t t e , 16. Πβ. E. R. D ο d d s, The Greeks and the Irrational. London 1966 (1951), σ. 179 κέ.

Page 23: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Εισαγγελέως Εφετών

ΧΑΤΖΗΠΑΝΝΗΣ ΜΕΞΗΣ Ο ΗΡΩΣ ΤΩΝ ΣΠΕΤΣΩΝ

Ό Χατζηγιάννης Μέξης είναι μία σπουδαία μορφή του 'Αγώνος τοΰ 1821.Κατήγετο άπο το Λάμποβον τής'Ηπείρου και άνήκεν είς την ίστορικήν οϊκογένειαν των οπλαρχηγών Μεξαίων, τους οποίους ίστορικοί τίνες θεω­

ρούν άναφανέντας επί τών Κομνηνών. Οί Μεξαΐοι μετά τον θάνατον του Σκενδέρμπεη διεσπάρησαν είς διάφορα μέρη της Ευρώπης. Ό πατήρ τοϋ Χατζηγιάννη Μέξη Θεόδωρος ήτο και αυτός οπλαρχηγός καί, φεύγωντόν διωγμόν τών Τούρκων, κατέβη κατ' αρχάς εις το Λεωνίδιον της Κυνου­

ρίας καί από έκεϊ έγκατεστάθη εις τάς Σπέτσας. Έκεΐ το 1754 έγεννήθη ό Ιωάννης, ό όποιος εκλήθη Χατζηγιάννης, λόγω της επισκέψεως του είς τους 'Αγίους Τόπους. Μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους ό Χατζηγιάν­

νης Μέξης συνεσσώρευσεν αμύθητα πλούτη καί συνεπεία τούτων απέκτη­

σε μεγάλην φήμην καί έπιρροήν. Τό 1818 δια σουλτανικού φιρμανίου διω­

ρίσθη ναζίρ τών Σπετσών, ήτοι προεξάρχων τών προκρίτων, διορίζων καί άπολύων τους μπέηδες καί επονομαζόμενος πασάς τών Σπετσών. 'Υπό τών Σπετσιωτών ώνομάζετο καπετάν Χατζής. Κατά τάς εμφυλίους διαμάχας τών Σπετσιωτών, αρχηγός ων της αριστοκρατικής μερίδος, επεκράτησε τών αντι­

πάλων Μποτασαίων,τούς οποίους καί έξώρισε μερικά ετη προ τής επαναστά­

σεως είς τον Πόρον. Προς κατασίγασιν τών παθών, εστάλη προς τον Μέξην αντιπρόσωπος τής Υψηλής Πύλης ό Νικόλαος Μαυρούλης, ό όποιος άφήκε προς αυτόν, απουσιάζοντα, έπιστολήν μετά πιστοποιητικού του πα­

τριάρχου Γρηγορίου τοϋ Ε'. Όλίγον προ τής επαναστάσεως συνεφιλιώθησαν οί Μποτασαΐοι μετά του Μέξη καί έπανήλθον εις Σπέτσας.

Ό Μέξης προσεχώρησεν εκ τών πρώτων είς την Φιλικήν Έταιρείαν, καί ό Υψηλάντης διώρισε τούτον άρχιέφορον τών Σπετσών. 'Ανέπτυξε μεγάλην δραστηριότητα καί προσέφερε πολύτιμους υπηρεσίας εις τον 'Αγώνα. Ή είς χρήμα εισφορά του όπελογίσθη εις 715.458 χρυσας δραχμάς, κατ' έκτίμη­

σιν τής αρμοδίας κυβερνητικής επιτροπής. Τά πλοΐά του «Επαμεινώνδας», «Θεμιστοκλής», «Περικλής» κ.ά. ήσαν άπο τήν πρώτην ήμέραν τής επανα­

στάσεως εις τήν πολεμική ν ύπηρεσίαν τής πατρίδος. Πρώτος παρώρμησεν είς έπανάστασιν τάς Σπέτσας, Ύδραν, καί Ψαρά. Προς τοϋτο αύτοπροσώ-

Page 24: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

342 'Ιωάννου Έρ. Ζεγκίνη

πως μετέβη εις την Ύδραν, εις δε τα Ψαρά απέστειλε τον ναύαρχον Γκίκαν Τσούπαν. Πρώτη εργασία του Μέξη ήτο να οχύρωση τον λιμένα της νήσου, τον λεγόμενον σήμερον Παληο Λιμάνι, δια να εμπόδιση την άπόβασιν του εχθρού. Έστησε τρία πυροβολεία εις τήν περιοχήν μεταξύ Φάρου και Μύ­

λων καί έπήνδρωσε τον άμυντικόν του χώρον με τήν διαθέσιμον δύναμίν του. Επειδή δέ δεν ήτο όσον έπρεπε αρκετή, έπενόησεν ενα στρατήγημα, δια να άποθαρρύνη τους Τούρκους, κάνοντας τους να νομίσουν ότι πυκνόν πλήθος υπερασπιστών προστάτευε τάς προσβάσεις: έγέμισε με φέσια, τα όποια έτοποθέτησεν εις τους θάμνους, τά γύρω υψώματα, ούτως ώστε άπο μακράν εδιδον τήν εντύπωσιν καιροφυλακτούντων πολεμιστών.

Βοηθούμενος άπο τον υίόν του Νικόλαον και τον γαμβρόν του Γιάννην Κούτσην, ώργάνωσε τήν άπο ξηράς άμυναν της νήσου καί έπερίμενεν απο­

φασιστικά τήν έμφάνισιν τών εχθρικών πλοίων εις τά ύδατα τών Σπετσών, δια νά τά ύποδεχθή μέ το πυρ τών πυροβολείων του.

Καί πράγματι τήν πρωίαν της 8 Σεπτεμβρίου 1822 τά τουρκικά πλοία έπλησίασαν τήν έλληνικήν παράταξιν και έπετέθησαν ακάθεκτα. Τά ελληνι­

κά πλοία αμύνονται ακλόνητα καί εξουδετερώνουν τάς έχθρικάς προσπά­

θειας διασπάσεως της γραμμής των, ενώ άπό τήν ξηράν τό καταιγιστικόν πυρ τών πυροβόλων του Μέξη συμβάλλει αποτελεσματικά εις τήν άπόκρουσιν τών έπιτεθεμένων.

Ή ναυμαχία διήρκεσε μέχρι τών εσπερινών ωρών, χωρίς οί Τούρκοι νά έχουν σημείωση καμμίαν πρόοδον. Τά εχθρικά καράβια ήναγκάσθησαν νά εγκαταλείψουν τήν ΐδέαν νά καταλάβουν τάς Σπέτσας καί νά εισδύσουν εις τον Άργολικόν Κόλπον. Δια τον ήρωισμόν του αυτόν κατά τήν ναυμα­

χίαν τών Σπετσών του άπενεμείθη χρυσουν Άριστεΐον. Κατά τάς έθνικάς συνελεύσεις, διαρκούσης της επαναστάσεως, ό Μέ­

ξης εξελέγη πληρεξούσιος τών Σπετσών. Μετά τήν άπελεύθερωσιν διωρίσθη σύμβουλος επικρατείας καί γερου­

σιαστής. Ήτο φίλος του Καποδιστρίου. Κατά τήν άφιξιν του Όθωνος ό Μέξης

μετά του Ζαΐμη καί του Κουντουριώτου παρέδωκε τήν άντιβασιλείαν. 'Ιδιαι­

τέρως έτιμάτο υπό του Όθωνος καί του πατρός τούτου Λουδοβίκου, τους οποίους έφιλοξένησε καί εν τή οικία του. Άπέθανεν εις τάς Σπέτσας τό 1844. Τό 1924 ή έν Σπέτσαις οικία του εκρίθη ιστορικόν διατηρητέον μνη­

μείο ν καί έστεγάσθη εις αυτήν τό Μουσείο ν τών Σπετσών. Έκ τών υιών τούτου οί Θεόδωρος καί Νικόλαος μετέσχον καί ούτοι

του 'Αγώνος ώς πλοίαρχοι. Έξ αυτών δέ ό μεν Θεόδωρος διετέλεσε καί βου­

λευτής τών Σπετσών, ό δέ Νικόλαος δήμαρχος Σπετσών, γερουσιαστής, πληρεξούσιος Σπετσών, καί υπουργός τών Ναυτικών κατά τήν εξωσιν 'Ό­

θωνος.

Page 25: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΑΓΓΕΛΟ­ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ

ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

Οί πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες πού έπικρατούσανε στα Επτά­

νησα άπο τα τέλη του ιη ' μέχρι και τα μέσα του ιθλ αιώνα, καθώς και δ δε­

σμός μέ τη Δύση, ιδίως την Ιταλία, δημιουργήσανε μία ροπή προς τις επι­

στήμες και τήν ανώτατη παιδεία. Οί νέοι των νησιών, ΐδίως των μεγάλων, φιλοδοξούν να σπουδάσουν στις φημισμένες Πανεπιστημιακές σχολές του εξωτερικού, άλλοτε άπο έρωτα προς τήν επιστήμη, πολλές φορές για να αποκτήσουν επαγγελματικό εφόδιο, και όχι σπάνια άπο εποχιακό συρμό.

Στην Κεφαλλονιά, το νησί μέ το φτωχό αγροτικό κλήρο και το ανήσυχο πνεύμα, ή ροπή αυτή παρουσιάζεται εντυπωσιακή.

Όλόκληρη τήν πρώτη περίοδο τοΰ ιθ' αι., πού άρχισε στα 1809 μέ τήν αγγλική παρουσία καί τερματίστηκε στα 1864 μέ τήν "Ενωση, το νησί αυτό διαθέτει αναλογικά1 τεράστιο δυναμικό δόκτορες2.

Οί περισσότεροι είναι νομικοί. Σέ περιορισμένο αριθμό εντοπίζονται γιατροί, φαρμακοποιοί καί ελάχιστοι ειδικευμένοι στις ανθρωπιστικές επι­

στήμες3.

1. Τήν εποχή αυτή ό πληθυσμός της Κεφαλλονιάς ανέρχεται, κατά μέσον δρον στις 70.000 κατοίκους. (Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Β', έν 'Αθήναις 1960, σελ. 681. Πρβλ. Μ. Μ. Σ τ α υ ρ ι ν ο ΰ , Δημογραφικοί Πίνακες τών ετών 1840— 1863 για τήν Κεφαλονιά, Κεφαλληνιακά Χρονικά, 2, 'Αργοστόλι 1977, σελ. 147).

2. Όπως προκύπτει άπο επίσημο κατάλογο πού συντάσσω τών δοκτόρων της τε­

λευταίας γενεάς της άγγλοκρατίας (1838—1864), μέ βάση ανέκδοτα έγγραφα τοΰ Τοπικού 'Ιστορικού 'Αρχείου Κεφαλλονιάς, ό αριθμός τους υπερβαίνει τους τριακόσιους μόνο στην Κεφαλλονιά. Ό τίτλος «Δόκτορ» άφορα βασικές Πανεπιστημιακές σπουδές καί να μή συγχέεται μέ τους σημερινούς μεταπτυχιακούς τίτλους.

3. Βλ. Ά γ γ ε λ ο ­ Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Επιστήμονες Υγειονομικοί καί άσκηση της ιατρικής στην Κεφαλονιά τα χρόνια της 'Αγγλικής Προστασίας, «Παρνασ­

σός», τ. KB', 1980, σελ. 118 καί συνέχ.

Page 26: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

344 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Οικογένειες ολόκληρες, όπως κλάδοι τών Χ ο ϊ δ ά , των Μ ε τ α ξ ά , τών Λ ο β έ ρ δ ο υ , των Β ο θ ρ ω ν τ ο ϋ , τών Ά σ σ ά ν η, τών Φωκά, τών Λ ι β α δ α, τών Ζ ε ρ β ο ύ , τών Ί γ γ λ έ σ η, τών Σ ο λ ο μ ο ύ , τών Άν­

ν ι ν ο υ, τών Μ ε λ ι σ σ η ν ο ϋ , εμφανίζουν όλα σχεδόν τα άρρενα μέλη τους, πατέρα και 3­4 παιδιά, μέ ακαδημαϊκούς τίτλους, κυρίως Πανεπιστη­

μίων της Ιταλίας. Οί περισσότεροι άπό αυτούς εϊναι τιτλούχοι χρυσοβιβλικοί μέ οΐκό­

σημο και γενεαλογικό δένδρο πού ξεκινά πριν τήν Βενετοκρατία. Μα και εκείνοι ακόμα πού δε διαθέτουν τόσο βαθιές οικογενειακές ρίζες ανήκουν στην προνομιούχα τάξη τών γαιοκτημόνων, πού ό κατακερματισμός του α­

γροτικού κλήρου τους ώθησε στην πνευματική σπουδή, όχι μόνο για ψυ­

χική ικανοποίηση, όπως γινότανε στους περασμένους αιώνες, αλλά και ως βιοποριστική λύση.

Αυτός όμως ô τεράστιος όγκος ανθρώπων του πνεύματος, πού διεκδικεί στον περιορισμένο γεωγραφικό του χώρο επαγγελματική αποκατάσταση, δημιουργούσε ενα άνεργο δυναμικό, πολλές φορές εκρηκτικό, πού αντιμά­

χεται μέ τις αρχές προκαλώντας ζητήματα μέ πολιτικές προεκτάσεις4. Οί διαθέσιμες δημόσιες θέσεις, πού εϊναι και οί πλουσιοπάροχα αμει­

βόμενες, είναι ελάχιστες. Και οί διεκδικητές πολλοί. Τούτο συχνά θα τό έκμεταλευτεΐ ή αρχή, για να εξαγοράσει αντιπάλους ή για να υποτάξει αντι­

φρονούντες. 'Αλιεύοντας μέσα στή μάζα τών επιστημόνων, θα δημιουργή­

σει τα στελέχη πού θα υπηρετήσουν τους σκοπούς της. Ό πολύπλοκος μηχανισμός της Δικαιοσύνης, πού εισήγαγε τό Σύντα­

γμα τοϋ 18175, απαιτούσε απασχόληση μεγάλου αριθμού νομικών ή νομο­

μαθών, τόσο για τήν επάνδρωση τών δικαστηρίων, τους οποίους μισθοδοτεί τό δημόσιο, όσο και ώς υπερασπιστές. Αυτούς τους αμείβουν, κατά περί­

πτωση, οί πελάτες τους. 'Επιδίωξη τοϋ ελεύθερου επαγγελματία είναι να εξασφαλίσει δημόσια θέση, διοικητική ή δικαστική. Πολύ συχνά, στο ίδιο χώρο και στον ίδιο χρόνο, ή άσκηση του δικαστικού λειτουργήματος δέν εϊναι ασυμβίβαστη μέ τήν ελεύθερη δικηγορία, παρά μόνο στην περίπτωση πού δικαστής και διάδικος ταυτίζονται6.

4. Ή αγγλική πλευρά, χωρίς να υποτιμά τη σημασία τοϋ κοινοΰ φυλετικοϋ δεσμοΟ, απέδιδε τη δυσαρέσκεια και τήν αντιστασιακή τακτική τών νέων της Κεφαλλονιάς σε με­

γάλο βαθμό στην αδυναμία τους να σταδιοδρομήσουν επαγγελματικά στο Προτεκτοράτο. (Βλ., Μ. Π. Σ τ α υ ρ ι ν ο ϋ, Οί εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα ετη 1848 και 1849, 'Αθήνα 1980, σελ. 60).

5. Για τό Σύνταγμα τοϋ 1817 βλ. Μ ι χ. ' Ι δ ρ ω μ έ ν ο υ , Ίόνιον Σύνταγμα έξελληνι­

σθέν, έν Κέρκυρα 1855. 6. Ό δικαστής Μαρίνος Χωραφάς (βλ. γι'αυτόν Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , δ.π.., Α', έν

'Αθήναις 1909, σελ. 825). «εσοντας και ώς δικηγόρος να ελαβεν μέρος εις τήν περί ού

Page 27: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση τής Νομικής Επιστήμης στά 'Επτάνησα κ.λπ. 345

Πολλοί από τους δόκτορες νομικούς είναι γαιοκτήμονες μέ επίδοση και στο μεγαλεμπόριο. 'Ασχολούμενοι μέ τή διαχείρηση τής τεράστιας αγροτι­

κής και αστικής περιουσίας τους, υπερασπίζονται τά δικαιώματα τους ενώ­

πιον των δικαστηρίων, όπου συχνά προσφεύγουν. Ή επιστήμη τους τους εξασφαλίζει προνομιακή θέση απέναντι στους αντιδίκους τους και ό διορι­

σμός τους, πολύ συχνά, στή δικαστική έδρα τους προσφέρει προσβάσεις πού τους αποβαίνουν ωφέλιμες τις κρίσιμες στιγμές.

Ή πολιτική εξάρτηση των Νησιών από τή Μητρόπολη, τά χρόνια τής Βενετοκρατίας, είχε επιβάλει τήν καθιέρωση και στά δικαστήρια τής ιτα­

λικής γλώσσας7. Σέ τοϋτο συντελεί και ή φοίτηση των νεαρών επιστημόνων σε ιταλικές Πανεπιστημιακές σχολές. Κατά το Σύνταγμα του 1817, ορίζεται πώς «γλώσσα τον 'Ιονίου Κράτους είναι ή Ελληνική»8, ή οποία θα έπρεπε να εφαρμοστεί καί στά δικαστήρια. Οι δικηγόροι, όμως, οί δικαστές και οί εισαγγελείς, για τους λόγους πού αναφέρθηκαν, δυσκολεύονται να χρησι­

μοποιήσουν νομικούς όρους ή εκφράσεις στην ελληνική, για τούτο αγορεύ­

ουν στά ιταλικά9. Το συμβιβασμό θα προσφέρει ειδικός νόμος τής 11ης 'Ιανουαρίου 1838, σύμφωνα μέ τον όποιο ή χρήση τής ελληνικής είναι προαιρετική εις τά Ποινικά Δικαστήρια καί υποχρεωτική στά Ειρηνοδι­

κεία10. Ή άσκηση του επαγγέλματος τοϋ δικηγόρου, του δικαστή καί τοϋ συμ­

βολαιογράφου11, κατά το Σύνταγμα, προϋποθέτει τήν κατοχή Πανεπιστη­

πρόκειται κλήσιν, δια τοϋτο σπεύδει να σημείωση τήν έξαίρεσίν του». (Τοπικον 'Ιστορι­

κόν Άρχεΐον Κεφαλληνίας (Τ.Ι.Α.Κ.), Ίονικόν Κράτος, δικαστικά. Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1848 Ι, φ.φ. 266ν καί 368Γ ).

7. Σ π ύ ρ ο υ Β ε ρ ύ κ ι ο υ , 'Ιστορία τών 'Ηνωμένων Κρατών των 'Ιονίων Νήσων, έν 'Αθήναις 1964, σελ. 135.

8. Στο ϊ δ ι ο, σελ. 139. 9. Ό Πολιτικός Κώδικας τών 'Ιονίων, πού γίνηκε αποδεκτός μέ πράξη τοϋ'Ανώτατου

Συμβουλίου τής Δικαιοσύνης στις 12 Αυγούστου 1831 καί ψηφίστηκε άπο το Κοινοβού­

λιο στις συνόδους 1831 καί 1832, για να κυρωθεί τελικά στις 24 Φεβρουαρίου 1840, είναι συνταγμένος στή βενετσιάνικη διάλεκτο.Ό εξελληνισμός του, πού έγινε το 1852,δέν πρό­

λαβε να κυρωθεί δια Νόμου­ για τοϋτο δεν έχει νομική άξία.Στήν περίπτωση ασυμφωνίας τών δύο κειμένων, προτιμάται το ιταλικό. (Βλ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Δ υ ο β ο υ ν ι ώ τ ο υ , Ελληνικοί Κώδικες, έν 'Αθήναις 1901, σελ. 4).

10. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , ό.π., σελ. 142. Τήν απονομή τής Δικαιοσύνης στην ύπαιθρο έχουν επιφορτιστεί τά «έπιστασιακά Ειρηνοδικεία», τά όποια συνεδριάζουν μόνιμα προ­

γραμματισμένες μέρες κάθε μήνα στην πρωτεύουσα κάθε έπιστασιακής περιφέρειας. Οί έ­

πιστασιακές περιφέρειες ορίζονται μέ πρόταση τοϋ Έπιχώριου Συμβουλίου κάθε Νησιοΰ, ύστερα άπό έγκριση τής Γερουσίας. (Βλ. Ηνωμένα Κράτη τών 'Ιονίων Νήσων, Κέρ­

κυρα 28 Σεπτεμβρίου 1844 ε.ν. Έν τή Βουλή. Άπόφασις. "Οπου καί ό πίνακας τών έπιστα σιακών Περιφερειών καί οί ημερομηνίες συνεδριάσεων τών Ειρηνοδικείων).

11. Ό διορισμός συμβολαιογράφων είναι τής δικαιοδοσίας τοϋ Έπαρχου. (Βλ

Page 28: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

346 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

μιακοϋ διπλώματος. Τους δικαστές διορίζει ή Γερουσία ανάμεσα άπο το σώμα τών δικηγόρων, υστέρα άπο εξετάσεις στο 'Ανώτατο Συμβούλιο της Δικαιοσύνης12. Το ίδιο και τους εισαγγελείς13.

Ή κατοχή του Πανεπιστημιακού τίτλου δέ συνεπάγεται αυτόματα και άδεια ασκήσεως τού δικηγορικού επαγγέλματος. Έπρεπε ό ενδιαφερόμε­

νος να εξεταστεί άπο ειδική επιτροπή δικαστών, εισαγγελέων και δικηγό­

Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικον Κράτος, δικαστικά, εγκύκλιος 1000 της 9ης Σεπτεμβρίου 1853 τοϋ Προ­

έδρου των Δικαστηρίων Κεφαλληνίας προς τους υφιστάμενους του). Ή αντιμισθία και των συμβολαιογράφων, όπως και όλων τών νομικών, δεν είναι

κατοχυρωμένη. Μία ακόμα αιτία δικαστικών προσφυγών για την εϊσπραξή της. Γνωρίζουμε τις έξης αμοιβές για συμβολαιογραφικά δικαιώματα, σύμφωνα μέ «την

δημοσίαν διατίμησιν». Για ενα προικοσύμφωνο και προικοπαραλαβή ενάμισι δίστηλο. Για ενα αντίγραφο προικοσυμφώνου πενήντα οβολα. Για την έγγραφη τοϋ συμβολαίου στα σχετικά βιβλία έξοδα χαρτοσήμου σαράντα

οβολα καί αμοιβή συμβολαιογράφου δύο σελίνια. Για συμβόλαιο αγοραπωλησίας ενάμισι δίστηλο. Για αντίγραφο συμβολαίου αγοραπωλησίας μαζί μέ τό χαρτόσημο τριαντατέσσερα

οβολα. (Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Βιβλίο'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου, 1853 Ι. II, φ. 186r ).

12. Δόκτορες νομικούς, γηγενείς Κεφαλλήνες, πού άσκήσανε τό δικαστικό λειτούρ­

γημα στο Νησί τους, παράλληλα μέ τό δικηγορικό επάγγελμα, χωρίς νά εγκαταλείψουν καί την επιστασία τών μεγάλων αγροτικών τους περιουσιών, έχουμε εντοπίσει τους έξης κατά αλφαβητική σειρά, από ανέκδοτα έγγραφα τού Τ.Ι.Α.Κ.

Γεώργιο "Avvivo Καβαλιεράτο.­'Αντώνιο Άσσάνη τοϋ Χριστόδουλου.­Δημήτριο Δαλλαπόρτα.­Γεράσιμο Κατζαΐτη τοϋ Νικολάου.­Παϋλο Κατσαΐτη τοϋ 'Ιωάννη.­Παναγ. Μεταξά τοϋ Βασιλείου.­Ιωάννη Πανά.­Δημήτριο Πινιατόρο τοϋ Γεωργίου.­'Αθανάσιο Σαλωμόν τοϋ.Άντωνίου.­Τππότη Δημήτριο Φραγκόπουλο.­Μαρίνο Ε. Χωραφά.

Πρόκειται για αναπληρωματικούς δικαστές πού έχουν θεσμοθετηθεί μέ τήν Ο' Πρά­

ξη της Γερουσίας. Σύμφωνα μέ αυτή, μέλος τοϋ 'Υπέρτατου Συμβουλίου της Δικαιοσύνης, σέ περίπτωση κωλύματος, αντικαθίσταται άπό διορισμένο μέλος κατά τό 4ο "Αρθρο τοϋ 2ου τμήματος τοϋ 6ου κεφαλαίου τοϋ Συντάγματος. Ό Πρόεδρος τών Δικαστηρίων υπο­

καθίσταται άπό δικαστές τοϋ ίδιου δικαστηρίου. Οί δικαστές άπό τους κατώτερους βα­

θμούς καί αυτοί άπό τους α ν α π λ η ρ ω μ α τ ι κ ο ύ ς δικαστές. Αυτοί οί τελευταίοι λαμ­

βάνονται άπό ενα κατάλογο νομικών ονομαζόμενο «Δικηγόροι υπό "Ενταλμα» καί προ­

ορίζονται να αναπληρώνουν ή νά αντικαθιστούν τους κατώτερους δικαστές σέ όλα τους τα δικαιώματα. (Βλ. 'Απόφαση αριθ. Ο' τετάρτης Συνεδριάσεως της έβδομης Γερου­

σίας τοϋ Ηνωμένου Κράτους τών'Ιονίων Νήσων. Κέρκυρα 25 Μαΐου/6 'Ιουνίου 1844). «Δικηγόρους υπό ένταλμα» για τα δικαστήρια τοϋ Αηξουριοϋ έχουμε τους έξης: δπως αναφέρονται σέ σχετικούς καταλόγους.

Γεράσιμο κόμη Τζαγκαρόλ.­Άντώνιο Κατσαΐτη.­Μαρίνο Δαλλαπόρτα.­(Κωνσταν­

τίνο) Ίγγλέση.­Μαρίνο Λοβέρδο.­Νικόλαο Τυπάλδο.­Ήλία Λουκίσσα.­Βερνάρδο Τυπάλ­

δο Χαριτάτο.­'Ιερώνυμο Τυπάλδο­Πρετεντέρη.­Δημήτριο Τυπάλδο Ίακωβάτο. (Βλ. Τ.Ι. Α.Κ., ο.π., Filze Lettere di 1844).

13. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , δ.π , σελ. 209.

Page 29: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Άσκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 347

ρων14. Την άδεια μπορούσε νά ανακαλέσει το δικαστήριο ώς παράλληλη ποινή σέ αξιόποινη πράξη15.

Έκτος άπό τους δικηγόρους, στα Επτάνησα υπήρχε άπό πολύ παλαιά το σώμα των ύποδικηγόρων, οργανωμένο σέ σωματείο μέ τον τίτλο Caudici Commesei Intervienienti16. Οι ύποδικηγόροι είχαν πρακτικές γνώσεις νο­

μικής και έπρεπε, γιά νά αποκτήσουν τήν άδεια, νά φοιτήσουν γιά ορισμένο χρόνο σέ δικηγορικό γραφείο. Δέν είναι εξαρτημένοι υπάλληλοι των δικη­

γόρων, άλλα ανεξάρτητοι επαγγελματίες πού ενεργούν τελείως αυτόνομα ιδίως σέ δίκες ενώπιον Ειρηνοδικείων ή Πλημμελειοδικείων, όπου οι δικη­

γόροι δέν μπορούσε νά υποβάλουν πράξεις. Επίσης συντάσσουν τα πλείστα δικόγραφα ενώπιον των Πρωτοδικείων και 'Ανωτέρων δικαστηρίων, όπου οί δικηγόροι ήταν υποχρεωμένοι νά επισυνάπτουν πράξεις πού είχαν συν­

ταχθεί άπό ύποδικηγόρους17. Ό επαγγελματικός ανταγωνισμός ανάμεσα στους νομικούς είναι οξύ­

τατος, επισκιάζεται όμως άπό τήν ιδεολογική διαμάχη πού φθάνει μέχρι τήν άλληλοεξόντωση.

Οί ύποδικηγόροι, δημιούργημα κοινωνικών συνθηκών των περασμένων αιώνων18, άπό συνεργάτες μεταβάλλονται σέ ανταγωνιστές των επιστημό­

νων. 'Αρχικά γιατί προσφέρουν υπηρεσίες μέ μειωμένη αμοιβή και αργό­

τερα γιατί, μή έχοντας παράλληλες ασχολίες, τις προσφέρουν πιο αποδοτικά. Οί διπλωματούχοι είναι χωρισμένοι σέ δύο κυρίως άλληλοϋποβλεπό­

μενα πολιτικά στρατόπεδα. Στή μία όχθη οί αντιστασιακοί γύρω άπό τήν τριανδρία τών δοκτόρων, Γεράσιμου Λιβαδά του 'Ανδρέα, 'Ηλία Ζερβού Ίακωβάτου του 'Αναστασίου και 'Ιωσήφ Μομφερράτου του Νικολάου. Οί δύο πρώτοι συχνά εμφανίζονται στο δικαστήριο συνήθως γιά τήν υπερά­

σπιση ομοϊδεατών τους ή σέ ατομικές υποθέσεις. Ό τρίτος, ό Μομφερρά­

τος, εκτός άπό μικρό χρονικό διάστημα πού διετέλεσε δικαστής, ουδέποτε άσκησε τό δικηγορικό επάγγελμα19.

14. Στο ϊ δ ι ο , σελ. 209. 15. Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., Α', σελ. 297. 16. Κατά τόν'Ιωάννη Σκαλτσούνη, οί ύποδικηγόροι είναι το αντίστοιχο τών Γάλ­

λων Aveues. (Βλ. Ί ω α ν. Σ κ α λ τ σ ο ύ ν η , Μελέται έπί τών αστικών νόμων τών 'Ιο­

νίων Νήσων, 'Αθήνησιν 1866. Πρβλ. και Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , δπ.., σελ. 208). 17. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , ό.π., σελ. 208­209. 18. Οί πρώτοι νομικοί επιστήμονες, στους περασμένους αιώνες, δέν αποβλέπουν

επαγγελματικά στην επιστήμη τους. Τη διεκπεραίωση τών υποθέσεων τών πελατών τους αναθέτουν στους βοηθούς τους, ενώ οί ίδιοι ασχολούνται μέ τα κοινωνικά καί τή διαχεί­

ρηση τών αγροτικών περιουσιών τους. 'Από αυτούς τους βοηθούς μέ τα χρόνια εξελί­

χθηκε ό οργανωμένος κλάδος τών ύποδικηγόρων. 19. Βλ. γι' αυτούς Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., Α', σελ. 294, 143 καί 482 αντίστοιχα.

Page 30: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

348 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Στην άλλη πλευρά, τήν κυβερνητική, βρίσκεται σχεδόν το σύνολο των νομομαθών20. Πολλοί, πού αρχικά άναπτύξανε αντιστασιακή δραστηριότητα» γρήγορα βρέθηκε ό τρόπος να προσχωρήσουνε στην κυβερνητική παρά­

ταξη21. 'Ανάμεσα στις δύο αυτές παρατάξεις ανοίγεται όχι μόνο άβυσσος ιδεο­

λογική, άλλα και επαγγελματικός ανταγωνισμός. Ή συνεργασία δικηγόρων και ύποδικηγόρων έχει σαν γνώμονα τις πολιτικές πεποιθήσεις, προδίδοντας τό ιδεολογικό πιστεύω του ενός άπό τή γνώση της ιδεολογίας του άλλου.

'Αντίθετα μέ τους δικηγόρους, οί ύποδικηγόροι σπάνια ανήκουν στην προνομιούχα τάξη. Έκτος άπό μετρημένες περιπτώσεις, αποτελούν φιλό­

τιμους και ευσυνείδητους επαγγελματίες. Ή ελλιπής εγκύκλια μόρφωση τους καταφαίνεται στα άσύντακτα δικόγραφα πού υποβάλλουν, τρομερά ανορθόγραφα, άτονα ή μέ παράλογο τονισμό. Χρησιμοποιούν, στο σύνολο τους σχεδόν, τή λαϊκή γλώσσα μέ τους ιδιωματισμούς και ξενισμούς της. Τα έγγραφα τους είναι πιστά αντίγραφα προσωπικού βασικού υποδείγματος. Είναι τόσο χαρακτηριστικό τό ύφος και τό λεκτικό τους, πού μπορεί ό προσεκτικός ερευνητής να αποκαλύψει τήν ταυτότητα του ύποδικηγόρου άπό τό δικόγραφο του.

Οί φιλοδοξίες τους για πολιτική σταδιοδρομία είναι μετρημένες. Περισ­

σότερο ενδιαφέρονται για τήν επαγγελματική και οικονομική τους πρόοδο. Βρισκόμενοι πολύ κοντά στις «οικονομικές ανάγκες» των πελατών τους,

μεταβάλλονται σέ χρηματοδότες τους τις δύσκολες στιγμές, αιτία πού ανέ­

δειξε πολλούς άπό αυτού ς σέ στυγνούς τοκογλύφους και προεξοφλητές22. Μετά άπό ευδόκιμη άσκηση τοΰ επαγγέλματος τους, οί ύποδικηγόροι

μπορούν νά προβιβαστοϋν σέ δικηγόρους. Τούτο ήταν δικαίωμα της Γε­

ρουσίας, και ή Προστασία τό χρησιμοποίησε επιδέξια, για νά αλιεύσει άπό τό σώμα αυτό τα όργανα της και λιγότερο για νά αμείψει τήν επίδοση.

Ό Δημήτριος Καροϋσος του Νικολάου23 ξεκίνησε μέ πολλές φιλοδο­

ξίες ώς ύποδικηγόρος. Προβιβάστηκε άπό τή Γερουσία στα 1837 σέ δικη­

20. 'Υπάρχουν και εκείνοι πού ανήκουν ιδεολογικά στο Κέντρο. Είναι οί μ ε τ α ρ­

ρ υ θ μ ι σ τ έ ς , πού συγκλίνουν περισσότερο στην, υπό όρους, διατήρηση του πολιτικού καθεστώτος της Προστασίας.

21. Όπως έγινε μέ τους Δρα 'Ιερώνυμο Τυπάλδο Πρετεντέρη τοΰ Τζανμπατίστα, τους Δρς αδελφούς 'Ανδρέα και Δημήτριο Ίγγλέση τοΰ Μιχαήλ και τον Δρα Κωστάντε Λι­

βαδδ τοΰ Ευαγγέλου. 22. 'Ονομαστοί τέτοιοι τοκογλύφοι ύποδικηγόροι εμφανίζονται στο 'Αργοστόλι

ό Σπυρίδων Πόγγης τοΰ Άλοϊσίου, ό Κοσμάς Μομφερράτος τοΰ 'Αντωνίου, ό 'Οδυσσέας Μπούρμπαχης τοΰ Θεοδώρου.

23. Βλ. γι' αυτόν Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, δ.π., Α', σελ. 205 και συνέχ.

Page 31: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση τής Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 349

γόρο24, χωρίς να αποκτήσει ποτέ Πανεπιστημιακό δίπλωμα, προσθέτοντας δίπλα στο όνομα του και τον τίτλο του δόκτορα25.

Ό Καροϋσος υπηρέτησε πιστά την Προστασία μέχρι την "Ενωση, δι­

καιώνοντας την προνομιακή υποστήριξη πού του έγινε. "Αλλος σημαντικός πράκτορας της Προστασίας, ό Σπυρίδων 'Ιωάννου

Μομφερράτος, ό λεγόμενος Στρίγκλας26, διετέλεσε και αυτός μέχρι τήν "Ε­

νωση ύποδικηγόρος27. Επίσης ό Παναγής Ά . Καμπίτσης, ανιψιός τοΰ έπαρ­

χου Δημ. Καρούσου και στέλεχος των κυβερνητικών28, υπήρξε μέχρι τήν "Ενωση ύποδικηγόρος29.

Κατώτερα όργανα τής δικαστικής αρχής είναι οί ((δικαστικοί κλήτο­

ρεςη.Με στοιχειώδη γνώση γραφής, συντάσσουν τα δυσνόητα έπιδοτήριά τους ή τα απογραφικά τους σημειώματα. Είναι τυπικοί και σχολαστικοί, σύγχρονα όμως μεταβάλλονται και σέ ανελέητους μικροτοκογλύφους, εκ­

μεταλλευόμενοι τήν πίεση τής ανάγκης τήν ώρα των κατασχέσεων. Ή σύνθεση των δικαστηρίων30 είναι πολυάριθμη. Του δικαστικού σώ­

24. Ή Γερουσία είχε ενα τέτοιο δικαίωμα για τους «πεπειραμένους ύποδικηγόρους». Μέ το Δημήτριο Καροϋσο, το μετέπειτα Έπαρχο Κεφαλλονιάς, Γερουσιαστή και πρόε­

δρο τής Γερουσίας, ή αγγλική εξουσία ενήργησε μέ πολιτική επιδεξιότητα, γιατί διεϊδε στο πρόσωπο του τον άνθρωπο πού πιστά θα τήν υπηρετούσε. Για ξεκίνημα στή σταδιο­

δρομία πού τον προόριζε τον εφοδίασε μέ δύο κοινωνικούς τίτλους. Στα 1837 μέ τήν προ­

αγωγή του σέ δικηγόρο και το Μάη τοΰ 1841 τοϋ απέδωσε τον τίτλο τοϋ κόμη πού κατείχε άπό παλιά ή οίκογένειά του. (Βλ. και Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ο.π., Α', σελ. 206).

25. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου, Filze Comparse Décembre 1840, φ. 33r .

26. «Ό αργυρώνητος πράκτωρ τής Προστασίας» (Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , ο.π., σελ. 217), «τό οίκογενειακόν άποφώλιον τέρας», κατά χαραχτηρισμόν τού περιβάλλοντος τοϋ συγ­

γενή του 'Ιωσήφ Μομφερράτου, πού κατάθεσε συκοφαντικά εναντίον τοϋ Γεράσιμου Λι­

βαδά και Κοσμέτου Βαλσαμάκη για τις γνωστές σάτιρες τοϋ 1830. (Βλ. Γ. Ά λ ι σ α ν­

δ ρ ά τ ο υ, Οί πολιτικές σάτιρες τοϋ 1830 στην Κεφαλονιά και ό Παναγιώτης Βεργωτής, Ό Έρανισΐής, τ. Δ. Σ. Γκίνη, 'Αθήνα 1970, σελ. 246­247).

27. 'Υπολογίζεται πώς ό Μομφερράτος έγινε ύποδικηγόρος πολλά χρόνια μετά τή βδελυρή πράξη του. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Είρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου, Filza Diversa Intimazzioni de Novembre 1840 φ. 74v , Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Filza Maggio 1845, φ.φ. 55>" , 59Γ , 136Γ . Πρωτοδικεϊον 'Αργοστολίου, Σφραγίσματα Φεβρουαρίου 1862, φφ. 56* και 59Γ .

28. Πρβλ. εφημερίδα 'Αλήθεια, φ. 17, 31/12.1.1862, σελ. 67 και φ. 19, 19/31.1. 1862, σελ. 76.

29. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Δέσμη διαφόρων Πράξεων Maggio 1844, φ. 4Γ . Πολιτικόν Άρ­

χεΐον 'Αργοστολίου, Βιβλίον 'Αποφάσεων 1845 Ια, φ. 301Γ . Δέσμη Δικογραφίας κατά Γε­

ρασίμου Βιτζεντζάτου και άλλων (1861), φ. 47ν . 30. Στο 'Αργοστόλι άπό τό 1830 οί Δικαστικές 'Υπηρεσίες στεγάζονται σέ μεγαλο­

πρεπέστατο Μέγαρο, «Τό Παλάτιον τής Δικαιοσύνης», τό όποιο οικοδόμησε ό Τοποτη­

ρητής Κάρολος Νάπιερ (1822­1823 και 1825­1830) στα θεμέλια πού προορίζονταν για

Page 32: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

350 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

ματος κάθε νησιού προέχει ό Πρόεδρος των Δικαστηρίων, πού σπάνια είναι εντόπιος, περιστοιχισμένος από δικαστές και γραμματείς31.

Στην ιεραρχία, μέ προεξάρχοντα τον Λόρδο Αρμοστή, ό πρόεδρος τών Δικαστηρίων προέχει τών Δικαστών και αυτοί τοϋ Εισαγγελέα και του Ά ρ ­

χειοφύλακα. Βρίσκονται όμως στο τέλος του καταλόγου, αμέσως πριν άπο τους κατώτερους υπαλλήλους32. Αυτή ή μειονεκτική τοποθέτηση τών δικα­

στών, σε συσχετισμό της Πολιτικής και Στρατιωτικής 'Αρχής, πολλές φο­

ρές θά δημιουργήσει αντιδράσεις σέ θέματα πρωτοκόλλου. Επειδή όμως ή ιεραρχία έχει οριστεί μέ τό Σύνταγμα τοϋ 1817, ή οποιαδήποτε προσπάθεια για μεταβολή θά ναυαγεί33.

ανέγερση Θεάτρου και Χρηματιστηρίου. (Βλ. Ά γ γ ε λ ο ­ Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Στοιχεία για Θεατρική στέγη στην Κεφαλονιά, Κεφαλληνιακά, Χρονικά, τ. 2, 'Αργοστό­

λι 1977, σελ. 114). 31. Στα τέσσερα μεγάλα νησιά, Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθο και Λευκάδα, υπάρ­

χει έδρα Πρωτοδικείου μέ πλήρη δικαστική σύνθεση. Για τα μικρότερα, τήν 'Ιθάκη, τα Κύθηρα και Παξούς, διορίζονται δύο «αναπληρωματικοί Δικασταί σταθεροί και μέ Έν­

ταλμα», οί όποιοι περιοδεύουν και συγκροτούν τα Κακουργιοδικεΐα και τα Πολιτικά και 'Εμπορικά Δικαστήρια τών νησιών αυτών. (Πρβλ. Πράξη Γερουσίας Ο', δ.π., και Από­

φαση της Βουλής τοϋ Ηνωμένου Κράτους τών 'Ιονίων Νήσων, Κέρκυρα 27 Νοεμβρίου 1844 ε.ν.).

Στα 1853 ή γραμματεία τών δικαστικών υπηρεσιών της Κεφαλλονιάς έχει τήν ακό­

λουθη σύνθεση: Άργοστόλιον—Γραμματεία τοϋ Προεδρείου και Κακουργιοδικείου : 'Ανδρέας Γαρ­

ζώκας Δρς Σπυρίδωνος, Νικόλαος Ε. Χωραφάς. Πρωτοδικεία και Έμποροδικεΐα : Ούνούφριος Καροΰσος, 'Αριστείδης Άννινος,

'Οκτάβιος Βανδώρος, 'Αντώνιος Γ. Φωκάς, Νικόλαος Σπ. Καροΰσος, Σπυρίδων Γ. Χωρα­

φας. 'Ανάκρισις : Μιχαήλ Δαλλονάς, Σπυρίδων Μπαλδεσέρας, 'Ιωάννης Δεστούνης. Πλημμελειοδικεΐον : Ευστάθιος Σπ. Μεταξάς, Νικόλαος Μ. Κακουράτος, Σπυρίδων

Μεταξάς 'Αγγουριάς, Μιχαήλ "Αννινος. Είρηνοδικεΐον : Παναγής Άρδαβάνης, Θεμιστοκλής Γ. Μαράτος, Νικόλαος Με­

ταξάς Λυσέος, Γεώργιος 'Αρσένης. Ληξούριον—Πρωτοδικεΐον και Έμποροδικεΐον : Γεράσιμος Άντίππας, Χαράλαμπος

Κεφάλας, Φώτιος Κρασσδς, Συμεών Σερδής. 'Αρχεία : Γεράσιμος Κούρτζουλας, Σπυρίδων Μ. Δαλλαπόρτας, 'Ανδρέας Ί . Κοζά­

κης. (Τ.Ι.Α.Κ., ό.π., Προεδρεΐον τών Δικαστηρίων Κεφαλληνίας, Έπιστολαί 1858, φ.φ. 51Γ και 51ν ).

32. Πρβλ. Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , ό.π., σελ. 149­150. 33. 'Επίσημος 'Αριθμός 42. Προεδρεΐον τών Δικαστηρίων Κεφαλλην.

Τη 21η 'Ιανουαρίου 1858 Ευγενές Κύριε, Κατά τήν τελευταίαν λιτανείαν τοϋ ίεροϋ λειψάνου τοϋ θαυματουργού 'Αγίου Σπυ­

ρίδωνος έν Κέρκυρα άνεφύει διένεξις τις περί βαθμοταξίας μεταξύ τοϋ Έκλαμπροτάτου Έπαρχου τής Νήσου εκείνης, καθό Προέδρου τοϋ Επαρχιακού Συμβουλίου, και τοϋ Προ­

Page 33: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 351

Οί δικαστές αποτελούν ιδιαίτερο σώμα, και ή εξάρτηση τους είναι ιε­

ραρχική. Για θέματα όμως διοικητικά, απουσίας, μακροχρόνιας άδειας ή για δικαιολόγηση ασθένειας τό λόγο έχει όχι ό προϊστάμενος δικαστικός, άλλα ή Κεντρική Κυβέρνηση, ή Γερουσία, μόνη αρμόδια να εγκρίνει ή να άπορίψει σχετική αίτηση πού θά υποβληθεί δια του Έπαρχου34.

Παράλληλα με τα κύρια καθήκοντα τους, οί δικαστές προεδρεύουν των εφορευτικών επιτροπών στα εκλογικά καταστήματα τις μέρες της ψηφοφο­

ρίας. Οί δικαστικοί υπάλληλοι διορίζονται πάρεδροι στις επιτροπές αυ­

τές35. Οί δικαστές δικάζουν μέ σχολαστική προσήλωση στους Νόμους. Και

όταν ακόμα ή πολιτική σκοπιμότητα επιβάλλει τήν επιρροή της στη δι­

καστική συνείδηση, θά βρεθεί νομική κάλυψη γιά τήν απόφαση. Τή σημερινή εποχή στις ποινικές δίκες ακολουθείται ή συνεχής δια­

δικασία. Μέ τήν ισχύουσα όμως τότε δικονομία, μπορούσε δίκη, πού ανα­

βλήθηκε ή διακόπηκε rr<5ià μείζονας αποδείξεις)), νά σ υ ν ε χ ι σ τ ε ί από τό σημείο της διακοπής και νά περαιωθεί μέ άλλο δικαστή, πού εκδίδει και τήν απόφαση36.

έδρου τών Δικαστηρίων. Υποβληθείσα αύτη εις τάς σκέψεις τής Έκλαμπροτάτης Γερου­

σίας, ή 'Ανωτάτη 'Αρχή, λαβοϋσα υπ' όψιν το άρθρον 3ον τοϋ Τμήματος Α' Κεφαλαίου στ' τοϋ Συντάγματος ορίζοντος «ότι οί Δικασταί των ανωτέρων Δικαστηρίων κατά τήν τάξιν έπονται αμέσως τφ Έπάρχω τής Νήσου όπου έδρεύουσι» και τό άρθρον 5ον «ότι οί Είρηνοδίκαι κατά τήν τάξιν έπονται αμέσως τοις Δικασταϊς των 'Ανωτέρων Δικαστη­

ρίων», Ή 'Ανωτάτη 'Αρχή, λέγω, προς λύσιν τής διενέξεως παρετήρησεν ότι αΰτη ή βα­

θμοταξία δεν δύναται νά άνατραπή κατ' ούδεμίαν δημοσίαν τελετήν οΰτε δύναται οίος δήποτε άλλος έν τέλει νά άντιποιηθή προτεραιότητα απέναντι τών είρημένων έν τέλει, έάν αΰτη δέν τφ έπιτρέπηται δι' άπλήν άνασκοπήν ύπό τίνος τών έν τέλει τών εχόντων δικαίωμα νά τήν άμφισβητήσωσι.

Ταϋτα προς γνώσιν 'Υμών και Τφ Ευγενή Κυρίω Διαμένω

ΕΙρηνοδίκη Ταπεινός 'Υμών δοϋλος είς Άργοστόλιον Σπ. Γαζώνης

πρόεδρος (Τ.Ι.Α.Κ., ό.π., Έπιστολαί 1858, ο.π., φ. 9r ).

34. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., 'Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ 'Επαρχείου Κεφαλληνίας, άρχε­

ται άπό 29 Μαρτίου 1854 και λήγει τή 14 'Ιουνίου 1856, φ. 22Γ , έγγραφο 1025, τή Γερου­

σία, 13 'Ιουνίου 1854. Γιά τους πολιτικούς υπαλλήλους μέ Πράξη τής Γερουσίας ισχύει ή κατακράτηση

τοϋ ενός τρίτου τοϋ μισθοΰ τους υπέρ τοϋ ταμείου συντάξεως, και δταν ακόμα απουσιά­

σουν ή λάβουν άδεια γιά λόγους υγείας. (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., OH' Πράξη τής Γερουσίας, Κέρκυρα 27 Μαΐου/8 'Ιουνίου 1844). Αυτός ό όρος δε φαίνεται νά ισχύει γιά τους δικα­

στικούς. 35. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., 'Εγκύκλιο 523/4 'Απριλίου 1860 τοϋ 'Επαρχείου Κεφαλληνίας. 36. Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά, Πλημμελειοδικείο ν 'Αργοστολίου, Φά­

Page 34: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

352 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Ό πρόεδρος των δικαστηρίων και ό εισαγγελέας εδρεύουν στην πρω­

τεύουσα κάθε νησιού. Στην Κεφαλλονιά, μέ τις δύο ανθούσες και σέ συνεχή αντιδικία πόλεις, το 'Αργοστόλι και το Ληξούρι,υπήρχε έδρα άντεισαγγελέα στή δεύτερη αυτή πόλη37,όπου λειτουργούσαν πολιτικά δικαστήρια.Σύμφωνα όμως μέ τον ισχύοντα νόμο, στις πολιτικές υποθέσεις απαραίτητα έπρεπε να παρίσταται ε ι σ α γ γ ε λ έ α ς . Για να μή παρακωλύεται στην εκτέλεση των καθηκόντων του μέ συχνές μετακινήσεις άπό τή μία στην άλλη πόλη, ή Γερουσία, κατ' εξαίρεση, συναινεί να εξουσιοδοτείται στις έκτακτες περι­

στάσεις ό άντεισαγγελέας Ληξουρίου να παρίσταται αντί του εισαγγελέα στις πολιτικές δίκες τών δικαστηρίων αυτής τής πόλης38.

Τά δικαστήρια αργούν στις καθιερωμένες για όλους τους υπαλλήλους αργίες. Σέ ένδειξη όμως εξαιρετικού σεβασμού, τά δικαστήρια τής Κεφαλλο­

νιάς δέ συνεδριάζουν στην περίοδο των δύο επταημέρων, 15­21 Αυγούστου και 20­26 'Οκτωβρίου, πού το λείψανο τοΰ προστάτη 'Αγίου Γερασίμου βρίσκεται εκτεθειμένο όρθιο σέ προσκύνημα. Ειδικές εγκύκλιοι εκδίδονται για να ορίσουν τά επταήμερα αυτά39, κατά τά όποια όμως οί λοιπές δικαστι­

κές υπηρεσίες, μέ εξαίρεση τή μέρα τής γιορτής, υποχρεούνται σέ κανο­

νική λειτουργία40. Οί πολιτικές δίκες ει ναι μακροχρόνιες και πολυδάπανες. Τά έξοδα ό­

μως τελικά θα βαρύνουν εκείνον πού έχασε τή δίκη, γιατί ό αντίδικος του δικαιούται να απαιτήσει δικαστικά κάθε έξοδο πού «απάντησε))41.

κελος του μηνός Νοεμβρίου 1851. Δικογραφία Εισαγγελέως κατά Θρ. Λιβαδά, φ. 27ν και 28Γ , όπου ή δίκη διακόπτεται στις 23 'Οκτωβρίου 1851,περί τό τέλος της,άπό τό δικαστή Σπ. Μυλωνόπουλο, για να προσαχθεί βασικός μάρτυρας,καί συνεχίστηκε από τό σ η μ ε ΐ ο τής δ ι α κ ο π ή ς , στις 12 Νοεμβρίου μέ δικαστή τον Λεωνίδα Βερέτα, ό όποιος εξέδωσε και τήν καταδικαστική απόφαση.

37. Στα 1860 άντεισαγγελέας Ληξουρίου είναι ό εξάδελφος και συνονόματος τοϋ ρι­

ζοσπάστη Γεράσιμου Λιβαδά τοϋ 'Ανδρέα Γεράσιμος Λιβαδάς του Δημητρίου. (Τ.Ι.Α.Κ., Εγκύκλιος 523/4 'Απριλίου 1860, ό.π.).

38. Τ.Ι.Α.Κ., Έγγραφο 1807/17 Σεπτεμβρίου 1860 τής Γραμματείας τής Γερουσίας έπί τφ Γενικφ Τμήματι, προς τον Έκλαμπρότατον Κ.Μ. Ίγγλέση, επαρχον Κεφαλληνίας.

39. Τ.Ι.Α.Κ., Δικαστικά, Φάκελος Προεδρίας Δικαστηρίων άπό 'Ιανουάριο τοϋ έ­

τους 1855, φ. 154Γ και 180r . Πρβλ. και δικογραφία κατά Θρασ. Λιβαδά, ό.π., φ. 27ν . 40. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Εγκύκλιος 1137/13 Νοεμβρίου 1855 τής Προεδρίας των Δικαστη­

ρίων Κεφαλληνίας. Μέ εξαίρεση τό 'Υπέρτατο Συμβούλιο τής Δικαιοσύνης πού εδρεύει στην Κέρκυρα

και αποτελεί τήν 'Ανώτατη Δικαστική 'Αρχή, όλες οί Πολιτικές και Εμπορικές Δικαστι­

κές 'Αρχές τοϋ Κράτους άργοϋν άπό 30 'Ιουλίου μέχρι 15 'Οκτωβρίου ν.η. Στις ελαιοπαρα­

γωγές περιοχές ή αργία μπορεί να παραταθεί ως τό Νοέμβριο,έάν υπάρξει ελαιοπαραγωγή. (Τ.Ι.Α.Κ., Ήνωμένον Κράτος των 'Ιονίων Νήσων, Κέρκυρα 10 'Ιουλίου 1844 ε.ν. Έν τή Βουλή. 'Απόφασις).

41. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., ό.π., 'Αταξινόμητα, διάσπαρτα έγγραφα Πολιτικού 'Αρχείου Αργοστολίου 1852.

Page 35: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Άσκηση της Νομικής Επιστήμης στα 'Επτάνησα κ.λπ. 353

Τα έξοδα πού επιβάλλει το δικαστήριο είναι συνήθως συμβολικά και κυμαίνονται από δύο μέχρι οκτώ σελίνια, κατά περίπτωση42. Ή αμοιβή όμως τών συνηγόρων, δικηγόρου και ύποδικηγόρου, δεν είναι καθορισμένη, και τούτο πολλές φορές δημιουργεί αντιδικίες πού καταλήγουν σέ νέες προσ­

φυγές στο δικαστήριο, για να καθορίσει μέ εμπειρογνώμονες νομικούς, αδρά αμειβόμενους, τις διεκδικούμενες αμοιβές.

Στο τέλος της μελέτης παραθέτουμε, σέ πιστή μεταγραφή, τέτοιες γνω­

ματεύσεις, πού, έκτος άπό τα ποσά της αμοιβής, μας προσφέρουν γνώσεις και για άλλα αξιόλογα στοιχεία.

Για να μήν επηρεάζει ή οικονομική κατάσταση τή διεκδίκηση του νο­

μικού δικαίου, στους άπορους, «ελεείς» ή «πένητες», όπως χαρακτηρίζον­

ται, παρέχεται ύστερα από αϊτησή τους «χαρτόσημον δωρεάν», προκειμέ­

νου να ανακινήσουν «κρισολογίες». Ή έγκριση είναι στή δικαιοδοσία της Γερουσίας, μετά από εισήγηση τοϋ Έπαρχου43. Τήν απορία θα πιστοποιή­

σουν ό προεστός μέ τον εφημέριο της ενορίας. "Αν ή κλήση απορριφθεί ώς αστήριχτη, ό ενάγων καταδικάζεται όχι μόνο στα έξοδα της δίκης, άλλα και στην πληρωμή του χαρτοσήμου πού τοϋ παραχωρήθηκε δωρεάν. Μέ τή δικαστική όμως επιφύλαξη να τα πληρώσει, «όταν γίνει ευκατάστατος»**.

"Οπως ήδη αναφέρθηκε, τα έξοδα διεξαγωγής δίκης δέν είναι καθορι­

σμένα. Παραθέτουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα αμοιβών και εξόδων.

Ή αποζημίωση κλητευθέντα μάρτυρα ορίζεται συνήθως σέ ενα σελίνι και καταβάλλεται άπό τό δικαστήριο45.

Ή αμοιβή ύποδικηγόρου για απλή παράσταση στα κατώτερα δικαστή­

ρια είναι δύο σελίνια46, ενώ για τήν υπεράσπιση υποθέσεων Είδηνοδικείου και Πλημμελειοδικείου ή αμοιβή είναι δύο δίστηλα μαζί μέ τα έξοδα γρα­

πτής αναφοράς47. 'Αντίθετα ή αμοιβή δικηγόρου σέ ανάλογες περιπτώσεις

42. Τ.Α.Ι.Κ., ό.π., Πολιτικον Άρχείον 'Αργοστολίου, Βιβλία αποφάσεων 1844, 1845, 1846, 1847, 1848, 1849, 1850.

43. Τ.Ι.Α.Κ., Εξωτερική 'Αλληλογραφία τοϋ 'Επαρχείου, ό.π., Έγγραφο 1346/7 Μαΐου 1855, τή Γερουσία, φ. 113Γ .

44. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., Δικαστικά. Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργο­

στολίου 1852 III. IV., φ.φ. 31* και 112ν . 45. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Πολιτικον Δικαστήριον 'Αργοστολίου. Φάκελος 'Αγωγής Μετα­

ξάδων 'Ατζουλακάτων κατά Δημοσίου (1849), φ. 34* . 46. Στο ί δ ι ο , φ. 36Γ . 47. Τ.Ι.Α.Κ., ό.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1851

II, φ. 13r .

23

Page 36: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

354 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

είναι εξι δίστηλα48. Σέ μακροχρόνιες αστικές δίκες για πλήρη διεκπεραίωση ή αμοιβή τοϋ ύποδικηγόρου φθάνει τα δεκαπέντε δίστηλα49.

Ό επόμενος κατάλογος μας δίνει τα έξοδα μιας δίκης στο Ειρηνοδικείο για τήν προσβολή συμβολαίου ενοικιάσεως. Ή δίκη καλύφθηκε μέ τις νομικές υπηρεσίες δικηγόρου και ύποδικηγόρου.

a) Δια τήν κλήσιν και χαρτόσημον και άστννομίαν δβολα παλ. 27 β) Δια τους κρασμονς εξι μαρτύρων )) 102 γ) Δια τον νποδικηγόρον δστις εκαμεν τήν κλήσιν » 120 δ) Δια τον δικηγόρον δστις ήναγκάαθη δύο φοραΐς να

παρουσιασθή εις το ΕΙρηνοδικεΐον και τήν συζητήσει » 416 ε) Δια το άντίγραφον της αποφάσεως, αναθεωρήσεως και

είδοποίησιν » 55

όλότης δίστηλα 7.2050.

Μία δίκη στο Τριμελές Πρωτοδικείο στοιχίζει 11 τάλιρα Αυστρια­

κά και όγδοήντα δβολα51. Άπό τα όποια τα οκτώ τάλιρα και 68 δβολα εί­

ναι για χαρτόσημο52. Για αίτηση προσφυγής στο Υπέρτατο Συμβούλιο ό ύποδικηγόρος α­

μείβεται μέ δύο δίστηλα. Ή ϊδια αμοιβή απαιτείται, και όταν ή προσφυγή άφορα το πολιτικό δικαστήριο53.

Μία απλή κλήση στοιχίζει σέ ύποδικηγορικά μισό δίστηλο ώς ενα δί­

στηλο, ανάλογα αν ή υπόθεση είναι πρωτοείσακτη ή εξ αναβολής, ενώ μία αναφορά μέ αντίγραφο της απόφασης στοιχίζει εξι σελίνια54.

Ή δίκη στο Ειρηνοδικείο στοιχίζει άπό τέσσερα μέχρι έξίμισι δίστηλα. Μετά όμως τήν τελεσίδικη απόφαση ό εγκαλούμενος, εφόσον δικαιώθηκε, μπορεί να απαιτήσει τήν πληρωμή των εξόδων του άπό τό μηνυτή55.

48. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικοϋ 'Αρχείου Αργοστολίου 1852 Ι, φ. 88Γ.

49. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., ΕΙρηνοδικεΐον'Αργοστολίου. 'Αναζητήσεις 10 Νοεμβρίου 1839* φ. 64Γ.

50. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1852 Ι, φ. 91 Γ.

51. Τά αυστριακά τάλιρα ή ρεγγίνες βρίσκονται σχεδόν σέ ισοτιμία με τα Ισπα­

νικά δίστηλα ή κολονάτα. 52. Τ.Ι.Α.Κ., Δικαστικά. Μονομελές Πρωτοδικεϊον 'Αργοστολίου. Φάκελος κλή­

σεων, προεπιταγών, προφωνήσεων και κοινοποιήσεων αναφορών του Φεβρουαρίου 1852 φ. 63Γ.

53. Στο ί δ ι ο , φ. 63Γ. 54. Στό ί δ ι ο . 55. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1851

II, φ.φ. 216*· και 216ν.

Page 37: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 355

Για τη σύνταξη των «κραΰμών» των μαρτύρων ό ύποδικηγόρος αμεί­

βεται μέ ένα δίστηλο56. Για τη διεκπεραίωση εμπορικής μακροχρόνιας δίκης ό ύποδικηγόρος

αμείβεται μέ τριάντα δίστηλα, χωριστά τα έξοδα για κλήσεις μαρτύρων57. Οί ύποδικηγόροι, δπως είπαμε, παρίστανται και στα ποινικά δικαστήρια

παράλληλα μέ τους δικηγόρους. Σέ μία τέτοια υπεράσπιση ενώπιον Κακουρ­

γιοδικείου ό ύποδικηγόρος Δημήτριος 'Ιωάννη Βοθρωντός ζήτησε το υπέρ­

ογκο ποσό τών εικοσιπέντε διστήλων. Αιτία ή σοβαρότητα της υποθέσεως. «Βιαία αρπαγή και παρθενοφθορώ)58.

Επίσης υπέρογκο ποσό απαίτησε άλλος ύποδικηγόρος και μάλιστα άπό δόκτορες νομικούς πελάτες του, τους αδελφούς Δημήτριο και 'Ανδρέα Ίγγλέση, για αμοιβή του «σε κρισολογίες» πού είχαν στο πρωτοδικείο. Οί δυο δίκες διαρκέσανε τρία χρόνια, και ή αμοιβή του ύποδικηγόρου έφθα­

σε τα 90 δίστηλα59. Ή αποζημίωση εμπειρογνωμόνων60 για ένορκο έγγραφη γνωμάτευση

είναι άπό δυόμισι δίστηλα ό καθένας61 μέχρι καί 9 δίστηλα62. Έάν ή γνω­

μάτευση είναι ιατρική ή νομική, τα ποσά αυτά πολλαπλασιάζονται. Οί προεστοί πού συντάσσουν τους καταλόγους διαμοιρασμού, τα γνω­

56. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1850 II, φ.φ. 77Γ, 77ν, 78r.

57. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1850 Πα, φ.φ. 83Γ, 83^.

58. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων 1851 II, δ.π., φ. 182Γ. 59. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., ΕΙρηνοδικεϊον 'Αργοστολίου, 'Αναζητήσεις 12 Febrajo 1841,

φ. 52r. 60. Οί εμπειρογνώμονες είναι συνήθως δύο ή τρεις. Στις εκτιμήσεις όμως μεγάλης

αξίας διπλασιάζονται. Ό ενδιαφερόμενος έχει το δικαίωμα να προτείνει αυτός άπό τον επίσημο κατάλογο, χωρίς τοΰτο να δεσμεύει το δικαστήριο, το όποιο συνήθως διορίζει τους προταθέντες καί Ισάριθμους της δικαστικής προτιμήσεως. (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., Μονομελές Πρωτοδικείον 'Αργοστολίου, Φάκελος αναφορών, εμφανίσεων, εκτιμήσεων Μαΐου 1861, φ. 6Γ. 'Επίσης Βιβλίον Προπαρασκευαστικών καί Εκτελεστικών 'Αποφά­

σεων τοϋ Μονομελούς Πρωτοδικείου 'Αργοστολίου. "Αρχεται άπό 16 'Απριλίου 1861 έως 25 'Ιουλίου 1861, φ.φ. 100Γ καί 100ν).

61. Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ., Φάκελο 'Αγωγής Μεταξάδων, δ.π.. Επίσης 'Αταξινόμητα διά­

σπαρτα έγγραφα Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1852, φ. 1Γ. 62. Οί εμπειρογνώμονες δεν είναι πάντοτε αδέκαστοι καί αδιάφθοροι. Στα 1855 δ

Έπαρχος Δημ. Καροΰσος αναγκάζεται να απευθύνει έγγραφη αναφορά στον Πρόεδρο τών Δικαστηρίων, για να τοΰ συστήσει να ελέγχεται μέ μεγαλύτερη αυστηρότητα το ήθος καί ή ποιότητα τών υποψηφίων εμπειρογνωμόνων, για να «τεθεί φραγμός είς τάς πολλάς κατα­

χρήσεις». (Τ.Ι.Α.Κ., Φάκελος Προεδρείας Δικαστηρίων 'Ιανουαρίου 1855, φ.φ. 78Γ, 78ν, 2400­

Page 38: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

356 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

στα Comparti, για τον καταλογισμό συλλογικής ευθύνης σε άγροζημίες63, έχουν δικαίωμα στο 6 % των εισπράξεων64.

Ή απαραίτητη «προφώνησις», πού υποχρεωτικά θα δημοσιευθεί στην επίσημη εφημερίδα, για περιπτώσεις πλειστηριασμού ή εκτιμήσεις στοι­

χίζει εξι δηνάρια65. Μία παράσταση Πολιτικής 'Αγωγής στο Πρωτοδικείο στοιχίζει 50

τάλιρα κολονάτα αμοιβή δικηγόρου66, ενώ ή σύνταξη εφέσεως σε κατα­

δικαστική απόφαση Κακουργιοδικείου προς το Υπέρτατο Συμβούλιο τής Δικαιοσύνης στοιχίζει 24 δίστηλα αμοιβή δικηγόρου και 12 αμοιβή ύποδι­

κηγόρου, γιατί ή δικογραφία έπρεπε να μελετηθεί άπό κοινού και να μετα­

φραστεί στα ιταλικά67. Ή αμοιβή δικηγόρου για παράσταση στο Πλημελειοδικεΐο για ποινι­

κό αδίκημα68 και έφεση στο Υπέρτατο Συμβούλιο στοιχίζει 16 δίστηλα69. Ή υπεράσπιση δικηγόρου ενώπιον του Τριμελούς Πρωτοδικείου αμεί­

βεται με είκοσι δίστηλα70. «Αντιμισθία πού, κατά το σκεπτικό τον δικαστη­

ρίου, ευρίσκεται εντός των ορίων της Δικαιοσύνης». Τα μέλη τοΰ Νομοθετικού Σώματος71 είναι αναγκασμένα άπό τό ύπούρ­

• γημά τους να διαμένουν στην Κέρκυρα, όσο διαρκούν οι εργασίες τοΰ Κοι­

63. Σύμφωνα μέ το 1303 άρθρο τοϋ Πολιτικού Κώδικα τών 'Ιονίων. 64. Τ.Ι.Α.Κ., Δικαστικά, Φάκελος Πολιτικού Δικαστηρίου 'Αργοστολίου τοϋ έ­

τους 1848, φ.φ. 36Γ και 64Γ. 65. Για τις αντιστοιχίες των νομισματικών μονάδων βλ. : Λ ε ω ν. Χ. Ζ ώ η

Λεξικον Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου,Άθήναι 1963, τ. Α', σελ. 480 και τ. Β', σελ. 124α. Πρβλ. και Ά γ γ ε λ ο ­ Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Μικρή Συμβολή στον καθορισμό αντιστοιχίας μετρικών και Νομισματικών μονάδων πού ίσχυαν στα Επτάνησα στίς πρώτες δεκαετίες τοΰ ιθ' αί. «Παρνασσός», τ. ΙΘ', άρ. 3, σελ. 439.

66. Ή αμοιβή αύτη άφορα τις ακόλουθες νομικές υπηρεσίες δικηγόρου, α) Peti­

zione αγωγή, β) Risposta απόκριση, γ) Replica ανταπόκριση, δ) Allegazione Rispettive άλεγατζιόνες (ανάλογες προσαρτήσεις), ε) Esame di Testimoni εξέταση μαρτύρων, στ) Simile όμοια. (Τ.Ι.Α.Κ., Δικαστικά, Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργο­

στολίου 1848 VI. IVI., φ. 1470­

67. Τ.Ι.Α.Κ., ό.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1849 II, φ.φ. 131Γ και 131ν.

68. Για αδίκημα : «άντίστασις αρχής και ύβρεις». 69. Συμβιβαστική θα υπάρξει στην περίπτωση αυτή ή απόφαση τοΰ δικαστηρίου,

επειδή ό πελάτης είναι πτωχός. Περιόρισε τήν απαίτηση τοΰ δικηγόρου σέ οκτώ δίστηλα. (Τ.Ι.Α.Κ., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1849 ΠΙα, φ.φ. 99r και 99ν).

70. Τ.Ι.Α.Κ., ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικοΰ'Αρχείου 'Αργοστολίου 1852 Ι, φ. 157"­.

71. Για τον τρόπο εκλογής βουλευτών στο Κοινοβούλιο τών 'Ιονίων πού έδρευε στην Κέρκυρα βλ. : Σ. Β ε ρ ύ κ ι ο υ , ο.π., σελ. 145.

Page 39: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 357

νοβουλίου. Στο διάστημα αυτό, μακριά άπό τους τόπους της καταγωγής τους, όπου και τα συμφέροντα τους τα οικονομικά, αδυνατούν να τα υπερα­

σπιστούν ενώπιον των δικαστηρίων. Ειδική Πράξη τής Γερουσίας, ή ΝΖ' του 1844, μεριμνά γι' αυτή τήν

περίπτωση, ορίζοντας πώς : Κάθε πολιτική διαφορά στην οποία ενάγοντας είναι μέλος του Κοινο­

βουλίου, πού κατάγεται από «τάς μεσημβρινάς νήσους»72, υστέρα άπό αϊτησή του, α ν α β ά λ λ ε τ α ι για όσο διάστημα διαρκούν οι νομοθετικές εργα­

σίες.

Το ΠΑΛΑΤΙΟΝ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ στο Άγροστόλι. Οικοδομήθηκε στα 1830 έπί Τοποτηρητή Καρόλου Νάπιερ και καταδαφίστηκε στα 1906 έπί δημάρχου Σπύρου

Κοσμετάτου, για λόγους ρυμοτομίας. Άπό τό 'Αρχείο τοϋ συγγραφέα

'Επίσης δέ μπορεί νά εισαχθεί νέα πολιτική δίκη κατά μέλους του Κοι­

νοβουλίου πού κατάγεται άπό «τάς μεσημβρινάς νήσους», για όσο διάστημα βρίσκεται στην Κέρκυρα για τήν εκπλήρωση των αντιπροσωπευτικών κα­

θηκόντων του.

72. Εννοούνται όλα τα νησιά, πλην τής Κέρκυρας, επειδή βρίσκονται προς νότον της.

Page 40: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

358 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Μέλος του Κοινοβουλίου πού ενάγει μπορεί με αίτηση του να ζητήσει την αναβολή της σχετικής υποθέσεως, μόνο στην περίπτωση πού ô εναγό­

μενος δεν αποδείξει πώς με τήν αναβολή παραβλάπτονται τα δικά του συμ­

φέροντα. Ό σ ο για τις υποθέσεις ιδιωτών στις όποιες μέλος του Κοινοβουλίου

είναι συνήγορος, μπορεί να αναβληθούν μόνο για δεκαπέντε μέρες, για να μπορέσει ό ενδιαφερόμενος νά αναθέσει τήν υπόθεση σε άλλο συνήγορο.

Έάν όμως το αντίτιμο της δικαζομένης υποθέσεως εϊναι μεγάλο73, τότε ή αναβολή μπορεί νά παραταθεί, μέχρι νά τελειώσουν οί εργασίες στο Κοινοβούλιο74.

Ή εποχή πού ιστορούμε, πρόσφορη για τήν πολιτικοποίηση όλων των κοινωνικών ομάδων του Προτεκτοράτου, δεν άφησε ανεπηρέαστους τους νομικούς.

Βρισκόμενοι πλησιέστερα στή Διοίκηση, γίνονται οί φορείς της πολι­

τικής, ύποβλεπόμενοι και άλληλομισούμενοι. Ή άντιμαχία τους μέσα και εξω άπό τους δικαστικούς χώρους μεταβάλλεται σέ πολιτική ενέργεια πού αποβαίνει καθοριστική για τήν πορεία και τήν εξέλιξη του Προστατευόμε­

νου Κράτους τών 'Ιονίων Νήσων. Οί αυτής της μορφής όμως δραστηριότητες τών νομικών, ουσιαστικό­

τερες και ευρύτερες τα χρόνια εκείνα, ξεφεύγουν άπό το αντικείμενο της με­

λέτης αυτής, πού προσπάθησε, κατά το δυνατόν, νά μή επεκταθεί πολύ εξω άπό τον καθαρά επιστημονικό ρόλο τους.

73. Να υπερβαίνει τις χίλιες λίρες στερλίνες. 74. Τ.Ι.Α.Κ., Τετάρτη Συνάθροισις τής Έβδομης Γερουσίας τοΰ Ηνωμένου Κρά­

τους τών 'Ιονίων Νήσων, Πραξις αριθ. ΝΖ', Κέρκυρα 2ΓΑπριλίου/3 Μαΐου 1844.

Page 41: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΕΓΓΡΑΦΟ 1° a

Περίληψη: Δυο νομικοί, δ δικηγόρος Δρ. 'Αναστάσιος Βασιλείου Μεταξάς και ό ύποδικηγόρος Σπυρίδων Άλοϊσίου Πόγγης, υπερασπίστηκαν

υπόθεση τοϋ Κωνσταντίνου Ευσταθίου Ποταμιάνου στο Πρωτοδικείο. Για αμοιβή ζητήθηκαν 12 δίστηλα, ποσόν που 6 πελάτης το έκρινε υπερβολικό και αρνήθηκε να το πληρώσει. Μετά από έγκλιση των ενδιαφερομένων το δικαστήριο διόρισε δύο νομικούς εκτιμητές, το δικηγόρο 'Αντώνιο Μαρίνου Μελισσηνο και τον ύποδικηγόρο Σπυρίδωνα Καμπίτση, να αποφανθούν σχε­

τικά. φ. 74τ Οι υπογεγραμμένοι κατά την πρόσκλησιν τούτου τοϋ Ευγενούς 'Αρ­

χείου των 25 τρέχωντος μηνός'Ιουλίου μ è την οποίαν προσκαλούνται να ήθελε ως Νομικοί σκεφθούν τα έ'^ρα^α και την ύπεράσπισιν οπού 6 Δικηγόρος Κυρ. Δώκτορας 'Αναστάσιος Μεταξάς Βασίλειος β και ô Ύποδικηγόρος Κυρ(ι)ος Σπιρήδων Πόγγης Αλο'ίζιοςΎ εποίησαν τοϋ Κοσταντίνου Ποταμιάνου ποτέ Ευσταθίου και να έχουν να άπο­

φασήσουν εάν ή ζήτησης όπου οι άνωηριμένοι Κύριοι κάμνουν εις τον Ποταμιάνον, δηλαδή να τους πλήρωση δια τάς εκδουλεύσεις των δό­

δεκα δύστηλλα, 8 δια τον Δικηγόρον και 4 δια τον Ύποδικηγόρον, είναι ή όχι υπέρμετρος. Παρατιρήσαντες όλα τα παρισιασμένα έγγραφα της αμφισβητήσεος

'Εξάγουν

"Οτι ο Κοσταντίνος Ποταμιάνος ποτέ Ευσταθίου από χωρίον Μετα­

ξάτα με την συμφονίαν 1840 1(13 Μαΐου πράξεις Μνήμονος Δημητρίου Π. Δαβήδ ύπεσχέθη ότι ήθελε προμιθέψει εις τον Μάστορην φοτεινον Σάρλον τοϋ Ιωάννου από Σαρλάταε μίαν ποσότητα ποριών δια την οίκοδωμήν τοϋ Κωδονοστασίου τοϋ Ιεροϋ Ναοϋ Υ.Θ. τοϋ Κίκου εις Δράπανονβτ, υποσχόμενος εξ ενάντιος ο Σάρλος ότι ήθελε τοϋ εγχει­

ρίσει δια αυτά εις πληρωμήν έναν συμφονισμένον αριθμόν χρημάτων, φ. 74ν "Οτι εις την εκτέλεσιν της Ιδιας συμφονίας ελαβον τόπον μεταξύ των

αμφισβητήσεις, αϊ όποίαι τους παρακήνησαν να παρισηασουν σφετέ­

ρως διαφόρους εξοδήκους εμφανήσεις. "Οτι τέλος πάντων ό Σάρλος εγκάλεσε τον Ποταμιάνον εις τοϋτο το Ευγενές Άρχεϊον, όπου ύπερ­

ασπίσθη άπό τους άναζητοϋντας Κυρίους, οϊτινες και μετά ταύτα

Page 42: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

360 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

επαρισηασαν και τήν άναφοράν 27 'Ιανουαρίου 1842 ενώπιον του Προτοδηκείου. "Οτι ακολούθως λυπώντας δ Ποταμιάνος από του να άναγνωρηση και πλήρωση δια τάς εκδουλεύσεις των τους αυτούς Κυρίους με κλησιν 18 Μαρτίου άπερασμένου τον εγκάλεσαν έμπροσθεν του Ευγενούς Πολιτηκού 'Αρχείου τούτης της πόλεως, δια να τους πλήρωση δύστηλ­

λα 12 δώδεκα δια τάς εκδουλεύσεις των. "Οτι με την πράξιν 19 τρέχωντος τούτου τοϋ 'Αρχείου εκλίχθησαν οι υπογεγραμμένοι, δια να άναγνωρήσουν κατά τον νόμον, αφού σκεφθούν, τα έγγραφα και την δωθησαν ύπερασπησιν, εάν ή ζήτησης του Δηκη­

γόρου Κυρ. Μεταξά και εκείνη του ύποδικηγόρου Κυρ. Πόγγη είναι έίς τα μέτρα τού νομίμου και τοϋ δικαίου. Ούτως ώντων των πραγμάτων, οι υπογεγραμμένοι, δι δσον άποβλέπη την ζήτησιν των 8 όχτο δυστύλλων τού Δηκηγόρου Δόκτωρος 'Ανα­

στασίου Μεταξά Βασίλιος και χωρίς να κάμουν παραμικράν βάσιν δτι εις τάς μισθωδοσίας εκδουλεύσεως Δηκηγορίας, δ Πελάτης πρέ­

πει να κάμνη σκέψιν καί εις την τημειώτητα και φοτησμον τού'Υπερ­

ασπιστούτου, άλλα μόνον συγκεντρονόμενη εις το ύληκον της εκδου­

λεύσεως

Σκέπτωνται

φ. 90Τ "Οτι δ Κυρ. Δόκτωρας Μεταξάς, αφού δια κάθε πρέπουσαν ύπερασπη­

σην ευρέθη παρόν έμπροσθεν τούτου τού 'Αρχείου ώντας εγκαλεσμέ­

νος δ Ποταμιάνος από τον Σάρλον, έπαρησίασε και μετέπειτα την άνωρειθήσαν άναφοράν 21 Ιανουαρίου 1841 είς το Προτοδικεΐον. "Οτι ή Ιδια αναφορά δεν είναι μία απλή αναφορά, αλλά, πρωτού να τήν σύνθεση δ Κύριος Μεταξάς, εχρειάσθη βέβαια να συμβουλευθή και μηά και δύο τον Πελάτην του, δια να λάβη κάθε άναγκαΐαν γνώσιν. "Οτι και μεταταύτα τού εχρειάσθη να σκεφθή όλα τα έγγραφα δπού ελαβον τόπον περί της άμφισβητήσεος. "Οτι, τοιούτως εχώντων των πραγμάτων, ή ζήτησης του όχι μόνον δεν παρίσταται υπέρμετρος, άλλα μάλιστα μετριωτάτη και άπρέπως και άχαρίστως δ Ποταμιάνος, αφού έλειψε άπου τού νά αναγνώριση τάς εκδουλεύσεις του, εναντιήται τώρα και τήν δικαιώτητα της ζητήσεως του. Παρομοίως δια όσον αποβλέπει τήν ζήτησιν των 4 τεσάρων δύστηλλων τοϋ Ύποδικηγόρου Κυρ. Σπυριδώνου Άλοϊζίου Πόγγη.

Page 43: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Άσκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 361

Σκέπτωνται

"Οτι αυτός, ώς Ύποδικηγόρος, ύπερασπίσθη τον Ποταμιάνον εις το Ευγενές Πολιτηκον Άρχεϊον. "Οτι μετατοϋτο εσυμβοήθησε, ώς Ύποδικηγόρος, τον Δικηγόρον Κυρ. Μεταξάν, διά να συνθέσουν και παρισσηάσουν την προρηθείσαν άνα­

φωράν. "Οτι αυτός πρέπει να του άνέγνωσε δλα τα eyy@aç>a της υποθέσεως, κάμνωντας και τάς αλλάς πράξεις, ώς Ύποδικηγόρος. "Οτι το λοιπόν δεν είναι ύπέρμετρως ή ζήτησης των τεσσάρων δυστήλ­

διά τ ας εκδουλεύσεις του. Και επακολούθως οι "Υπογεγραμμένοι

Εύρήσκουν

φ. 90ν "Οχι μόνον δτι δέν είναι ύπέρμετρως ή ζήτησης τοϋ Δικηγόρου Κυ­

ρίου Δόκτωρος Αναστασίου Μεταξά Βασίλιος και τοϋ Ύποδικηγόρου Κυρ. Σπυριδόνου Άλοϊζίου Πόγγη, αλλά μάλιστα μετριωτάτη

και διά τοϋτο κρήνουν Την παραδοχήν της ίδιας και διά τά έξωδα της κρησολογίας και τον παρόντος το Ευγενές άρχεϊον θέλει αποφασίση, μην ώντας αυτό είς την πρόσκλησιν όπου εγείνη εις τους υπογεγραμμένουςζ

Ό Δηκηγόρος 'Αντώνιος Μ(αρίν)ου ΜελισσηνόςΆ

Σπυρίδων Καμπίτσης, ύποδικηγόρος® Στάς 28 Ιουλίου 1842 Ε.Ν. ορκίσθη ή παρούσα άπο τους εμπεριεχό­

μενους είς αυτήν Δικηγόρον και ύποδικηγόρον. Α. Μελισσηνός

(υπογραφές) Σ. Καμπίτσης

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 1

a. Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικον Κράτος, δικαστικά. Corte Perizia dell anno 1844, φ.φ. 74τ, 74\ 90τ, 90\

β. Δρ. 'Αναστάσιος Βασιλείου Μεταξάς. Δικηγόρος (αναπληρωματικός), δικαστής και μεγαλέμπορος στο 'Αργοστόλι εταιρικά μέ τον επίσης Δρ. αδελφό τοϋ Παναγή. Τά σπίτια τους στα Μαυράτα τοϋ Έλιοϋ και Άράκλι τά έκαψαν οι αγρότες στασιαστές τοϋ 1849, σέ αντί­

ποινα για τις καταπιέσεις πού υπέφεραν, (βλ. Καταθέσεις καΐ διαδικασίαι επί των εν Κεφαλληνία κατά το έτος 1849 συμβάντων, Κέρκυρα, εν τη τυπογραφία της Κυβερνήσεως, σ.σ. 66, 87,163. Πρβλ.

Page 44: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

362 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

καϊ Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., δικαστικά, Φάκελο χρηματικής διεκδικήσεως Ροδο­

θέου Μεταξά Τζανάτον από Μαρή Μεταξά Λασκαράτο Λιανό (1852), φ.φ. 13Τ και 13w). Ή Τοπική Κυβέρνηση μετά από έγκριση της Γε­

ρουσίας τους επλήρωσε αποζημιώσεις για τους εμπρησμούς αυτούς, (βλ. Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου, Οικονομικές παροχές και χρεωστικές διώξεις στην Κεφαλονιά κατά την μετά το 1848­1849

περίοδο, «Παρνασσός», τ. ΚΑ', αριθμ. 4, σσ. 509 και 517­518.

γ. Σπυρίδων Άλοΐσίου Πόγγης, ένας από τους πιο πετυχημένους επαγ­

γελματικά ύποδικηγόρους της εποχής αυτής. Σύγχρονα έχει εξελιχθεί σε δανειστή τοκογλύφο. προεξοφλώντας πιστωτικά σε ευκαιριακές τιμές και εισπράττοντας τα με δλες τις επακόλουθες επιβαρύνσεις τους.

δ. Ή σύνταξη επίσημου συμφωνητικού και όχι ιδιωτικού, δπως συνηθί­

ζεται, προδίδει τη σοβαρότητα του έργου.

ε. Οι Σαρλάδες, περιοχής Λιβαθοϋς, μέχρι και την εποχή του σεισμού τού 1953 (βλ. σχετικά Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου, Το Χρονικό του Σεισμού τού 1953, Αργοστόλι 1976), οπότε καταργή­

θηκαν οι λιθοδομες και λιθοκατασκευές, ήταν οι καλύτεροι οικοδόμοι, κτίστες και λιθοξόοι τής Κεφαλλονιάς.

στ. Υ.Θ. τού Κύκου ή Δραπανιώτισσα. Για τή μονή (Μυρτιδιώτισσα) βλ. Ή. Τ σ ιτ σ έλη, δ.π., Β', σελ. 312­313. Τα σχετικά μέ τήν εικόνα, τήν γιορτή και τήν κατασκευή τού κωδωνοατασίου βλ. Ά γ­

γ ε λ ο ­ Διονύση Δεμπόνου, Το Αργοστόλι Διασκεδάζει, Αργοστόλι 1979, Το Πανηγύρι τής Δραπανιώτισσας, οελ. 145 και συνέχ.

ζ. ΟΙ εμπειρογνώμονες τυπικοί αποφαίνονται μόνον γιά τά στοιχεία πού τους ζητήθηκαν. Στην κρίση τού Δικαστηρίου είναι νά καταδικά­

σει τον Ποταμιάνο δχι μόνο στα έξοδα τής δίκης, άλλα νά πληρώσει και τήν αμοιβή των εκτιμητών.

η. Αντώνιος Μαρίνου Μελισσηνός. Νομικός και ποιητής. (Βλ. γι' αυ­

τόν Ή. Τ σ ιτ σ έλη, δ.π., Α', σελ. 859). Ανήκει σε οικογένεια επιστημόνων νομικών. Γιος τού Δρα Μαρίνου και αδελφός τού Δρα 'Ιωάννη Μελισσηνού.

θ. Ό Σπυρίδων Καμπίτσης δεν είναι από τους πολύ γνωστούς ύποδι­

κηγόρους. *Η είναι νέος ή δεν είναι επαγγελματικά πολύ προωθημένος. ΟΙ ελλιπείς γραμματικές γνώσεις του προδίδονται από το έγγραφο, πού πρέπει νά είναι σύνταξη δική του.

Page 45: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 363

ΕΓΓΡΑΦΟ 2οα

Περίληψη: Ό δόκτορας νομικός 'Αλέξανδρος Γερασίμου Σολομός ενάγει πελάτη του να του πληρώσει την άμοβή του, καθώς και εκείνη τοϋ ύπο­

δικηγόρου, για υπεράσπιση που τοϋ έγινε στο δικαστήριο, φ. 89τ Το Πολιτικον Άρχεΐον 'Αργοστολίου.

Κατ' αϊτησιν τοϋ Κυρ. Δρς 'Αλεξάνδρου Σολομοϋ π(οτέ) Γερασίμου ρ

από 'Αργοστόλι.

Κλύεται

Ό Νικολής Μοσκόπουλος τοϋ Παναγή από Χαυριάτα? δια τάς 5/17 πέντε δεκαεπτά Μαρτίου πρώτου ερχαμένου ημέρα δευτέρα, δια να άποφασισθή Να πλήρωση προς τον αΐτοϋντα τάλλαρα όκτό 8, είναι δια τόση δούλευσιν όπου ό ετόν τοϋ έκαμε εις ύπεράσπισήν του, ώς Δηκηγόρος, άναδεχόμενος κάί τον μιστόν τοϋ ύποδικηγόρου5 και γρα­

φέως, εϊς την κρισολογίαν όπου ο είρημένος Μοσκόπουλος είχε με τους αδελφούς Βουλισμά πάνω εις την οποίαν έλαβαν τόπον at δικαστικαι πράξεις σημειούμεναι εις τον κατάλογον όπου σήμερα παρουσιάζεται. Μην παρουσιαζόμενος, γίνετε ή άπόφασις. άφ(ινοντας) άντιγ(ραφον). 1844 Δεκεμβρίου 4 αγωγή.

1844 Δικεμβρίου 20 αίτησις. 1845 Ιανουαρίου 14 κατάλογος. 'Εδόθη τ ας 26 ικοσιεξη Φεβρουαρίου 1845 πέντε Κωνσταντίνος Ροδοθεατος, ύποδικ(ηγόρος)* .

Γερ. Δαλλαπόρτας, άνθυπ(ομνηματιστής)

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 2.

a. Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Πολιτικον Άρχεΐον 'Αργοστο­

λίου 1845 ΙΙΙβ, φ. 89τ. β. Ό 'Αλέξανδρος Γερασίμου Σολομός (βλ. γι' αυτόν Ή. Τ σ ι ­

τ σ έ λ η, δ.π., Α' σελ. 607) είναι ο γνωστός ιδρυτής τοϋ ομώνυμου Θεάτρου στο 'Αργοστόλι. (Βλ. Σ. Ευ αγ ε λάτ ο υ, Ιστορία τοϋ Θεάτρου εν Κεφαλληνία 1600­1900 Έν 'Αθήναις 1970, σελ. 168. Μ. Σολομοϋ, Το πρώτο Θέατρο της Κεφαλονιάς, περιοδ. «Θέατρο», άρ. 14, Μαρτ.­'Απρ. 1964, σελ. 42­43. Άγγ ­ Δ ιον Δ ε μ π ό­

νου, Στοιχεία για θεατρική στέγη στην Κεφαλονιά, δ.π., σελ. 116). Στην περίοδο 1840­1850 ό 'Αλέξανδρος Σολομός ασκεί τή δικηγορία. "Εχει δύο ακόμα αδέλφια, τον Δρα Μαρίνο, πού ασχολείται ιδίως με τα περιουσιακά, και τον Νέστορα, γνωστό αντιστασιακό στέλεχος,Ιδιοκτήτη

Page 46: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

364 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

εξοχικού Καζίνου στην Άγια Αναστασία. (Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ., δ.π., δικαστικά, Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 IVα, φ. 129*).

γ. Χαυριάτα. Χωριό της επαρχίας Πάλλης τοϋ Νομοϋ Κεφαλλονιάς. 'Ανήκει στη Γ Έπιστασιακή Περιφέρεια τοϋ Νησιού. (Πρβλ. 'Απόφα­

ση της Βουλής των 'Ιονίων 18 Σεπτεμβρίου 1844, δ.π.). δ. "Οπως ήδη αναφέρθηκε, ή παράσταση ύποδικηγόρου και υποβολή

πράξεων συνταγμένων από αυτόν είναι υποχρεωτική και για τον δι­

κηγόρο και για τους διάδικους. ε. Ό 'Αλέξανδρος Σολομός, μολονότι δόκτορας νομικός, δεν έχει το δι­

καίωμα να διεκδικήσει αυτός τα δικαιώματα του ενώπιον των κατωτέ­

ρων δικαστηρίων, όπως στην προκείμενη περίπτωση, άλλα είναι αναγ­

κασμένος να προσφύγει σε ύποδικηγόρο πού θα συντάξει τις πράξεις.

ΕΓΓΡΑΦΟ 3οα

Περίληψη: Οι νομικοί, δόκτορας 'Ιωάννης Βερνάρδου Τυπάλδος­

Χαριτάτος καϊ 6 ύποδικηγόρος Πέτρος Νικολάου Κουρβισιάνος, σε κοινή συνερ­

γασία, συντάξανε προσφυγή καταδικασθέντων στο 'Υπέρτατο Συμβούλιο της Δικαιοσύνης, για να ακυρωθεί καταδικαστική απόφαση εις βάρος τους, τοϋ Κακουργιοδικείου 'Αργοστολίου. 'Επειδή οι πελάτες αρνήθηκαν να πλη­

ρώσουν, ϊσως γιατί θεωρούν υπερβολική την απαίτηση, προσφεύγουν στα δικα­

στήρια, προβάλλοντας μάλιστα τους σχετικούς μάρτυρες, για να πιστοποιή­

σουν τήν άξια των υπηρεσιών πού επρόσφεραν.

φ. 131Τ Το Πολιτικον Άρχεϊον 'Αργοστολίου. Κατ αϊτησιν των Κυρίων Δρς 'Ιωάννου Τυπάλδου Χαριτάτου, Αρς Βερνάρδου® , Δικηγόρου, και Κυρ. Πέτρου Κουρβησιάνου π(οτέ) Νικο­

λάου"1 , ύποδικηγόρου, άπο Άργοστόλιον.

Προσκαλούνται

οι 'Ιωάννης Μακρής θοδορατος π(ο)τ(έ) Στάθη­Σπυρίδων Μακρής θοδοράτος π(ο)τ(έ) 'Αθανασίου­Γεράσιμος Μακρής Μέντες τοϋ Δη­

μητρίου και 'Ανάστασης Μακρής 'Αλισανδράτος τοϋ Παναγή, όλοι άπο Μακρυώτικα Πύλλαρος8 , Διά τας δεκαεννέα ε.π. 19/31 τριανταμία ε.ν. Μαρτίου 1849. "Ινα άποφασισθώσιν ως ακόλουθα: Να πληρώσουν άλληλεγγείως των αιτούντων, δηλ. τοϋ μεν Δρ. Χαρι­

τάτου Δίστηλα εικοσιτέσσερα 24, τοϋ δε Κυρ. Καρβισιάνου Δίστηλα δώδεκα 12, είναι ο μισθός τούτων δια τήν Όγγώδη Άγωγήν δπον

Page 47: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής 'Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 365

τους εκαμον δια τό Ύπέρτατον Συμβούλων της Δικαιοσύνης, ζητώντας με αυτήν την Ύλείωσιν της 'Αποφάσεως του Κακουργοδικείου Κε­

φαλληνίας δια της όποιας εκατεδικάσθησαν εις φυλακή ετη επτά δ καθ εις, και όπου τώ δντι ύλειώθη ή αυτή Άπόφασις με Έκείνην τοϋ 'Υπέρτατου Συμβουλίου 2 'Ιανουαρίου 1849 εκδοθείσα. 'Επειδή δε και δεν σώζεται αυτή ή Αικογραφίαε και δια να άποδείξωσι ai αιτούν­

τες δτι ό ζητηθείς μισθός είναι εντός τών ορίων τοϋ δικαίου, προβάλ­

λουν τους κάτωθεν μάρτυραςστ, όπως αποδείξουν τάς ακολούθους πε­

ριστάσεις. Μάρτυς Κύριος Φραγκίσκος Παπαλάρδος τοϋ Βίτου θέλει αποδείξει "Οτι οι αιτούντες δια πέντε αδιάκοπους ημέρας ήτον εις το Γραφεΐον τοϋ Αρ. Χαριτάτου και εσπούδαζαν τήν Όγγώδην Δικογραφίαν, δπως σχεδιάσουν τήν αυτήν 'Εγγάλεσιν και κάθε άλλην περίστασιν.

φ. 13Ρ Ό Μάρτυς Κυρ. Δρς 'Αντώνιος Μιλονάς π(ο)τέ Παναγή** θέλει απο­

δείξει εάν τω δντι ό ζητηθείς μισθός τών αιτούντων είναι δίκαιος και σωστός, και τούτο διότι άνέγνωσε και τήν 'Εγγάλεσιν και εγνώρισεν και τήν Δικογραφίαν, ήτις εξηγήθη δλη εις το ΊταλικόνΆ κατά Νόμον παρά τοϋ Ύποδικηγόρου® , αϊ άξηγήσεις δε ήσαν 70 φύλλα χαρτί. Οι μάρτυρες Κυρ. Δημήτριος Μακρής Βαλέρης π(οτέ) Παναγή, Κυρ. Παναγής Μακρής θοδοράτος 'Αλεξάνδρου θέλει αποδείξουν δτι οι εναγόμενοι ύπεσχέθησαν πολλάκις δτι θέλει πληρώσουν τους αι­

τοϋντας1 , δμως δεν το εκτέλεσαν. Της παρρούσης θέλει άφεθή Άντίγραφον 'Εκάστου, οϊτινες μήν παρ­

ρουσιαζώμενοι, γίνεται ή Άπόφασις εις άπουσίαν τους. Έδώθη τήν 13 δεκατρείς Μαρτίου 1849 εννέα Ε.Ν.

Πέτρος Κουρβησιάνος Γερ(άσιμος) Δαλλαπόρτας ύποδικ(ηγόρος) άνθυπ(ομνηματιστής)

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 3

a. Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά. Βιβλίον 'Αποφάσεων τοϋ Πο­

λιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου, 1849 Π, φ.φ. 831Τ και 13Ρ. β. Δρ. 'Ιωάννης Βερνάρδου Τυπάλδος Χαριτάτος, εξέχων νομικός της

Κεφαλλονιάς. 'Ανήκει στην κυβερνητική παράταξη από οικογενειακή παράδοση. Διετέλεσε μέλος τοϋ Προκαταρκτικού Συμβουλίου (βλ. εφημερίδα 'Αλήθεια, φ. 18, 13/25.1.1862, σελ. 74) και υποψή­

φιος τών κυβερνητικών σε πολλές εκλογικές αναμετρήσεις. Στις εκλο­

γές τοϋ 1852 για τό Γ Κοινοβούλιο (δεκαλπία) εκλέχτηκε βουλευτής. (Βλ. Ή. Τ σ ι τ σ έ λ η, δ.π., Β', σελ. 601). Ό πατέρας του Δρ. Βερνάρδος υποδέχτηκε τον 'Αρμοστή Ούάρδ κατά τήν πρώτη

Page 48: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

366 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

μετά τά γεγονότα τον 1849 επίσκεψη τον στο Ληξούρι, εκφωνώντας τον εγκωμιαστικό λόγο. (Βλ. εφημερίδα Άναγέννησις, φ. 33, 15.9.1851, σελ. 4γ).

γ. Πέτρος Νικολάου Κονρβισιάνος. "Ενας άπα τους πιο πετυχημένους επαγγελματικά νποδικηγόρους της εποχής. 'Εξαιρετικά καλλιγράφος με Ιδιότνπη ορθογραφία. Είναι από τους ελάχιστους ύποδικηγόρους που συντάσσουν τα δικόγραφα τους στην καθαρεύουσα.

δ. Τα Μακρυώτικα της Πυλάρου ανήκουν στην ΣΤ' Έπιστασιακή Περι­

φέρεια τής Κεφαλλονιάς με πρωτεύουσα την Άγ. Ευφημία. (Τ.Ι.Α.Κ., Άπόφασις τής Βουλής 28 Σεπτεμβρίου 1844, δ.π.)

ε. Μας είναι άγνωστη ή αίτια τής απώλειας τής δικογραφίας, τόσο αδι­

καιολόγητη για τη γραφειοκρατική σχολαστικότητα τής εποχής. στ. Ή μαρτυρική κατάθεση είναι στοιχείο συντελεστικό στην έκδοση

αποφάσεως. Οι μάρτυρες κλητεύονται από το δικαστήριο υστέρα από πρόταση των ενδιαφερομένων.

ζ. Αρ. 'Αντώνιος Παναγή Μυλωνάς. Τα μόνα στοιχεία πού κατέχω γι' αυτόν είναι πώς άσκησε το δικηγορικό επάγγελμα όσιο τη δεκαετία τον 1840 και μετά.

η. Ή γλώσσα πού χρησιμοποιείται στο 'Ανώτατο Συμβούλιο τής Δι­

καιοσύνης είναι ή Ιταλική. Ή ελληνική, παρά νή ρητή διάταξη τον Συντάγματος τον 1817, εφαρμόζεται στα κατώτερα Πολιτικά δικα­

στήρια και τά Κακουργιοδικεΐα. θ. 'Απαραίτητο εφόδιο για τή χορήγηση άδειας ύποδικηγόρου είναι ή

γνώση τής ιταλικής. ι. Ή ανάληψη υποσχέσεως σε οικονομικά θε^ α τ α ; εάν αποδειχθεί, είναι

δεσμευτική και για τον υπόλογο και για το δικαστήριο.

ΕΓΓΡΑΦΟ 4οα

Περίληψη: Ό κτηματίας Γρηγόριος Νικολάου "Αννινος έχει πετύ­

χει από το δικαστήριο απόφαση εναντίον τοϋ σέμπρου του Φωτεινού Άντίπα Αουλάκη τοϋ Γεωργίου για την καταβολή τής άξιας γεωργικών προϊόντων πού τον αναλογούν και τά όποια τον καθυστερεί ό Άντίπας. Σνγχρόνως, ως έχει το δικαίωμα, ζητά με νέα κλήση του νά επιδικαστούν στο σέμπρο και δλα τά δικαστικά έξοδα πού απαιτήθηκαν στϊς σχετικές δίκες, τά όποια και απαριθμεί.

φ. 70τ Το Πολιτικον Άρχειον 'Αργοστολίου. Εις άναζήτησιν τον Κνρίον Γεωργίου "Αννινον Νικολάου από Άργο­

στόλιον ορίζεται δια τάς 12 δώδεκα Φεβρουαρίου ε.π. 24 ηκοσιτέσσα­

Page 49: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Άσκηση της Νομικής 'Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 367

ρες τον αυτόν μηνός τρέχοντος ε.v., είναι ήμερα Πέφτι, ό φωτεινός Άντίπας λουλάκης ποτέ Γεωργίου άπό Άντηπάτα Πυλλάρου^ , δια να άποφασισθή ή πρωσοπική κράτηση τοϋ αντον Άντίπα, δυνάμη τοϋ δωδεκάτου και δεκάτου τρίτου εδαφίου τοϋ μεταρυθμισμένου άρθρου 1906Ύ τοϋ Πολιτικοϋ Κωδικός, επειδή χρεώστης εις καρπον μερίδιον κυριότητος τοϋ χρόνου 1851 και δικαστικών εξόδων, ώς εδικάσθη με την απόφασιν τοϋ 'Αρχείου τούτου 28 Δεκεμβρίου 1852 επικυρωμένη από το δικαστήριο της αναθεωρήσεως της 27 "Ιανουαρίου 1853s και όπου ό τοιοϋτος χρεωστούμενος καρπός, κατά την ρηθεισαν απόφασιν τοϋ 'Αρχείου και άναφορικήν κλησιν, συμποσοϋται εις χρηματικήν πο­

σότητα σελήνια8 εκατόν δεκατρεία καί δβολα παλαιαστ δεκατρεία, προσέτι δικαστικά έξοδα διωρισμένα με την απόφασιν τοϋ 'Αρχείου σελήνια δέκα, έτερα δίστηλα τρεΐα ήμησι, όπου κάνουν σελήνια δεκα­

πέντε και δβολα τέσσερα, έξοδα διωρισμένα με την απόφασιν τοϋ αναθεωρητικού δικαστηρίου, δια το πρώτον άντίγραφον της αναθεωρη­

τικής αποφάσεως σελήνια δύο δβολα τέσσερα, δικαίωμα της αστυνο­

μίας δβολα τρεΐα δια την είδοποίησιν της αναθεωρητικής αποφάσεως**, οβολα οκτο δια το χαρτόσημον τοϋ αντιγράφου της κλήσεως και απο­

φάσεως τοϋ 'Αρχείου 28 Δεκεμβρίου. Για την παρόν κλησιν και χαρτό­

σημον και δικαίωμα άναπληρωτικόν της 'Αστυνομίας οβολα δέκα εννιά. Για μιαθον τοϋ ύποδικηγόρου δια την παρόν κλησιν σελήνια δύο. Όπου οϋτος συμποσοϋται ή ολότης τοϋ χρεωστουμένου καρποϋ και εξόδων σελήνια εκατόν σαραντατέσσερα και οβολα τρεια, απο τα όποια αφαιρούνται δυο σελήνια εις όφελος τοϋ Άντίπα δια έξοδα εις αυτόν δικασμένα να λάβη με την απόφασιν 21 Οκτομβρίου 1852Ά, μένει τελικός όλονεν χρεώστης εις σελήνια εκατόν σαράντα δύο και δβολα τρεΐα, όπου σνμποσοϋν λίτρας στερλίνας οκτώ, σελήνια δύο και οβολα τρεΐα9, και ή κράτησις τοϋ Αντίπα να διορισθή δια μήνας τρεις δυνάμη τοϋ δευτέρου εδαφίου τοϋ μεταρρυθμισμένου άρθρου 19131

τοϋ Πολιτικού Κωδικός, άφίνοντας άντίγραφον της παρούσης.

Παρουσιάζονται

φ. 70ν 1852 Οκτομβρίου 5 κλησις με απόφασιν όπισθεν αυτής. 1852 Νοέμβριου 19 έτερα κλησις με απόφασιν όπισθεν αυτής. 1853 Ιανουαρίου 27 άντίγραφον της αποφάσεως τοϋ άναθεωρητικοϋ Δικαστηρίου. Έδώθη τάς επτά 7 Φεβρουαρίου 1853 πενήντα τρεις Ε.Ν. Μαρίνος Μεταξάς, νποδ(Ίκηγόρος)χα

ό ύπογρ(αμματεύς) Σπ. Καροϋσος. Tfj 24 Φεβρουαρίου 1853.

Page 50: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

368 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Ό εν Άργοστολίω Ειρηνοδίκης. Παρόντος τον ύπερασπιστού τον ενάγοντος και άσθενούντος τον ενα­

γομένου, αναβάλλεται για την 12ην Μαρτίου ερχαμένου και ειδοποιήθη ο ύποδικηγόρος και ο προααγαγών την πιστοποίησιν περί της αναβολής.

Ί(ωάννης) Πάνας, δικ(αστής)1® Τή 12 Μαρτίου 1853.

Κηρύσσει καταλελειμμένην την κλήσιν, μη εμφανισθέντων των μερώνΙΎ. Ι(ωάννης) Πανάς, δικ(αστής)

Εύρ(ετήριον) Άριθ(μός) 539.

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ 4

a. Τ.Ι.Α.Κ., Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Βιβλίον Πολιτικού 'Αρχείου 3Αργοστολίου, 1853 III, φ.φ. 70τ και 70ν.

β. Τα Άντιπ(π)άτα τής Πνλάρον ανήκουν στην ΣΤ' Έπιστασιακή Πε­

ριφέρεια με πρωτεύουσα τον Αιγιαλό "Αγ. Ευφημίας. (Βλ. 'Από­

φαση Κοινοβουλίου, δ.π.). γ. Ό Νόμος ΓλΚ 2057 προσδιόριζε τις περιπτώσεις προσωπικής κρα­

τήσεως πού αναφέρονται στο άρθρο 1906 του Πολιτικού Κώδικα των 'Ιονίων. Με τή ΜΓ' Πράξη τοϋ Ζ' Κοινοβουλίου οι περιπτώσεις αυτές μεταβληθήκανε ή και επεκτάθηκαν ε, με συνέπεια να αντικατασταθούν τα άρθρα 1906, 1907 και 1908 με νέα. Το δωδέκατο εδάφιο αναφέρει πώς προσωπική κράτηση μπορεί να επιβληθεί ((κατά των όφειλόντων μισθώματα, κανόνας, εδαφονόμια, συστηθείσας προσόδους και εν γένει πάσαν παροχήν κτητικήν)). Στο τέλος τού εδαφίου προστεθήκανε με τή ΝΑ' Πράξη τού Η Κοινοβου­

λίου οι ακόλουθες λέξεις: «εξαιρουμένων των εξ αγεωργησίας ή κακο­

γεωργησίας χρεών)). Κατά το 14 εδάφιο, προσωπική κράτηση μπορεί να επιβληθεί ((κατά των μη πληρωνόντων εις μετρητά τά κατ αυτών άποφασισθέντα δικα­

στικά έξοδα». δ. Ή απόφαση κατέστη τελεσίδικη, μετά άπο εκδίκαση αναθεωρητικής

προσφυγής. ε. Αυτή τήν εποχή ένα σελίνι Ισούται με 24 δβολα. (Βλ. Άγγελο­

Δ ιονύσηΔεμπόνου στή Μικρή Συμβολή κ.λπ., δ.π., σελ. 440). στ. Οι πληθωριστικές πιέσεις έχουν αρχίσει από τον 19ο al. Σκληρό

νόμισμα παραμένει το Ισπανικό τάλιρο, το ονομαζόμενο δίστηλο ή κολονάτο, με το όποιο γίνονται κατά βάση οι συναλλαγές. "Η ισοτιμία του εΐναι εκατό παλαιοί όβολοί. Προς τά μέσα τού al. το δίστηλο ύπερτιμάται και ή αντιστοιχία είναι ένα δίστηλο προς 104 όβολούς.

Page 51: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

"Ασκηση της Νομικής Επιστήμης στα Επτάνησα κ.λπ. 369

Το νόμισμα πού θα υποστεί πρωτοφανή υποτίμηση είναι το τουρκικό γρόσι. Με την είσοδο τοϋ αιώνα το δίστηλο ανταλλάσσεται με 3 γρό­

σια. Ή αντιστοιχία στα 1850 θα πέσει στα 24 γρόσια προς ενα δίστηλο. (Τα στοιχεία από ανέκδοτο κατάλογο αντιστοιχίας νομισματικών μονάδων τοϋ περασμένου αιώνα πού εχω συντάξει με βάση ανέκδοτα έγγραφα τοϋ Τοπικού 'Ιστορικού 'Αρχείου Κεφαλλονιάς).

ζ. Οι ειδοποιήσεις ανήκαν στη δικαιοδοσία της 'Εκτελεστικής "Αστυνο­

μίας, για τις όποιες είσέπρατε ειδικό δικαίωμα. η. Ή κάθε δίκη, ως προς τα έξοδα, θεωρείται ανεξάρτητη και από την

επομένη της και από το τελικό αποτέλεσμα. "Ετσι ό δικαιωμένος "Αννινος υποχρεούται να καταβάλει στον Άντίπα τα έξοδα δίκης πού παρενεβλήθηκε και την οποία κέρδισε ό αντίδικος του.

θ. Αυτή την εποχή ή αντιστοιχία λίρας στερλίνας προς σελίνι είναι 17,5 σελίνια ή λίρα. Σε λίρες γίνονται οι υπολογισμοί των μισθώσεων τοϋ δημοσίου και ό όρισματικος υπολογισμός τής άξιας των Αστι­

κών δικών. ι. Με την ΜΓ' Πράξη τοϋ Ζ' Κοινοβουλίου καταργήθηκε το παλαιό

άρθρο 1913 τοϋ Πολιτικού Κώδικα και αντικαταστάθηκε με άλλο ταυτάριθμο. Το δεύτερο εδάφιο αυτού τοϋ μεταρρυθμισμένου άρθρου αναφέρει πώς: «αν το χρέος υπερβαίνει τάς δύο λίρας στερλίνας, αλλ* δχι και τάς είκοσι, ή κράτησις δεν δύναται να διαρκέση ύπερ τους τεσ­

σάρας μήνας». ια. Ή πολύκλαδη οικογένεια τών Μεταξά έχει αναδείξει πολλούς ύποδι­

κηγόρους. Ό αναφερόμενος δε φαίνεται να ανήκει σε προνομιούχο κλάδο της.

ιβ. Γι αυτόν τον (αναπληρωματικό) Δικαστή αναφερόμαστε στις ση­

μειώσεις τοϋ κειμένου. ιγ. Μετά την κλήση και προσδιορισμό τής δικασίμου άρχιζαν οι επαφές

για συμβιβασμό ανάμεσα στους δύο βασικούς παράγοντες, πού τελικά κατέληγαν σε αποτέλεσμα. 'Αρκούσε ή απουσία τών «μερών», δηλαδή τών παραγόντων τής δίκης, για να εγκαταλειφθεί, χωρίς άλλη διαδικα­

σία, ή δίκη.

24

Page 52: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΑΝΤΩΝΙΟΥ Ν. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ, Δ.Φ. Γεν. Επιθεωρητού Μ. 'Εκπαιδεύσεως

ΤΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΗΣΙΟΔΟΝ

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εις πάντα πνευματικόν άνθρωπον, είδικώτερον όμως εις τους ασχολού­

μενους με την άγωγήν, είναι γνωστόν, ότι το παιδευτικόν φαινόμενον υπό την εύρυτέραν του εννοιαν δέν περιορίζεται μόνον είς την ήλικίαν του αναπτυσσομένου άνθρωπου* είναι καθολικόν και ασκείται αδιαλείπτως καθ' όλην την διάρκειαν της ζωής τοΰ ανθρώπου. Κατά τήν χρονικήν περίοδον του σχολικού βίου ή αγωγή ασκείται συστηματικός και σκοπί­

μως και έπί τη βάσει ενός επιμελώς καταρτισθέντος προγράμματος. Προ της περιόδου όμως ταύτης και μετ' αυτήν το παιδαγωγικόν φαινόμενον παρα­

τηρείται είς ευρύτερους χώρους του κοινωνικού βίου του ανθρώπου. Ή οικογένεια, ή θρησκεία, ή κοινωνία, τα ποικίλα ιδρύματα, αί είδικαί και έπαγγελματικαί σχολαί, τό επάγγελμα και πας εν γένει ό κοινωνικός και πολιτιστικός βίος ασκεί, υπό τήν εύρυτάτην εννοιαν, άγωγήν και διαμορ­

φώνει τον άνθρωπον. Δια των δύο τούτων μορφών αγωγής κατορθοϋται ή έκδίπλωσις των

πλουσίων ψυχικών και πνευματικών ικανοτήτων του άνθρωπου, συγχρόνως δε μεταβιβάζονται είς τάς έπερχομένας γενεάς αί ύλικαί καί πνευματικαί άξίαι του βίου και τοΟ πολιτισμού τής κοινωνίας· ούτω διαιωνίζεται και προάγεται ό βίος αυτής.

Τό άνθρώπινον πνεύμα υπό τήν έπίδρασιν τής διττής, τής συστηματι­

κής και διάχυτου είς τον κοινωνικόν βίον, αγωγής προοδευτικώς και κατά μικρόν αύτογιγνωσκόμενον προβαίνει είς ποικίλας δημιουργικός σχέσεις και συνδυασμούς και αύταποκαλύψεις, εισέρχεται είς τήν ούσίαν του εσω­

τέρου ανθρωπίνου οντος καί εποικοδομεΐ άρτιωτέραν τήν φύσιν τής ανθρω­

πινής υπάρξεως1. Αί «δυνάμει» είς τήν ψυχήν τοϋ άνθρωπου εύρισκόμεναι

1. W. J a e g e r , Paideia, The Ideals of Greek Culture. Translated from the Second German Edition by G. Highet, Second Edition, Volume I, New York, 1962, σ. XIII.

Page 53: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 371

ικανότητες άφυπνιζόμεναι δραστηριοποιούνται και δια της δημιουργοΟ βουλήσεως ευρίσκουν την άρίστην εκφρασιν και άρτίωσίν των εις νέας πνευματικός μορφάς και δημιουργήματα.

Ό W. Jaeger2 παρετήρησεν, ότι ή αγωγή δεν είναι ατομική ύπόθεσις, άλλα κατ' ούσίαν ζήτημα κοινότητος. Ή κοινότης εκφράζεται δια της ενεργητικής επιδράσεως της ασκούμενης αγωγής και δι' αυτής οικοδομεί το παρόν και το μέλλον της. Έξ άλλου ή αγωγή συνιστά τήν καθολικήν συνείδησιν τής κοινότητος και τήν ένεργόν κοινωνικήν έπίδρασιν επί τα μέλη της. Δια τής επιδράσεως αυτής κατορθοϋται ή άνανέωσις και διαιώ­

νισις τής ζωής τής κοινότητος. Κατά τον J. Dewey3 ή αγωγή ύπό τήν εύρυ­

τέραν της εννοιαν εϊναι το μέσον τής κοινωνικής συνεχίσεως τής ζωής. Πέρα τούτου ή αγωγή συντελεί εις τήν άνάπτυξιν τής ζωής δι' ενός επι­

θυμητού προτύπου καθοριζομένου υπό τής κοινωνίας. Επομένως ή αγω­

γή αποτελεί άμεσον εκφρασιν ουσιαστικής έπιγνώσεως του προτύπου τούτου και έπίμοχθον πορείαν προς οικείωσιν αύτοΰ.

Ό νέος άνθρωπος εντασσόμενος εις τήν κοινότητα αρχικώς ακολουθεί κατά τό πλείστον τον τρόπον ζωής και το σύστημα σκέψεως αντικειμενι­

κώς προϋπάρχοντα τής κοινότητος μάλλον ή σκέπτεται νά καθορίση προσ­

ωπικον τύπον ζωής4. Ή δημιουργική του παρουσία και συμμετοχή συνή­

θως εκδηλώνεται προοδευτικώς μεταβάλλουσα βραδέως τάς υπάρχουσας μορφάς βίου και δημιουργούσα νέας. Και τούτο δεν ανήκει εις τους πολ­

λούς, άλλ' εϊναι προνόμιον ολίγων προικισμένων με πλούσιας πνευματικός και ψυχικάς ικανότητας.

Τό προβαλλόμενον υπό τών διαφόρων κοινωνιών έπιθυμητόν πρότυπον ανθρώπου ώς ιδεώδες αγωγής δέν ύπήρξεν ανέκαθεν πανομοιοτύπως καθωρι­

σμένον. Αι πολυμορφίαι του καθορισμού αύτοΰ προσδιορίζονται εκάστοτε υπό τών κοινωνικών συνθηκών και τών ποικίλων αναγκών τοΰ ανθρωπίνου βίου και τής ιστορικής παραδόσεως τής κοινωνίας. Ή ιστορία τής επιστή­

μης τής αγωγής απαριθμεί σειράν τοιούτων προτύπων, τα όποια ετέθησαν υπό τών κοινωνιών κατά διαφόρους έποχάς και προς τα οποία άπεσκόπει ή αγωγή. Τα προβαλλόμενα ταύτα ιδεώδη συγκροτούν και αποκρυσταλ­

λώνουν εις ένιαΐον τύπον τάς ποικίλας αξίας τής ζωής, δια τών οποίων χαρακτηρίζεται ο βίος και ό πολιτισμός τής κοινωνίας. Ή αγωγή άρα συνι­

2. W. J a e g e r , Paideia, The Ideals of Greek Culture, Volume I, Second Edition, New York, 1962, σ. XIII­XIV.

3. J. D e w e y , Democracy and Education, New York, 1951, σ. 3. 4. Η. Η. H o m e , An Idealistic Philosophy of Education. The Forty­First Year­

book of the National Society for the Study of Education. Part I. Philosophies of Education, Edited by B . N . H e n r y , Bloomington, Illinois, 1942, σ. 141.

Page 54: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

372 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

στα την εκφρασιν της μορφής του πολιτισμού και είναι στοιχεΐον του κοι­

νωνικού βίου χρονικώς δευτερογενές5.

II. Η ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ή αγωγή της πρωτογόνου κοινωνίας αντανακλά τήν προσπάθειαν προς «διδαχήν» τών απαραιτήτων γνώσεων εις τήν νέαν γενεάν δια τήν εξεύ­

ρεσιν τροφής, τήν κατασκευήν ενδυμασίας και τήν προστασίαν από τους ποικίλους εξωτερικούς κινδύνους. Όριακόν σταθμόν είς τήν ίστορίαν της αγωγής άπετέλεσεν ή «στιγμή» τής βιολογικής και πνευματικής ώριμάσεως τοϋ άνθρωπου και ή άπόκτησις τής ικανότητος προς μεταβίβασιν εις τους νεωτέρους τών ήδη κτηθεισών γνώσεων. Έκτοτε εμφανίζεται ή αγωγή.

Εις τήν πρωτόγονον κοινωνίαν ή ευθύνη τής αγωγής δέν άνηκε βεβαίως είς παιδευτικά ιδρύματα, αλλά κατά πρώτον λόγον είς τήν οίκογένειαν, ή οποία εισήγε το νέον μέλος είς τους τρόπους ζωής τής ομάδος και τής φυλής* κατά δεύτερον λόγον είς τον άρχηγόν. Ή προσπάθεια τής κοινωνίας αυτής άπέβλεπεν εϊς τήν δημιουργίαν ατόμων έμφορουμένων τών ίδεών και τών τρόπων βίου τών μεγαλυτέρων, οί όποιοι άπετέλουν και τα πρότυπα δια τους νέους. Ουδέν έγνώριζον τότε, προφανώς, περί βιβλίων και σχο­

λείων. Κύριος λόγος τής προσπάθειας ταύτης τής πρωτογόνου κοινωνίας ύπήρξεν ή ορμή προς αύτοσυντηρησίαν, ή δε ενεργητική συμμετοχή τών νέων μελών εις τάς δραστηριότητας τών πρεσβυτέρων απέδιδε τους αναμε­

νόμενους καρπούς. Άργότερον ενεφανίσθησαν πρόσωπα, τά όποια περιβληθέντα με τό

κϋρος τών γνώσεων έγένοντο οί οδηγοί τών μελών τής κοινότητος. Οί ποιηταί προικισμένοι με το υψηλόν και πολύτιμον δώρον τής τέχνης των ήσκησαν τήν άγωγήν είς ευρύτατα στρώματα και προέβαλον πρότυπα, τών οποίων ανάγκην εϊχεν ή σύγχρονος των κοινωνία. Ό λαός εδιδεν είς αυτούς τον χαρακτηρισμόν τοϋ όδηγοϋ καί τοϋ μύστου και τοϋ σοφοΰ, του άνθρω­

που, όστις γίνεται τό μέσον εκφράσεως τών διαφόρων θεοτήτων. Ό ποιη­

τής επικαλούμενος τάς Μούσας δια τήν σύνθεσιν τών ποιημάτων του καθί­

σταται όργανον καί ήχώ αυτών. Ό Αριστοφάνης6 θεωρεί τους ποιητάς διδασκάλους τών «ήβώντων».

Ή ευεργετική έπίδρασις τών ποιητών ύπήρξεν ομολογουμένως βα­

θύτατη καί ευρύτατη. Είναι γνωστή ή πλατωνική γνώμη περί τής παιδευ­

5. Η. Ι. M a r r o u , 'Ιστορία τής Εκπαιδεύσεως κατά τήν αρχαιότητα. Μετάφρα­

σις έκ τής Ε' εκδόσεως Θ. Φ ω τ ε ι ν ο π ο ύ λ ο υ , 'Αθήναι, 1961, σ. 12. 6. Άριστοφ. Βάτραχοι, 1054­1055:

Τοις μέν γαρ παιδαρίοισιν εστί διδάσκαλος όστις φράζει, τοΐσιν δ' ήβωσι ποιηταί.

Page 55: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 373

τικής επιδράσεως του Όμηρου, άφοϋ κατά τον φιλόσοφον ό ποιητής ανε­

δείχθη διδάσκαλος ολοκλήρου της Ελλάδος7. Παρά ταϋτα όμως ό αυτός φιλόσοφος τηρεί αρνητική ν θέσιν έναντι τών ποιητών δια τήν πολιτείαν του8.

Ό σχολικός βίος συνδέεται με τήν φάσιν έκείνην του πολιτισμοϋ, προηγμένην πάντως, καθ' ην προέκυψεν ή ανάγκη της μεταβάσεως εις τήν γραπτήν παράδοσιν, τήν διδασκαλίαν της γραφής και της αναγνώσεως και τής μεταδόσεως τών γνώσεων, αί όποΐαι συσσωρευτικώς άπεκτήθησαν με τήν πάροδον του χρόνου.

III. Ο ΟΜΗΡΟΣ

Ό "Ομηρος ύπήρξεν ό κατ' εξοχήν παιδαγωγός τής Ελλάδος. Ή επι­

γραμματική εκείνη ρήσις του Πλάτωνος, τήν οποίαν ανωτέρω ύπηνίχθημεν : «ώς τήν Ελλάδα πεπαίδευκεν ούτος ό ποιητής»9 παρέχει το μέτρον τής παιδευτικής του επιδράσεως κατά τήν αρχαιότητα. Χρονικώς εϊναι ό πρώ­

τος διδάσκαλος, τα κείμενα του οποίου συνιστούν τάς μόνας πηγάς πληρο­

φοριών περί τής αγωγής τών χρόνων εκείνων. Δια τής Ίλιάδος και τής 'Οδύσσειας ό ποιητής αποκρυσταλλώνει το ήρωικόν ιδεώδες τής αγωγής και προβάλλει αυτό εις τήν έποχήν του.

Οι ομηρικοί ήρωες δεν εϊναι άξεστοι και τραχείς πολεμισταί διαβιοϋν­

τες εις το στρατόπεδον. Είναι καλλιεργημένοι άπό παιδαγωγούς. Ό κατ' εξοχήν παιδαγωγός αυτών ήτο ό Χείρων, όστις έξεπαίδευσεν εκτός τών άλ­

λων και τον 'Αχιλλέα. Οι ήρωες ούτοι χαρακτηρίζονται υπό ευγενείας καί λεπτότητος κατά τάς έπαφάς των, ακόμη και κατά τάς στιγμάς τών συγ­

κρούσεων καί τής μάχης. Ίο ήθος των εϊναι ύψηλόν καί ευγενές, έπίζηλον, ώς αί ήρωικαί των πράξεις. Διαθέτουν προς τούτοις εύρυτέρας γνώσεις άναφερομένας εις τα αγωνίσματα, τάς ίππευτικάς ασκήσεις, το κυνήγιον, τα μουσικά όργανα καί, βεβαίως, τον χειρισμόν τών όπλων. Τον τέλειον δμως ήρωα συγκροτεί ό συνδυασμός τής πολεμικής ικανότητος καί τής συμμετοχής του εις τάς πολιτικός υποθέσεις τής πόλεως του. Τό δίδυμον τοΰτο ιδεώδες συμπυκνοϋται δια του στίχου :

μύθων τε ρητήρ' εμεναι, πρηκτήρά τε έργων10.

7. Πλ. Πολιτεία, Γ, 606e. Καί Πλ. Πρωταγόρας 339a. Πρβλ. καί Ξενοφάνη τον Κο­

λοφώνιον, Η. Diels­W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 197014, 21 [11] Β 10. 8. Πλ. Πολιτεία, Γ, 595a κ.έξ. Ό 'Αριστοτέλης, Ποιητική, 1451 Α 36, ελέγχει τήν

γνώμην τοϋ Πλάτωνος περί έξοστρακίσεως τής ποιήσεως έκ τής Ιδανικής του πολιτείας. 9. Πλ. Πολιτεία, Γ, 606e. 10. Ίλ. Ι, 443.

Page 56: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

374 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

Ό τέλειος νέος έπρεπε να συνδυάζη την ρητορικήν δεινότητα και την πο­

λεμική ν αρετή ν οΰτω δύναται να προσφέρη διττή ν ύπηρεσίαν εις τήν πόλιν του, ύπηρεσίαν αγοράς και ύπηρεσίαν στρατοπέδου.

Το ήρωικον λοιπόν ιδεώδες της αγωγής τών χρόνων τούτων άποτυ­

ποΰται δια τών ομηρικών ποιημάτων. Οι ήρωες τοϋ Όμηρου αποτελούν πρότυπον ανθρώπου, όστις συνδυάζει αφ' ενός μεν πολεμικήν άρετήν, άμιλλαν προς διάκρισιν και ύπεροχήν, πνεύμα θυσίας και φιλοπατρίας, άφ' έτερου δε εύγένειαν και λεπτότητα, εντονον συναίσθημα τιμής, ύψηλον ήθος. Δύο εϊναι αί κατευθυντήριοι γραμμαί και οι στόχοι του νέου :

μύθων τε ρητήρ' εμεναι, πρηκτήρά τ ε έργων11

καί : αίεν άρκϊτεύειν και ύπείροχον εμμεναι άλλων12.

IV. Ο ΗΣΙΟΔΟΣ ΚΑΙ Ο ΙΔΕΩΔΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ή ησιόδειος ποίησις μεταφέρει τον άναγνώστην εις άλλον κόσμον και εντάσσει αυτόν εις άτμόσφαιραν κοινωνικήν καί γεωγραφικήν διάφο­

ρον τής όμηρείου. Ό Όμηρος έδωσε τό πρότυπον τοϋ ήρωος, του νέου ανθρώπου, ό όποιος διάγει εις τό στρατόπεδον καί γνωρίζει να μάχεται κατά του εχθρού καί να άριστεύη. Αντιθέτως ό Ησίοδος εγκαταλείπει τους πολέμους καί τάς μάχας καί τάς έριδας καί τάς πολεμικός άριστείας και προβάλλει τον άγροτικόν βίον καί τάς άρετάς κυρίως τής εργασίας καί τής δικαιοσύνης.

Ή θεματική αύτη αλλαγή οφείλεται εις λόγους κοινωνικούς καί ψυχο­

λογικούς καί είς τάς ιδιαιτέρας συνθήκας ζωής τών ανθρώπων τής εποχής. Ή οικογένεια τοϋ ποιητοΰ, πτωχή καί ανέστιος, έγκαταλείψασα τήν Κύμην τής Μικρός 'Ασίας έγκατεστάθη εις τήν "Ασκραν τής Βοιωτίας, όπου πι­

θανώς τον 7ον π.Χ. αιώνα έγεννήθη ό Ησίοδος. Ό αγροτικός βίος τής περι­

οχής ήτο σκληρός κατά τον χειμώνα καί τό θέρος. Αί είρηνικαί εικόνες τής καθημερινής απασχολήσεως τών γεωργών καί τα απαραίτητα δια τήν συντήρησιν τής ζωής δώρα τής φύσεως εκ τής αγροτικής εργασίας επέδρα­

σαν βαθύτατα επί τον ποιητήν καί προσδιώρισαν τον θεματικόν χώρον τής ποιήσεώς του καί τον χαρακτήρα τής τέχνης του.

Πέρα τούτων δέον να σημειωθή, ότι ό άνθρωπος τής εποχής του απέ­

κτησε νέας εμπειρίας, τάς οποίας προσεπόρισαν είς αυτόν τα ταξίδια καί

11. Ίλ. Ι, 443. 12. Ίλ. Ζ, 208 καί Λ, 784.

Page 57: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 375

αί μετακινήσεις τών πληθυσμών. Εμφανίζεται δηλαδή κατά την περίοδον αυτήν διεύρυνσις του πνευματικού ορίζοντος του ανθρώπου, ή δε ζωή οί­

κειοΰται νέον, εύρύτερον, ηθικόν περιεχόμενον, το όποιον καταφάσκει όχι μόνον τήν πολεμικήν άρετήν, άλλα κυρίως και τα αγαθά και τάς αξίας ενός νέου τύπου ζωής, της ειρηνικής.

Το ηρωικό ν έπος χαρακτηρίζεται ύπό μιας μονομέρειας αναγόμενης εις πρότυπα παρελθούσης εποχής με ήρωας απέχοντας χρονικώς εκ της συγχρόνου κοινωνίας. Επομένως δεν καλύπτει τό εύρύτερον ηθικόν αίτημα τής ζωής τής εποχής του Ησιόδου. Ό άνθρωπος τής Βοιωτίας, πιεζόμενος ύπό σκληρών συνθηκών διαβιώσεως, επιδιώκει να αντιμετώπιση τήν ζωή ν με εύρύτερον ηθικόν αίτημα, τό όποιον να καλύπτη όχι μόνον πρότυπα παλαιοτέρας εποχής, διαποτίζοντα πάντως τήν σκέψιν του, αλλά κυρίως τον συγχρονον άνθρωπον με τάς αξίας, τάς οποίας προβάλλει και κληρο­

δοτεί εργαζόμενος με μόχθον δια τήν έπιβίωσίν του. Ό ϊδιος ό ποιητής διηγείται13 τον τρόπον τής μυήσεώς του εις τήν

ποιητικήν τέχνην. Αί Μοϋσαι, λέγει, οτε έβοσκε τό ποίμνιον εις τάς κλιτυς του Ελικώνος, έδίδαξαν αυτόν τήν «καλήν άοιδήν», ένεχείρισαν εις αυτόν τό σκήπτρον και ενέπνευσαν «αύδήν θέσπιν», δια να ψάλλη τό παρόν και τό μέλλον. Ό Ησίοδος όμως δεν παρέμεινεν εις τό έπίπεδον τοϋ ραψωδού. Με τήν βοήθειαν τών Μουσών και με τό έντονον προσωπικό ν του βίωμα άνήλθεν ύψηλότερον τοϋ άπλοϋ όμηρίδου ή ραψωδού καί — χωρίς να άπο­

μακρυνθή εκ τής ομηρικής ποιητικής επιδράσεως — εισέδυσε με τήν σκέ­

ψιν του εις τήν άγροτικήν ζωήν και εφερεν είς φως τάς αξίας του γεωργικού βίου, τόν όποιον έξεικόνισε με παραστατικότητα καί καθαρότητα, κατέ­

στησε δε αύτάς πνευματική ν κληρονομίαν τοϋ έθνους. Οι ποιηταί, όπως εϊπομεν, υπήρξαν οι διδάσκαλοι τής εποχής των. Καί

ό Ησίοδος βεβαίως δεν άπετέλεσεν έξαίρεσιν. 'Αντιθέτως δια τών ποιη­

μάτων του διδάσκει τους συγχρόνους του παρέχων είς αυτούς ποικίλας νου­

θεσίας δια τόν καθ' ήμέραν βίον. Ή ποίησίς του χαρακτηρίζεται διδακτική. Τό έπος του «Έργα καί Ήμέραι» είναι εξόχως διδακτικόν. Δια τοϋ πλήθους τών συμβουλών καί παραινέσεων, αϊτινες εμπεριέχονται είς τό έργον τοΰ­

το, δεν γίνεται αποκλειστική μόνον αναφορά είς τόν άδελφόν του Πέρσην, αλλά ύποτυπώνονται καί τα κύρια γνωρίσματα τοϋ ιδανικού ανθρωπίνου τύπου καί προβάλλεται ή ιδεώδης προσωπικότης, ή οποία ανταποκρι­

νόμενη είς τάς νέας συνθήκας τής ζωής δύναται να άποβή ευεργετική δι' έαυτήν καί δια τό κοινωνικόν σύνολον.

Ό Ησίοδος φρονεί, καί πολύ ορθώς, ότι ή φιλεργία, ή άσκησις τής

13. Θεογονία, 22­34.

Page 58: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

376 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

δικαιοσύνης, αί άγαθαί κοινωνικού σχέσεις, ή ικανότης και ή υπεροχή, ή «αρετή», και άλλα τινά στοιχεία συγκροτούν τον ιδεώδη τύπον του άνθρωπου, τον όποιον έχει ανάγκη ή κοινωνία της εποχής του. Περί τούτων γίνεται λόγος κατωτέρω.

1. Ή εργασία.

Ή ε ρ γ α σ ί α αποτελεί τήν πρώτην βασικήν διδαχήν του ποιητοϋ της Βοιωτίας. Ό Ησίοδος υπό τήν έπίδρασιν, ως εΐπομεν, του καθημερινού σκληρού αγώνος διαβιώσεως καθίσταται ό διαπρύσιος κήρυξ του ιδεώδους της εργασίας. Έ π ' αυτής θεμελιώνει τήν άτομικήν και κοινωνικήν έπιβί­

ωσιν και πρόοδον, καθώς και τήν κοινωνικήν γαλήνη ν και εύημερίαν. Δια πρώτην φοράν διακηρύσσεται με τόσον πάθος και τόσην διαύγειαν ή αξία της εργασίας και προβάλλεται αύτη τόσον εντόνως ώς βασικόν στοιχεΐον της ζωής. Είς τήν ίστορίαν του φιλοσοφικού στοχασμού προσλαμβάνει ίδιαιτέραν σημασίαν το γεγονός τούτο, ή δε παιδαγωγική του αξία είναι ανυπολόγιστος δια τήν ανθρωπότητα. Δεν πρέπει νά άγνοηθή και ή συμ­

βολή του Όμηρου. Ό πρωτόθρονος και κορυφαίος των ποιητών, ô Όμηρος, δεν παραγνω­

ρίζει τήν άξίαν της εργασίας* αισθάνεται άποστροφήν προς τους «άεργους», τιμά δε τους ήρωας με τα «κλέα» των. Πέρα τούτου ή καθ' αυτήν εργασία και προβάλλεται και επιδοκιμάζεται όχι μόνον μεταξύ των ηρώων, άλλα και μεταξύ των βασιλέων και των μελών τής οικογενείας των. Ό 'Αγαμέ­

μνων συγκαταλέγει τά «έργα» τής Κλυταιμήστρας μεταξύ των αρετών της14 . Ύπενθυμίζομεν προς τούτοις τήν Πηνελόπην και τήν Ναυσικαν, αί όποΐαι ασχολούνται με τά οίκιακά έργα. Επίσης πολλαχοΰ τών ομηρικών επών μνημονεύονται τεχνΐται και έργάται. Πρόθεσις όμως τών ποιητοϋ τών επών δεν ήτο ή προβολή τής εργασίας ώς ιδεώδους, άλλα τής «αρετής», τήν οποίαν άποκτα ο ήρως δια συνεχούς εργασίας. Τό άθλημα και τό από­

κτημα τής αρετής προσδιορίζεται ώς καρπός αδιάκοπου ασκήσεως, καθη­

μερινής ενασχολήσεως, ώς δώρον τής εργασίας15. Ό Ησίοδος θεωρεί τήν έργασίαν βασικήν αρχήν τής ζωής, ανάγει δε

αυτήν εις τήν σφαΐραν του ηθικού νόμου. Ή προς έργασίαν προτροπή προς

14. Ίλ. Α, 115 : ου δέμας ουδέ φυήν, οΰτ'άρ φρένας οΰτέ τι έργα. 15. Πρβλ. Π. Ν. Π α τ ρ ι α ρ χ έ α , Ή κατηγορική προστακτική τής εργασία;

κατά τον Ήσίοδον και ή άποκορύφωσις αυτής κατά τον Πλάτωνα, Έν 'Αθήναις 19692, σ. 16.

Page 59: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες τής αγωγής κατά τον Ήσίοδον 377

τον άδελφόν του Πέρσην16 προσδίδει εις την έργασίαν τον ίδιότυπον χαρακτήρα του ήθικοϋ νόμου, τής «κατηγορικής προστακτικής» τής ερ­

γασίας17, επί τής οποίας εδράζεται άκλονήτως ή πρόοδος και ό πολιτικός και κοινωνικός εν γένει βίος.

Ή αρετή, περί τής οποίας γίνεται λόγος κατωτέρω,— δηλαδή ή αξία—, ή δημιουργική ικανότης και έπίδοσις του άνθρωπου έν συνάφεια και προς τήν εσωτερική ν κυρίως εύδαιμονίαν, είναι τό δια τής άοκνου εργασίας και πολλού κόπου και ίδρώτος κτώμενον γέρας :

τήν μεν τ οι κακότητα καϊ ίλαδον εστίν ελέσθαι ρηιδίως' λείη μεν οδός, μάλα δ' εγγύθι ναίει' τής δ' αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν εθηκαν αθάνατοι' μακρός δε και όρθιος οΐμος ες αυτήν και τρηχνς το πρώτον' επήν δ' εις άκρον ΐκηται, ρηιδίη δε έπειτα πέλει, χαλεπή περ εοϋσα18.

Τα άθλα του πολέμου κτώνται δια τής ανδρείας· τα άθλα τής ειρηνι­

κής ζωής είναι καρποί τής εργασίας καί τής δικαιοσύνης, τής ευσέβειας καί τής αγάπης. Ή προς έργασίαν «έφετμή» του Ησιόδου προς τον Πέρ­

σην επεκτείνεται προς πάντα άνθρωπον καί καθορίζει τό άνθρώπινον καθή­

κον έναντι τής ζωής. Δια τής εργασίας ό άνθρωπος καθίσταται χρήσιμον μέλος τής κοινωνίας καί προάγεται εις ήθικήν προσωπικότητα. Είναι λοι­

πόν ή εργασία νόμος τής ζωής με απόλυτον κϋρος, ή τήρησις του οποίου καθίστα τον άνθρωπον άγαπητόν εις τους θεούς19. Οί 'Ολύμπιοι είναι οί καθορίσαντες τα ανθρώπινα έργα, οί δε άνθρωποι καθήκον έχουν τήν έκ­

τέλεσιν αυτών :

εργάζευ, νήπιε Πέρση, έργα τα τ άνθρώποισι θεοί διετεκμήραντο20.

Ό υπό των θεών καθορισμός τών εκτελεστέων έργων ύποσημαίνεται δια τεκμηρίων και συμβόλων — διετεκμήραντο λέγει ό ποιητής—, τα όποια εκφράζουν ταυτοχρόνως καί τήν θείαν έπιθυμίαν.

Ή αργία προσπορίζει εις τον άνθρωπον καταισχύνην, «αιδώ», οί δε

16. Ήσιόδ. Έργα καί 'Ημέραι, 298­299. Άλλα συ γ' ημέτερης μεμνημένος αίέν έφετμής έργάζευ, Πέρση.

17. Π.Ν. Π α τ ρ ι α ρ χ έ α , Ή κατηγορική προστακτική τής εργασίας, Ένθ. άνωτ., σ 17.

18. Ήσιόδ. Έργα καί 'Ημέραι, 287­292. 19. Ήσιόδ. Έργα καί Ημέραι, 300­301 καί 309. 20. Ήσιόδ. Έργα καί Ημέραι, 397­398.

Page 60: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

378 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

θεοί και οί άνθρωποι αισθάνονται μίσος προς τους «άεργους», οί όποιοι ως κηφήνες κατατρώγουν τον τίμιον μόχθον τών μελισσών :

τω δέ θεοί νεμεΰώϋι και άνέρες δς κεν άεργος ζώη, κηφήνεσΰι κοθούροις εϊκελος όργήν, οι τε μελισσάων κάματον τρΰχουύιν άεργοι εαθοντες21 '

Ό «άεργος» παραβιάζει τον νόμον της ανθρωπινής ζωής. Ή ελλειψις τών απαραιτήτων δια την ζωήν πορίζει είς τον άνθρωπον «αιδώ», έντροπήν, άφοϋ θα καταφεύγη εις την φιλανθρωπίαν τών άλλων, οϊτινες δεν είναι πάντοτε πρόθυμοι είς άνταπόκρισιν :

δις μεν γαρ και τρις τάχα τενξεαι' ην δ' ετι λύπης, χρήμα μεν ου πρήξεις, αύ δ' ετώσια πόλΧ αγορεύσεις, άχρήιος δ' εόται επέων νομός22.

Ό λιμός είναι ό αχώριστος σύντροφος και συνοδοιπόρος τής ζωής του :

Λιμός γάρ τοι πάμπαν άεργώ αύμφορος άνδρί23.

Ό οκνηρός συνοδεύεται πάντοτε μέ περιφρόνησιν, καταισχύνη ν και μομ­

φήν :

αιδώς τοι προς άνολβίη, θάρσος δέ προς όλβω2Α.

Και υπογραμμίζει ιδιαιτέρως ό ποιητής, ότι ουδεμία εργασία αύτη καθ' εαυτή ν συνιστά όνειδος, άλλ° αντιθέτως όνειδος είναι ή αργία, ή οκνηρία, ή αποχή από τής εργασίας :

έργον δ' ουδέν όνειδος, άεργίη δέ τ όνειδος25.

Παρά ταύτα ό ποιητής, στοίχων προς τήν γενικήν άντίληψιν τών γεωρ­

γικών λαών, δέν τρέφει έκτίμησιν προς τήν ναυτικήν έργασίαν, ή οποία επιβάλλεται εκ τών δυσμενών συνθηκών παραγωγής, και θεωρεί αυτήν κα­

κόν :

ονδ' επί νηών ν'ιοΌνται, καρπον δέ φέρει ζείδωρος αρουρα26.

21. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 303­306. 22. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 401­403. 23. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 302. 24. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 319. 25. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 311. 26. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 236­237.

Page 61: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 379

'Αποτελέσματα της εργασίας εϊναι ό πλούτος, ή αρετή, ή δόξα :

εξ έργων δ' άνδρες πολύμηλοί τε άφνειοί τε,

Και περαιτέρω :

εί δε κεν εργάζτ], τάχα σε ζηλώΰει άεργος πλουτεϋντα' πλοντφ δ' αρετή καί κϋδος όπηδεΐ27.

Έκτος τούτων ή εργασία χαρίζει εις τον άνθρωπον την ύπόληψιν των συμπολιτών του καί την εΰνοιαν των θεών, ιδία της Δήμητρος :

φιλέγ] δέ σ*' ευστέφανος Αημήτηρ αίδοίη28, και τ' εργαζόμενος πολύ φίλτερος άθανάτοιΰιν29.

Πορίζει ακόμη ή εργασία συναίσθημα υπεροχής30. Ό εργαζόμενος αποτελεί υπέροχο ν παράδειγμα προς μίμησιν, ή δέ εργασία διατηρεί πάντοτε την άξίαν της και εϊναι προτιμότερα είς πάσας τάς κοινωνικός τάξεις :

δαίμονι δ' οίος εηαθα, το εργάζεύθαι άμεινον31.

Δια τους λόγους αυτούς ό ποιητής με θέρμην συνιστά τήν άδιάκοπον έργασίαν :

σοϊ δ' εί πλούτου θυμός εέλδεται εν φρεσϊ σγ}βιν, ώδ3 ερδειν> και έργον επ έργω εργάζεσθαι32.

Ό ποιητής τής "Ασκρας υπαινίσσεται τήν μυθικήν προέλευσιν τής εργασίας καί τήν αναγκαιότητα αυτής δια τών μύθων του Προμηθέως καί τής Πανδώρας33. Ή ζωή του ανθρώπου δεν εϊναι παράδεισος τρυφής, δπου ούτος δύναται άνευ μόχθου να άπολαμβάνη έτοιμα τα αγαθά. Τουναντίον απαιτείται άγων προς άποκάλυψιν τών όσων οι θεοί επιμελώς κρύπτουν. Ή ανθρωπινή νόησις συμμοχθοϋσα μετά του σώματος οδηγείται είς τήν έξεύρεσιν καί πορισμόν τών αναγκαίων. Ούτως ώρισαν οί θεοί :

Κρύψαντες γαρ εχουσι θεοί βίον άνθρώποιοΊ34. Έ ξ άλλου δια του μύθου περί τών πέντε γενών τών ανθρώπων (χρυσού,

27. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 308 καί 312-313. 28. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 300-301. 29. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 309. 30. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 319. 31. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 314. 32. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 381-382. 33. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 42 κ.έξ. 34. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 42.

Page 62: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

380 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

αργυρού, χαλκού, ήρωικοϋ, σίδηρου)35 ύποδηλοϋται ή βαθμιαία κατά­

πτωσις του ανθρωπίνου γένους και ή εξ αυτής αδήριτος ανάγκη τής ερ­

γασίας36. Οΰτως ή εργασία ανάγεται εις νόμον τής ζωής37, άθλημα και σέμνωμα, δια του οποίου αύτοδιαμορφώνεται και καταξιώνεται ό ανθρώπι­

νος βίος. Ή εργασία κατά ταύτα δεν αποτελεί δια τόν Ήσίοδον38 ορον μόνον

τής ανθρωπινής υπάρξεως και του κοινωνικού βίου του ανθρώπου, άλλα και μέσον αύτοδιαμορφώσεως τής προσωπικότητος, άρτιώσεως εις άρετήν και αποκτήσεως τής ευδαιμονίας. Ή καταξίωσίς της χωρούσα πέραν των οικονομικών λόγων απορρέει έκ τής ηθικής σφαίρας τής ζωής· αποτελεί αίτημα βίου.

35. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 109 κ.έξ. 36. Οί μνημονευθέντες μϋθοι του Προμηθέως, τής Πανδώρας και των πέντε γενών

υπενθυμίζουν είς ημάς τα τής Αγίας Γραφής περί τής πτώσεως των πρωτοπλάστων και τής τιμωρίας — εντολής του Θεοΰ περί σκληρός και επιπόνου εργασίας προς έξεύρεσιν των προς το ζην. Εις την Γένεσιν (Κεφ. Α) ή εργασία καθαγιάζεται ύπο του Θεοϋ, όστις αποκαλύπτεται εργαζόμενος δημιουργών τον κόσμον. 'Αλλά και οί πρωτόπλαστοι εγκατα­

σταθέντες εντός του παραδείσου ελαβον έντολήν να έργάζωνται: «και έλαβε Κύριος ό Θεός τόν άνθρωπον, ον έπλασε, και εθετο αυτόν έν τω παραδείσω τής τρυφής εργάζεσθαι αυτόν και φυλάττειν» (Γεν. Β', 15). Και ,άλλαχοΰ τής 'Αγίας Γραφής καταδικάζεται ή αργία καί ή οκνηρία, εξυμνείται δέ ή εργασία. Μετά την πτώσιν ή εργασία προσλαμβά­

νει τόν χαρακτήρα τής τιμωρίας­έντολής : «έν ίδρώτι τοΰ προσώπου σου φαγή τόν αρτον σου» (Γεν. Γ', 19). Είς την Καινήν Διαθήκη ν εχομεν ύψηλοτέραν άντίληψιν περί τής ερ­

γασίας. Ό ίδιος ό Κύριος βέβαιοι δια τοϋ λόγου του : «ό πατήρ μου εως άρτι εργάζε­

ται, κάγώ εργάζομαι» (Ίω. 3,17). Όμοίως ό ίδιος ό Ίησοϋς εμφανίζεται δια τών ευαγγε­

λιστών εργαζόμενος ώς ξυλουργός. Ό 'Απόστολος τών εθνών Παύλος ασκεί την τέ­

χνην τοϋ σκηνοποιοϋ και παροτρύνει προς έργασίαν, είναι δέ γνωστός καί αξιοπρόσε­

κτος ό αφορισμός του : «ει τις où θέλει εργάζεσθαι, μηδέ έσθιέτω» (Θεσσαλ. Β', 3,10). Την αυτήν γνώμην έχουν καί οί Πατέρες τής 'Εκκλησίας. Γενικώς περί τής θέσεως τοϋ Χριστιανισμού έναντι τής εργασίας κυρίως βλ : Β. 'Ε ρ ά σ τ ο υ, 'Εργασία μίμησις Θεοΰ. «'Ακτίνες)) 1957, σ. 349 κ.έξ. Π. Ι. Μ π ρ α τ σ ι ώ τ ο υ, Ή εργασία κατά τους Τρεις Ίεράρχας, Έν 'Αθήναις, 1958. Τ ο ΰ α ύ τ ο ϋ , Χριστιανισμός καί εργασία, Έν 'Αθήναις, 1959. Δ. Μ ω ρ α ΐ τ ο υ , Εργασία καί επάγγελμα κατά τόν Μ. Βασίλειον, Θεσσαλονίκη, 1948. Εύ. Σ α β β ο π ο ύ λ ο υ , Χριστιανισμός καί εργασία, 1958. Δ. Σ α β ρ ά μ η, Το νόημα τής εργασίας, 'Αθήναι, 1953.

37. Βλ. Π. Ν. Π α τ ρ ι α ρ χ έ α, Ή κατηγορική προστακτική τής εργασίας, Ένθ. άνωτ., σ. 24­25.

38. Περί τής θέσεως τής εργασίας είς τήν άρχαίαν Ελλάδα βλ.: Π. Ν. Π α τ ρ ι α ρ­

χ έ α, Ή κατηγορική προστακτική τής εργασίας, Ένθ. άνωτ., σ. 103 κ.έξ.

Page 63: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 381

2. Ή δικαιοσύνη39.

Θεμελιώδες στοιχεϊον τοϋ παιδαγωγικού ιδεώδους κατά τον Ήσίοδον είναι και ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η . 'Εργασία και δικαιοσύνη συμπορεύονται ώς δίδυμοι άδελφαί εις την συγκρότησιν του ιδεώδους ανθρωπίνου τύπου, τοϋ οποίου τήν παρουσίαν ό ποιητής θεωρεί άναγκαίαν δια την σύγχρονόν του κοινωνίαν. Ό Άσκραΐος έχει πλουσίαν κοινωνικήν έμπειρίαν, τήν οποίαν πορίζει είς αυτόν το διερευνητικόν του βλέμμα εντός της κοινωνίας. Έκ της αναστροφής με τους συνανθρώπους του διεπίστωσεν ό Ησίοδος, ότι εις τάς κοινωνικός των σχέσεις επικρατεί ή αδικία και το δίκαιον των δυ­

νατών. Είχεν άλλως τε ούτος άμεσον και νωπήν τήν πικράν ταύτην διαπί­

στωσιν έκ τοϋ οικογενειακού του περιβάλλοντος λόγφ της διαφοράς με τον άδελφόν του Πέρσην. Οι δυνατοί αδικούν τους αδυνάτους, οί ισχυρότεροι άδικοπραγοΰν εις βάρος των ασθενέστερων, οϊτινες μή δυνάμενοι να αντι­

δράσουν προς μεταβολήν τών βιοτικών των όρων αναγκάζονται να υπο­

τάσσονται. Το κοινωνικόν τούτο φαινόμενον, αυτόχρημα νοσηρόν, προ­

καλεί εις τον ποιητήν μελαγχολικός σκέψεις και παρωθεί αυτόν είς δια­

πρύσια κηρύγματα υπέρ τής δικαιοσύνης. Πεπεισμένος ό ποιητής επί τήν βαθμιαίαν κατάπτωσιν, ώς εϊπομεν,

τοϋ ανθρωπίνου γένους προμαντεύει τήν καταστροφήν και τοϋ πέμπτου «γένους», τοϋ σίδηρου, όταν φθάση είς τό εσχατον σημεϊον καταπτώ­

σεως. Διαβλέπων εύρυτέραν επικράτησιν τής αδικίας και μεγαλυτέραν χαλάρωσιν τών ηθών φρονεί, ότι θα ελθη στιγμή, ότε ουδείς θα τίμα τον δίκαιον, τον αγαθόν και τον εϋορκον, άλλα τον κακόν ότι ή δικαιο­

σύνη θα μετρήται με τήν δύναμιν και ή Αιδώς και ή Νέμεσις θα εκλεί­

ψουν άπερχόμεναι είς τον "Ολυμπον :

ουδέ τις ενόρκου χάρις εσσεται ούδε δικαίου ονδ' αγαθόν, μάλλον δε κακών ρεκτήρα και ϋβριν άνέρα τιμήοΌυύι' δίκη δ' εν χερσί' και αιδώς ουκ εαται,

και τότε δη προς "Ολυμπον από χθονος εύρυοδείης λευκοΐσιν φάρεσοΊ καλυψαμένω χρόα καλόν αθανάτων μετά φϋλον ϊτον προλιπόντ' ανθρώπους Αιδώς και Νεμεσις40'

Έχων κατά νουν αυτά ô ποιητής και απευθυνόμενος προς τους βασι­

39. Είς τον Ήσίοδον άπαντοΰν οί δροι δίκη, τα δίκαια, δίκαιος. Ό όρος δικαιοσύνη άπαντςί εις το ποίημα «Ησιόδου και Όμηρου άγων».

40. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 190­200.

Page 64: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

382 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

λεΐς διηγείται τον άκόλουθον μϋθον του ίέρακος και της άηδόνος: Ίέραξ εϊχεν άρπάσει άηδόνα και μετέφερεν αυτήν οδυρομένην εις τα υψηλότερα στρώματα της ατμοσφαίρας. Ό ίέραξ απευθυνόμενος προς αυτήν λέγει : Δυστυχισμένη, έχεις λησμονήσει, ότι σε κρατεί δυνατώτερός σου; Έγώ δύναμαι ή να σε καταφάγω ή να σε ελευθερώσω. Είναι «άφρων», όστις επιθυμεί να άναμετρηθή με τους ισχυρότερους του, διότι καί της νίκης στε­

ρείται καί, εκτός της έντροπής, υφίσταται βάσανα :

Νυν δ3 αϊνον βασίλευαιν ερέω φρονέουσι καί αύτοΐς' «ώδ' ΐρηξ προσέειπεν άηδόνα ποικιλόδειρον νψι μάλ' εν νεφέεσσι φέρων όννχεσσι μεμαρπώς' ή δ' ελεόν, γναμποισι πεπαρμένη άμφ3 όννχεσσι, μύρετο' την δ γ' επικρατέως προς μϋθον εειπεν' ((δαιμονίη, τι λέληκας; έχει νν σε πολλον άρείων' τη δ' εις η σ' αν εγώ περ άγω και άοιδον εονσαν' δεϊπνον δ', αϊ κ εθέλω, ποιήσομαι ήε μεθήσω. άφρων δ', δς κ εθέλη προς κρείσσονας άντιφερίζειν' νίκης τ ε στέρεται, προς τ ε αϊσχεσιν άλγεα πάσχει)), ως εφατ ώκνπέτης ϊρηξ, ταννσίπτερος δρνις41.

Δια του μύθου τούτου ô ποιητής ύπογραμμίζων συμβολικώς τήν έπί­

δοσιν της αδικίας καί της βίας επιδιώκει τήν άποκατάστασιν της δικαιο­

σύνης. Ό συμβολισμός καθίσταται λίαν παραστατικός δια του ίέρακος, όστις ενσαρκώνει τήν άδικίαν καί τήν βίαν, τον ίσχυρόν, καί δια της άη­

δόνος, της ανίσχυρου να αντίδραση καί άντιπροσωπευούσης τήν τάξιν των αδυνάτων.

Ή δικαιοσύνη είναι υπεράνω πάσης «ύβρεως» καί κατισχύει αυτής:

δίκη δ' νπερ νβριος ϊσχει ες τέλος εξελθονσα42'

"Οταν ή Δικαιοσύνη καταπατήται ύπό των αδίκων, κλαίει καί θρηνεί δια τήν πόλιν καί τα ήθη, ό δε "Ορκος προσέρχεται καί ακολουθεί με ολέ­

θριας επιδράσεις επί τους αδίκους καί «δωροφάγους», οΐτινες παραβιάζουν σκοπίμως τό δίκαιον :

αντίκα γαρ τρέχει "Ορκος άμα σκολιησι δίκησιν' της δέ Δίκης ρόθος ελκομένης, η κ' άνδρες άγωσι

41. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 202­212. Πρβλ. καί το της Ίλιάδος (Α, 80): κρείσσων γαρ βασιλεύς, οτε χώσεται άνδρί χέρηι­

42. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 217­218.

Page 65: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 383

δωροφάγοι, σκόλιας δε δίκης κρίνωσι θεμιστας' ήδ' έπεται κλαίουσα πόλιν και ηθεα λαών43,

Περαιτέρω ό ποιητής σημειώνει τά αγαθά αποτελέσματα εκ της εφαρ­

μογής της δικαιοσύνης ύπο τών αρχόντων. Ή πόλις ακμάζει και ευτυχεί και διάγει έν ειρήνη :

τοΐσι τέθηλε πόλις, λαοί δ' άνθενσιν εν αύτη' 3 / OS 3 1 ~ / 4 4 .

ειρήνη ο ανα γην κονροτροφος , Ό σ ο ι εκ τών πολιτών άσκουν την δικαιοσύνην, ουδέποτε στερούνται τρο­

φών, ό λιμός και αί συμφοραί απομακρύνονται, ή γή παράγει άφθονους καρπούς και οί άνθρωποι διάγουν εύδαίμονες45.

Ή δικαιοσύνη κατά τον ποιητήν εδόθη υπό του θεοϋ είς τους ανθρώ­

πους, οί όποιοι συγκροτούν πολιτείαν, δια να αναγνωρίζουν τί εις εκαστον ανήκει και ού'τω να υφίσταται τάξις και νόμος μεταξύ των. Κατά ταύτα ή «Δίκη» εϊναι θεία τάξις εκφράζουσα τήν βούλησιν του θεού και διέπουσα τα τής κοινωνικής ζωής τών ανθρώπων. "Εφορος τής Δίκης εϊναι αυτός ό Ζευς, όστις παρέχει και τήν εύδαιμονίαν είς τον άνθρωπον :

τόνδε γαρ άνθρώποισι νόμον διέταξε Κρονίων, Ιχθύσι μεν και θηρσί και οίωνοϊς πετεηνοίς εσθειν αλλήλους, επεί ου δίκη εστί μετ αύτοΐς' άνθρώποισι δ' έδωκε δίκην, ή πολλον αρίστη γίνεται*6.

Πάσα παραβίασις τής Δίκης διαταράσσει τήν θείαν τάξιν, ό δε αυθαι­

ρέτως έπιβάλλων τήν βούλησίν του καθίσταται ανίατος47, άφοΰ δια τής δυνάμεως τών χειρών του επιδιώκει να κατίσχυση· ή αίδώς εξαφανίζεται48, ή οποία εϊναι συνείδησις του δικαίου, τής θείας τάξεως, άποτρέπουσα τον άνθρωπον άπό τής διαπράξεως αδίκων ενεργειών49, ούτως επικρατεί ή αδι­

κία. Ή παραβίασις τής δικαιοσύνης και ή έπικράτησις τής αδικίας θεωρείται «ύβρις», αύθάδεια προς τό θείον, κακία, συνεπαγόμενη τήν καταστροφήν

43. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 219­222. 44. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 227­228. 45. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 230­237. 46. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 276­280. 47. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 283. 48. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 192­193. 49. Πρβλ. τό τοϋ Δημοκρίτου: «Μηδέν τι μάλλον τους ανθρώπους αίδεΐσθαι έωυτοϋ

μηδέ τι μάλλον έξεργάζεσθαι κακόν, εί μέλλει μηδείς είδήσειν ή οί πάντες άνθρωποι­

αλλ' έωυτόν μάλιστα αίδεΐσθαι, καί τούτον νόμον τη ψυχή καθεστάναι, ώστε μηδέν ποι­εΐν άνεπιτήδειον». Η. Diels­W. Kranz, 68 [55] Β 264.

Page 66: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

384 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

του άνθρωπου. Ό Ζευς επέρχεται ώς τιμωρός έπιβάλλων «χαλεπήν άμοι­

βήν» δια τάς αδίκους πράξεις :

τω δ' ή τοι Ζευς αυτός άγαίεται, ες δε τελευτήν έργων άντ αδίκων χαλεπήν επεθηκεν αμοιβήν50.

Πολλάκις κολάζει και όλόκληρον πόλιν εξ αιτίας ενός κακοΰ :

οϊς δ' ϋβρις τε μέμηλε κακή κάί σχέτλια έργα, τοις δέ δίκην Κρονίδης τεκμαίρεται εύρύοπα Ζευς. πολλάκι και ξύμπασα πόλις κακοϋ ανδρός άπηύρα, δατις άλιτραίνγ] και άτάσθαλα μηχανάαται51.

"Αλλοτε αντί της πόλεως ό Ζευς καταστρέφει «εύρύν στρατόν» της πόλεως ή τό τείχος ή τά πλοία «εν πόντφ52)).

Ό ποιητής απευθυνόμενος προς τους βασιλείς υπενθυμίζει εις αυτούς, ότι ή Δίκη είναι παρθένος, θυγάτηρ του Διός:

κνδρή τ' αΐδοίη τ ε θεοϊς οι "Ολνμπον εχουσιν,

οσάκις δέ βλάπτουν αυτήν, σπεύδει προς τον πατέρα της και ζητεί τήν τι­

μωρίαν του λαοϋ δια τάς αδικίας των αρχόντων53. Ό Ζευς είναι παντεπό­

πτης και έφορος της τάξεως τοϋ δικαίου. Ή δικαιοσύνη δέον να διέπη πάσας τάς ανθρωπίνους σχέσεις και να

χαράκτηρίζη τάς πράξεις του άνθρωπου. Τούτο αποτελεί θεμελιώδες γνώ­

ρισμα τοϋ ενάρετου ανθρώπου. 'Ιδιαιτέρως συμβουλεύει ό ποιητής τήν αποφυγήν αδικίας προς τα ορφανά54. Προσέτι συνιστά τήν τήρησιν των υποσχέσεων ώς προς τήν συμπεφωνημένην άμοιβήν τοϋ εργάτου :

[μισθός δ' άνδρι φίλω είρημένος αρκως έστω]55'

Τό αυτό προτείνει και δια τήν άπόδοσιν των παρά τοϋ γείτονος δανεισθέν­

των, δηλ. τήν έπιστροφήν κατά τό αυτό μέτρον και ετι περισσότερον των δανεισθέντων, δια να είναι δυνατή ή έκ νέου αίτησις δανείου :

ευ μεν μετρεΐσθαι παρά γείτονος, εύ δ' άποδοϋναι, αύτω τω μετρώ, και λώιον αϊ κε δύνηαι, ώς αν χρηίζων και ες ύστερον αρκιον εϋργ]ς56.

50. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 333­334. 51. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 238­241. 52. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 245­247. 53. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 248­264. 54. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 330. 55. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 370. 56. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 349­351.

Page 67: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 385

Ό Ησίοδος λοιπόν θεωρεί την δικαιοσύνην θεμέλιον της ατομικής και οικογενειακής ευημερίας και τής κοινωνίας και πάσης ευφορίας τής γής, συνιστά δέ ένθέρμως την άσκησίν της :

καί νν δίκης επάκουε, βίης δ' επιλήθεο πάμπαν51'.

3. Ή ευσέβεια καί ή λατρεία των θέων.

Στοιχεΐον του ιδεώδους τής αγωγής αποτελεί, κατά τον Ήσίοδον, και ή ε υ σ έ β ε ι α κ α ι ή λ α τ ρ ε ί α τ ώ ν θ ε ώ ν . Αύτη βεβαίως προβάλλεται υπό πάντων τών αρχαίων συγγραφέων ως αποτελούσα θεμελιώδη ύποχρέω­

σιν καί καθήκον του άνθρωπου. "Ανευ αυτής ό άνθρωπος δέν δύναται να ευδοκίμηση εις την ζωήν καί να εύημερήση. Τοϋτο αποτελεί άπαρασάλευ­

τον πεποίθησιν τών ανθρώπων, οι όποιοι επιζητούν δια τών εκδηλώσεων τής ευσέβειας και τής θρησκευτικότητας των γενικώς την εννοιαν τών θεών καί την προστασίαν των.

Ό ποιητής φρονεί, ότι δια τής εργασίας και τής δικαιοσύνης εφελκύει ό άνθρωπος την προσοχήν τών θεών καί κερδίζει τήν άγάπην αυτών και την έκτίμησιν τών συνανθρώπων του. Ή αγάπη όμως αύτη δέν είναι δυ­

νατόν νά εξασφαλίζεται συνεχώς άνευ είδικωτέρας προσπάθειας, ήτις θα δημιουργή άτμόσφαιραν ευκρασίας προς έκδήλωσιν τής θείας αγάπης. Ή λατρεία λοιπόν τοϋ θεού με παντοίας εκδηλώσεις είναι δια τον άνθρω­

πον τό μέσον επικοινωνίας και εξασφαλίσεως τής εύνοιας τοϋ θείου. Ή ευσεβής αύτη διάθεσις καί εκφρασις του ανθρώπου αποτελεί στοιχειώδες καθήκον.

Ό άνθρωπος, τονίζει ό Ησίοδος, οφείλει νά προσφέρη θυσίας είς τον θεόν κατά δύναμιν, όσον επιτρέπουν αί οίκονομικαί του δυνάμεις. Σπου­

δαιότητα έχει όχι ό πλούτος τής προσφερόμενης θυσίας, άλλα ή άγνότης καί ή καθαρότης τής διαθέσεως :

Καδ δύναμιν δ' ερδειν Ιέρ' άθανάτοισι θεοΐσιν άγνώς καί καθαρώς, επί δ' άγλαά μηρία καίειν58'

Ό ποιητής διδάσκει ωσαύτως, ότι ό άνθρωπος πρέπει νά έπιδιώκη τήν εΰνοιαν τών θεών με σπονδάς καί θυμίαμα κατά τήν πρωίαν καί τήν έσπέραν ούτως οι θεοί δια τής ευνοϊκής των διαθέσεως θα βοηθήσουν αυτόν νά απόκτηση πλουτον καί νά αύξηση τήν περιουσίαν του :

άλλοτε δέ anovôfjcn θύεσσί τε ΐλάσκεσθαι,

57. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 275. 58. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 336­337.

25

Page 68: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

386 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

ήμεν δτ εννάζΐ] καί δτ αν φάος Ιερόν ελθΐ], ώς κε τοι ϊλαον κραδίην καί θυμον εχωαιν, δφρ' άλλων òvfj κλήρον, μη τον τεον άλλος59.

Τό χωρίον τούτο του Ησιόδου είναι άξιοπρόσεκτον, διότι είναι ή αρχαιό­

τερα μνεία περί καθήκοντος του άνθρωπου δια πρωινήν καί έσπερινήν προσευχήν. Τοιουτοτρόπως ο ποιητής πρώτος εις τήν ίστορίαν καθιερώνει το ύπέρτατον τούτο καθήκον του άνθρωπου. Το καθήκον τούτο έχει ό άνθρωπος καί κατά τήν εναρξιν πάσης εργασίας, παντός έργου60.

4. Ή αγάπη προς τον συνάνθρωπον— Ai κοινωνικαί σχέσεις.

Ό Ησίοδος επιθυμεί τήν διαμόρφωσιν του άνθρωπου ώς δημιουργικού κοινωνικού στοιχείου με τάς άρετάς τ ή ς α γ ά π η ς κ α ί τ ή ς ε ύ π ο ι ί α ς . Ή αρετή του άνθρωπου, δηλ. ή αξία καί ή ικανότης, ώς νοεί αυτήν ό ποιη­

τής, εκτιμάται όχι μόνον ώς δημιουργός τής ατομικής καί οικογενειακής ευημερίας, άλλα καί ώς στοιχεϊον προς κοινωνικήν άγαθοεργίαν οΰτως ή αρετή του άνθρωπου δέν έκδηλώνετται ζηλοτύπως καί φιλαύτως εντός του στενού ορίζοντος τής ατομικής και οικογενειακής δραστηριότητος, άλλ' επεκτείνεται φιλανθρώπως προς τον συνάνθρωπον καθ' εκαστον καί προς τήν κοινωνικήν ολότητα. Τοιουτοτρόπως ό ενάρετος άνθρωπος καθίσταται εστία κοινωνικής εύποιίας καί ευημερίας καί δημιουργικόν κύτταρον εύρυ­

τέρας ευδαιμονίας. Ό άνθρωπος δέον να όδηγήται προς τήν «φιλότητα». Ή φιλότης αΰτη,

εκφραζόμενη δια διαθέσεως εύνοιας καί δια παραθέσεως γευμάτων καί προσφοράς παντοίων δώρων καί ευεργεσιών, αναφέρεται εις τους γείτονας καί τους φίλους, κατά προτίμησιν εις τους εγγυτέρους ,διότι αυτοί θα σπεύ­

σουν πρώτοι, «αζωστοι», προς βοήθειαν οί εχθροί ευρίσκονται εξω άπό τήν εύεργετικήν δραστηριότητα. Αυτή υπήρξε καί ή βασική ηθική αρχή τής αρχαιότητος :

Τον ψιλεοντ επί δαιτα καλεϊν, τον δ' εχθρον εάσαι' τον δε μάλιστα καλεϊν δατις σέθεν εγγνθι ναίεϊ ει γαρ τοι και χρήμ' εγκώμιον άλλο γένηται, γείτονες αζωστοι εκιον, ζώσαντο δε πηοί61.

Βλέπομεν λοιπόν, ότι ό Ησίοδος δεν άνήχθη είς τήν ύψηλοτέραν σφαΐραν

59. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 338­341. 60. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 465 κ.έξ. 61. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 342­345.

Page 69: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τόν Ήσίοδον 387

της ηθικής τελειότητος είσηγούμενος την άγαθοεργίαν προς πάντας ανεξ­

αιρέτως τους συνανθρώπους, φίλους και εχθρούς. Σπέρματα της υψηλής ταύτης αρχής εύρίσκομεν βεβαίως εις κλασσικούς συγγραφείς, άλλα κυ­

ρίως ό Χριστιανισμός καθώρισε σαφέστερον και εύρύτερον την άρετήν ταύτην τής αγάπης προς όλους γενικώς ώς βάσιν της διδασκαλίας του62. Δια τούτο ό ποιητής διδάσκει :

τον φιλέοντα φιλεΐν, και τω προσιόντι προσεΐναι. και δόμεν δς κεν δω και μη δόμεν δς κεν μη δω' δώτη μεν τις εδωκεν, άδώτη δ3 ου τις εδωκεν63.

'Ακολουθών τον γενικον περί φιλοξενίας κανόνα, συνιστά θερμώς τήν παροχήν φιλοξενίας εις ξένον και άσυλου εις ίκέτην άλλως διαπράττει μέγα αμάρτημα και επισύρει τήν τιμωρίαν του Διός :

Ίύον δ' δς θ' ικετην δς τε ξεϊνον κακόν ερξει6*,

Ό άνθρωπος δέον νά είναι πρόθυμος εις προσφοράς. Ή προσφορά πηγάζει εκ του πλούτου τής ψυχής και είναι δηλωτική τής αρετής :

δώς αγαθή, άρπαξ δέ κακή, Θανάτοιο δότειρα65'

Πέρα τούτου όμως ό ποιητής προβαίνει εις τήν εύ'στοχον ψυχολογικήν παρατήρησιν, ότι δηλαδή ή προσφορά παρέχει ψυχική ν τέρψιν και εις αυ­

τόν τόν προσφέροντα:

δς μεν γάρ κεν άνήρ εθέλων, δ γε και μέγα, δώη, χαίρει τω δώρω και τέρπεται δν κατά θυμόν66.

Συνιστά προσέτι ό Ησίοδος προθυμίαν συνδιαλλαγής με τους εχθρούς και παροχήν εις αυτούς συγγνώμης, όταν τούτο ζητήσουν μέ προσφοράν όμως αποζημιώσεως :

62. Περί τής αληθούς εννοίας τής χριστιανικής αγάπης βλ.: Π. Ι. Μ π ρ α τ σ ι ώ ­

τ ο υ, Το νόημα τής χριστιανικής αγάπης. Λόγος πρυτανικός, Έν 'Αθήναις, 1956. Ώς προς τους κλασσικούς βλ. Σοφ. Άντιγ. 523" Πλ. Κρίτ. 49 a­e· Πολιτεία, Α', 331 κ,έξ.

63. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 353­355. 64. Ήσιόδ. "Εργα και Ήμέραι, 327. 65. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 356. 66. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 357­358. Πρβλ. το τοΰ Περικλέους είς τον περίφη­

μον Έπιτάφιον : «Βεβαιότερος δε ό δράσας τήν χάριν, ώστε όφειλομένην δι* εύνοιας, φ δέδωκε σώζειν ό δ' άντοφείλων άμβλύτερος, είδώς ούκ ές χάριν, άλλ' ώς όφείλημα τήν άρετήν άποδώσων», Θουκ. Β', 40,4.

Page 70: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

388 Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

ει ôè κεν αύτις ήγητ ες φιλότητα, δίκην δ' εθέληαι παραβχεϊν, δέξασθαι67.

Ό ποιητής διακρίνει δύο έριδας68, την «κακόχαρτον»69 και την «άγα­

θήν»70. Ύπ5 αυτών παρορμάται προς ένέργειαν ό άνθρωπος. Ή πρώτη είναι «έπιμωμητή»71, κατακριτέα και ψεκτή, διότι αποτρέπει τον ανθρωπον άπο τήν έργασίαν και την δικαιοσύνην και την βελτίωσιν τών όρων της ζωής του* προκαλεί φιλονικίας και διχόνοιαν μεταξύ τών ανθρώπων και παρωθεί τους ανθρώπους εις αδίκους πράξεις προς σφετερισμόν τών αλ­

λότριων κτημάτων72. 'Αντιθέτως ή δευτέρα ερις, ή αγαθή, παρακινεί τον ανθρωπον εις έργασίαν και εις δικαιοσύνην καί διεγείρει τήν έπιθυμίαν προς δημιουργίαν, τακτοποιεί τον οίκον του και προκαλεί εις τους άλλους αμιλλαν73. Ό ποιητής απευθυνόμενος προς τον Πέρση ν συμβουλεύει έκ­

θύμως τήν άπαλλαγήν άπο τής κακοχάρτου Έριδος :

ΎΩ Πέρβη, αύ ôè ταϋτα τεω ένικάτθεο θνμω, μηδέ (? "Ερις κακόχαρτος απ έργου θυμον ερνκοι νείκε όπιπενοντ άγορής επακουον εόντα14'.

Ή φιλονικία λοιπόν καταδικάζεται υπό του ποιητου, διότι απομακρύ­

νει άπο τήν δημιουργικήν ένασχόλησιν καί οδηγεί εις αλλότρια έργα.

67. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 711­713. 68. Ό Ησίοδος είς τήν «Θεογονίαν» του (225­232) γνωρίζει μίαν μόνον Έριν,

τήν «στυγερήν»,ή οποία είναι αίτια τοϋ πόνου, τής λήθης, του λιμοϋ, τής φιλονικίας, τοϋ ΰλγους καί άλλων κακών:

καί "Εριν τέκε καρτερόμυθον. Αύτάρ Έρις στυγερή τέκε μέν Πόνον άλγινόεντα Λήθην τε Λιμόν τε καί "Αλγεα δακρυόεντα Ύσμίνας τε Μάχας τε Φόβους τ' Άνδροκτασίας τε Νείκεά τε Ψεύδεα τε Λόγους τ' Άμφιλλογίας τε Δυσνομίην τ' Άτην τε, συνήθεας άλλήλησιν, Όρκον θ', ος δή πλείστον έπιχθονίους ανθρώπους πημαίνει, δτε κέν τις εκών επίορκον ομόσση.

Ένταϋθα ό ποιητής συντάσσων τήν παλινωδίαν του κατά το πρότυπον τοϋ Στησι­

χόρου διορθώνει εαυτόν δια τής εισαγωγής καί δευτέρας "Εριδος, τής αγαθής. 69. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 28. 70. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 24. 71. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 13. 72. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 14­16. 73. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 17­24. 74. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 27­29.

Page 71: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 389

'Ωσαύτως και ή προς τους ανωτέρους φιλονικία κρίνεται επιζήμια δια τον άνθρωπον75.

5. Ή αρετή.

Εις τα ομηρικά ποιήματα ή λέξις αρετή76 δεν έχει προσλάβει ακόμη τήν ήθικήν εννοιαν, τήν οποίαν άπαντώμεν εις τους μετέπειτα χρόνους. 'Αρετή κατά τον "Ομηρον σημαίνει τήν άνδρείαν, τήν γενναιότητα, τήν πολεμικήν ικανότητα και γενικώς τήν άξίαν του ήρωος, μέ τήν οποίαν ούτος διακρίνεται. Ή αξία του ανδρός κατά τήν πολεμικήν έκείνην έποχήν συνίσταται κυρίως εις τήν ιδιότητα και τήν ικανότητα του να επιτελή πράξεις γενναιότητος. Ή δύναμις και ή ευκινησία του πολεμιστου, ή αν­

δρεία αποτελούν τήν άρετήν του πολεμιστου και του ήρωος. "Αρα άρετήν έχουν οί εξαίρετοι άνδρες και οί ευγενείς, προς τους οποίους άπενέμετο ή τιμητική αυτή προσηγορία* οί κοινοί άνθρωποι δεν έχουν άρετήν. Ό W.

75. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 716. 76. 'Αρετή έκ της ρ. άρ­, έξ ης προέρχεται πλήθος λέξεων : άρ­, *άρω, άραρίσκω,

άρα, άρτι, άρθρον αρμόζω κλπ., ομοίως άριστος, άρείων, "Αρης. 'Αρχικώς ή λέξις έδή­

λωνε πιθανώς τήν άξίαν, τήν ύπεροχήν, τήν είδικήν ικανότητα τοϋ κατόχου ανδρός ή" γυναικός (ρώμην, σωματικήν ικανότητα, άνδρείαν, γενναιότητα, κάλλος, ευφυΐαν, ταχύ­

τητα καί γενικώς πάν προτέρημα, κατά τό όποιον διαφέρει τις τοϋ άλλου)· τέλος προσέ­

λαβε τήν γνωστήν ήθικήν εννοιαν (πρβλ. τήν λατινικήν λέξιν virtus). Έξ αυτής της εν­

νοίας της αξίας, της ικανότητος καί της υπεροχής προέκυψεν ή σημασία τής κοινωνικής αναγνωρίσεως, ήτις αποτελεί στοιχεΐον τών αρίστων, άρετήν τών αρίστων ώς ίδιον καί άποκλειστικόν κτήμα των, καί ή συνάρτησίς της μέ τήν έξουσίαν.

Ή λέξις χρησιμοποιείται ακόμη προς δήλωσιν εξαίρετων ιδιοτήτων τών θεών : στρεπτοί δέ τε καί θεοί αυτοί,

τών περ καί μείζων αρετή τιμή τε βίη τε '(Ιλ.Ι ,497­498) Επίσης καί περί τών ϊππων :

ϊστε γαρ όσσον έμοί αρετή περιβάλλετον ίπποι* καί περαιτέρω :

'Αλλ' ότε δή πύματον τέλεον δρόμον ώκέες ίπποι άψ έφ' αλός πολιής, τότε δη αρετή γε έκαστου φαίνετ', (Ίλ. Ψ 276 καί 373­375).

Γίνεται προς τούτοις χρήσις τής λέξεως καί έπί μελών τοϋ ανθρωπίνου σώματος (ποδών) προς δήλωσιν τής τελειότητος :

δή τότε νηπιέησι ποδών άρετήν άναφαίνων θΰνε δια προμάχων, (Ίλ. Υ, 411­412).

Καί αυτός ό Πλάτων ομιλεί περί αρετής παντός πράγματος καί οφθαλμών (Πολι­

τεία, Α', 353 b) καί ίππων καί κυνών (Πολιτεία, Α', 335 b). Τά ένταΰθα λεγόμενα περί τής εννοίας τής αρετής δέν έξαντλοΰν προφανώς τάς ποι­

κίλος σημασιολογικός της αποχρώσεις κατά τήν αρχαιότητα.

Page 72: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

390 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

Jaeger παρατηρεί, δτι εξουσία και αρετή κατά τήν ομηρική ν εποχή ν συν­

άπτονται στενώς77. Ή αρετή με τήν εννοιαν της ιδιαιτέρας ικανότητος, της υπεροχής,

της εξαίρετου ιδιότητος χρησιμοποιείται καί δια τους θεούς και δια τους άνδρας και δια τάς γυναίκας και δια τα ζώα καί δια τα μέλη του σώματος.

Ό "Ομηρος προβάλλει τήν άνδρείαν καί τήν γενναιότητα, τήν σωμα­

τική ν όώμην καί δεξιότητα του ήρωος ώς το ιδεώδες της αρετής καί παρο­

τρύνει αυτόν προς άριστείαν καί ύπεροχήν, έν στρατοπέδω καί βουλή, δια διηνεκούς αγώνος καί προσπάθειας78.

Κατά τον Ήσίοδον α ρ ε τ ή είναι ή άξιωσύνη, ή δημιουργική ικανότης καί ή έπίδοσις, ή υπεροχή, τήν οποίαν αποκτά ό άνθρωπος με πολύν κόπο ν καί ιδρώτα79. Ή εργασία είναι το μέσον αποκτήσεως της διακριτικής ταύ­

της ικανότητος καί αξιοζήλευτου υπεροχής. Ό επίπονος καί αδιάλλακτος άγων καί ή έπίμοχθος προσπάθεια αποβαίνει στεφανηφόρος καί τιμάται με τό γέρας της «αρετής», δια τής οποίας ό άνθρωπος τελειούται καί κατα­

ξιώνεται. Ό μόχθος καί ό ίδρώς, τους οποίους οί θεοί έταξαν «προπάροιθεν» τής αρετής, οδηγούν εις τήν τελείωσιν καί τήν εξ αυτής άπορρέουσαν κοι­

νωνική ν άκτινοβολίαν καί έκτίμησιν. Διά τήν όλοκλήρωσιν όμως τοΰ άνθρωπου δέν αρκεί ή δια τής ερ­

γασίας αποκτώμενη αρετή· απαραιτήτως δέον να συνεπικουρήται καί να συμπληρώνεται με τήν δικαιοσύνην καί άλλα ψυχικά προσόντα, ό συνδυα­

σμός τών οποίων άρτιώνει καί λαμπρύνει τήν προσωπικότητα, ήτις γεραί­

ρεται διά τής βαθείας εκτιμήσεως πάντων. Ό Ησίοδος παρομοιάζει τήν άρετήν μέ όδόν:

μακρός δε και όρθιος οΐμος ες αυτήν και τρηχυς το πρώτον' επήν δ' εις άκρον ϊκηται, ρηιδίη δη έπειτα πέλει, χαλεπή περ εονσα80.

77. W. Jaeger, Paideia, The Ideals of Greek Culture, Second Edition, Volume I, New York, 1962, σ. 5.

78. Ό Μ. Βασίλειος (Προς τους νέους, όπως αν έξ ελληνικών ώφελοΐντο λόγων, F. B o u l e n g e r , Aux jeunes gens, sur la manière de tirer profit des lettres helléniques, Paris, 1935, σ. 47) [=J. P. M i g n e, P.G.31, 572b­c), γράφει: «Ώς δ' έγώ τίνος ήκουσα δει­

νού καταμαθεϊν ανδρός ποιητοΰ διάνοιαν, πάσα μεν ή ποίησις τω Όμήρω αρετής έστιν έπαινος καί πάντα αύτω προς τοϋτο φέρει, ό,τι μή πάρεργον.. .Έν τούτοις γαρ ελεγεν ό του ποιητοϋ τής διανοίας εξηγητής μονονουχί βοώντα λέγειν τον "Ομηρον ότι­ 'Αρετής ύμϊν έπιμελητέον, ώ άνθρωποι...».

79. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 289 ­ 290 : τής δ'αρετής ίδρωτα θεοί προπάραθεν εθηκαν αθάνατοι·

80. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 290­292. Τήν παρομοίωσιν τής αρετής μέ όδόν άπαντώμεν καί είς τον Ξενοφώντα (Κύρου

Page 73: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες τής αγωγής κατά τον Ήσίοδον 391

Ό άνθρωπος οφείλει να πορευθή όδον άνωφερή, να άκολουθήση πορείαν δυσχερή, δια να κατορθώση να προσέγγιση και να κατάκτηση τάς άκροσ­

ίτους κορυφάς της αρετής, ή οποία καλεί είς συνεχή άνοδον. "Οταν όμως ό άνθρωπος επιτυχή την άνάβασιν, τότε ή οδός εϊναι εύκολος .Ό Μ. Βα­

σίλειος έπεξηγών τάς ησιόδειους ταύτας σκέψεις γράφει : «Ή τίποτε άλλο διανοηθέντα τον Ήσίοδον ύπολάβωμεν ταυτί ποιήσαι τα επη, α πάντες άδουσιν, ή ουχί προτρέποντα τους νέους έπ' άρετήν; "Οτι τραχεία μεν πρώ­

τον και δύσβατος και ίδρώτος συχνού και πόνου πλήρης ή προς άρετήν φέρουσα και ανάντης οδός. Διόπερ ού παντός ού'τε προσβήναι αύτη δια το ορθιον, ούτε προσβάντα ραδίως επί το άκρον έλθεϊν. "Ανω δε γενομένω όραν υπάρχει ως μεν λεία τε και καλή, ώς δε ραδία τε και εύπορος και τής ετέρας ήδίων τής επί τήν κακίαν άγούσης, ην άθρόον είναι λαβείν έκ τοΰ σύνεγγυς ό αυτός ούτος ποιητής εφησεν. Έμοί μέν γαρ δοκεΐ ουδέν έτερον ή προτρέπων ή μας έπ' άρετήν και προκαλούμενος απαντάς αγαθούς είναι ταύτα διελθεϊν και ώστε μή καταμαλακισθέντας προς τους πόνους προαπο­

στήναι του τέλους»81. Ή αρετή αντιτίθεται προς τήν κακότητα, ή οποία εϊναι αποτέλεσμα

τής οκνηρίας και τής αργίας· αύται οδηγούν εις τήν άρπαγήν τής ξένης περιουσίας. Ή κακότης αύτη άφ' ενός μέν στερεί τον άνθρωπον τών υλι­

κών αγαθών και τής ηδονής έκ τής δημιουργικής εργασίας, άφ' έτερου δε προσάπτει είς αυτόν όνειδος και προσπορίζει άνυποληψίαν.

Παιδεία, Β', 2, 24): «Ή δ' αρετή προς ορθιον άγουσα ού πάνυ δεινή έστιν έν τφ παραυτί­

κα εική συνεπισπάσθαι, άλλως τε και ην άλλοι ώσιν έπί το πρανές και το μαλακον άντι­

παρακαλοϋντες».Έξ άλλου είναι γνωστοί οί λόγοι τοϋ Κυρίου (Ματθ. Ζ', 13­15) : «είσέλ­

θετε δια τής στενής πύλης· ότι πλατεία ή πύλη καί ευρύχωρος ή οδός ή άπάγουσα εις τήν απώλειαν, καί πολλοί είσιν οί εισερχόμενοι δι' αυτής· ότι στενή ή πύλη καί τεθλιμμένη ή οδός ή άπάγουσα είς τήν ζωήν, καί ολίγοι είσίν οί εύρίσκοντες αύτήν».Πρβλ. Σιμωνί­

δη ν τον Κεϊον : Έστις τις λόγος, τάν Άρετάν ναίειν δυσαμβάτοισ' έπί πέτραις, fvOv δέ μιν θοαν f χώρον άγνόν άμφέπειν. ουδέ πάντων βλεφάροισι θνατών εσοπτος, ώ μή δακέθυμος ίδρώς ενδοθεν μόλη, ΐκη τε ές άκρον ανδρείας (D. L. P a g e , Lyrica Graeca Selecta, Oxford, 1968,

σ. 186, αριθ. 386). 81. Μ. Βασιλείου, Προς τους νέους, όπως αν έξ ελληνικών ώφελοϊντο λόγων,

F. B o u l e n g e r , Aux jeunes gens, Ένθ. αν. σ. 46­47 (=J. Ρ, M i g n e, P.G., 31, 572α).

Page 74: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

392 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

6. Τα λοιπά στοιχεία.

Ό Ησίοδος θεωρεί θεμελιώδες στοιχείον του ιδεώδους τύπου του άνθρωπου τ η ν π ρ ο ς τ ο ύ ς γ ο ν ε ΐ ς φ ι λ ό σ τ ο ρ γ ο ν σ υ μ π ε ρ ι ­

φ ο ρ ά ν και τήν προς αυτούς έ κ δ ή λ ω σ ι ν σεβασμού κ α ι α γ ά ­

π η ς . Διαπράττει σοβαρον αμάρτημα έπισΰρον τον δίκαιον κολασμόν,

δς τε γονήα γέροντα κακφ επί γήραος ονδώ νεικείη χαλεποΐσι καθαπτόμένος έπέεσσι82'

Ό αδελφός δέον να άγαπαται και να τιμάται περισσότερον του φίλου :

μηδέ κασιγνήτω Ισον ποιεΐσθαι έταΐρον83'

Ενταύθα παρατηροΰμεν, ότι τά υπό τοΰ Ησιόδου διδασκόμενα ευρίσκον­

ται εις αντίθεσιν προς τά ομηρικά :

αντί κασιγνήτον ξεϊνός θ' ικέτης τε τέτνκται ανέρι, δς τ' ολίγον περ έπιψανη πραπίδεσσι.

Και περαιτέρω :

επει ου μέν τι κασιγνήτοιο χειρείων γιγνεται, ος κεν εταίρος εων πεπνυμενος ειοη .

Έξ άλλου τ ο π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ ο ύ γ ο ν έ ω ς εϊναι δια τον νέον άνθρωπον πολύ ώφέλιμον, διότι αποτελεί γνώμονα συμπεριφοράς.

Ό άνθρωπος καθήκον έχει ν ά ά π ο φ ε ύ γ η τ ο ψ ε ύ δ ο ς , δια να δύναται νά εχη παρρησίαν εις πάσας τάς περιστάσεις :

μηδέ ψεύδεσθαι γλώσσης χάριν85'

Πρέπει ακόμη ν ά τ η ρ ή τ ο ν ο ρ κ ο ν του, νά εϊναι εύορκος και ουχί επίορκος. 'Αμφότεροι επιδρούν αναλόγως, ευμενώς ή δυσμενώς, επί τήν γενεάν των δια το μέλλον :

δς δέ κε μαρτνρίησιν εκών έπίορκον όμόσσας χρεύσεται, εν δέ δίκην βλάψας νήκεστον άασθη, τον δέ τ άμανροτέρη γενεη μετόπισθε λέλειπται' ανδρός δ' ενόρκου γενεη μετόπισθεν άμείνων86.

82. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 331­332. 83. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 707.

84. Όδ. Θ, 546­547 καί 585­586. 85. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 709.

86. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 282­285.

Page 75: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 893

Ή α ν α β ο λ ή επικείμενης εργασίας εϊναι επιζήμιος, διότι προκαλεί δυσχερή προβλήματα και τελικώς οδηγεί εις τον λιμόν. 'Αντιθέτως δ ζ ή­

λ ο ς προς έργασίαν είναι πολλαπλώς ωφέλιμος :

μηδ' άναβάλλεο'θαι ες τ' ανριον ες τε ενηφι' ου γαρ ετωοΊοεργος άνήρ πίμπληοΊ καλιήν ονδ' αναβαλλόμενος' μελέτη δε τοι έργον όφέλλεϊ αίεϊ δ' άμβολιεργος άνήρ ατγ)σι παλαίει87.

Ό Ησίοδος επιθυμεί να έμπνευση τήν άρετήν τ η ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς , διότι πιστεύει ορθώς, ότι δι' αυτής ό άνθρωπος έχων πάντοτε εις τήν διά­

θεσίν του τα αγαθά τών κόπων του, δεν ευρίσκεται εις τήν ανάγκην να κατα­

φεύγη εις τήν φιλάνθρωπον διάθεσιν τών άλλων προς αποφυγήν τής πεί­

νης. Ή υγιής αποταμιευτική διάθεσις, και αν ακόμη περιορίζεται εις μικρά και ασήμαντα ποσά, δημιουργεί μεγάλα κεφάλαια δια τής καθημερινής ασκήσεως της :

ει γάρ κεν και σμικρόν επί αμικρώ καταθεΐο και θάμα τοντ ερδοις, τάχα κεν μέγα και το γένοιτο' δς δ' επ εόντι φέρει, δ &" άλέξεται αϊθοπα λιμόν. ούδε το γ3 ειν οϊκφ κατακείμενον άνέρα κήδει' οίκοι βέλτερον είναι, επει βλαβερον το θύρηφιν. εσθλον μεν παρεόντος ελέσθαι, πήμα δε θυμω χρηίζειν άπεόντος88'

Ό άνθρωπος δέον νά είναι ε ρ α σ τ ή ς τ ο υ μ έ τ ρ ο υ εις πάσας τάς εκδηλώσεις του και νά ενεργή κατά τ ή ν κ α τ ά λ λ η λ ο ν σ τ ι ­

γ μ ή ν :

μέτρα φυλάασεσθαι' καιρός ό' επί πάσιν αριατος89.

'Ακόμη και εις τάς περιπτώσεις τής φιλοξενίας ή τήρησις του μέτρου θεω­

ρείται απαραίτητος :

μηδέ πολνξεινον μηδ' άξεινον καλέεσθαι90'

Δεν πρέπει ωσαύτως ν ά ό ν ε ι δ ί ζ ε τ α ι ό π τ ω χ ό ς , άφοϋ ό Θεός είναι ό δοτήρ τής πτώχειας91. Ή φειδωλή γλώσσα εϊναι μέγας θησαυρός* και ενταύθα συνιστάται ή κατά το προσήκον μέτρον χρήσις αυτής :

87. Ήσιόδ. "Εργα και Ήμέραι, 410­413. 88. Ήσιόδ. "Εργα και Ήμέραι, 361­367. 89. Ήσιόδ. Έργα και Ήμέραι, 694. 90. Ήσιόδ. "Εργα και Ήμέραι, 715. 91. Ήσιόδ. "Εργα και Ήμέραι, 717­718. Πρβλ. το τοϋ Θουκυδίδου (Β', 40,1): «καί

το πένεσθαι ουχ όμολογεϊν τινι αίσχρόν, άλλα μή διαφεύγειν έργω αΐσχιον».

Page 76: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

394 ' 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

γλώσσης τοι θησαυρός εν άνθρώποισιν άριστος φειδωλής, πλείστη ôè χάρις κατά μέτρον Ιούσης92'

Ό Ησίοδος φρονεί, ότι ό άνθρωπος δέον να αισθάνεται α ι δ ώ , να εχη δηλαδή συναίσθησιν του δικαίου και του δέοντος. Δια της εκδηλώσεως της αΐδους ό άνθρωπος αποδοκιμάζει την αύθαιρεσίαν και την βίαν και επι­

δοκιμάζει το δίκαιον :

δίκη δ' εν χερσί' και αΐδώς ουκ εσται93,

Άλλαχου ό ποιητής94 διακρίνει άγαθήν αιδώ, ήτις ωφελεί, και κακήν, «ούκ άγαθήν», βλάπτουσαν τους ανθρώπους :

αιδώς δ' ουκ αγαθή κεχρημένον άνδρα κομίζει, αιδώς, ή τ' άνδρας μέγα σίνεται ήδ' όνίνησιν' αιδώς τοι προς άνολβίη, θάρσος δε προς δλβω.

Ό άνθρωπος πρέπει να έπιδιώκη τήν ά ν α σ τ ρ ο φ ή ν μ έ τ ο υ ς κ α λ ο ύ ς95, να έπιδεικνύη σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α ε ι ς τ ή ν σ ύ ν α ψ ι ν φ ι λ ί α ς 9 6 και ν α σ έ β ε τ α ι τ ή ν τ ι μ ή ν τ ο υ ά λ λ ο υ9 7 . Γενικώς πάσα πραξις καί έκδήλωσις δέον να κατοχυρώνη τήν ά ξ ι ο π ρ έ π ε ι ά ν του καί να είναι εκφρασις α υ τ ο σ ε β α σ μ ο ύ :

σέ δε μη τι νόος κατελεγχέτω είδος98.

Ό ποιητής δια της παροχής πρακτικών οδηγιών δια τάς γεωργικάς εργασίας99 υπογραμμίζει — προς τοις άλλοις — τ ή ν α ν ά γ κ η ν ο ρ ­

γ α ν ώ σ ε ω ς τ η ς ζ ω ή ς καί συστηματοποιήσεως της εργασίας, εξ ών προκύπτει μεγάλη ωφέλεια. Ή τάξις καί ή συστηματική εργασία απο­

τελούν βασικούς παράγοντας προόδου καί ευημερίας. Ό Ησίοδος προβαίνων είς ά ξ ι ο λ ο γ ι κ ή ν κ λ ι μ ά κ ω σ ι ν τών

ανθρώπων διακρίνει τ ο υ ς π α ν α ρ ί σ τ ο υ ς (=τούς τελείους), τ ο υ ς ε σ θ λ ο ύ ς (=τούς καλούς) καί τ ο υ ς ά χ ρ ή ι ο υ ς (=τούς μηδαμινούς,

92. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 719­720. 93. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 192­193. 94. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 317­319. Πρβλ. : Σοφία Σειράχ, 4,21 : «Έστιν

αισχύνη έπάγουσα άμαρτίαν καί εστίν αισχύνη δόξα καί χάρις». Ωσαύτως πρβλ. Όμ. Όδ. Ρ, 347.

95. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 716. 96. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 713­714. 97. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 328­329. 98. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 714. 99. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέραι, 383 κ.έξ.

Page 77: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 395

τους αχρήστους). Οί π α ν ά ρ ι σ τ ο ι διακρίνονται δια την πνευματικήν των αύτάρκειαν, δια της οποίας συλλαμβάνουν καί αποκαλύπτουν τήν άλή­

θειαν και το ορθόν, δύνανται δέ να διακηρύξουν αυτά εϊς τους άλλους καί να διδάξουν. Εϊναι οί πνευματικοί ήγέται του λάου. Ο ί ε σ θ λ ο ί πείθον­

ται εις τάς όρθάς υποδείξεις και διδαχάς τών ορθοφρονούντων. Ή αρετή των έγκειται είς τήν άναγνώρισιν της όρθότητος τών κατευθύνσεων τών άλλων, τών παναρίστων, είς τήν ύπακοήν και τήν βύθμισιν τών του βίου των κατά τα διδάγματα τών παναρίστων. Ο ί ά χ ρ ή ι ο ι ούτε δύνανται αφ' εαυτών να συλλάβουν τήν άλήθειαν καί τήν ορθότητα οΰτε κατανοούν τα πράγματα οΰτε πείθονται είς τους υποδεικνύοντας το ορθόν :

Οϋτος μεν πανάριότος, δς αντω πάντα νοήσει [φρασσάμενος τα κ' έπειτα καί ες τέλος f\csiv άμείνω]' εσθλος δ' αύ κάκεϊνος δς εν ειπόντι πίθηται' δς δε κε μήτ' αντω νοεγ\ μήτ άλλου άκονων εν θνμω βάλληται, δ δ' αντ άχρήιος άνήρ100.

Ή νόησις λοιπόν εϊναι κατά τον ποιητήν ό ύψιστος βαθμός τελειό­

τητος του άνθρωπου. Οί μή δυνάμενοι νά αναχθούν είς τό σημεΐον τοϋτο της τελειότητος οφείλουν νά δέχωνται τάς διδαχάς τών άλλων καί νά πεί­

θωνται είς τάς υποδείξεις των101.

100. Ήσιόδ. "Εργα καί Ήμέραι, 293­297. 101. Ένταΰθα δέον να σημειωθή, ότι κατά μαρτυρίαν του Πρόκλου Ζήνων ό Κιτι­

εύς έθεώρει ώς πρώτην άρετήν τήν εύπείθειαν, δευτέραν δέ τήν νόησιν διό καί ένήλ­

λασσε τους μνημονευθέντος στίχους του Ησιόδου ώς έξης : Κείνος μέν πανάριστος, δς ευ ειπόντι πίθηται. έσθλός δ' αΰ κάκεϊνος δς αύτώ πάντα νοήση.

«τη ευπειθία τα πρωτεία διδούς, τη φρονήσει τά δευτερεΐα», κατά προφανή παρατήρησιν τοΟ Πρόκλου. Τά αυτά περί Ζήνωνος παραδίδει καί ό Θεμίστιος (Λόγ. Vili, 171d) παρα­

τηρών τά ακόλουθα : «'Ορθώς γαρ ύπελάμβανε Ζήνων ό Κιτιεύς βασιλικωτέραν είναι της άγχινοίας τήν εύπείθειαν». Πρβλ. τ ο υ ί δ ι ο υ Λογ. VIII.c. 'Ωσαύτως Διογένης ό Λαέρ­

τιος παραδίδει περί του Ζήνωνος : «τους θ' Ησιόδου στίχους μεταγράφειν ούτω (ΟΡ. 293 et schol).

κείνος μέν πανάριστος δς εύ ειπόντι πίθηται, έσθλός δ' αδ κάκεΐνος δς αυτός πάντα νοήση.

κρείττονα γαρ είναι τον άκοΰσαι καλώς δυνάμενον τό λεγόμενον καί χρήσθαι αύτώ του δι' αύτοΰ τό παν συννοήσαντος· τω μέν γαρ είναι μόνον τό συνεΐναι, τώ δ' εύ πεισθέντι προσεΐναι καί τήν πράξιν» (Ίδέ J. A r n i m, Stoicorum Veterum Fragmenta, Stuttgart, 1964, Vol. I, 235. Καί Διογ. Λαέρτιου, Βίοι Φιλοσόφων, Oxford (Η. S L o n g , 1966), τόμ. ' Β', Ζήνων (VII), 25­26, σ. 307­308.

Έξ άλλου ό Μ. Βασίλειος (Προς τους νέους, όπως αν έξ ελληνικών ώφελοΐντο λό­

γων, F. B o u l e n g e r , Aux jeunes gens, "Ενθ. άν. σ. 41 [ = J._P. M i g n e, P.G. 31. 565al) αποδεχόμενος προφανώς τήν άξιολόγησιν τοϋ 'Ησιόδου σημειώνει : «εί μέν ούν προθύ­

Page 78: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

396 'Αντωνίου Ν. Χαροκόπου

V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Έκ της ανωτέρω παραθέσεως τών γνωμών του Ησιόδου οδηγούμεθα εις τό προφανές συμπέρασμα, ότι θεμελιώδη γνωρίσματα της προσωπι­

κότητος του άνθρωπου δέον να εϊναι ή εργατικότης και ή δικαιοσύνη, ή ευσέβεια και ή φιλότης. Τα στοιχεία ταϋτα πλαισιούμενα και με αλλάς, λίαν σημαντικός, άρετάς, ως είναι ή οικονομία, ή φιλαλήθεια, ή αίδώς, ό αυτοσεβασμός και ή αξιοπρέπεια εις τήν έκτέλεσιν τών εργασιών, το μέ­

τρον, ή αρετή, κ.ά., συγκροτούν τον ιδεώδη άνθρώπινον χαρακτήρα, τον ό­

ποιον προβάλλει ό Άσκραΐος ως στόχον και πρότυπον δια τα μέλη της συγχρόνου του κοινωνίας. Ή αρετή ύπό τήν εννοιαν της άξωσύνης και της υπεροχής, συνεπικουρούμενη και υπό άλλων τινών στοιχείων, περί τών οποίων έγένετο ανωτέρω εκτενής λόγος, συνιστά άφ' ενός μέν τό μέσον αναδείξεως του άνθρωπου* άφ' ετέρου δε έπίζηλον τίτλον τιμής και εϋχυ­

μον καρπόν τής ανθρωπινής δραστηριότητος και τών αγαθών, πνευματι­

κών και ψυχικών, ιδιοτήτων του κατόχου· πάντα ταϋτα συναποτελοϋν τον εύδοκιμοϋντα εις τον κοινωνικόν στίβον άνθρωπον, άλλα και τον απολαύ­

οντα γενικής εκτιμήσεως παρά τών συμπολιτών του. Είναι περιττόν να σημειωθή πόσον εύστοχεί ό ποιητής εις τήν ύπο­

τύπωσιν τών γνωρισμάτων αυτών και πόσον παράλληλος πορεύεται προς τήν σύγχρονον παιδαγωγικήν και κοινωνιολογική ν σκέψιν και τον φιλο­

σοφικόν στοχασμόν γενικώτερον. Είναι αξία ιδιαιτέρας μνείας ή θεμελιώδης παρατήρησις και προτροπή

του ποιητοΰ προς έργασίαν, ήτις πλαισιουμένη καί διαποτιζομένη με τήν δικαιοσύνην συνιστά τον άκρογωνιαΐον λίθον πάσης επαινετής δραστη­

ριότητος του άνθρωπου καί οδηγεί ευθέως καί σταθερώς προς τήν εύδαι­

μονίαν του άτομου καί τοϋ κοινωνικού συνόλου102. Ό Ησίοδος δέν περιορίζει τήν δραστηριότητα του εις τήν ποίησιν

αυτήν καθ' έαυτήν προς άπλήν τέρψιν τών συμπολιτών του* επεκτείνεται, ως εΐπομεν, εις διδαχάς καί νουθεσίας, δι' δ καί διδακτικόν αποκαλείται τό έπος του. Πέρα τούτου προβαίνει εις διατύπωσιν αρχεγόνων φιλοσοφι­

κών σκέψεων, ιδία εις τήν περιοχήν τής πρακτικής φιλοσοφίας, ώστε να

μως δέχοισθε τα λεγόμενα, τής δευτέρας των έπαινουμένων εσεσθε παρ' Ήσιόδφ τάξεως, ει δε μη, έγώ μέν ουδέν αν εϊποιμι δυσχερές, αυτοί δέ μέμνησθε των έπων δηλονότι, έν οίς εκείνος φησιν άριστον μέν είναι τον παρ' έαυτοϋ τά δέοντα συνορώντα, έσθλόν δέ κάκεΐ­

νον τον τοϊς παρ' έτερων ύποδειχθεϊσιν έπόμενον, τον δέ προς ούδέτερον έπιτήδειον ά­

χρεϊον είναι προς άπαντα». 102. Ίδέ καί Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή προσωκρατική διανόησις. 'Από τοϋ μύ­

θου εις τον λόγον, τόμ. Α', τεϋχ. Α', 'Αθήναι, 1978, σ. 35.

Page 79: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής κατά τον Ήσίοδον 397

κατατάσσεται ούτος μεταξύ τών πρώτων Ελλήνων φιλοσόφων103. Δια των προσυστηματικών, των προφιλοσοφικών του στοχασμών περί τών θεών και του κόσμου και τοϋ βίου ήσκησεν εύρυτάτην έπίδρασιν επί τους μετα­

γενεστέρους. Διά τοϋ Ησιόδου ό μύθος συνεκροτήθη εις σύστημα, το όποιον δεν αποκαλύπτει, άλλα συγκαλύπτει τήν άλήθειαν. Ό ησιόδειος μΰθος περί θεογονίας και κοσμογονίας προδιαγράφει νέαν έποχήν εις τήν πνευ­

ματικήν έξέλιξιν της αρχαίας Ελλάδος, κατά τήν περίφημον παρατήρησιν του Bury104, ό δε κοσμογονικός μΰθος καθίσταται ερμηνευτικός του Ό ν ­

τος105. Ή αξία όμως και ή σπουδαιότης του Ησιόδου εδράζεται κυρίως επί τών αξιόλογων γνωμών του είς τον χώρον της πρακτικής ζωής.

103. Δέν προτιθέμεθα να άναφερθώμεν ενταύθα εκτενώς είς το θέμα τοΰτο της αρ­

χεγόνου φιλοσοφικής σκέψεως τοϋ Ησιόδου, διότι κείται έκτος τοΰ στόχου τής παρού­

σης μελέτης. Είναι όμως ενδιαφέρον. Τοϋτο μόνον λέγομεν, ότι επικρατεί ή γνώμη, καθ' ην εις τους 'Ορφικούς, τον "Ομηρον και τον Ήσίοδον ευρίσκονται τα σπέρματα τοϋ ελληνικού φιλοσοφικοΰ στοχασμού ύπό τήν μορφήν τής προσυστηματικής ή προφιλο­

σοφικής σκέψεως. Προχείρως σημειώνομεν : Κ. Δ. Γ ε ω ρ γ ο ύ λ η, 'Ιστορία τής Ελ­

ληνικής Φιλοσοφίας, Πρόλογος, Πίνακες καί επιμέλεια Δ. Ν. Σ α κ κ α, τόμ. Α', 'Α­

θήναι, 1975, σ. 23 κ.έξ. Κ. C. G u t h r i e , Orpheus and Greek Religion. A study of the Orphic movement, London, 19532. J. E. H a r r i s s o n , Prolegomena to the Study of Greek Religion, New York, 19223. E. Z e l l e r ­W. N e s t l e , 'Ιστορία τής 'Ελλη­

νικής Φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θ ε ο δ ω ρ ί δ η , 'Αθήνα, 1942, σ. 13 κ. έξ.Ε. Μ ο υ τ ­σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή προσωκρατική διανόησις. 'Από τοϋ μύθου είς τον λόγον, τόμ. Α', τεΰχ. Α, 'Αθήναι, 1978, σ. 35. Μ. Ρ. Ν i 1 s s ο n, 'Ιστορία τής 'Αρχαίας 'Ελληνικής Θρησκείας. Μετάσραση Ai κ. Π α π α θ ω μ ο π ο ύ λ ο υ , 'Αθήναι (ά χρ.) Π. Ν. Π α ­τ ρ ι α ρ χ έ α , Ή κατηγορική προστακτική τής εργασίας, Ένθ. άνωτ., ιδία, σ. 148 κ.έξ. Έκ τών αρχαίων μαρτυριών μνημονεύομεν : Δ ι ο γ έ ν ο υ ς τ ο ΰ Λ α έ ρ τ ι ο υ , Βίοι Φιλοσόφων, IX, 22 (Oxford, 1966, Η. S. Long) καί Π λ ο υ τ ά ρ χ ο υ , 'Ηθικά, Περί τοϋ μη χράν έμμετρα νυν τήν Πυθίαν, Κεφ. 18, 402e. Ό Α. L e s k y (Ιστορία τής 'Αρχαίας 'Ελληνικής Λογοτεχνίας, Μετάφραση Άγ. Γ. Τ σ ο π α ν ά κ η , Θεσσαλονίκη, 1964, σ. 158) μέ επιφυλακτικότητα δέχεται τήν γνώμη ν, ότι «ό Ησίοδος αποτελεί τήν αρχή τής ελληνικής φιλοσοφίας».

104. Β. J. B u r y , A History of Greece, London, 19633, σ. 108. 105. A. L e s k y , 'Ιστορία τής 'Αρχαίας 'Ελληνικής Λογοτεχνίας, Ένθ. άνωτ.,

σ. 157.

Page 80: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α *

' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς , Ποιητική.

' Α ρ ι σ τ ο φ ά ν ο υ ς , Βάτραχοι.

A r n i m, J. Stoicorum Veterum Fragmenta, Stuttgart, 1964.

Β α σ ι λ ε ί ο υ , Μεγάλου, Προς τους νέους, δπως αν έξ ελληνικών ώφελοϊντο λόγων.

F. Β ο u le n g e r, Aux jeunes gens, sur la manière de firer profit des lettres helléni­

ques, Paris, 1935, σ. 41­61 [=J. P. Migne. P.G. 31, 564­589].

B u r y , Β. J., A History of Greece, London, 19633.

B u f f s , P. F. A Cultural History of Western Education, Second Edition, New York, 1955.

Γ ε ω ρ γ ο ύ λ η, Κ. Δ., 'Ιστορία τής Ελληνικής Φιλοσοφίας. Πρόλογος, Πίνακες και 'Επιμέλεια Εκδόσεως Δ. Ν. Σ α κ κ α, Τόμ. Α' και Β', 'Αθήναι, 1975.

D e w e y , J. Democracy and Education, New York, 1951.

Δ ι ο γ έ ν ο υ ς Λαέρτιου, Βίοι Φιλοσόφων, Oxford (Η. S. Long) 1966. D i e 1 s, H.­W. Κ r a n z, Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmann, Dublin/Zurich,

197014.

Έ ξ α ρ χ ο π ο ύ λ ο υ, Ν. Ι. Είσαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, Τόμ. Α' και Β', Έκδοσις Ε', 'Αθήναι, (1950).

Έ ρ ά σ τ ο υ, Β. 'Εργασία μίμησις Θεοΰ. «'Ακτίνες)), 1957, σ. 349 κ.έξ.

Ζ e 11 e r, E.­W. N e s t l e , 'Ιστορία τής Ελληνικής Φιλοσοφίας, Μετάφραση Χ. Θ ε ο­

δ ω ρ ί δ η , 'Αθήνα, 1942.

Η ο r n e, Η. Η. An Idealistic Philosophy of Education. The Forty­First Yearbook of the National Society for the Study of Education. Part I, Philosophies of Education.Edited by Ν. B. H e n r y , Bloomington, Illinois, 1942.

Η σ ι ό δ ο υ "Εργα, Oxford Classical Texts (Fr. Solmsen — R. Merkelbach — M. L. West), 1970.

* Σημειώνονται τα κυριώτερα βοηθήματα τα χρησιμοποιηθέντα προς σύνταξιν τής πα­

ρούσης μελέτης.

Page 81: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Tò 'Ιδεώδες της αγωγής τατά τον Ήσίοδον 399

J a e g e r , W. Paideia, The Ideals of Greek Culture, Translated from the Second German Edition, Vol. I, Second Edition, New York, 1962.

Κ ο ύ ρ ν ι α , Κ. Ι. Τα εκπαιδευτικά ΐδεώδη. Tò σύγχρονον έλληνικον έκπαιδευτικον ιδεώδες, 'Αθήναι, 1973.

L e s k y, Α. 'Ιστορία τής 'Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Μετάφραση Άγ. Γ. Τ σ ο-

πανάκη, Θεσσαλονίκη, 1964.

M a r r o u , Η. Ι. Ιστορία τής 'Εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα. Μετάφρασις έκ τής Ε' εκδόσεως Θ. Φωτεινοπούλου, 'Αθήναι, 1961.

Μ ε λ α ν ί τ ο υ , Ν. Γ. Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, Έν 'Αθήναις, 1976.

Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ε. Ή προσωκρατική διανόησις. 'Από τοϋ μύθου εις τον λόγον. Τόμ. Α', τεϋχ. Α', 'Αθήναι, 1978.

Μ π ρ α τ σ ι ώ τ ο υ , Π. Ι. Ή εργασία κατά τους Τρεις Ίεράρχας. Έν 'Αθήναις, 1958.

Μ π ρ α τ σ ι ώ τ ο υ , Π. Ι. Χριστιανισμός και εργασία, Έν 'Αθήναις, 1959.

Μ ω ρ α ΐ τ ο υ , Δ. Εργασία και επάγγελμα κατά τον Μ. Βασίλειον, Θεσσαλονίκη, 1948.

' Ο μ ή ρ ο υ , Ίλιάς και 'Οδύσσεια.

Π α τ ρ ι α ρ χ έ α, Π. Ν. Ή κατηγορική προστακτική τής εργασίας κατά τον Ήσίοδον και ή άποκορύφωσις αυτής κατά τον Πλάτωνα, Έκδοσις δευτέρα, Έν 'Αθήναις, 1969.

Π λ ά τ ω ν ο ς , Κ ρ ί τ ω ν , Πρωταγόρας και Πολιτεία.

' Ρ ο ύ σ σ ο υ , Ε ύ. 'Από τον Όμηρο στον Ησίοδο. 'Ιστορία τοΰ Ελληνικού Έθνους, τόμ. Β', 'Αρχαϊκός Ελληνισμός, Εκδοτική 'Αθηνών, 1971, σ. 173-179.

Σ α β β ο π ο ύ λ ο υ , Ε υ . Χριστιανισμός και εργασία, 1958.

S c h m i d t, L. Ή 'Ηθική των 'Αρχαίων 'Ελλήνων. Μετάφρασις Δ. Ίωαννίδου -'Ολυμπίου Τόμ. Α' και Β', έν 'Αθήναις, 1901.

Σ ί τ τ λ , Κ. 'Ησιόδου τα άπαντα, Άθήνησιν 1889.

Σ κ ι ά δ α , Άριστ. Δ. Ό ποιητής Ησίοδος, 'Αθήναι, 1972. Έκδοσις Έλλην. Άν-

θρωπ. Εταιρείας, Σειρά πρώτη, 'Αριθ. 57.

Σ π ε τ σ ι έ ρ η , Κ. Θεωρία τής Παιδείας, 'Αθήναι, 1961.

Τ σ ί ρ ι μ π α , Α. Ά ν δ. Κ ω ν σ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ , - Ευ ρ. 'Ιστορία τής Παιδαγωγικής, 'Αθήναι, 1953.

Page 82: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Δρος Ι. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΠΕΡΙ ΤΗΝ UTOPIAN ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΙΣ ΕΙΣ ΕΥΡΩΠΗΝ

Επωφελούμενος επιστημονικού ταξιδιού ενημερώσεως, έπεσκέφθην τα κέντρα Ιστορίας 'Ιατρικής Ρώμης, Παρισίων και Λονδίνου.

Επειδή ένόμισα ότι θα ήτο χρήσιμος ή περιγραφή της δραστηριότη­

τος των επιστημονικών τούτων κέντρων της Ιστορίας της 'Ιατρικής, έκρά­

τησα λεπτομερή στοιχεία τά όποια θα φέρω ενώπιον τής Εταιρείας εις τρεις ανακοινώσεις. Έκαστη τούτων θα περιλαμβάνη στοιχεία περί τής πανε­

πιστημιακής συναφούς Έδρας και του κατόχου αυτής, τής τοπικής αντι­

στοίχου Εταιρείας, καί τρίτον, του Μουσείου Ιστορίας 'Ιατρικής.

ΜΕΡΟΣ Ι. ΡΩΜΗ*

Α.' Ή Έδρα.

Άρχόμεθα από τής Ρώμης, όπου τήν εδραν τής Τστορίας τής 'Ιατρικής κατέχει άπό του 1969 ό διάδοχος του Adalberto Pazzini, Luigi Stroppiarla.

Ό Καθηγητής Stroppiana έγεννήθη τω 1911 εν Ρώμη. Τω 1936 άνε­

κηρύχθη Διδάκτωρ τής 'Ιατρικής και Χειρουργικής και τω 1951 εξελέγη Υφηγητής. Βοηθός άπό του 1945 του 'Ινστιτούτου τής Ιστορίας τής 'Ια­

τρικής του Πανεπιστημίου Ρώμης. Άπό τό 1957 έκτακτος Καθηγητής τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής Σχολής τής Perrugia. Τω 1969 εξελέγη τακτικός Καθηγητής τής Τστορίας τής 'Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ρώμης. Θερ­

μότατα έξεδηλώθη υπέρ αυτού ό προκάτοχος του Καθηγητής Pazzini, κατα­

ληφθείς ύπό του ορίου ηλικίας τω 1968, εις τό «Περιοδικόν» Pagine di Storia della Medicina» (XII, 6, Nov.­Dic. 1968), δια μελέτης του υπό τον τί­

τλον «A Luigi Stroppiana. Incaricato alla Catedra di Storia della Medicina dell'Universiti di Roma».

* Άνακοίνωσις είς τήν Έλληνικήν Έταιρείαν της 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής. Συν­

εδρία 24ης Νοεμβρίου 1975.

Page 83: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί την ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις είς Εύρώπην 401

Ό Καθηγητής Stroppiarla συνέγραψε περί τάς διακοσίας εργασίας έκ των οποίων σημειοοΰμεν κατ' εκλογή ν :

«Ή Παθολογική Ανατομία εις τον Άρεταϊον τον Καππαδόκη». «Σχόλια εϊς τους " 'Αφορισμούς " τοϋ Ιπποκράτους». «Ή 'Ιατρική 'Ηθική είς το "Corpus Hippocraticum"». «Ή γνώσις τοϋ σφυγμοΰ υπό του Ιπποκράτους». «Ή 'Ανατομία είς το "Corpus Hippocratium"». «Ιπποκρατική Επιδημιολογία». «'Επί των 'Ιπποκρατικών Κειμένων». «Σημειολογία του 'Ιπποκράτους». «Ή Προληπτική 'Ιατρική και Διαιτητική είς το "Corpus Hippocra­

ticum"». «Ή 'Ιατρική είς τήν Μεγάλην Ελλάδα». «"Οργανα τοϋ Γαλιλαίου είς τήν ύπηρεσίαν της Ιατρικής». « Ό Παράκελσος εν Ιταλία». «Περί της ιστορίας τών νόσων». «Περί τών έργων τών ελασσόνων ιατρών τοϋ Μεσαιώνος». «'Επί της ιστορίας τών νοσοκομείων». «'Ιστορική έρευνα της Ανατομίας». «Έπί της 'Ιστορίας της Φυσιολογίας». «'Επί της 'Ιστορίας της Φαρμακολογίας». «Ή 'Ανατομία τοϋ G. F. d'Acquapendente». «Τα έργα Χειρουργικής τοϋ Rolando και τοϋ Ruggero της Πάρμας». «Σχόλια είς το έργον τοϋ Morgagni». «Τά χειρόγραφα τοϋ Leonardo (da Vinci)». «Ή 'Ιστορία της 'Ιατρικής είς τα Πανεπιστήμια της Ιταλίας». κλπ. κλπ. Ό Καθηγητής Stroppi ana διατελεί άπό του 1957 Γενικός Γραμματεύς

της 'Ιταλικής 'Εταιρείας 'Ιστορίας της 'Ιατρικής. Τελεί ένεργόν Μέλος τής Academia di Storia dell'Arte Sanitaria, τής Διεθνοΰς 'Εταιρείας 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής και πολλών ξένων συναφών Εταιρειών.

Είναι συνεργάτης τών σπουδαιότερων ΐατροϊστορικών περιοδικών τοϋ κόσμου και ιδρυτής και εκδότης τών συναφών 'Ιταλικών (Tribuna Sanitaria, Medicina nei Secoli, Rivista Italiana di Storia della Medicina, Atti e Memoria dell'Academia di Storia dell'Arte Uanitaria κλπ. κλπ.).

Ό Καθηγητής Stroppiana είναι θαυμαστής και υπέροχος σχολιαστής τής 'Αρχαίας 'Ελληνικής 'Ιατρικής και δεινός Ίπποκρατιστής, ως αποδει­

κνύεται έκ τών πολλών πρωτοτύπων εργασιών του επί τών έργων τών αρ­

χαίων 'Ελλήνων 'Ιατρών.

26

Page 84: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

402 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Β'. Ή Ε τ α ι ρ ε ί α .

Κυριώτερος ιδρυτής της 'Ιταλικής Εταιρείας 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής ύπήρξεν ό Καθηγητής του Πανεπιστημίου τής Σιέννας Domenico Barduzzi (1847­1929).

Ή περί τήν Ίστορίαν όμως τής 'Ιατρικής κίνησις εν 'Ιταλία ήρχισε μέ πρωταγωνιστήν τον Salvatore de Renzi (1800­1872), Καθηγητή ν τοΟ Πανεπιστημίου τής Νεαπόλεως. Ούτος εδημοσίευσε πεντάτομον σύγγραμ­

μα περί Ιστορίας τής 'Ιατρικής μεταξύ 1845 εως 1848, πλούσιον εις προσ­

ωπικός συμβολάς. Ήσχολήθη ιδιαιτέρως μέ τήν Ίστορίαν τής 'Ιατρικής Σχολής του

Σαλέρνου, έκδώσας τήν περίφημον Collectio Salernitana (1852­1859). Ακολουθεί ô Francesco Puccinotti (1794­1872), Καθηγητής εις τα

Πανεπιστήμια Πίζης και Φλωρεντίας, συγγραφεύς μιας «Storia della Medi­

cina» και πολλών μονογραφιών, μεταξύ τών οποίων μετάφρασις του έργου του Άρεταίου τοϋ Καππαδόκη, δημοσίευσις ανεκδότων έργων του «Anto­

nio Beninieni» κλπ.. Έπεται ό Alfonso Corradi (1833­1892), Καθηγητής τής Παθολογίας

και Φαρμακολογίας εις τα Πανεπιστήμια Μοδένας, Παλέρμου και Παβίας και συγγραφεύς έργου υπό τον τίτλον «Storia delle Epidemie in Italia» εις εξ τόμους (1865­1883), μιας «Storia della Chigurgia dagli ultimi anni del secolo scorso fino al presente» (1871), μιας «Storia dell'Ostertica nei secoli XVm e XIX» (1872) κ.ά.

Μετά τους ανωτέρω σημειώνομεν τον Angelo Camillo de Meis (18Π­

Ι 891), διδάξαντα εις το Πανεπιστήμιον τής Βολωνίας. Ήτο πραγματικός ιατροφιλόσοφος και βαθύς ερευνητής τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής.

Ό Piero Giacosa (1853­1928), Καθηγητής Φαρμακολογίας εις το Παν­

επιστήμιον τοϋ Τουρίνου, συγγραφεύς αξιόλογου έργου υπό τον τίτλον «Magistri Salernitani mondum editi», Διδάσκαλοι τοϋ Σαλέρνου, τό όποιον συμπληρώνει τό προαναφερθέν έργον τοϋ Salvatore de Renzi.

Ό Domenico Barduzzi (1847­1929) εδίδαξεν εις τό Πανεπιστήμιον τής Σιένας και έξέδωκε δίτομον σύγγραμμα «Storia della Medicina» (1923­

1927). Ούτος κατέγινεν ιδιαιτέρως μέ τήν Ρωμαϊκήν Ίατρικήν. Ύπήρξεν ίδρυτής και πρώτος Πρόεδρος τής Εταιρείας 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής καΐ Φυσικής Επιστήμης.

Ό Virginio Pensuti (1859­1925) εδίδαξεν είς Ρώμην άπό τοϋ 1898. Ό M o d e s t i n o d e l G a i z o (1854­1921) κατέγινεν επίσης μέ τήν

Ίστορίαν τής 'Ιατρικής Σχολής Σαλέρνου, ώς και μέ τα έργα τοϋ Santorio καΐ του Borelli.

Page 85: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί την ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις είς Εύρώπην 403

O C a r l o F e d e l i (1851­1927), ιστορικός της Χειρουργικής, έδίδα­

ξεν είς το Πανεπιστήμιο ν τής Πίζης. Ό A n t o n i o F a v a r o (1847­1922), μελετητής του Γαλιλαίου. Ό G i o v a n n i C a r b o n e l l i (1859­1933), Μαιευτήρ­ίστορικος

ερευνητής πηγών και βιβλιογραφίας, ως και χειρογράφων κωδίκων. Υπήρξε φανατικός συλλέκτης καί δωρητής του Ίατροϊστορικοΰ Μουσείου εις το άρχαΐον νοσοκομεϊον του 'Αγίου Πνεύματος εν Ρώμη, ιδρυτής του Ιστορι­

κού 'Ιταλικού 'Ινστιτούτου τής Υγειονομικής Τέχνης και του συναφοϋς Μουσείου.

Ό G u g l i e l m o B i l a n c i o n i (1881­1935), 'Ωτορινολαρυγγολόγος του Πανεπιστημίου Ρώμης, κατέγινε με τήν ίστορίαν του κλάδου του, ώς καί με τήν ίστορίαν τής κυκλοφορίας του αίματος.

Ό R i c a r d o S i m o n i t i (1864­1942), Παιδίατρος του Πανεπιστη­

μίου τής Μοδένας, ασχοληθείς μέ τήν Ίστορίαν τής 'Ιατρικής, 'Ερευνητής αρχαίων ιατρικών χειρογράφων κωδίκων.

Ό L o r e n z o G u a l i n o (1880­1943), Ψυχίατρος, ιστορικός καί συγγραφεύς πολλών μονογραφιών επί τής ιστορίας τής Ψυχιατρικής. Ήσχολήθη επίσης μέ τήν ίστορίαν τών νόσων πού προσέβαλαν τους Πον­

τίφικας Ρώμης. Ό L. C a s t a l d i (1890­1945) υπήρξε διάσημος ιστορικός τής 'Ανα­

τομίας. Ό P. C a p p a r o n i (1868­1947), Καθηγητής Ιστορίας τής 'Ιατρικής

είς τό Πανεπιστήμιον τής Βολωνίας. Περιφανής ιστορικός τής ιατρικής, συνέγραψε πολλάς εργασίας.

Ό D a v i d e G i o r d a n o (1864­1954), επιφανής Χειρουργός καί Ιστορικός μεγίστης πνευματικής καλλιέργειας καί κατ' εξοχήν πολυγράφος συγγραφεύς.

Ό A n d r e a C o s s i n i , Υγιεινολόγος καί 'Ιδρυτής του Μουσείου Ιστορίας τής Επιστήμης είς τήν Φλωρεντίαν.

Ό Α 1 d ο M i e l i , περίφημος ιστορικός Καθηγητής του Πανεπιστη­

μίου Ρώμης, βραδύτερον 'Αργεντινής, συγγραφεύς πολλών ιστορικών καί βιβλιογραφικών εργασιών. Μέ τον Brunet συνέγραψαν μεγάλη ν Ίστορίαν τών Επιστημών.

Ό Α. F e r r a n i n i, συγγραφεύς ευάριθμων ίατροϊστορικών έργων. Ό A r t u r o C a s t i g l i o n i (1874­1953), Καθηγητής τής Ιστορίας

τής 'Ιατρικής είς Πάδοβαν καί Περούτζιαν. 'Από τοϋ 1931 έδίδαξεν είς Παν­

επιστήμια τής 'Αμερικής, ιδίως εις τό τοϋ Johns Hopkins. Σοφός συγγραφεύς σειράς δοκιμίων ύπό τον τίτλον «Il volto d'Ippocrate», συγγραμμάτων ώς ή «Ιστορία τής Ιατρικής» (τρίτομος), ή «Ιστορία τής Υγιεινής», ή «Ιστορία τής Φυματιώσεως», ή «Ιστορία τής Μαγείας» καί άλλα.

Page 86: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

404 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Τέλος ό A d a l b e r t o P a z z i n i (1890­1975), τακτικός Καθηγητής της Ιστορίας της 'Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ρώμης μέχρι του 1969, δτε κατελήφθη ύπό του ορίου ηλικίας και 'παρέδωσε τήν σκυτάλην εις τον μαθητήν του Luigi Stroppiarla.

Υπήρξε πολυγράφώτατος συγγραφεύς συγγραμμάτων όπως «Ι santi nella Storia della Medicina» (1937), «La Medicina nella Storia», «nell'arte, nel costume» (1968) (δίτομον), και «Storia dell'Arte Sanitaria» (1973, 1974, δίτομον) και πολλών μονογραφιών, πραγματειών κλπ. Εισηγήσει του Καθηγητού και 'Ακαδημαϊκού Ν. Κ. Λούρου, άνεκηρύχθη Επίτιμος Διδά­

κτωρ του Πανεπιστημίου 'Αθηνών και Έπίτιμον Μέλος τής Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας τής 'Ιατρικής τω 1967.

Σημειωτέον ότι Επίτιμα Μέλη τής Εταιρείας ημών εΐχον άνακηρυχθή κατά τήν Α' περίοδον αυτής (1927­1935), προτάσει του Καθηγητού και 'Α­

καδημαϊκού αειμνήστου 'Αριστοτέλους Π. Κούζη, οί 'Ιταλοί Ιστορικοί τής "Ιατρικής Capparoni και Castiglioni.

Γ'. Το Μουσειον.

Το Μουσειον Ιστορίας 'Ιατρικής τής Ρώμης είναι τό πλουσιώτερον εις πρωτότυπα εκθέματα τοΰ είδους του, άλλα και πλήρες, αν λάβωμεν υπ' όψιν και τα πιστά αντίγραφα εκθεμάτων ευρισκομένων εις άλλα Μουσεία άνά τον κόσμον.

'Ανήκει εις το όμώνυμον Ίνστιτοΰτον τοΰ Πανεπιστημίου τής Ρώμης. Ή ϊδρυσίς του ανάγεται εις τό 1938. 'Αρχικώς ήτο παράρτημα τοΰ 'Ιν­

στιτούτου Υγιεινής υπό τον Καθηγητήν Dante de Blasi. Ό διάδοχος του Καθηγητής V. Puntoni έμεγέθυνε τον πρώτον πυρήνα τοΰ Μουσείου. Κατά τήν πολεμικήν περίοδον δ χώρος τοΰ Μουσείου κατέστη καταφύγιον. 'Από τοΰ 1949 το Ύπουργεϊον dei Lavori Pubblici έλαβε μέτρα άνιδρύσεως νέων πανεπιστημιακών κτηρίων και τώ 1954 το Μουσειον έστεγάσθη είς νέον κτήριον και έπεδείχθη είς τα μέλη τοΰ 14ου Διεθνοΰς Συνεδρίου Ιστορίας τής 'Ιατρικής προερχόμενα εκ 40 εθνών. Τό συνέδριον έτέλει υπό τήν προ­

εδρίαν τοΰ διευθυντοΰ τοΰ 'Ινστιτούτου και τοΰ Μουσείου Καθηγητού Adalberto Pazzini.

Σήμερον τό Μουσειον είναι άνεπτυγμένον εις τρεις ορόφους, και στο ύπόγειον, όπου ευρίσκονται αϊθουσαι άλχημιστοΰ, φαρμακειον τοΰ Με­

σαιώνος, φαρμακειον τοΰ Που αιώνος, αίθουσα ιατρικής επισκέψεως, ΐατρειον ορθοπεδικού τοΰ Μεσαιώνος, είσοδος νοσοκομείου τοΰ Μεσαιώ­

νος, αίθουσα κουρέως, χειρουργού, φλεβοτόμου κλπ. Ευρίσκεται ακόμη αί­

θουσα διδασκαλίας μέ επίπλωσιν μεσαιωνική ν. Το Μουσειον διαιρείται εις 8 τμήματα :

Page 87: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί τήν ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις εις Εύρώπην 405

Ι. 'Ιατρική πρωτογόνων και του Προϊστορικού 'Ανθρώπου. Π. 'Αρχαίων Λαών, ΠΙ. Κλασσική 'Ιατρική. IV. Μεσαιωνική 'Ιατρική. V. 'Ιατρική Άναγέννησις. VI. 'Ιατρική 17ου αιώνος. VII. 'Ιατρική 18ου αιώνος. VIO. 'Ιατρική 19ου αιώνος.

Εις το Ιον Τμήμα περιλαμβάνεται ή ιατρική των συγχρόνων πρωτο­

γόνων, δαιμονοϊατρική, μαγική κλπ., ως και ή ιατρική τοϋ προϊστορικού" άνθρωπου μετ' εκμαγείων τών ειδών αύτοϋ εκ διαφόρων ανθρωπολογικών ευρημάτων ανά τον κόσμο ν.

Είς το 2ον Τμήμα περιλαμβάνονται στοιχεία άπό τήν Ίστορίαν της 'Ια­

τρικής τών αρχαίων Αιγυπτίων, τών κατοίκων τοϋ Περοϋ, της Κίνας, της Έτρουρίας, τών Άσσυρίων και Βαβυλωνίων, τών Μινωιτών κλπ.

Εις το 3ον Τμήμα ή Κλασσική 'Ιατρική περιλαμβάνει αντικείμενα άπό τήν Ίατρικήν τών αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. ('Ενταύθα ευρίσκονται και δύο προσφοραί τοϋ Καθηγητοΰ Ν. Λούρου: Κεφαλή Υγείας και "Οφις τοϋ Ασκληπιού).

Εις το 4ον Τμήμα περιλαμβάνονται στοιχεία εκ της Μεσαιωνικής 'Ιατρικής (Στοιχεία Θεουργικής 'Ιατρικής, "Αγιοι 'Ιατροί, 'Εργαλεία χει­

ρουργικά πολλά και ποικίλα, πανομοιότυπα σελίδων έργων τοϋ Ιπποκρά­

τους εκ χειρογράφων κωδίκων τοϋ 9ου Αιώνος άποκειμένων είς το Βατικα­

νόν, έργων τοϋ Διοσκορίδου, έργων της Σχολής Σαλέρνου, έργων του Κέλ­

σου, έργων τών πρώτων μεγάλων 'Ανατόμων, έργων τών Βυζαντινών ιατρών, έργων τών 'Αράβων ιατρών κλπ. κλπ.

Είς το 5ον Τμήμα, της 'Ιατρικής'Αναγεννήσεως, ευρίσκονται πλούσια εκθέματα αναφερόμενα είς τήν Πλαστικήν Χειρουργικήν, τα χειρουργικά εργαλεία, τάς προθέσεις ρινός, ώτων κλπ.>, τήν ίστορίαν της νεωτέρας 'Ανα­

τομίας, τήν Ούροσκοπίαν, τήν ίστορίαν της Όδοντοϊατρικής, και τήν ίστορίαν τής κυκλοφορίας τοϋ αίματος, με τήν συμβολήν του Realdo Co­

lombo, τοϋ Andrea Cesalpino, του Girolamo Fabrizi, τοϋ D' Acquapen­

dente και τέλος τήν τελειωτικήν Γουλιέλμου Harvey. 'Επίσης εκθέματα άπό τήν ίστορίαν τής Κρανιοχειρουργικής, τής Μαιευτικής, τήν ίστορίαν τής ιατρικής ενδυμασίας, τήν ίστορίαν τής 'Ορθοπεδικής, άπό τάς συμβολάς είς τήν ίατρικήν του Leonardo da Vinci, τήν ίστορίαν τής Φαρμακευτικής, τής Θεραπευτικής κλπ. κλπ.

Είς τό 6ον Τμήμα ή 'Ιατρική του 17ου αιώνος εκτίθεται είς σειράν όλό­

κληρον ποικίλων στοιχείων τής 'Ιατρικής τοϋ αιώνος τούτου. Π.χ. μεγάλη

Page 88: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

406 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

φιάλη φέρουσα παράστασιν της γεννήσεως της Παναγίας με την Άγίαν "Ανναν πλήρη ύδατος θαυματουργού έπιταχύνοντος τον τοκετόν, βιβλία ΐατρικά, εϊδη κλυστήρων, αί πρώται σύριγγες, το μικροσκόπιον του Mar­

cello Malpighi, το βιβλίον του W. Harvey: περί κυκλοφορίας του αίματος «Exercitatio anatomica de et sanguinis in anima — motu cordis libus». Περιλαμβάνεται ακόμη το θερμόμετρον έπι νοήσεως του Santo ri ο και ολό­

κληρος σειρά τών πρώτων θερμομέτρων καί στοιχεία : άπό το έργον του Redi «περί γενέσεως τών εντόμων», του Ramazzini «Demorbisartificum», τοϋ G. Aselli «De Vasi Chyliferi», «De lacteis venis» (1627), άπό τό έργον επί τών φυσικών φαινομένων του Γαλιλαίου, σειρά μικροσκοπίων αρχομένη άπό μικρότατον μικροσκόπιον τύπου Γαλιλαίου εως του Τύπου Λεβενέκ και τών πλέον έξειλιγμένων τοϋ αιώνος τούτου. Πλείστα εργαλεία του Που αίώνος κλπ. κλπ.

Εις το 7ον Τμήμα, Ή 'Ιατρική του 18ου αίώνος, περιλαμβάνονται ώραιό­

τατον κινητόν οϊκογενειακόν φαρμακεΐον κατασκευής Βενετίας. "Ενδυμα ΐατροΰ εν καιρώ επιδημίας πανώλους. Ήλεκτροθεραπευτικον μηχάνημα. 'Εργαλεία 'Οδοντιατρικής. Κλυστήρια διαφόρων ειδών. Προτομή τοϋ Morgagni. Άναπαράστασις αμφιθέατρου 'Ανατομίας τής εποχής. Σφυγμό­

μετρον του Raffaelo Pagnini. Κλίνη τύπου Trendelenburg. Συλλογή 14 κινητών φαρμακείων κ.ά.

Εις το 8ον Τμήμα εκτίθεται ή 'Ιατρική του 19ου αίώνος. Είς αυτήν εκτί­

θενται τό άκουστικόν καί εικόνες του Hy. Laënnec, Χειρουργικά εργαλεία, τραυματιοφορειακή άμαξα τοϋ D. Larrey (1766­1842), στοιχεία τής Ιστορίας τής 'Ακτινολογίας άπό τοϋ Σωλήνος τοϋ Geissler (1814­1879) μέχρι τών κα­

θοδικών άκτίνων τοϋ W. Crockes (1879) καί τέλος τοϋ W. Roentgen (1895: 'Α­

κτίνες Χ).Έκτίθεται ακόμη φορητόν μηχάνημα μικρας λυχνίας τών άρχων τοϋ αιώνος μας. 'Εκτίθεται καί ή φωτογραφία τής 1ης ακτινογραφίας χειρός μετά δακτυλίου, ληφθείσα εις Wiirzburg τήν 12ην Ιανουαρίου 1893. Παρα­

τίθενται αί εικόνες τοϋ Wilhelm Conrad Roentgen (1845­1923) καί τοϋ Antoine Béclére (1857­1937).

Περιλαμβάνει ακόμη στοιχεία άπό τον R. Koch, C. Darwin, R. Virchow, Claude Bernad, G. B. Grassi, Louis Pasteur καί τήν Σχολή του. Εκτίθενται ό επινοηθείς υπό τοϋ Bottini θερμοκαυτή ρ τοϋ προστάτου (1805). Στοιχεία άπό τήν νεωτέραν ίστορίαν τής Μαιευτικής, τής Παθολογίας κλπ. Ώ ς συμπλήρωμα τοϋ τμήματος τούτου εκτίθενται στοιχεία άπό τάς μεγάλας επιτεύξεις τής 'Ιατρικής τοϋ 20οΰ αίώνος, αναγόμενα είς τήν άντιβίωσιν, τήν νάρκωσιν, τήν μετάγγισιν αίματος, τήν Καρδιοχειρουργικήν, τήν Νευ­

ροχειρουργικήν κλπ. Αυτά εν ολίγοις δια τήν κίνησιν περί τήν Τστορίαν τής 'Ιατρικής εις τήν Ρώμην.

Page 89: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί τήν ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις εις Εύρώπην 407

ΜΕΡΟΣ Π. ΠΑΡΙΣΙ*

Τον περασμένο χρόνο μου δόθηκε ή ευκαιρία να γνωρίσω άπό κοντά τήν κίνηση της Ιστορίας της 'Ιατρικής στή Ρώμη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Επειδή οί εντυπώσεις μου παρουσιάζουν ενδιαφέρον δια τους φιλίστορας Συναδέλφους, άνεκοίνωσα στή Συνεδρίαση της 24ης Νοεμβρίου 1975 της Εταιρείας μας το πρώτο μέρος των εντυπώσεων μου για τήν 'Ι­

στορία της 'Ιατρικής στή Ρώμη. Σήμερα θα πραγματευθώ για τήν κίνηση τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής

στο Παρίσι. *

* * Στο Παρίσι ή Ιστορία τής 'Ιατρικής βασίζεται στον τρίποδα: Α. Πανεπιστημιακή Έδρα* Β. Γαλλική Εταιρεία Ιστορίας τής 'Ιατρικής* Γ. Μουσεΐον Ιστορίας τής 'Ιατρικής.

Α'. Ή "Εδρα τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής τοϋ Πανεπιστημίου Παρισίων.

Σε παρατιθέμενο πίνακα σημειώνουμε τους κατόχους τής έδρας άπό το 1870 πού ιδρύθηκε μέχρι του 1973 πού πέθανε ό καθηγητής Κάρολος Κουρί και τοϋ 1974 πού εξελέγη διάδοχος του ό κ. 'Ιάκωβος Πουλέ.

Στα μέσα του 1974 εξελέγη καθηγητής τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων ό κ. 'Ιάκωβος Πουλέ (εϊναι ό 22ος κάτοχος του τίτλου άπό τον Σάρλ Ντάρεμπεργκ πού στάθηκε ό πρώτος (1870) και μέχρι τον Κάρολο Κουρί (1973). Παραθέτομεν κατωτέρω τον πίνακα τών καθηγητών τής έδρας 1870­1974.

[Στον πίνακα αυτόν σημειώνουμε μέ αστερίσκο τους καθηγητάς εκεί­

νους πού διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο στή Γαλλική Εταιρεία Ιστορίας τής 'Ιατρικής (Société Française d'Histoire de la Médecine) πού ιδρύθηκε στα 1902. Άπό αυτούς έγιναν πρόεδροι τής Εταιρείας ό Ζιλμπέρ Μπαλλέ (1908­1910), ό Πιέρ Μενετριέ (1924­1925), ό Μάξιμος Λαινιέλ­Λαβαστίν (1926­1927) και ό Σάρλ Κουρί (1969­1970). Ό σημερινός καθηγητής κ. Που­

λέ διατελεί Γενικός Γραμματεύς], Ό καθηγητής Πουλέ γεννήθηκε στο Παρίσι στις 21 Νοεμβρίου 1917

και εϊναι γόνος ευγενικής οικογενείας πού έχει τις ρίζες της στην πόλη Άρτουά και στή Νορμανδία.

* Άνακοίνωσις εις νήν Έλληνικήν Έταιρείαν τής Ιστορίας τής Ιατρικής. Συνε­

δρία 29ης Μαρτίου 1976.

Page 90: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

408 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Το 1963 έγινε Υφηγητής της 'Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Παρισίων. Παρηκολούθησε ενα χρόνο τα νοσοκομεία Νέας Υόρκης και 'Αγίου Φραγκίσκου. Είναι Ιππότης τής Λεγεωνος τής Τιμής και 'Αξιω­

ματικός του Τάγματος 'Αρετής. Στάθηκε συνεργάτης του αείμνηστου κα­

θηγητού Μωρίς Μπαριετύ επί 16 χρόνια και μπολιάσθηκε άπό εκείνον με το μικρόβιο τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής. Πρώτος καρπός τής επιδράσεως αυτής ή διατριβή τοϋ Πουλέ «Οί Παρισινοί γιατροί στον καιρό τής Ύπα­

τείας και τής Αυτοκρατορίας».

'Ονοματεπώνυμον Βιογραφικά Χρονική διάρκεια Καθηγητού στοιχεία καθηγεσίας

Charles­Victor Daremberg Paul­Joseph Lorain (Charles Bouchard) Jules Parrot Jean­Alexandre Laboulbène Edouard Brissaud Jules Dejerine* Gilbert Ballet* Emile Chauffard* Maurice Letulle* Pierre Ménétrier* Maxime Laignel­Lavastine* (Jeseph Lévy­Valensi)* Camille Lian* Théolphile Alajouanine* Maurice Bariéty* Marcel Mouquin* Pierre Soulié Stanislas De Sèze Pierre Joannon Charles Coury Jacques Poulet

1817­1872 1827­1875 1837­1915 1829­1883 1825­1899 1852­1909 1849­1917 1853­1916 1855­1932 1853­1929 1859­1939 1875­1953 1879­1943 1882­1969 1890­

1897­1971 1891­1964 1903­1970 1903­

1894­1965 1916­1973 21.11.1917­

1870­1872 1872­1875 1875­1876 1876­1879 1879­1898 1899­1900 1901­1907 1908­1909 1909­1910 1911­1917 1919­1930 1931­1939

(1939­1942) 1943­1945 1946­1947 1947­1950 1950­1954 1955­1958 1959­1961 1962­1965 1965­1973 1974­

* J. Cheymol: «Le Professeur Jacques Poulet vingt deuxième titulaire de la Chaire d'H­

stoire de la Médecine». 1974.

Page 91: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί τήν ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις εις Εύρώπην 409

Στο υπόμνημα Τίτλων και "Εργων του καθηγητού Poulet περιλαμβά­

νονται 217 εργασίες σχετικές με τήν Παθολογία, Πνευμονολογία, Γενική 'Ιατρική, 'Ενδοκρινολογία, Δερματολογία, Νευρολογία, Λοιμώδη Νοσή­

ματα και βέβαια τήν 'Ιστορία της 'Ιατρικής. 'Από τις τελευταίες σημειώνουμε ιδιαίτερα τις έξης : 1. Οί Βοναπάρτες, ό Αυτοκράτωρ κι οί συγγενείς του. 2. Μονογραφίες για τους γιατρούς του 17ου αιώνα: Γκύ Πατέν, Πεκ­

κέ, Χαμόν, Περώλ και Μπουρντελέ. 3. Μονογραφίες για τους γιατρούς του 19ου αιώνα. Ή δυναστεία των

Πελλετάν κλπ. 4. Ή Χολέρα του 1832. 5. Γενικές μελέτες για τις Δοξασίες και Μεθόδους στην 'Ιατρική δια

μέσου των αιώνων. 6. 'Ιστορικές εργασίες στην Καρδιολογία, στή Δερματολογία, στον

Διαβήτη προ της άνακαλύψεως της ινσουλίνης κλπ. 7. Λαογραφικές μελέτες στην παραδοσιακή ιατρική στην 'Αφρική,

στην Ψυχολογία των Νέγρων, στους Μάγους­Γιατρούς, στις σχέσεις 'Αστρο­

λογίας και Παθολογίας, στην 'Ιατρική Λαογραφία κλπ. Στο πρώτο χρόνο της διδασκαλίας τής Ιστορίας της 'Ιατρικής ô Καθηγητής Πουλέ περιέλαβε τα θέματα τής αρχαίας ιατρικής των έξω­εύρωπαϊκών λαών.

Σα δείγμα τής αγάπης τοϋ καθηγητού Πουλέ για τήν αρχαία Ελληνική 'Ιατρική θα σημειώσουμε άπό τήν πρώτη εργασία του ύ'στερ' άπό τήν εκλογή του στην έδρα αυτή «'Ενδιαφέρον τής Ιστορίας τής Ιατρικής» (1974) τις ακόλουθες περικοπές :

« Ό πρόωρος θάνατος σέ ηλικία τριάντα τριών χρόνων τοϋ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου ίσως να άλλαξε τήν όψη τοϋ κόσμου.. . ».

«"Αν ό Γαληνός επικράτησε δέκα αιώνες στην 'Ιατρική τής Ευρώπης, αυτό για μέγιστο μέρος οφείλεται στο Μονοθεϊσμό του . . . ».

'Υπενθυμίζει πώς ό Λαεννέκ αφιέρωσε τή διδακτορική διατριβή του στον 'Ιπποκράτη (1803) και τονίζει πώς ό πατέρας τής 'Ιατρικής εμφανί­

ζεται σα σύγχρονος ΐατρός­συγγραφεύς και ό Λιττρέ ΰστερ' άπό μερικές δεκαετηρίδες μέ τήν εκδοσή του τών Έργων τοϋ 'Ιπποκράτη (1839­1861) με μετάφραση στή γαλλική κατέδειξε πώς πρόκειται για ιατρική προσ­

ωπικότητα πάντοτε σεβάσμια, άλλα και ιστορική ταυτόχρονα. Ό Πουλέ τονίζει ακόμη τους λόγους τοϋ Λιττρέ πώς «δέν υπάρχει τί­

ποτα στους πιο προοδευτικούς σύγχρονους γιατρούς πού να μήν βρίσκεται σέ εμβρυϊκή κατάστασι στην 'Ιατρική τοϋ Παρελθόντος» και πώς : «Ή 'Ιατρική 'Επιστήμη, αν δέν θέλει να ξεπέση στο επίπεδο κοινοΰ επαγγέλ­

ματος, πρέπει να σπουδάζη τήν ιστορία της». Θυμίζει επίσης ό καθηγητής

Page 92: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

410 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

Πουλέ πώς το μητροσκόπιο, πού το απέδιδαν στον Ρεκαμιέ, περιγράφεται θαυμάσια από τον Παϋλο τον Αιγινήτη και πώς ή μεταδοτικότητα της φυ­

ματιώσεως, πού αποδιδόταν στον Βιγιεμέν και ό Λαεννέκ την αρνιόταν, ήταν ωστόσο γνωστή στον 'Αλέξανδρο τον Άφροδισιέα.

Με τα λίγα αυτά κλείνουμε τή παρουσίαση του νέου καθηγητού της 'Ιστορίας της 'Ιατρικής στο Παρίσι κ. 'Ιάκωβου Πουλέ.

Β'. Ή Γαλλική Εταιρεία της 'Ιστορίας της 'Ιατρικής.

Ή Εταιρεία ιδρύθηκε στα 1902 και διατήρησε πάντοτε στενές σχέσεις με τον εκάστοτε κάτοχο της έδρας τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής.

Πλην τής συμμετοχής των εκάστοτε καθηγητών στο έργο τής Ε ­

ταιρείας, αρκετοί από αυτούς χρημάτισαν Πρόεδροι τοϋ Διοικητικού Συμβουλίου της, όπως ô Μπαλλέ, ό Μενετριέ, ό Λαινιέλ­Λαβαστίν καΐ ό Κάρολος Κουρί.

Ή Εταιρεία ιδρύθηκε ακριβώς στις 29 'Ιανουαρίου 1902, στις 5 1/2 το απόγευμα, στο μικρό αμφιθέατρο τής 'Ιατρικής Σχολής Παρισίων.

Παραθέτομεν πλήρη πίνακα τών διατελεσάντων Προέδρων και Γεν. Γραμματέων. Πρώτος Πρόεδρος (1902­1904) ό Raphael Blanchard (1857­

1919) και πρώτος Γενικός Γραμματεύς ό Albert Prieur (1902­1910). Έ ν συνεχεία προήδρευσαν τής Εταιρείας ό Ernest­Théodore Hamy (1905­

1906), ό Paul Richer (1907­1908), ô Gilbert Ballet (1909­1910), ό L. Le Pi­

leur (1911­1912), ό Paul Dorveaux (1913­1918), ό Edouard Jeanselme (1919­

1921), ό Georges Hervé (1922­1923), ό Pierre Ménétrier (1924­1925), ό Ma­

xime Laignel­Lavastine (1926­1927), ό Celestin Sieur (1928­1929), ό Lucien­

Adrien Barballion (1930­1931), ô Paul ld Gendre (1932­1933), ό Placide Mau­

claire (1934­1935), ô Léon Brodier (1936­1937), ό Paul Delaunay (1938­1939), ό Eugène Olivier (1940­1944), ό Raymond Nevey (1945­1946), ό Louis Ta­

non (1947­1948), ό Jean Vinchon (1949­1950), ό Maurice Chevassu (1951­

1952), ό Jean Lambert des Cilleuls (1953­1954), ό René Bénard (1955­1956), ό Alexandre Herpin (1957­1958), ό André Finot (1959­1960), ό André Hàhn (1961­1962), ό Paul Hèlot (1963­1964), ό André Pecker (1965­1966), ό Pierre Huard (1964­1968), ό Charles Coury (1969­1970), ô Jean Cheymol (1971­1973) και ό σημερινός Πρόεδρος Καθηγητής και Κοσμήτωρ τής 'Ιατρικής Σχο­

λής Jean Turchini (1974). Γενικοί Γραμματείς διετέλεσαν ό 'Αλβέρτος Πριέρ (1902­1910), ό

Έρνέστος Βικερζάιμερ (1911­1918), ό Μάρκελλος Φοσεγιώ (1919­1942), ô Ευγένιος Όλιβιέ (1945­1952), ό 'Αντρέ Φινώ (1953­1954), ό Άνδρέ Πεκέ (1955­1964),ό Θεόδωρος Βετέ (1965­1970) κι ό Ζάν Σάρλ Σουρνιά (1971­1974).

Page 93: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή περί την ίστορίαν της 'Ιατρικής κίνησις εις Εύρώπην 411

Για περισσότερα στοιχεία παραπέμπω στην εργασία τοΰ καθηγητού Ζάν Σεϋμώλ,Έπιτίμου Προέδρου τήςΈταιρείας, με τίτλο «Εβδομήντα χρόνια της Γαλλικής Εταιρείας Ιστορίας τής Ιατρικής 1902­1972)» ('Ανακοίνωση στη συνεδρία τής 27 'Απριλίου 1974).

Γ'. Το Μουσεΐον 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής.

Με Διάταγμα τής 13ης Φριμαίρ του Β' Έτους (=14 Δεκεμβρίου 1795) έδημιουργεΐτο στο Παρίσι "Ιδρυμα με τίτλο «Museum» πού περιελάμ­

βανε Συλλογήν Χειρουργικών 'Εργαλείων πού χρησιμοποιούνταν πρωτύ­

τερα για τη διδασκαλία τής 'Εγχειρητικής. Αυτό πλουτίσθηκε αργότερα άπο δωρεές (θήκη χειρουργικών μαχαιριών χρησιμοποιηθέντων άπο τον Δό­

κτωρα Άντωμάρκι κατά τή νεκροψία τοΰ Ναπολέοντος και άλλα). Σιγά­σιγά έφθασε να περιλαμβάνη 1500 εργαλεία τής χρονικής περιό­

δου άπο τον Δέκατο "Εβδομο ως τον Είκοστόν Αιώνα, εργαλεία άπο όλους τους κλάδους τής Χειρουργικής. Αυτά στάθηκαν ό πρωταρχικός πυρή­

νας τοϋ σημερινού Μουσείου τής 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής τής 'Ιατρικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου Ρενέ Ντεκάρτ τών Παρισίων.

Στα 1896 ό Δόκτωρ Λέ­Μπαρόν ματαίως προσπάθησε να οργανώσει το Μουσεΐον. Πέθανε, πριν το δή πραγματοποιούμενο. Ή προσπάθεια επαναλήφθηκε άπ' τους ίδρυτές τής Γαλλικής Εταιρείας τής Ιστορίας τής 'Ιατρικής Μπλανσάρ και Πιέρ, άλλα έναυάγησε για οικονομικούς λόγους.

Μόλις στα 1920 ό Λαινέλ Λαβαστίν επιτυγχάνει άπο τον Κοσμήτορα τής 'Ιατρικής Σχολής Ροζέ τή διάθεση τής Αίθουσας Ντεμπόβ τοΰ 2ου ορόφου τής 'Ιατρικής Σχολής για την στέγαση τοΰ Μουσείου. 'Εκεί εγκατα­

στάθηκαν οι συλλογές κι' άπο τότε συμπληρώνονται και πολλαπλασιά­

ζονται. Στή διάρκεια τοΰ Δεύτερου Διεθνοΰς Συνεδρίου τής 'Ιστορίας τής 'Ια­

τρικής, στο Παρίσι, τήν Παρασκευή 1 'Ιουλίου 1921, στις 9 τό πρωί έγινε ή τελετή τών εγκαινίων τοΰ Μουσείου με προεδρία τοΰ Προέδρου τής Γαλ­

λικής Εταιρείας 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής Καθηγητού Ζανσέλμ και τοϋ Καθηγητοΰ τής 'Ιστορίας τής 'Ιατρικής Μενετριέ. Έτσι φαινόταν παραστα­

τικά οί διπλοί δεσμοί, ό ιδιωτικός κι' ô πανεπιστημιακός, τοΰ 'Ιδρύματος. 'Ακολούθησαν δωρεές και κληροδοτήματα, όπως πολύτιμη Συλλογή

τοΰ Δόκτωρα Ζιλμπέρ στα 1927 πού περιελάμβανε και μια Συλλογή Μεταλ­

λίων τών Κοσμητόρων τής Παλαιάς 'Ιατρικής Σχολής (1636­1796) άπό 160 κομμάτια. Ό ίδιος άφησε στο Μουσείο μια ετήσια επιχορήγηση άπό 22.000 φράγκα. Τότε έδωσαν στο Μουσείο το όνομα του.

Σήμερα τό Μουσείο εκτείνεται στην ωραιότατη αίθουσα τέως Νεμπόβ τοΰ Πανεπιστημίου Ρενέ Ντεκάρτ τών Παρισίων. Ή Βιβλιοθήκη του περί­

Page 94: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

412 Κωνσταντίνου Γ. Πουρναροπούλου

λαμβάνει περισσότερα άπό 4.000 βιβλία πού ανήκουν στην Πανεπιστημιακή έδρα και στην Εταιρεία.

Οι συλλογές τών εργαλείων είναι αξιόλογες και μοναδικές, δπως τών έμβρυοουλκών. Μέσα σ' αυτές βλέπουμε ενα διαστολέα του 1654, τον πρίο­

να του Ντεζώ, άπό τους πρωτοπόρους της νεωτέρας χειρουργικής πού απέ­

θανε με μυστηριώδη τρόπο στα 1795, καθώς γύριζε άπό τις φυλακές τοϋ Τέμπλου, πού είχε πάει για να έξετάση τον Δελφίνο.

Σημειώνουμε ακόμη μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή άπό φυλακτά (περίαπτα) πού είναι δωρεά τοϋ Ζιμπέρ. Επίσης τις προσωπογραφίες τών Πρυτάνεων και Κοσμητόρων Γιατρών, καθώς και επιφανών Γάλλων και ξένων γιατρών άπ' τον Δέκατο Έκτο αιώνα ως σήμερα.

Σημειώνουμε ακόμη τήν περίφημη συλλογή άπό Μετάλλια και Σύμ­

βολα Κοσμητόρων κλπ. άπό 271 κομμάτια καλλιτεχνικότατα. Άπό αυτά 160 ανήκουν στο κληροδότημα Ζιλμπέρ, 105 στην 'Ιατρική Σχολή και 6 στο κληροδότημα Ντορβώ.

Περιλαμβάνονται ακόμη Συλλογή παλαιών gravures περίπου τοϋ 1800, Συλλογή Αυτογράφων άπό 1500 κομμάτια και Συλλογή άπό 800 Ex­Li­

bri s άπό τον 17ο ως τον 20όν αιώνα. Το Μουσείο έχει ακόμη διάφορα ιατρικά όργανα, όπως μικροσκόπια,

οφθαλμοσκόπια, οφθαλμικά εργαλεία, γαλατο­ρωμαϊκά εργαλεία, εδώλια βελονισμού κλπ.

Τέλος, σημειώνουμε τρία παλαιά άπό κερί ανατομικά πρότυπα τοϋ ανθρώπινου σώματος σε φυσικό μέγεθος στην είσοδο τοϋ Μουσείου.

Με αυτά κλείνουμε τις εντυπώσεις μας άπό τήν κίνηση Ιστορίας τής 'Ιατρικής στο Παρίσι.

Page 95: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ Διδάκτορος Πανεπ. Ρώμης Επιστημονικού ερευνητή στην 'Ακαδημία 'Αθηνών

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΗΣ ΔΙΑΜΟΝΗΣ ΤΟΥΣ

(1919)*

Το έτος 1919 για την Αίγυπτο υπήρξε σημαδιακό1. Ή βρετανική κυ­

βέρνηση αρνήθηκε στην αρχή το δικαίωμα στην Αίγυπτο να μετάσχει στή Διάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι (άρχισε στις 18 Ιανουαρίου) και μά­

λιστα εξόρισε στή Μάλτα μερικούς Αιγυπτίους πολιτικούς, μεταξύ τών οποίων τον Saad Zaghloul.

'Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής τών "Αγγλων υπήρξαν οί διαδηλώ­

σεις και οί ταραχές στην 'Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, πού ανάγκασαν τήν κυβέρνηση Rushdi να παραιτηθεί (1 Μαρτίου 1919). Μέσα σ' αυτό το κλί­

μα τών ταραχών πού ένωσε μαζί με τους Αιγυπτίους και τήν μειονότητα τών Κοπτών, τοποθετήθηκε στή θέση τοϋ "Υπατου 'Αρμοστή ό στρατηγός Allenby, διάδοχος τοϋ Wingate. Ό Allenby ανακάλεσε τον Zaghloul, και επιτροπή τοϋ κόμματος Wafd πήγε τελικά στο Παρίσι για τή Διάσκεψη της Ειρήνης. Ή κατάσταση στην Αίγυπτο χειροτέρευε, και αποστολή από τήν 'Αγγλία υπό τον Milner ανέλαβε να παίξει συμβουλευτικό ρόλο. 'Αρ­

γότερα ή αποστολή αυτή συμβούλευσε παραχωρήσεις ύπό όρους. Υλο­

ποίηση αυτής τής τελευταίας πολιτικής, πού τελικά, έστω και φαινομενικά, ακολούθησε ή 'Αγγλία, ήταν ή ανακήρυξη τό 1922 σε ανεξάρτητο κράτος τής Αιγύπτου μέ βασιλέα τον Φουάτ — πού ήταν σουλτάνος άπό τό 1917 — και κοινοβουλευτικό πολίτευμα2.

Μέ αυτά τα δεδομένα ή Ελληνική Κοινότητα 'Αλεξανδρείας και οί

*Κείμενο ανακοίνωσης προς το Α' Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 8­9.12. 1979.

1. P. J. V a t i k i ο t i s, The modem History of Egypt, London 1969, σσ. 256­261. 2. P. J. V a t i k i ο t i s, The Modem History of Egypt, δ.π.π., σ. 239 κέξ.

Page 96: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

414 Ε. Θ. Σουλογιάννη

άλλες ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου ζήτησαν τό 19193 άπό τήν ελ­

ληνική κυβέρνηση να λάβει πρόνοια για μια έγκυρη και μόνιμη νομική υπόσταση των κοινοτήτων, μόλις αντιλήφθηκαν πώς επίκειται κάποια πολιτειακή αλλαγή στην Αίγυπτο.

"Ηδη από το 19174 τά ελληνικά υπουργεία εσωτερικών και εξωτερικών αρνήθηκαν με έγγραφα τους προς τό διπλωματικό πρακτορείο της Ελλάδας στο Κάιρο ότι τό ελληνικό κράτος ήταν αρμόδιο να εγκρίνει τά καταστα­

τικά τών σωματείων τών Ελλήνων στην Αίγυπτο και ότι ή ελληνική κυ­

βέρνηση απλώς άσκοΰσε εποπτεία. "Εως τότε τά πράγματα ήταν διαφορε­

τικά, δηλαδή τό ελληνικό κράτος αναγνώριζε τις ελληνικές κοινότητες και τά ελληνικά σωματεία του εξωτερικού και τυπικά* μας σώζονται πολλά ανά­

λογα παραδείγματα5. Ή αναρμοδιότητα αυτή προέκυψε από τον ελληνικό νόμο 281 της 21

'Ιουνίου 1914 περί σωματείων6, όπου γίνεται λόγος για αναγνώριση σωμα­

τείων στην ελληνική επικράτεια, «μή ύπαρχούσης νομοθετικής διατάξεως περί σωματείων εδρευόντων εν τή αλλοδαπή».

Ή ενάσκηση εποπτείας από τό υπουργείο εξωτερικών προκύπτει άπό τό ΒΔ 278 της 27 Αυγούστου 1910 «περί εκτελέσεως του νόμου ΓΨΙΑ' της 31 Μαρτίου 1910 περί οργανώσεως της κεντρικής υπηρεσίας του επί τών Εξωτερικών Υπουργείου»7.

3. 'Αρχείο 'Υπουργείου Εξωτερικών τής Ελλάδος (στο έξης ΑΥΕ)/ΚΥ/1927/Β/ 38, Μικές Σαλβάγος προς 'Υπουργό Εξωτερικών της 'Ελλάδος, 'Αλεξάνδρεια 7/20 Δεκ. 1919. Τό έγγραφο αυτό διαβιβάζει ό γενικός πρόξενος Δελμοϋζος στο ελληνικό υπουργείο τών εξωτερικών με άρ. πρωτ. 8055 στις 7/20 Δεκ. 1919.

4. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, Υπουργείο 'Εσωτερικών προς 'Υπουργείο 'Εξωτερικών, ΑΠ 32149, 'Αθήναι 28 'Οκτ. 1917, και 'Υπουργείο 'Εξωτερικών προς Διπλωματικό Πρα­

κτορείο Καΐρου, ΑΠ 9778, 'Αθήναι 2 Μαΐου 1918. 5. Τό καταστατικό της 'Ελληνικής Κοινότητας 'Αλεξανδρείας τοΰ 1887 εγκρίθηκε

με ΒΔ τής 'Ελλάδας τήν 18 'Ιουνίου 1887, βλ. ΦΕΚ 190/15.7.1887, σ. 755. Τό καταστατικό τής 'Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου τοϋ 1904 εγκρίθηκε με ΒΔ

τής 'Ελλάδας τήν 19/1 Αύγ. 1904. Τό καταστατικό τής Ελληνικής Κοινότητας Μανσούρας τοϋ 1892 εγκρίθηκε με ΒΔ

τής 20 'Απρ. 1893, βλ. ΦΕΚ 84/8.5.1893· υπέστη μεταρρυθμίσεις μέ ΒΔ τής 16 Μαΐου 1902. Τό καταστατικό τής 'Ελληνικής Κοινότητας Πόρτ Σάιτ εγκρίθηκε μέ ΒΔ τής 18

'Απρ. 1889, βλ. ΦΕΚ 98/19.4.1889, σ. 407· υπέστη μεταρρυθμίσεις μέ ΒΔ τής 26 Δεκ. 1900, βλ. ΦΕΚ 1/τε0χος β'/2.1.1901, σ. 1.

6. ΦΕΚ/1914, τεύχος α, άρ. φύλ. 171, 25 Ίουν. 1914, Ν 281/21.6.1914. 7. ΦΕΚ/1910, άρ. φύλ. 278, 2 Σεπτ. 1910, ΒΔ 278/27.8.1910 περί εκτελέσεως τοΰ Ν

ΓΨΙΑ' τής 31.3.1910 περί οργανώσεως τής Κεντρικής 'Υπηρεσίας τοϋ 'Υπουργείου 'Ε­

ξωτερικών. Διαβάζομε ότι ανάγονται στη δικαιοδοσία τοΰ Γ' τμήματος ή τμήματος Δι­

οικητικοΰ «τά τών ελληνικών κοινοτήτων, και ή μελέτη τών δικαιωμάτων τών κοινοτή­

Page 97: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Οί πρώτες ανησυχίες των Ελλήνων της Αιγύπτου 415

Τα σχετικά ΒΔ, πού εκδίδονταν στο παρελθόν για έγκριση καταστα­

τικών σωματείων πού έδρευαν στο εξωτερικό, είχαν τη σημασία «της δια του κύρους της έγκρινούσης δημοσίας αρχής ηθικής ενισχύσεως τών σωματείων απέναντι τών αλλοδαπών άρχων της έδρας αυτών και έξεδίδοντο, έφ' όσον δεν υπήρχε αντίθετος διάταξις έν τή ελληνική νομοθεσία»8.

Με τή διάταξη όμως του άρθρου 51 του νόμου 281 και το ΒΔ τής 27 Αυγούστου 1910 πού αναφέραμε, καθίσταται το υπουργείο αναρμόδιο για αναγνώριση.

Στις 2 Μαΐου 1918 τό ελληνικό υπουργείο τών εξωτερικών με έγγραφο του προς τό ελληνικό διπλωματικό πρακτορείο στο Κάιρο θεώρησε «έπά­

ναγκες όπως ληφθή νομοθετική πρόνοια περί αναγνωρίσεως κοινοτήτων και σωματείων έν τω έξωτερικώ» (1918)9.

Πάντως τό ελληνικό κράτος, πριν προβεί σε όποια νομοθετική πράξη, ζήτησε10 ήδη από τό 1918 να μάθει κατά πόσο θα ήταν πραγματοποιήσιμη στην Αίγυπτο ή ενέργεια αυτή κατ'αναλογία του ελληνικού νόμου 281. Ό νόμος δηλαδή αυτός ανέφερε ότι αναγνώριση σωματείου γίνεται άπό τό πρωτοδικείο τής περιφέρειας ύστερα από αίτηση του ενδιαφερόμενου σω­

ματείου (άρθρο 26) και ή εποπτεία ανατίθεται στους οικείους νομάρχες (άρθρο 29). Στην προκειμένη περίπτωση τό πρωτοδικείο 'Αλεξανδρείας εθεωρείτο αρμόδιο για όλη τήν Αίγυπτο, και οί αρμόδιες διπλωματικές αρχές ασκούσαν τήν ϊδια εποπτεία πού εϊχαν οί νομάρχες στην Ελλάδα. Για να έχει μια υπεύθυνη γνωμάτευση τό υπουργείο εξωτερικών τής Ελ­

λάδας, ζήτησε τό 191811 άπό τον διπλωματικό πράκτορα στο Κάιρο να αναθέσει στον πρόεδρο του προξενικού δικαστηρίου να γνωμοδοτήσει επί τοΰ ζητήματος.

Ή γνωμάτευση έγινε, και εστάλη στην 'Αθήνα. Στο κείμενο τοΰ προέ­

δρου τοΰ προξενικού δικαστηρίου 'Αλεξανδρείας Λάμπρου, πού επισυνά­

πτει σε έγγραφο του ό διπλωματικός πράκτωρ Σακτούρης τό 191912 προς τό υπουργείο τών εξωτερικών, αναφέρονται τα έξης :

των καί τής περί κοινοτήτων ξένης νομοθεσίας». Βλ. Ν. ΓΨΙΑ' (υπ. άρ. 3711) στο ΦΕΚ/ 1910/άρ. φύλ. 145, 14 'Απρ. 1910.

8. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, Υπουργείο Εσωτερικών προς Υπουργείο Εξωτερικών, ΑΠ 32149, 'Αθήναι 28 'Οκτ. 1917.

9. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, 'Υπουργείο Εξωτερικών προς έν Καΐρω Διπλωματικό Πρά­

κτορα, ΑΠ 9778, 'Αθήναι 2 Μαΐου 1918. 10. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, 'Υπουργείο Εξωτερικών προς τον έν Καΐρω Διπλωματικό

Πράκτορα, ΑΠ 9778, 'Αθήναι 2 Μαΐου 1918. 11. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, 'Υπουργείο'Εξωτερικών προς τον έν Καΐρω Διπλωματικό

Πράκτορα, ΑΠ 9778, 'Αθήναι 2 Μαΐου 1918. 12. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, Σακτούρης προς 'Υπουργείο 'Εξωτερικών, 'Αλεξάνδρεια

Page 98: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

416 Ε. Θ. Σουλογιάννη

1. Οί ελληνικές κοινότητες στην Αίγυπτο ((οφείλουν τήν γένεσιν αυ­

τών εις τήν ιδιωτική ν βούλησιν». Είναι δέ νομικά πρόσωπα. Όλες ιδρύθη­

καν σύμφωνα με τους ελληνικούς νόμους και τα καταστατικά τους εγκρί­

θηκαν άπό τήν ελληνική κυβέρνηση μέ σχετικά βασιλικά τότε διατάγμα­

τα. Συνεπώς έχουν τήν ελληνική ιθαγένεια. Επίσης όνομα και σκοπός αυτών τών κοινοτήτων είναι ελληνικός.

2. Ή νομολογία τών μεικτών δικαστηρίων της Αιγύπτου δεν ασχολή­

θηκε μέχρι τότε ποτέ μέ τό ζήτημα της εθνικότητας τών ελληνικών κοινο­

τήτων, γιατί ποτέ δεν προτάθηκε ένσταση νομιμοποίησης κατά τών αντι­

προσώπων των και ούτε αμφισβητήθηκε ή εθνικότητα τους. 3. Οί κοινότητες εϊναι νομικά πρόσωπα δημοσίου συμφέροντος (δι­

καίου), ή δέ ϊδρυσή τους στηρίζεται στά δικαιώματα πού απορρέουν άπό τις διομολογήσεις. "Εχουν τέλος ελληνική ιθαγένεια.

4. Ό νόμος 281 της 21 Ίουν. 1914 δέν έχει εφαρμογή επί τών κοινο­

τήτων της Αιγύπτου. "Ομως ή επέκταση της εφαρμογής του και επί τών κοινοτήτων αυτών δέν προσκρούει σέ διατάξεις της εγχώριας, αιγυπτιακής, κυβέρνησης.

5. Εϊναι επιβεβλημένη ή έκδοση ειδικού νόμου πού να έχει σκοπό τήν οργάνωση τών κοινοτήτων και ζητείται να ανατεθεί ή εποπτεία στον υ­

πουργό τών εξωτερικών και να ασκείται μόνο «βάσει ειδικής αύτοΰ εντο­

λής υπό του προξένου». Τή γνωμάτευση αυτή ô Λάμπρου στήριξε στο σύστημα της ετεροδικίας

πού ϊσχυε τότε. Όμως επεσήμανε τό γεγονός ότι (ή γνωμάτευση γράφτηκε τό 1919) επίκειται ή κατάργηση τών διομολογήσεων και επομένως ανακύ­

πτουν δύο ζωτικά θέματα : α. Έάν θα διατηρηθεί ή ανεξαρτησία τών ελληνικών κοινοτήτων α­

πέναντι τών αιγυπτιακών αρχών, και β. Ποια θά εϊναι ή τύχη της περιουσίας, σέ περίπτωση πού θα διαλύον­

ταν οί κοινότητες. Για τά δύο αυτά βασικά προβλήματα πού θά ανακύψουν στο μέλλον,

ό Λάμπρου προτείνει νά ρυθμιστούν μέ σύναψη σύμβασης μέ τήν αιγυπτιακή κυβέρνηση, για νά μείνουν τά δύο προνόμια πού εκθέσαμε πιο πάνω, της ανεξαρτησίας και της κυριότητας της περιουσίας.

Τό υπουργείο τών εξωτερικών ύστερα από τή γνωμάτευση αυτή συν­

έστησε13 τό 1919 επιτροπή, για νά μελετήσει τό ζήτημα της «νομοθετικής

23/6 Όκτ. 1919, ΑΠ 2566, όπου διαβιβάζεται ή άπό 15 Σεπτ. 1919 γνωμάτευση τοϋ προέ­

δρου τοϋ ελληνικού προξενικού δικαστηρίου Άχ. Λάμπρου. 13. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, ό υπουργός εξωτερικών Διομήδης, ΑΠ 28945, 'Αθήναι

19 Όκτ. 1919.

Page 99: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Οί πρώτες ανησυχίες τών Ελλήνων της Αιγύπτου 417

οργανώσεως τών έν τω έξωτερικώ και ιδία τών εν Αίγύπτω Ελληνικών Κοινοτήτων». Ή επιτροπή αποτελέστηκε άπο τους Γεώργ. Λαγουδάκη, πρόσεδρο υπουργό, προσωρινό γενικό διευθυντή του υπουργείου εξωτε­

ρικών, ως πρόεδρο, Άχ. Λάμπρου, πρόεδρο του προξενικού δικαστηρίου 'Αλεξανδρείας, ώς εισηγητή, και τους Στυλ. Σεφεριάδη, έκτακτο καθηγητή του Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών, Ά . Σβώλο, τμηματάρ­

χη του υπουργείου εθνικής οικονομίας, και Κ. Νούλη, τμηματάρχη του β' πολιτικού τμήματος του υπουργείου εξωτερικών.

Ή ελληνική κυβέρνηση ζήτησε14 άπο τον Σαχτούρη, διπλωματικό πράκτορα της Ελλάδας στην Αίγυπτο, νά πληροφορηθεί τί θα συμβεί, αν θα προκύψει παραπλήσιο θέμα στις άλλες κοινότητες, ιδίως ιταλικές και γαλλικές, και ποιες είναι οί σκέψεις πού επικρατούν για τήν περιφρούρηση τών συμφερόντων. Ό Σακτούρης απάντησε15 κατά τό ϊδιο έτος ώς έξης:

«Οί έν Αίγύπτω Ευρωπαίοι, 'Ιταλοί, Γάλλοι κλπ., δέν είναι ώργανωμένοι εις Κοινότητας καθ' ον τρόπον έξειλίχθησαν αί ήμέτεραι, ουδέ άποτελοΰσι νομικά πρόσωπα συγκεκροτημένα καθ' ον τρόπον αί έλληνικαί κοινότητες, παραμένουσι δέ ώς παροικίαι άνευ νομικού τίνος δεσμού τών αποτελούν­

των αύτάς ατόμων. Τα δέ φιλανθρωπικά, κοινωφελή, θρησκευτικά, και εκ­

παιδευτικά καθιδρύματα τά εξυπηρετούντα τάς ξένας παροικίας άνήκουσι κατ' ΐδιοκτησίαν εϊτε εις τά αντίστοιχα κράτη εϊτε εις διαφόρους θρησκευ­

τικός αδελφότητας ή άλλα παρόμοια σωματεία διατελούντα ύπό τήν έπί­

σημον του αντιστοίχου κράτους προστασίαν, προστασίαν άνεγνωρισμένην υπό της Αιγύπτου εϊτε δι' αυτής ταύτης της συνθήκης περί τών δικαστικών μεταρρυθμίσεων του 1875 εϊτε δι' άλλων ειδικών συμφωνιών ή και δια τών προξενικών συμβάσεων. Ούτως ώστε αί ξέναι, ίταλικαί, γαλλικαί, γερμανι­

καί και λοιπαί άλλαι παροικίαι δέν τυγχάνουσιν, ώς αί ήμέτεραι Κοινότη­

τες, ίδιοκτήτριαι και κάτοχοι περιουσιών, αντιθέτως δέ προς ημάς, αυτά ταύτα τά ευρωπαϊκά κράτη είσίν ίδιοκτήται ή οί ανεγνωρισμένοι έπίσημο ι

προστάται τών περιουσιών. Συνεπώς δια τάς λοιπάς παροικίας, υπό διαφό­

ρους όλως διατελούσας συνθήκας, ουδαμώς γεννώνται τά ζητήματα, άτινα υφίστανται, προκειμένου περί τών ημετέρων Κοινοτήτων».

Στο μεταξύ οί Έλληνες της Αιγύπτου κινήθηκαν προς σύγκληση συν­

εδρίου πού θέμα θα είχε ακριβώς τήν εξέταση αυτών τών προβλημάτων.

14. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, τηλεγρ. Υπουργείου Εξωτερικών προς Σακτούρη, με άρ. 10423 της 26 'Οκτ. 1919.

15. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, Σακτούρης προς 'Υπουργείο Εξωτερικών, ΑΠ 2734, Κάιρο 1/14 Νοεμ. 1919

27

Page 100: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

418 Ε. Θ. Σουλογιάννη

Μέ πρωτοβουλία της ΕΚΑ συγκλήθηκε16 ελληνικό παναιγυπτιακο συνέ­

δριο το 1919 και ελήφθησαν σχετικές αποφάσεις, οί όποιες κοινοποιήθηκαν στην 'Αθήνα, μέ τήν παράκληση δέ να ληφθούν υπόψη κατά την σύνταξη του τελικού σχετικού νομοσχεδίου.

Έτσι ό πολύς Μικές Σαλβάγος, πρόεδρος της ΕΚΑ επί μία 30ετία και πρόεδρος και μέλος ΔΣ πολλών αιγυπτιακών και ευρωπαϊκών εται­

ρειών, σέ ενα σημαντικό για τό περιεχόμενο του έγγραφο προς τον υπουρ­

γό εξωτερικών της 7/20 Δεκ. 191917 επισημαίνει τήν ανάγκη της δημιουρ­

γίας αμεσότερων δεσμών μεταξύ ελληνικού κράτους και ελληνισμού της Αιγύπτου, διότι επικρατούν ανησυχίες για τό μέλλον τών περιουσιών τους.

Ό Σαλβάγος υπογραμμίζει τό γεγονός ότι, κατά τήν σύνταξη του νό­

μου πού θα ρυθμίσει τά τών ελληνικών κοινοτήτων, πρέπει νά μη λησμο­

νηθούν όχι μόνο ή περιφρούρηση της διατήρησης τών περιουσιών, άλλα καί : α. ή εξασφάλιση «και τών νΰν, άλλ' ίδία εν τω μέλλοντι της υποστά­

σεως τών κοινοτήτων ώς νομικών προσώπων ελληνικής ιθαγενείας», β. ό περιορισμός, όσο δυνατό, της επέμβασης τών τοπικών άρχων, και γ. ή διάσωση τών «ουχί ασήμαντων περιουσιών άπό τοΰ κινδύνου νά περιέλ­

θωσιν εις τήν κυριότητα τοΰ αιγυπτιακού δημοσίου». Ό νόμος όμως πού θα ψηφιζόταν δεν έπρεπε νά περιορίζει τήν αυτονομία καί ελευθερία πού απολαύουν οί ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου.

Μεταξύ τών λεπτομερειών πού προτείνει ό Σαλβάγος, εξουσιοδοτημέ­

νος άπό τις ελληνικές κοινότητες Αιγύπτου, περιλαμβάνεται καί τούτο τό σημαντικό: Νά ανατεθεί ή έγκριση της σύστασης καί λειτουργίας τών κοι­

νοτήτων στο υπουργείο εξωτερικών καί όχι στο προξενικό δικαστήριο 'Α­

λεξανδρείας, διότι προέβλεπε ότι τό τελευταίο τούτο δέν θα είχε «βίον μα­

κρόν» καί διότι ό υπουργός εξωτερικών είχε πιο μεγάλη ελευθερία άπό ενα δικαστήριο στην εκτίμηση περιπτώσεων.

Τό ϊδιο έτος (1919)18, ό δικηγόρος της Μανσούρας Γουριώτης, πού

16. Ά θ. Π ο λ ί τ ο υ , Ό 'Ελληνισμός καί ή Νεωτέρα Αίγυπτος, τ. Α', 'Αλεξάν­

δρεια Αθήναι 1928, σ. 277. 17. ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38, Μικές Σαλβάγος προς 'Υπουργό Εξωτερικών, 'Αλεξάν­

δρεια 7/20 Δεκ. 1919. 18. Τά υπομνήματα Γουριώτη θίγει, πληροφοριακά μόνο, ό Μ. Γιαλουράκης στο

έργο του Ή Αίγυπτος τών 'Ελλήνων, 'Αθήνα 1967, σ. 172· τα κείμενα τών υπομνημάτων βρίσκονται στο ΑΥΕ/ΚΥ/1927/Β/38 καί ΑΥΕ/ΚΥ/1912­1922/Α' Πολιτική, σέ πολυγρα­

φημένα αντίτυπα καί στις δύο αρχειακές ενότητες καί σέ έντυπη έκδοση. Τα διαβιβαστικά έγγραφα, πού συνοδεύουν τά πιο πάνω κείμενα, απευθύνονται πρός'τόν Ελευθέριο Βενι­

ζέλο, στό Παρίσι, Μανσούρα 18 Αυγ. 1919, στον Ν. Μιχόπουλο, τμηματάρχη τοϋ υπουρ­

γείου εθνικής οικονομίας, Μανσούρα 2/15 Ίουν. 1919· πρβλ. Ά π. Μ. Λ ά μ π ρ ο υ, Χρο­

νικά 'Ελληνισμού Μανσούρας 1860­1950, 'Αλεξάνδρεια 1957, σ. 25. Για τήν παροικιακή

Page 101: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Οί πρώτες ανησυχίες των Ελλήνων της Αιγύπτου 419

χρημάτισε γραμματέας και πρόεδρος της εκεί ελληνικής κοινότητας, δια­

τύπωσε προτάσεις του προς τον τότε πρωθυπουργό Έλ. Βενιζέλο, τον Ν. Μιχόπουλο, τότε τμηματάρχη του υπουργείου εθνικής οικονομίας, τον επι­

θεωρητή των γεωργικών συνεταιρισμών του υπουργείου γεωργίας, και το υπουργείο εξωτερικών «επί τής καταστάσεως τών ελληνικών κοινοτήτων τής Αιγύπτου και τών κινδύνων τους οποίους διατρέχουν».

Σέ δύο μακροσκελέστατα υπομνήματα του ό Γουριώτης διατύπωσε κατά τρόπο σαφέστατο και νομικά στηριγμένο τήν άποψη του για μια λύση στα επίμαχα προβλήματα πού προξένησαν τις πιο πάνω ανησυχίες.

Στην αρχή του πρώτου υπομνήματος επιρρίπτει ευθύνη στις ϊδιες τΙς κοινότητες, πού παραμέλησαν και δεν εξασφάλισαν «εις έαυτάς» ασφαλείς βάσεις και στερεά θεμέλια, εις τρόπον ώστε να μή κινδυνεύσει οΰτε ό ελ­

ληνικός χαρακτήρας οΰτε να μειωθεί ή κοινωφελής δράση τους οΰτε να περιέλθει ποτέ ή περιουσία τους σέ ξένους, «άλλα να τήν διαδεχθή ή Ελ­

λάς». Θεωρεί μάλιστα τους ταγούς τών κοινοτήτων θύματα εσφαλμένης ιδέας πού οφείλεται πιθανώς στο καθεστώς τών διομολογήσεων.

Επισημαίνει τον κίνδυνο τών κοινοτήτων, πού, όταν διαλυθούν, ίσως χάσουν τις περιουσίες των. Προτείνει σάν λύση να αποφασίσουν οί γε­

νικές συνελεύσεις τών κοινοτήτων μέ καταστατική πράξη υπό τύπο «αμφό­

τερους συμβολαίου», πού θα συντάξουν ενώπιον τών προξενικών άρχων και θα υπογράψουν όλα τα μέλη, ότι ή περιουσία τους, σέ περίπτωση δια­

λύσεως, θα περιέλθει στο ελληνικό κράτος. Ή μόνη κοινότητα πού συνέ­

ταξε τέτοια πράξη ήταν ή Κοινότητα Κάφρ έλ Ζαγιάτ, και θα τήν ακολου­

θούσε ή Κοινότητα Μανσούρας. Ό νόμος 281 του 1914, πού ίσχυσε τό 1915, αποκηρύσσει κατά κάποιο

τρόπο τις ελληνικές κοινότητες τοΰ εξωτερικού, γιατί δέν άφορα σ' αυτές, άλλα στα «εν Ελλάδι σωματεία».

"Οσο ισχύουν οί διομολογήσεις, υπάρχει ό κίνδυνος τής διάσπασης τών κοινοτήτων και του εμφύλιου πόλεμου ανάμεσα στους "Ελληνες του εξωτερικού. Όταν καταργηθούν οί διομολογήσεις, ό κίνδυνος υψώνεται μεγαλύτερος· οί κοινότητες θα υποταχθούν σέ νόμους πού θα ορίσει ό νο­

μοθέτης τής χώρας, όπου έχουν δραστηριότητα. Και αν δέν είναι υπό τό καθεστώς τών ελληνικών νόμων νομικά πρόσωπα, θά γίνουν πρόσωπα άλ­

λου κράτους, στην συγκεκριμένη περίπτωση τοΰ αιγυπτιακού. "Ετσι οί κοινότητες κινδύνευαν : α. Να απορροφηθούν εμμέσως ή αμέσως. β. Να χάσουν κάθε σύνδεσμο μέ τό ελληνικό κράτος.

δραστηριότητα τοΰ Γουριώτη στή Μανσούρα βλ. στον ίδιο τόμο, σ. 26 κέξ. — 110, όπου και αρκετά βιογραφικά (πέθανε τήν 8­2­1940).

Page 102: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

420 Ε. Θ. Σουλογιάννη

γ. Νά δουν τις περιουσίες τους να περιέρχονται σέ ξένες χώρες. δ. Να χάσουν δια παντός την ελληνική υπηκοότητα. Ό Γουριώτης προτείνει την έξης λύση : Να συγκληθούν τα μέλη κάθε

κοινότητας σέ γενική συνέλευση καί να υπογράψουν έγγραφο ενώπιον τών προξενικών άρχων πού αντιπροσωπεύουν το ελληνικό δημόσιο, ότι σκο­

πός τών κοινοτήτων ήταν και είναι ή «δια της καλλιέργειας της ελληνικής παιδείας και της ορθοδόξου θρησκείας εξυπηρετήσεως τών αναγκών τών Ελλήνων της Αιγύπτου δια της αλληλοβοήθειας» και ότι, σέ περίπτωση διαλύσεως της κοινότητας, ή περιουσία περιέρχεται στο ελληνικό δημόσιο. Τό δεύτερο αυτό στοιχείο είναι τό νέο πού προστίθεται.

"Ετσι δέν μπορεί στο έξης να θιγεί τό δικαίωμα του ελληνικού κράτους ώς διαδόχου της περιουσίας και επόπτη τών ελληνικών κοινοτήτων.

Στο δεύτερο υπόμνημα του ό Γουριώτης εξετάζει από τήν αρχή τό θέμα, γιατί, όπως γράφει, ξεσήκωσε αντιρρήσεις καί αμφιβολίες σέ μερικούς...

Σύνδεσμος ελληνικού κράτους καί ελληνικών κοινοτήτων του εξω­

τερικού, κατά τον Γουριώτη πάντοτε, δέν μπορεί να επιτευχθεί μέ μόνη τήν νομοθετική ενέργεια του κράτους, ακόμη καί αν διατηρηθούν οι διο­

μολογήσεις. Ό νόμος πού χρειάζεται νά γίνει θα λύσει μερικά τό θέμα. Χρειάζεται καί λήψη απόφασης εκ μέρους τών Ελλήνων της Αιγύπτου.

Τό ελληνικό κράτος, κατά τον Γουριώτη, αδυνατεί να κανονίσει τα τών Ελλήνων της Αιγύπτου, όχι μόνο διότι δέν ευρίσκονται αυτοί «εντός τών ορίων» του, άλλα καί διότι οι κοινότητες περιλαμβάνουν καί ορθόδο­

ξους μή Έλληνες, για τους οποίους φροντίζει τό Πατριαρχείο Αλεξαν­

δρείας. Κινδυνεύει λοιπόν ή ελληνικότητα τών κοινοτήτων πού δέχονται σαν

μέλη μή Έλληνες, οί όποιοι ενδέχεται νά ζητήσουν νά αναλάβουν τήν διοίκηση στα χέρια τους. Μέ μία καταστατική πράξη, στην οποία θα υπο­

γραμμίζεται ή διαδοχή της περιουσίας άπό τό ελληνικό κράτος, λύνεται τό πρόβλημα, κατά τον Γουριώτη.

Τό Πατριαρχείο εξάλλου, πρέπει νά τονιστεί, εποπτεύει τις κοινότη­

τες στον εκκλησιαστικό τομέα (ναοί, κοιμητήρια). "Αρα μπορεί νά αφαι­

ρέσει άπό αυτές τήν οικονομική διαχείριση ναών, όπου δέν υπάρχουν τί­

τλοι ιδιοκτησίας. "Αρα επίσης είναι κίνδυνος μήπως περιοριστεί ή χαθεί ή θρησκευτική ιδιότητα τών κοινοτήτων.

Συμφέρει τό Πατριαρχείο ή ύπαρξη κοινοτήτων καί επομένως ό έστω καί περιορισμένος χαρακτήρας τους. Αυτό είναι ανάγκη νά διευθετηθεί, αν ποτέ προκύψει θέμα μεταξύ Πατριαρχείου καί κοινοτήτων.

Μέ τήν καταστατική πράξη πού μνημονεύσαμε : α. Επιτυγχάνεται ή ασφαλής διαδοχή της περιουσίας τών κοινοτή­

των υπέρ του ελληνικού κράτους.

ν

Page 103: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Οί πρώτες ανησυχίες τών Ελλήνων της Αιγύπτου 421

β. Διατηρείται ανέπαφη ή αυτοδιοίκηση τών κοινοτήτων. γ. 'Αποκλείονται οί ξένοι. δ. Δημιουργούνται στενοί δεσμοί κοινοτήτων και κράτους. "Ετσι : α. Επιτυγχάνεται ή εθνικοποίηση της περιουσίας. β. Παραμένει ανέπαφη ή αυτοδιοίκηση τών κοινοτήτων, χωρίς να

επηρεάζεται από τους ξένους. γ. Δημιουργείται συνεκτικός δεσμός τών έξω Ελλήνων προς το ελ­

ληνικό κράτος, το όποιο είναι προστάτης και κληρονόμος αυτών. Προτείνει επίσης ό Γουριώτης να αναληφθεί ενέργεια εκ μέρους της

ελληνικής διπλωματίας, για να αναγνωρίσει ή «κυρίαρχος δύναμις», επί του προκειμένου ή Αίγυπτος, τις κοινότητες και τον «εσωτερικό οργανισμό» τοϋ πολυπληθούς ελληνικού στοιχείου.

Στή συνέχεια τοϋ δεύτερου υπομνήματος ό Γουριώτης αναφέρεται στην ελληνική εκπαίδευση πού παρέχουν οί ελληνικές κοινότητες της Αι­

γύπτου. Σ' αυτήν αναγνωρίζει δύο αδυναμίες : α. Έλλειψη μέσων για να καταστήσουν οί κοινότητες υποχρεωτική

τήν ελληνική εκπαίδευση στους έλληνόπαιδες πού, πριν τελειώσουν τα ελληνικά σχολεία, φοιτούν στα ξένα.

β. Έλλειψη αρμοδιότητας για τήν εμπόδιση αναρμόδιων προσώπων πού προσποιούνται τον δάσκαλο ή ιδρύουν ιδιωτικά σχολεία.

Τό θέμα της εκπαίδευσης εξετάζει ό Γουριώτης στα πλαίσια της γενι­

κότερης ενίσχυσης τοϋ κύρους τών ελληνικών κοινοτήτων. Είναι ανάγκη, συμπεραίνει ό Γουριώτης, να θεσπιστεί νόμος ειδικός

για τις ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου και να αναγνωρίσει τό ελλη­

νικό κράτος, «ό εν Ελλάδι νομοθέτης», και να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες τοϋ έξωτερικοΰ πού έχουν δύο σκοπούς, τον θρησκευτικό και τον εκπαιδευτικό. Στην οργάνωση πρέπει φυσικά να οριστούν τα της δι­

οίκησης καί διαχείρισης τών κοινοτήτων. Βάση να είναι ή αυτοδιοίκηση και τό καταστατικό πού θά ψηφίζεται χωρίς περιορισμούς άπό τους ενδια­

φερόμενους, δηλαδή τους Έλληνες της Αιγύπτου. Ή λειτουργία τών κοινοτήτων θά ελέγχεται μέ επιθεώρηση μια φορά

τό χρόνο άπό προξενικούς επιθεωρητές ή άλλους προξενικούς υπαλλήλους. Συμπληρωματικά ό Γουριώτης προτείνει να ύπαχθοΰν οί κοινότητες σ' ενα υπουργείο στο όποιο να αποστέλλονται κάθε χρόνο οί απολογισμοί. Επί­

σης να αποκτήσουν δικαίωμα σύνταξης όλοι οί έμμισθοι υπάλληλοι τών κοινοτήτων, εξομοιούμενοι μέ τους δημόσιους υπάλληλους τοϋ ελληνικού κράτους.

Τέλος προσδιορίζει ό Γουριώτης τα καθήκοντα καί τα δικαιώματα πού είναι δυνατόν νά έχουν οί κοινότητες αυτές :

Page 104: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

422 Ε. Θ. Σουλογιάννη

1. Κ α θ ή κ ο ν τ α

α. Να τηρούν τα ληξιαρχικά βιβλία γεννήσεως, βαπτίσεων, γάμων και θανάτων.

β. Να πιστοποιούν υπεύθυνα τήν προσωπική κατάσταση τών Ελλήνων τής Αιγύπτου.

γ. Νά τηρούν μητρώα πού θα μονογραφούνται από τις προξενικές αρχές.

δ. Νά επιβλέπουν τήν φοίτηση τών ελληνοπαίδων στα ελληνικά σχο­λεία.

2. Δ ι κ α ι ώ μ α τ α

α. Νά τους ανατεθεί αναγκαστική εκτέλεση αποφάσεων τών συμβου­λίων γενικού ενδιαφέροντος.

β. Νά έχουν δικαίωμα επιβολής εισφορών κ.ά.

Τέλος αναφέρομε ότι ό Γουριώτης προτείνει : α. Νά υπογραφεί καταστατική πράξη πού θα ορίζει διάδοχο και επόπτη

το ελληνικό κράτος. β. Νά ρυθμίσουν κατάλληλα τις σχέσεις τους οί κοινότητες μέ το

Πατριαρχείο 'Αλεξανδρείας. γ. Νά αναγνωρίσει το ελληνικό κράτος τα καταστατικά τών ελληνικών

κοινοτήτων και νά νομοθετήσει τήν οργάνωση και τήν ενίσχυση αυτών. δ. Νά φροντίσει τό ελληνικό κράτος μέ διπλωματική όδό νά άναγνω­

ριστοΟν οί ελληνικές κοινότητες άπό τό αιγυπτιακό κράτος.

Οί εύλογες αυτές ανησυχίες τών Ελλήνων της Αιγύπτου ήταν οπωσ­

δήποτε οί πρώτες σοβαρές μετά τήν εγκατάσταση τους στην χώρα του Νείλου. Τό περίεργο είναι ότι προέκυψαν σέ μια περίοδο ακμής τους σέ όλους τους τομείς κατά τήν νεώτερη ιστορία της χώρας αυτής.

Οί ανησυχίες αυτές συνεχίστηκαν στα επόμενα χρόνια και διατυπώ­

θηκαν πάλι στα δύο εθνικά συνέδρια τών 'Αθηνών του 192519 και του 192720. 'Εντάθηκαν δέ μετά τό 1957, οπότε και άρχισε ή μεγάλη διαρροή τών Ελ­

λήνων της Αιγύπτου προς τήν Ελλάδα, τήν υπόλοιπη 'Αφρική, τήν Αύ­

19. Ά π. Γ. Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η , Έθνικαί προσπάθειαι, 'Αλεξάνδρεια 1937, σσ. 11­28.

20. Ά π. Γ. Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η , Έθνικαί προσπάθειαι, ο.π.π., σσ. 49­77.

Page 105: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Οι πρώτες ανησυχίες των Ελλήνων τής ΑΙγύπτου 423

στραλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες της 'Αμερικής κλπ. Στις μέρες μας ή παρα­

κμή είναι πλέον γεγονός21. Ό περιφερειακός ελληνισμός χάνεται όλο και περισσότερο.

21. Τό θέμα της παρακμής των ελληνικών παροικιών της Αίγύπτου, μέχρι την τε­

λική διαρροή τών Ελλήνων από τή χώρα τοϋ Νείλου, απασχόλησε άπο ίστορικής πλευράς πολλούς ιστορικούς, ιστοριοδίφες και άλλους συγγραφείς. Βλ. κυρίως τήν έξης βιβλιογρα­

φία: Γ. Ν. Μ α υ ρ ή, Υπόμνημα περί τών έν Αίγύπτω Ελληνικών Κοινοτήτων, Ζαγαζίκ 1911, όπου διαφαίνεται ή ανησυχία τοϋ συγγραφέα για τό μέλλον τών έκεΐ Ελλήνων.

Γ. Σ κ λ η ρ ο ύ , Τα σύγχρονα προβλήματα τοΰ Ελληνισμού, 'Αλεξάνδρεια 1919, σελ. 156.

Ε ύ γ. Μ ι χ α η λ ί δ η, Ό Αίγυπτιώτης Ελληνισμός και τό μέλλον του, 'Αλεξάν­

δρεια 1927, σελ. 36. Ά π. Γ. Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η . Ή εκατονταετή ρις τοΰ Αίγυπτιώτου Ελληνισμού

και τό μέλλον του, 'Αλεξάνδρεια 1930, σελ. 23. Ά θ. Π ο λ ί τ ο υ , Σκέψεις τινές έπί της οργανώσεως και τών μελλοντικών κατευ­

θύνσεων τοΰ έν Αίγύπτω Έλληνισμοΰ, 'Αλεξάνδρεια 1931, σελ. 101. Ί ω. Μ π ε θ ά ν η, Έγκόλπιον. Άνασυγκρότησις τοΰ αίγυπτιακοΰ έλληνισμοΰ,

'Αλεξάνδρεια 1934. Κ λ. Ν ι κ ο λ ά ο υ, Τό παρελθόν, τό παρόν και τό μέλλον της Κοινότητος Ίμβραη­

μίας, 'Αλεξάνδρεια 1942, σελ. 28. Σ. Κ α λ λ ι α ρ έ κ ο υ , Π. Κ ι τ ρ ι λ ά κ η , Κ. Σ τ α μ έ λ ο υ , Δια να ενισχυθεί ή

Κοινότης και να μή διαρρεύσει ή παροικία. Πρόγραμμα αναπροσαρμογής, 'Αλεξάνδρεια 1954, σελ. 14.

Β. Γ ε ω ρ γ ι ά δ η , Σ. Κ α λ λ ι α ρ έ κ ο υ , Σ. Κ ι τ ρ ι λ ά κ η , Κ. Σ τ α μ έ λ ο υ , Τό παροικιακό πρόβλημα. Ποίοι ευθύνονται; Πώς θα λυθεί;'Αλεξάνδρεια 1961, σελ. 15. Βλ. επίσης Μ. Γ ι α λ ο υ ρ ά κ η, Ή Αίγυπτος, ό.π.π., σ. 178 κέξ. Οί πρώτες ανησυχίες στις σσ. 182 κέξ.

Page 106: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΑΝΤΑΣ ΚΑΤΣΙΚΗ­ΓΚΙΒΑΛΟΥ δρ. Φιλολογίας

Ο ((ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ» ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Το θέμα των μεταφράσεων είναι ένα άπο τα πιο πολυσυζητημένα θέ­

ματα στις μέρες μας. Υπάρχουν μεταφράσεις πού μδς φέρνουν σε επαφή με τον πολιτισμό και τή ζωή ξένων χωρών και αυτές πού μας γνωρίζουν τους θησαυ'ρούς του παρελθόντος μας, δηλαδή μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων.

Ή μετάφραση έχει να επιλύσει προβλήματα κατανόησης και αντιστοι­

χίας ανάμεσα σέ δυο γλωσσικά συστήματα. Υπάρχει κίνδυνος ό μεταφρα­

στής να καταλάβει τό σημαίνον, δηλαδή τή μορφή, όχι όμως και τό σημαι­

νόμενο, δηλαδή τό νόημα της γλώσσας πού μεταφράζει, εϊτε είναι ξένη, εϊτε είναι ή αρχαία ελληνική. Γι' αυτό, θα λέγαμε, ή φιλολογική έρευνα βοήθα να πλησιάσει ή μετάφραση τό αρχαίο κείμενο. Ό σ ο περισσότερο καταλάβεις τό σημαινόμενο, τόσο πιο πιστά αποδίδεις τό νόημα. Ό Geor­

ges Mounin λέγει σχετικά : «"Αν καταλάβεις τα σημαίνοντα δίχως να κατα­

λάβεις τα σημαινόμενα, καταλαβαίνεις ό,τι σου επιτρέπουν να καταλάβεις οί τυπικές σχέσεις πού συνθέτουν τό γλωσσικό σύστημα μιας γλώσσας, τή δομή της : λεξιλογική, μορφολογική, συντακτική — κάτι πού μπορεί να γίνη δίχως να φτάσεις στα σημαινόμενα. Ή κατανόηση των σημαινό­

μενων είναι — μαζί με τήν προηγούμενη γνώση και με άλλη διεργασία — ή γνώση των συμβατικών σχέσεων (αυτή τή φορά στην εξέλιξη του χρόνου) τών ϊδιων σημείων μέ τις διαδοχικά διαφορετικές τους έννοιες»1.

Ή μετάφραση, εκτός από τό ότι συνδέει δυο διαφορετικές γλώσσες, συνδέει και δυο διαφορετικές αντιλήψεις του κόσμου. Δεν είναι λιγότερη ή δυσκολία, όταν ή μετάφραση είναι άπό τήν αρχαία ελληνική γλώσσα στή νέα ελληνική.

1. G e o r g e s M o u n i n , «Les problèmes théoriques de la traduction», Galli­

mard 2me éd. 1976, σ. 246. Μετάφ. Π. Ζ ά ν ν α.

Page 107: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό «Θεαίτητος» στα Νέα Ελληνικά 425

Στην Ελλάδα λίγες είναι οί μεταφράσεις κειμένων πού μας προσφέ­

ρονται στη δημοτική γλώσσα και πού σέβονται παράλληλα το αρχαίο κεί­

μενο. Τον τελευταίο καιρό κυκλοφόρησε στις εκδόσεις της 'Ακαδημίας 'Α­

θηνών στη σειρά εκδόσεων των φιλοσοφικών κειμένων άπό το Κέντρο Φι­

λοσοφίας ό «Θεαίτητος» του Πλάτωνος με εισαγωγή και μετάφραση του Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου. Πρόθεση μας δεν είναι να κάνουμε κριτική στή μεταφραστική αυτή δουλειά, γιατί ό καθηγητής Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος εϊναι γνωστός εδώ και πενήντα και πλέον χρόνια τόσο για τήν ενασχόληση του με τον Πλάτωνα και τή φιλοσοφία του, όσο και μέ τις μεταφράσεις τών πλατωνικών κειμένων. Ή δ η στην «Εισαγωγή στον Πλάτωνα» (1941) έ­

χουμε σε μετάφραση ολόκληρη τήν «Ζ' Επιστολή» και μεγάλα αποσπά­

σματα από τό «Φαίδωνα». Και λίγο αργότερα στά 1948 έχουμε τήν έκδοση του «Φαιδρού» μέ μετάφραση και εισαγωγή δική του.

Μελετώντας τις μεταφράσεις αυτές τών πλατωνικών κειμένων, βλέπουμε πόσες δυσκολίες συναντά ό μεταφραστής κατά τήν επίπονη αυτή διεργα­

σία. Οί μεταφράσεις του Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου έχουν τρία βασικά χαρα­

κτηριστικά. Πρώτον, αποτελούν, όπως και ό ϊδιος ό μεταφραστής τις χα­

ρακτηρίζει, ενα νέο κείμενο. Δηλαδή τό μεταφρασμένο κείμενο έχει νοη­

ματική πληρότητα και δέν χρειάζεται να ανατρέχει κανείς στο πρωτότυπο, για να διευκρινίσει τίποτε. Ή γλώσσα ρέει φυσικότατα και οί λέξεις συμ­

πλέκονται μεταξύ τους αρμονικότατα. Δεύτερον, τό νέο κείμενο είναι πολύ κοντά στο αρχαίο και τό χαρακτηρίζει ή κυριολεξία διατηρώντας όλες τις εννοιολογικές αποχρώσεις του πρωτότυπου, και τρίτον, τό λεξιλόγιο του θυμίζει πολύ τό αρχαίο, στή συμπλοκή του όμως στο συνεχή λόγο είναι ενα ολόδροσο νεοελληνικό κείμενο.

"Εχοντας μπροστά μας τή μετάφραση τοΰ «Θεαίτητου», μπορούμε να διαπιστώσουμε αυτά τα χαρακτηριστικά, πού αποτελούν βασικές προϋπο­

θέσεις για μια σωστή μετάφραση ενός αρχαίου κειμένου. Ό «Θεαίτητος» είναι άπό τους πιο δύσκολους διάλογους του Πλάτωνος. "Εχουμε σημεία όπου ή διαλεκτική δεινότητα είναι τόση, ώστε ή λογική κατανόηση να εί­

ναι προβληματική. Βέβαια δέν μπορούμε να πούμε ότι στή μετάφραση όλες αυτές οί δυσκολίες δέν υπάρχουν, μπορούμε όμως να βεβαιώσουμε ότι απαλύνονται. Οί παράγραφοι π.χ. 180d­181b, όπου ό Σωκράτης σχολιάζει τή θεωρία τοΰ Ηράκλειτου και τοΰ Παρμενίδη, είναι χαρακτηριστικές.

«Σωστά λές. Τό πρόβλημα λοιπόν τούτο δέν τό παραλάβαμε πρώτα άπό τους αρχαίους, πού μέ τήν ποίηση τους τό σκέπασαν για τους πολλούς, ότι δη­

λαδή ή πηγή όλων τών άλλων, ό'Ωκεανός και ή Τηθύς, είναι ρεύματα καί τίπο­

τε δέν είναι στάσιμο, καί έπειτα άπό τους μεταγενέστερους, πού ώς σοφώτεροι τό αποδεικνύουν ολοφάνερα, για να ακούσουν καί να μάθουν τή σοφία τους

Page 108: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

426 "Αντας Κατσίκη­Γκιβάλου

και οί τσαγκάρηδες, και να παύσουν να πιστεύουν ανόητα ότι άλλα όντα είναι στάσιμα και άλλα πάλι κινούνται, ενώ μαθαίνοντας ότι όλα κινούνται να τους τιμούν; Λίγο έλειψε όμως, καλέ μου Θεόδωρε, να λησμονήσω ότι άλλοι πάλιν είπαν τα αντίθετα άπ' αυτούς, ότι δηλ. «μένει ακίνητο πάν ό,τι λέγεται Είναι», και τα άλλα όσα ισχυρίζονται οί Μέλισσοι και οί Παρμε­

νίδηδες σ' αντίθεση μ' όλους αυτούς, πώς όλα είναι ενα και αυτό στέκει ακί­

νητο στη θέση του, γιατί δεν έχει χώρο όπου μέσα να κινήται. Μ' αυτούς λοιπόν όλους, φίλε μου, τί θα κάνωμε; Γιατί καθώς προχωρήσαμε λίγο­λί­

γο, δίχως να τό καταλάβωμε, έπέσαμε ανάμεσα στα δύο μέρη, κι' αν αμυν­

θούμε κάπως για να ξεφύγωμε, θά τιμωρηθούμε καθώς εκείνοι πού μέσα στις παλαίστρες παίζουν επάνω στή γραμμή πού χωρίζει τα δύο μέρη, και όταν τους πιάσουν τους σέρνουν οί μεν προς τό ενα μέρος, οί δε προς τό άλλο. "Εχω λοιπόν τή γνώμη πώς πρέπει πρώτα νά έξετάσωμε όσους είναι προς τό ενα μέρος, αυτούς πού εναντίον τους ριχθήκαμε, τους ρέοντες, και αν φανή ότι λένε κάτι σωστό, νά σύρωμε μαζί τους τον εαυτό μας, προσπαθώντας νά ξεφύγωμε αυτούς πού εϊναι άπό τό άλλο μέρος. "Αν πάλι φανή ότι αυτά πού λένε όσοι σταματούν τήν κίνηση του παντός, εϊναι πιο σωστά, θά κατα­

φύγωμε σ' αυτούς, άφίνοντας εκείνους πού κινούν τα ακίνητα. ,νΑν τέλος φανή ότι και οί δύο δεν λένε τίποτα σωστό, τότε θα γίνωμε γελοίοι, αν εμείς πού είμαστε μηδαμινοί, νομίζωμε πώς λέμε κάτι, ενώ άπό τάλλο μέρος θά­

χωμε αποδοκιμάσει πανάρχαιους και πάνσοφους ανθρώπους».

'Ακόμα τό απόσπασμα του διαλόγου πού αναφέρεται στή μαιευτική (150b­151d) εϊναι υπόδειγμα μεταφραστικής δουλειάς.

«ΣΩΚΡΑΤΗΣ : Στή δική μου όμως μαιευτική τέχνη τάλλα εϊναι όπως και σ' εκείνες (στις μαίες), μια διαφορά υπάρχει, ότι ξεγεννάει άνδρες καί όχι γυναίκες, και ότι επιβλέπει τις ψυχές τους, καθώς γεννούνε, κι' όχι τα σώματα. Τούτο όμως εϊναι τό πιο μεγάλο στην τέχνη μου, ότι μπορεί νά έλέγχη με κάθε τρόπο, τί πράγμα γεννάει ή διάνοια του νέου, είδωλο και ψεύτικο ή δημιουργικό καί αληθινό. Γιατί αυτό εδώ πού θά πώ εϊναι και σέ μένα όπως καί στις μαίες τό ίδιο : είμαι άγονος σέ σοφία, και σωστά με κατηγόρησαν ήδη πολλοί, ότι ρωτάω τους άλλους ενώ ό ίδιος δέν αποκρί­

νομαι τίποτα για κανένα πράγμα, επειδή δεν εχω τίποτα σοφό νά πώ. Αιτία αυτού του πράγματος εϊναι ή ακόλουθη : ό θεός μ' αναγκάζει νά ξεγεννώ, μά νά γεννώ μ' εμπόδισε. Δέν είμαι λοιπόν εγώ ό ίδιος κανένας σοφός, ούτε υπάρχει κανένα δικό μου εύρημα, γέννημα τής δικής μου ψυχής. "Οσοι όμως με συναναστρέφονται, μερικοί στην αρχή φαίνονται πολύ αμαθείς, μά όλοι σ' όσους δώσει ό θεός, καθώς προχωρεί ή συναναστροφή, δείχνουν θαυμάσια επίδοση, όπως πιστεύουν καί οί ϊδιοι καί οί άλλοι. Καί εϊναι φα­

νερό ότι άπό μένα δέν έμαθαν ποτέ τίποτα, άλλα αυτοί άπό μόνοι τους βρή­

καν καί γέννησαν πολλά καί καλά. Αίτιος λοιπόν τής μαιευτικής τέχνης

Page 109: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό «Θεαίτητος» στα Νέα Ελληνικά 427

είναι ό θεός κι' εγώ. Κι' άπο τα έξης είναι φανερό : πολλοί ώς τώρα αγνόη­

σαν αυτό το πράγμα, απέδωσαν την αΐτία της επιδόσεως τους στον εαυτό τους, καταφρόνησαν κι' εμένα, εϊτε γιατί οί ίδιοι εϊτε γιατί άλλοι τους έπει­

σαν, και άποτραβήχθηκαν πρωιμότερα" καθώς δε έφυγαν, και τάλλα μέσα τους με την κακή συναναστροφή τάκαμαν έξαμβλώματα, και όσα εγώ τους ξεγέννησα τα κατάστρεψαν μέ κακή ανατροφή, γιατί προτίμησαν τα ψεύ­

τικα και τα πλασματικά άπό τήν αλήθεια, και στο τέλος φάνηκαν και στον εαυτό τους και στους άλλους πώς είναι άμαθεϊς. "Ενας άπ' αυτούς ήταν και ό 'Αριστείδης του Λυσιμάχου και άλλοι πάρα πολλοί. Μερικούς άπ' αυ­

τούς, όταν ξανάρχωνται ζητώντας ν' άρχίσωμε πάλι τή συναναστροφή και κάνοντας ό,τι μπορούν, το δαιμόνιο πού μοϋ έρχεται μέσα μου μέ εμποδί­

ζει να τους συναναστραφώ, άλλους πάλι μέ αφήνει, κι' αυτοί οί τελευταίοι δείχνουν ξανά επίδοση. "Ομως όσοι μέ συναναστρέφονται παθαίνουν και τό εξής, το ϊδιο πού παθαίνουν κι' οί γυναίκες όταν γεννάνε, τους κεντούν οί πόνοι και είναι όλο στενοχώρια ήμερα και νύχτα, πολύ περισσότερο άπό εκείνες. Αυτόν όμως τον πόνο ή τέχνη μου μπορεί και να τον προκαλή και νά τον καταπαύη. Και μ' αυτούς γίνεται έτσι. Μερικούς άλλους όμως, Θε­

αίτητε, όσους μοϋ φανούν ότι δέν είναι έγκύμονες, επειδή καταλαβαίνω πώς δέν έχουν διόλου τήν ανάγκη μου, πολύ πρόθυμα τους προξενεύω, καί, δόξα τω Θεώ, αρκετά καλά μαντεύω ποιους πρέπει νά συναναστραφοΰν, για νά βρουν ωφέλεια. Πολλούς άπ' αυτούς τους έστειλα στον Πρόδικο, πολλούς πάλι σ' άλλους σοφούς καί θεσπέσιους άνδρες. Αυτά όμως, καλέ μου, για τον έξης λόγο τά μακρολόγησα : υποψιάζομαι, όπως καί σύ τό πιστεύεις, ότι έχεις πόνους γιατί κάτι κυοφορείται μέσα σου. "Ελα λοιπόν έδώ σέ μένα πού είμαι γιος μαίας, καί πού είμαι καί ό ίδιος μαιευτικός, καί όσα σ' ερωτώ, δείξε προθυμία, όπως μπορείς, νά τ' αποκρίνεσαι. Καί αν εγώ, καθώς εξετάζω κάτι άπ' όσα λές τό βρώ φανταστικό κι' όχι αληθινό, κι' έπειτα τό αποχωρίσω καί τό απορρίψω, νά μήν άγριεύης, όπως κάνουν οί πρωτόγεννες για τά παιδιά τους. Γιατί πολλοί ώς τώρα, λαμπρέ μου άν­

θρωπε, πήραν τέτοια στάση απέναντι μου, ώστε είναι έτοιμοι στ' αλήθεια νά μέ δαγκώσουν όταν τους αφαιρώ καμμιά φλυαρία, καί δέν πιστεύουν πώς εγώ τό κάνω άπό εύνοια, γιατί πολύ απέχουν άπό τή γνώση ότι κανένας θεός δέν έχει κακό στο νοΰ του για τους ανθρώπους, ούτε κι' εγώ κάνω τί­

ποτα άπό κακή πρόθεση, αλλά μου είναι αθέμιτο νά συγχωρήσω τό ψεύτικο καί ν ' αφανίσω τό αληθινό. Πάλι λοιπόν έξ αρχής προσπάθησε, Θεαίτητε, νά πής τί πράγμα είναι ή γνώση. Καί ότι τάχα δέν είσαι ικανός ποτέ νά μήν τό πής. Γιατί αν ό θεός θέλη καί σύ σταθής άνδρας, θα μπόρεσης».

Βέβαια, μιλώντας έτσι γενικά, δέν μπορούμε νά συλλάβουμε τή μέθοδο πού οδηγεί σέ μια τόσο καλοδουλεμένη μετάφραση. Γι' αυτό θά μιλήσουμε κάπως αναλυτικότερα γι' αυτή, γιατί πιστεύουμε πώς αυτή ή μετάφραση

Page 110: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

428 "Αντας Κατσίκη­Γκιβάλου

του «Θεαίτητου» δίνει ορισμένα κλειδιά πού μπορούν νά δώσουν επιτυχείς λύσεις σε παρόμοιες προσπάθειες, ώστε να έχουμε καλύτερες μεταφράσεις, τόσο πολύτιμες για νά γνωρίσουμε τήν αρχαία σκέψη και την αρχαία κοι­

νωνία.

Στή μετάφραση του «Θεαίτητου» θα παρατηρήσουμε, πρώτον, ότι ό Ι.Ν.Θ. πολλές φορές αφήνει τις αρχαίες λέξεις ανέπαφες μέ στοιχειώδεις μορφολογικές μεταβολές, απαραίτητες στο σημερινό τυπικό της γραμμα­

τικής μας. "Ετσι έχουμε λέξεις όπως : ε ϊ π ε ρ ε ι ς ή λ ι κ ί α ν ε λ θ ο ι — ό τ α ν ε λ θ η σ ε ή λ ι κ ί α (142d), κ α τ ά σ χ ο λ ή ν — ό τ α ν ε ί ­

χ α σ χ ό λ η (143a), δ ι ε λ θ ε ΐ ν — ν ά τ ό δ ι ε ξ έ λ θ ω μ ε (143a), ά ν α π α ύ σ α σ θ α ι — ν' α ν α π α υ θ ώ (143b), τ ή ν τ ώ ν χ ρ η μ ά ­

τ ω ν έ λ ε υ θ ε ρ ι ό τ η τ α—γ ι ά τ ή ν ε λ ε υ θ ε ρ ι ό τ η τ α τ ο υ α π έ ν ­

α ν τ ι σ τ α χ ρ ή μ α τ α (144α), α ν ε ρ μ ά τ ι σ τ α π λ ο ί α — (παρα­

μένει τό ϊδιο) (144b), φ ί λ ο υ ς τ ε κ α ι π ρ ο σ η γ ό ρ ο υ ς — φ ί λ ο ι κ α ι ε ύ π ρ ο σ ή γ ο ρ ο ι (146b), π ε ρ ί π η λ ο ύ — γ ι α τ ο ν π η λ ό (147b), π ρ ο θ υ μ ί α ς μ έ ν έ ν ε κ α — ό σ ο γ ι ά π ρ ο θ υ μ ί α (148d), δ ι α τ ό μ ή κ ε ν ό ς ά λ λ ' έ γ κ ύ μ ω ν ε ί ν α ι — γ ι α τ ί δ ε ν ε ί σ α ι κ ε ν ό ς ά λ λ α έ γ κ ύ μ ω ν (148e), τ α ϊ ς δε δ ι ' ή λ ι κ ί α ν ά τ ό ­

κ ο ι ς — σ' ε κ ε ί ν ε ς π ο ύ ε ξ α ι τ ί α ς τ η ς η λ ι κ ί α ς ε ί ν α ι ά τ ο κ ε ς (149c), π ρ ο α γ ω γ ί α — π ρ ο α γ ω γ ί α (150), ε π ί τ ή ό μ­

φ α λ η τ ο μ ί α — γ ι α τ ή ν ό μ φ α λ ο τ ο μ ί α (149e), π ά σ σ ο φ ο ς — π ά ν σ ο φ ο ς (152c).

Μερικές άπό αυτές τις λέξεις, βλέποντας τες ξεκομμένες από τό κείμενο, τις θεωρεί κανείς ϊσως λόγιες και όχι εύχρηστες, όπως : κ ε ν ό ς , π ρ ο α ­

γ ω γ ί α , έ γ κ ύ μ ω ν , όμως μέσα στο σύνολο δημιουργούν μια ιδιαίτερη αίσθηση και πλησιάζουν τό νέο κείμενο στην ψυχολογία και στο κλίμα του αρχαίου. Δέ νομίζουμε ότι χρειάζεται ιδιαίτερη παιδεία ό αναγνώστης για νά νιώσει τήν μετάφραση, επειδή εμπεριέχει λέξεις του αρχαίου λε­

ξιλογίου. Ό Γ. 'Ιωάννου στην Εισαγωγή της μετάφρασης τοΰ 12ου τόμου της Παλατινής 'Ανθολογίας λέει σχετικά μέ τό θέμα αυτό. «'Ενίοτε για λό­

γους εκφραστικούς αφήνουμε μέσα στο μεταφρασμένο κείμενο φράσεις ή λέξεις αμετάφραστες. Είναι αυτές πού τυπώθηκαν μέ πλάγια. Άπό μετα­

φραστικά δείγματα της δουλειάς μας αυτής πού έχουμε κατά καιρούς δώσει, διαπιστώσαμε ότι τα «εξεργα» αυτά ή μάλλον τά τριμμένα αυτά απομεινάρια πού ενσωματώνονται εδώ στην ελληνική μετάφραση, όπως καμιά φορά συμβαίνει στις αναστηλώσεις μέ τις κατάφορτες χρόνο και βλέμματα παλιές πέτρες, οί λέξεις, λέγω, αυτές λειτουργούν και θέλγουν

Page 111: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό «Θεαίτητος» στα Νέα Ελληνικά 429

τούς αναγνώστες. Βέβαια τους κάπως επαρκείς σ' αυτά αναγνώστες»2. Θα μπορούσαμε να ποϋμε ότι οι λέξεις του πρωτοτύπου στο «Θεαίτη­

το», πού παραμένουν στη μετάφραση, αποτελούν ενα αρμονικότατο σύνολο, γιατί ενσωματώνονται φυσικά και χωρίς βία στο νέο ελληνικό λόγο.

"Ενα άλλο βασικό πρόβλημα, πού έχει στενότατη σχέση μ' αυτό είναι ή απόδοση τών φιλοσοφικών όρων. Τί γίνεται μ' αυτούς; Παίρνουν άλλη μορφή στη μετάφραση ή όχι; Έδώ δεν ακολουθείται ομοιομορφία. "Αλλοι όροι μεταφράζονται μέ λέξεις όμως πού συγγενεύουν πολύ προς τον αρχαίο όρο, άλλες παραμένουν όπως είναι κι' άλλες αποδίδονται μέ δια­

φορετική λέξη. Θά μπορούσαμε ϊσως να παρατηρήσουμε πώς βασικές έν­

νοιες φιλοσοφικές όπως τό ε Ì ν α ι και τό γ ί γ ν ε σ θ α ι παραμένουν αναλ­

λοίωτες στο νεοελληνικό κείμενο. Π.χ. στην παράγραφο 153α έχουμε τή φράση « τ ό μ έ ν ε ί ν α ι δ ο κ ο ύ ν κ α ί τό γ ί γ ν ε σ θ α ι κ ί ν η σ ι ς π α ρ έ χ ε ι , τ ό δέ μή ε ί ν α ι κ α ί ά π ό λ λ υ σ θ α ι ή σ υ χ ί α*» κ α ί στή μετάφραση έχουμε : ή κ ί ν η σ η δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ ό ν ο μ ι ζ ό μ ε ν ο ώς ε ί ν α ι κ α ί τ ό γ ί γ ν ε σ θ α ι , τ ό μή ε ί ν α ι π ά λ ι κ α ί τ ή φ θ ο ­

ρά τ α δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί ή η σ υ χ ί α . Στο παράδειγμα πού παραθέσαμε φαίνεται καθαρά ό σεβασμός προς

τούς φιλοσοφικούς όρους : ε ί ν α ι , μ ή ε ί ν α ι , γ ί γ ν ε σ θ α ι (βασι­

κότατους σε ενα φιλοσοφικό κείμενο) καί ή άνεση της μεταφοράς τών άλ­

λων όρων στή νέα γλώσσα. Τό ά π ό λ λ υ σ θ α ι π.χ. έγινε φ θ ο ρ ά . 'Ατόφιους επίσης βλέπουμε τούς όρους α ί σ θ ά ν ε σ θ α ι , α ϊ σ θ η ­

σ ι ς § 152 b, e, 158α, τό π ά ν καί τό ό λ ο ν § 204b, λ ό γ ο ς 202d, ο υ σ ί α 160b, α υ τ ό κ α θ ' α υ τ ό (157α).

'Από τήν άλλη πάλι βλέπουμε όρους όπως ε π ι σ τ ή μ η , ά ν ε π ι σ τ η ­

μ ο σ ύ ν η § 200b κ.ά. νά μεταφράζονται σέ γ ν ώ σ η καί ά γ ν ω σ ι ά, όπως καί ή δ ό ξ α γίνεται γ ν ώ μ η καί τ ό δ ο ξ ά ζ ε ι ν γίνεται κ ρ ί ν ε ι ν § 190α.

Οί όροι οί φιλοσοφικοί, πού παραδόθηκαν καί χρησιμοποιούνται καί σήμερα στή φιλοσοφία, παρέμειναν όπως είναι. Οί άλλοι όμως, πού τό νό­

ημα τους ανταποκρίνεται σέ άλλο σημερινό λεκτικό σύμβολο, αποδίδονται μέ τό καινούριο σύμβολο. Ή λέξη ε π ι σ τ ή μ η π.χ. σήμερα μπορεί νά εμπεριέχει τήν έννοια της γνώσης, όχι όμως μόνον αυτή — διότι ή σημασία της έχει διευρυνθεί. Επομένως δέν μπορούμε νά τή χρησιμοποιήσουμε σή­

μερα, για νά αποδώσουμε τήν έννοια της γνώσης. Ή εκλογή τών λέξεων του πρωτοτύπου καί ή εμμονή μερικές φορές σ'

αυτές γίνεται, χωρίς νά παύει τό νεοελληνικό κείμενο νά ακολουθεί τή δική

2. Π α λ α τ ι ν ή ' Α ν θ ο λ ο γ ί α , Στράτωνος Μοϋσα Παιδική, Μετάφρ. Γιώρ­γ ο ς ' Ιωάννου, 'Αθήναι 1979, σ. 13.

Page 112: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

430 "Ανίας Κατσίκη­Γκιβάλου

του φυσική πορεία, παίρνοντας όμως τον τόνο άπό το αρχαίο κείμενο. Το νεοελληνικό κείμενο ακολουθεί φυσικότατα τους κανόνες του και ή μετά­

φραση έχει ισορροπία λόγου. "Ενα δεύτερο χαρακτηριστικό της μετάφρασης του «Θεαίτητου» εϊναι

ή χρήση λέξεων λαϊκών, πού έχουν πληρότητα καί αντέχουν για να απο­

δώσουν τις αρχαίες έννοιες. Οι λέξεις αυτές χαρακτηρίζονται και άπό μια αυτάρκεια, γιατί δέν είναι λέξεις έκζητημένες, αλλά ζωντανές μορφές πού τελικά δέν ξενίζουν καθόλου. Έτσι π.χ. ή λέξη α σ τ ό ς μεταφρά­

ζεται ώς ν τ ό π ι ο ς 145b, ή λέξη ά ν ε μ ι α ϊ ο ν ως ά ν ε μ ο γ έ ν ν η μ α , ή φράση Ο ύ τ ο ς δ ή ό Σ ω κ ρ ά τ η ς ό χ ρ η σ τ ό ς . . . μεταφράζεται ώς έξης : Α υ τ ό ς έ δ ώ ό Σ ω κ ρ ά τ η ς ό π ρ ο κ ο μ έ ν ο ς (166α), όπου μέ τή λέξη π ρ ο κ ο μ έ ν ο ς αποδίδεται και όλη ή ειρωνεία πού έχει ό χαρακτηρισμός χ ρ η σ τ ό ς , εφ' όσον λέγεται άπό τον Πρωταγόρα για τον Σωκράτη. Ένώ σέ άλλο σημείο βλέπουμε ν' αποδίδεται ή λέξη χ ρ η ­

σ τ ό ς μέ τό κ α λ ό β ο λ ο ς 161b. Καί στή συνέχεια του ίδιου λόγου 166α τό ω ρ α θ υ μ ό τ α τ ε Σ ώ κ ρ α τ ε ς αποδίδεται μέ τή φράση τ ό π ρ ά γ μ α ό μ ω ς , ά λ α φ ρ ό μ υ α λ ε Σ ω κ ρ ά τ η . Επίσης οι μετο­

χές χ ε ι ρ ω σ ά μ ε ν ό ς τε καί σ υ ν δ ή σ α ς (165e) αποδίδονται ολο­

ζώντανα μέ τή φράση κ ι ό τ α ν σ έ χ ε ρ ο υ κ λ ώ σ η κ α ί σ έ π ε ­δ ο υ κ λ ώ σ η . Χαρακτηριστικές επίσης είναι οι λέξεις χ α ύ ν ω σ η για τή χ α υ ν ό τ η τ α (175b), π ε ρ ι γ ε λ ε ι έ τ α ι για τό κ α τ α γ ε λ ά τ α ι (αύτόθ.), σ κ ο ν τ ά φ τ ε ι μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο κ ά θ ε τ ι για τό ε ν έ κ ά­

σ τ ο ι ς ά π ο ρ ω ν 175b, κ α λ ο ί μ ο υ ά ν θ ρ ω π ο ι για τό ω β έ λ ­

τ ι σ τ ο ι 200b, τό θ ά μ α σ μ α για τ ό θ α υ μ ά ζ ε ι ν (155d), δ έ μ ά ν ­

τ ε ψ ε ά σ χ η μ α για τό ο ύ κ α κ ώ ς τ ο π ά ζ ε ι ν (155d). Τό επί­

θετο ά γ ε ν ν ή ς αποδίδεται μέ τήν πολύ συνηθισμένη στην καθημερινή μας ομιλία έκφραση κ α κ ο ύ σ ο γ ι ο ϋ . Έτσι ή φράση φ α ι ν ό μ ε ­

θ ά μ ο ι ά λ ε κ τ ρ υ ό ν ο ς ά γ ε ν ν ο ΰ ς δ ί κ η ν , μεταφράζεται μ ο ι ά ζ ο μ ε μ ο υ φ α ί ν ε τ α ι μέ κ α κ ο ύ σ ο γ ι ο ΰ π ε τ ε ι ν ό (164c). Τό επίθετο ψ ε υ δ ή ς αποδίδεται μέ τό σ φ α λ ε ρ ό ς (171b).

θ ά μπορούσαμε να αναφέρουμε πάρα πολλά παραδείγματα μεταφοράς αρχαίων λέξεων σέ τύπους της δημοτικής. Δώσαμε έδώ ορισμένα δείγματα πού μας αποδεικνύουν πώς ή γλώσσα μας, ή δική μας γλώσσα, πού μιλά­

με, μπορεί να λάβει τή φυσικότερη μορφή της μέσα σέ μια μετάφραση αρ­

χαίου φιλοσοφικού κειμένου καί να τό αποδώσει επαρκέστατα. Τό πάντρεμα λοιπόν αυτών τών αντίθετων χαρακτηριστικών της μετάφρα­

σης, δηλαδή τών αρχαίων λέξεων πού παραμένουν καί του ζωντανού δημοτικού λόγου, κάνει τό νέο κείμενο αυτόνομο καί ισοδύναμο μέ τό αρ­

χαίο. Μελετώντας προσεκτικά τή μετάφραση του «Θεαίτητου», διαπιστώ­

Page 113: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό «Θεαίτητος» στα Νέα Ελληνικά 431

νουμε πώς δικαιώνονται οί στόχοι του Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου, όπως τους εξομολογείται ό ίδιος στον πρόλογο του : «Είχα αποφασίσει να μετα­

φράσω μερικούς άπό τους δύσκολους διάλογους του Πλάτωνος, και τούτο, διότι ήθελα να δείξω ότι ή νέα ελληνική γλώσσα είναι δυνατόν να εισδε­

χθή και να έκφραση ακόμα και τα δυσκολώτερα νοήματα της φιλοσοφίας» και ακόμη ότι ή μετάφραση αυτή του Θεαίτητου «συντελεί, ώστε ή νέα ελληνική γλώσσα να πλουτισθή μέ όσο γίνεται περισσότερα φιλοσοφικά νοήματα, καθώς επίσης και μέ όσο γίνεται περισσότερους εκφραστικούς τρόπους».

'Αντιμετωπίζοντας ό Ι.Ν.Θ. τήν ελληνική γλώσσα σάν «μία και αδιαί­

ρετη», μελετά τα αρχαία κείμενα μέ τήν ϊδια αγάπη όπως και τα νεώτερα και καλλιεργεί συστηματικά τα γλωσσικά στοιχεία πού τον ενδιαφέρουν. Έτσι το νέο κείμενο πού δημιούργησε είναι σ' ενα συνεχή διάλογο μέ τό αρχαίο, χωρίς όμως να χάνει τίποτα άπό τήν αυτοδυναμία του. Έτσι κατορθώνει ό Ι.Ν.Θ. μέ τή μετάφραση αυτή του «Θεαίτητου» νά μεταδώσει σέ πλατύτερα στρώματα τήν πλατωνική σκέψη και γενικότερα τήν αρχαία σκέψη, νά καταδείξει τή δημιουργική συνέχεια της γλώσσας μας και νά κάνει τον αναγνώστη ν' αγαπήσει τα παλιά του κείμενα σάν νά 'ναι σημερινά.

Page 114: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

NIK. Γ. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Δικηγόρου παρ' Άρείω Πάγο)

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ

Α. Ή πνευματική ιδιοκτησία ανήκει στα πιο αξιόλογα δικαιώματα, πού έχει ô άνθρωπος. Κατά τον καθηγητή Γ. Κουμάντο, «Το δικαίωμα έπί των προϊόντων της διανοίας κατατάσσεται ήδη μεταξύ των γενικών αρχών του δικαίου ή μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων του άνθρωπου» (Σύγ­

χρονα Προβλήματα της Πνευματικής 'Ιδιοκτησίας, Διαλέξεις Δ.Σ.Α., 1962 ­ 63, σελ. 23). Ό όρος «δικαίωμα επί των προϊόντων τής διανοίας» ση­

μαίνει, δτι πνευματική ιδιοκτησία δέν είναι το κοινό «δικαίωμα κυριότητος», πού έχει ό πνευματικός δημιουργός στο έργο του σαν υλικό αντικείμενο, π.χ. ό συγγραφέας στα αντίτυπα του βιβλίου του. Πνευματική ιδιοκτησία είναι τό δικαίωμα, πού έχει ό πνευματικός δημιουργός να δώσει «μορφή» στην έμπνευση του, να «ενσωματώσει» τή σύλληψη τοϋ πνεύματος σ' ενα υλικό αντικείμενο, να πολλαπλασιάσει τα αντίτυπα του και να τά θέσει σέ κυκλοφορία. Τέτοιο ακριβώς είναι τό δικαίωμα, πού έχει ό συγγραφέας να τυπώσει τό βιβλίο του, να εκδώσει πολλά αντίτυπα και νά τά κυκλοφορήσει.

Ή διαφορά μεταξύ τών δύο αυτών δικαιωμάτων είναι πολύ μεγάλη. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για τό απλό «έμπράγματον δικαίωμα τής κυριότητος» υλικών πραγμάτων, πού προστατεύεται άπό τις γενικές δια­

τάξεις τής αστικής και ποινικής νομοθεσίας. Στή δεύτερη περίπτωση τής πνευματικής ιδιοκτησίας πρόκειται για ενα «ιδιόρρυθμο» δικαίωμα, πού έχει αντικείμενο όχι υλικά πράγματα, αλλά ενα άυλο αγαθό : Τήν υλοποίηση της αυλής ιδέας μέ τή δημιουργία τοϋ αντίστοιχου έργου, άφοϋ, καθώς γράφει ό καθηγητής Κωνστ. Άπρογέρακας­Γρίβας, «Ή î δ έ α τής δημιουρ­

γίας ενός καλλιτεχνικού ή φιλολογικού έργου δέν προστατεύεται, άλλα μόνον ή ύφ' ώρισμένην μορφήν έκδήλωσις, επεξεργασία καί άποτύπωσις αυτής». (Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας κλπ., 1970, σελ. 23).

Page 115: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 433

Β. Για τήν προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στη χώρα μας δεν απαιτείται καμιά διατύπωση.Το ϊδιο ισχύει και σέ δλες τις χώρες, πού έχουν δεχθεί τη «Σύμβασιν της Βέρνης δια τήν προστασίαν τών λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων». Καθώς είναι γνωστό, ή Σύμβαση αύτη υπογράφηκε στή Βέρνη τις 9 Σεπτ. 1886, αναθεωρήθηκε στο Παρίσι (1896), Βερολίνο (1908), συμπληρώθηκε στή Βέρνη (1914), και αναθεωρήθηκε πάλι στή Ρώμη (1928), Βρυξέλλες (1948), Στοκχόλμη (1967) και στο Παρίσι τις 24.7. 1971 κατά τήν εκεί «Διπλωματικήν Διάσκεψιν». Ή τελευταία αυτή ανα­

θεώρηση κυρώθηκε στή χώρα μας με το νόμο 100 του 1975. Ή διεθνής Σύμβαση της Βέρνης παρέχει στην πνευματική ίδιοκτησία αξιόλογη και αποτελεσματική προστασία.

Ι. Στις χώρες πού συνδέονται με τή Σύμβαση της Βέρνης γιά τήν προ­

στασία της πνευματικής ιδιοκτησίας δέν απαιτείται, καθώς σημειώθηκε στην αρχή, καμιά διατύπωση. Ισχύει ή ορθή «αρχή της άνευ διατυπώσεων προστασίας» ή, όπως λέγεται διαφορετικά, «το σύστημα της αυτομάτου αποκτήσεως του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας». 'Αρκεί π.χ. ότι τό βιβλίο τυπώθηκε και κυκλοφορεί. 'Από τήν πρώτη στιγμή της κυ­

κλοφορίας του έχει τή νόμιμη προστασία. 'Ατυχώς όμως όλα τα κράτη δέν έχουν δεχθεί τή Σύμβαση της Βέρνης.

Έτσι στά κράτη αυτά δέν υπάρχει και ή αντίστοιχη προστασία. Τό σοβα­

ρότατο αυτό κενό ήλθε να καλύψει ή «Παγκόσμιος Σύμβασις Πνευματικής Ιδιοκτησίας», πού υπογράφηκε στή Γενεύη τις 6 Σεπτ. 1952 και άρχισε να εφαρμόζεται άπό τις 16 Σεπτ. 1955. Ή χώρα μας δέν υπόγραψε μεν αμέσως τότε τή νέα Σύμβαση, άλλα προσχώρησε αργότερα μέ τό Ν.Δ. 4254/1962 «Περί κυρώσεως της Παγκοσμίου Συμβάσεως Πνευματικής 'Ιδιοκτησίας και τών προσηρτημένων αύτη ύπ'αριθ. 1,2 και 3 Πρωτοκόλλων» (ΦΕΚ, Α, 166/17.10.1962). Πρέπει να σημειωθεί, ότι στην Παγκόσμιο Σύμβαση μετέχουν τόσο οι Η.Π.Α., όσο και ή Ε.Σ.Σ.Δ., πού δέν δέχθηκαν τή Σύμ­

βαση της Βέρνης. Π. Μέ τήν Παγκόσμιο Σύμβαση τα πράγματα γιά τήν προστασία της

πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν απλοποιηθεί. Γιά τό σκοπό αυτό δέν χρειά­

ζεται τίποτε άλλο παρά να γίνει ή απλή διατύπωση, πού καθορίζει ή νέα Σύμβαση μέ τήν ειδική διάταξη τοϋ άρθρου ΠΤ, παραγρ. 1 :

«Παν συμβαλλόμενον Κράτος, τό όποιον, συμφώνως προς τήν έσωτε­

ρικήν αυτού νομοθεσίαν, απαιτεί, ώς όρον δια τήν προστασίαν της πνευμα­

τικής ιδιοκτησίας, τήν έκπλήρωσιν διατυπώσεων, ώς κατάθεσιν, καταχώρι­

σιν, περιγραφήν τίτλων, πιστοποιητικά κεκυρωμένα ενώπιον συμβολαιο­

γράφου, πληρωμήν φόρων, παραγωγήν ή δημοσίευσιν επί τοϋ εθνικού εδά­

φους, υποχρεούται όπως θεώρηση τάς απαιτήσεις ταύτας ώς έκπληρωθείσας εν σχέσει προς πάν έργον προστατευόμενον δυνάμει της παρούσης Συμβά­

28

Page 116: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

434 Νικ. Γ. Σταθάτου

σεως, δημοσιευθέν κατά πρώτον έκτος των ορίων του Κράτους τούτου και του οποίου ό συγγραφεύς δέν είναι υπήκοος, έφ' όσον, άπο της πρώτης δημοσιεύσεως του έργου τούτου, άπαντα τα αντίτυπα του δημοσιευθέντος τη αδεία του συγγραφέως ή παντός ετέρου δικαιούχου τών δικαιωμάτων του έρ­

γου φέρουν το σύμβολον (C) συνοδευόμενον υπό του ονόματος του δικαιού­

χου τών συγγραφικών δικαιωμάτων, ως και ένδειξιν του έτους της πρώτης δημοσιεύσεως. Το σύμβολον, το όνομα και το έτος δέον όπως άναγράφων­

ται κατά τρόπον και εις θέσιν τοιαύτην, ώστε να καθίσταται εμφανές ότι τα συγγραφικά δικαιώματα έχουν έπιφυλαχθή».

ΙΠ. Συνεπώς σήμερα τα πράγματα είναι πολύ απλά. Στις χώρες, πού συνδέονται με τή Σύμβαση της Βέρνης, ή προστασία της πνευματικής ιδιο­

κτησίας είναι χωρίς διατυπώσεις απόλυτη. Πρέπει μάλιστα νά σημειωθεί, ότι στην περίπτωση αυτή δέν ισχύει ή «Παγκόσμιος Σύμβασις». Στις άλλες χώρες πού δέχονται τήν «Παγκόσμιον Σύμβασιν», αρκεί για το σκοπό αυτό νά τεθεί στο έργο τό διεθνές σήμα μέ τό όνομα του δικαιούχου τών πνευμα­

τικών δικαιωμάτων και τό χρόνο, πού έγινε ή πρώτη δημοσίευση. Τίποτε άλλο δέ χρειάζεται. Πολλές φορές οι ενδιαφερόμενοι κοντά στις πρώτες ενδείξεις προσθέτουν και μερικές άλλες σχετικές λέξεις. Ή προσθήκη δέν βλάπτει, άλλα είναι περιττή. Για τή διασφάλιση της πνευματικής ιδιοκτη­

σίας απαραίτητες είναι μόνο οί τρεις ενδείξεις, πού ορίζει ή Σύμβαση: Τό σήμα, τό όνομα τοϋ δικαιούχου καί ό χρόνος,πού έγινε ή πρώτη δημοσίευση.

Γ. Δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν : α) οί ίδιοι οί πνευμα­

τικοί δημιουργοί, συγγραφείς ή καλλιτέχνες, «έφ' όρου ζωής» (Ν. 2387/ 1920, αρθρ. 1)· β) οί κληρονόμοι τους «επί 50 έτη λογιζόμενα από τής 31 Δεκεμβρίου τοϋ έτους καθ' δ άπέθανον» οί δημιουργοί (Ν. 2387/1920, αρθρ. 2)· και γ) οί τρίτοι στους οποίους οί πρώτοι ή οί δεύτεροι «μετεβίβασαν» τα δικαιώματα αυτά. Στην τελευταία περίπτωση τό ορθό είναι νά γίνεται λόγος όχι για «εκχώρηση», άλλα για «μεταβίβαση» τών σχετικών δικαιω­

μάτων. Ό καθηγητής Κ. Άσπρογέρακας­Γρίβας, άφοϋ σημειώνει, ότι τόσο ή νομοθεσία μας (Ν.ΓΥΠΓ/1909 «Περί συγγραφικών δικαιωμάτων τών θεα­

τρικών έργων», αρθρ. 8 καί Ν. 2387/1920 «Περί τής πνευματικής ιδιοκτη­

σίας», αρθρ. 1), όσον καί ή νομολογία τών δικαστηρίων μας χρησιμοποιούν τον όρο «εκχώρηση», παρατηρεί : « Ό χρησιμοποιούμενος έν άμφοτέροις τοις νόμοις όρος «έκχώρησις» είναι δογματικώς εσφαλμένος, καθ' όσον ενταύθα πρόκειται περί μεταβιβάσεως ουχί ενοχικών δικαιωμάτων (Α.Κ. αρθρ. 455 έπ.), άλλ' απολύτων τοιούτων, οία είναι τά δικαιώματα πνευματι­

κής ιδιοκτησίας» (Θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας καί νομολογιακή έρευ­

να αυτών έν Ελλάδι, 1970, σελ. 51 καί σημ. 114). Στα επόμενα τό δικαιούχο

Page 117: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 435

τών δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και κατά τις τρεις περιπτώσεις, πού αναφέραμε, θα γράφουμε για συντομία μέ μια λέξη «Δικαιούχο».

Ι. Προστασία του Δικαιούχου σημαίνει προστασία των γνησίων έρ­

γων του πνευματικού δημιουργού. Πώς όμως θα εξασφαλισθεί αύτη ή γνη­

σιότητα; Το σοβαρό αυτό ζήτημα εξαρτάται, καθώς είναι φυσικό, άπό κάθε είδος πνευματικού έργου. Στα βιβλία, περίπτωση μέ γενικότερο ένδιαφέρο, για νά εξασφαλισθεί ή γνησιότητα τους, πρέπει ό Δικαιούχος να υπογράψει ό ϊδιος κάθε βιβλίο.

Ή υπογραφή στά διάφορα έγγραφα, δημόσια καί ιδιωτικά, πρέπει να είναι ιδιόχειρη, γιατί έτσι μόνο εξασφαλίζεται ή γνησιότητα τους. Τό πω­

λητήριο συμβόλαιο πρέπει νά έχει τις ιδιόχειρες υπογραφές τοΰ πωλητή καί τοΰ αγοραστή, γιατί έτσι μόνο πιστοποιείται, ότι πραγματικά ô πωλητής πούλησε καί ό αγοραστής αγόρασε τό πράγμα μέ τους όρους, πού αναφέρει τό συμβόλαιο. Τό ϊδιο συμβαίνει μέ κάθε έγγραφο, πού, για να παράγει τις έννομες συνέπειες του, πρέπει νά είναι γνήσιο.

"Οταν όμως πρόκειται για βιβλία, καθώς είναι ευνόητο, τέτοιο ζήτημα δεν υπάρχει. Τό βιβλίο πού τυπώθηκε μέ τή θέληση τοΰ Δικαιούχου είναι κανονικό καί έτοιμο για νά κυκλοφορήσει. Υπογραφεί—δέν υπογραφεί άπό τό Δικαιοΰχο, είναι γνήσιο, γιατί ή γνησιότητα του δέν εξαρτάται άπό καμιά διατύπωση. Ή γνησιότητα πού πρέπει νά εξασφαλισθεί στο βιβλίο εϊναι διαφορετική. Δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν εγκυρότητα των εγγράφων, γιατί στην περίπτωση αυτή ή γνησιότητα δέν άφορα τό κείμενο τοΰ βιβλίου. Άφορα τήν έκδοση τοΰ βιβλίου. Πρέπει δηλ. νά εξασφαλισθεί, δτι, εκτός άπό τήν έκδοση πού έγινε μέ τή θέληση­εγκριση τοΰ Δικαιούχου, δέν θα γίνει καμιά άλλη έκδοση τοΰ βιβλίου.

II. Ή εξασφάλιση αυτή, καθώς είναι φυσικό, άφορα τα συμφέροντα τοΰ Δικαιούχου καί μπορεί νά γίνει μέ τήν ιδιόχειρη υπογραφή του. Δέν αποκλείεται όμως νά γίνει καί μέ οποιοδήποτε άλλο πρόσφορο μέσο ή τρόπο. Έκτος άπό τήν ιδιόχειρη υπογραφή ή τό αποτύπωμα της, μπορεί π.χ. νά συμφωνηθεί τό έξης : Στο εξώφυλλο ή στο εσωτερικό τοΰ βιβλίου τυπώνεται ενα διακριτικό (σχήμα ή παράσταση), πού, μόλις τελειώσει ή εκτύπωση, πρέπει νά παραδοθεί στο Δικαιοΰχο (ή νά καταστραφεί), για νά μή χρησιμοποιηθεί άλλο. Ή εξασφάλιση αυτής της γνησιότητας έχει δυο αποτελέσματα :

Πρώτο. Εξασφαλίζεται, ότι τά βιβλία πού κυκλοφοροΰν προέρχονται άπό τήν κανονική, επίσημη έκδοση. Συνεπώς κυκλοφοροΰν νόμιμα.

Δεύτερο. 'Εξασφαλίζεται ή διάκριση των βιβλίων, πού προέρχονται άπό οιαδήποτε άλλη έκδοση καί συνεπώς κυκλοφοροΰν παράνομα. Τά βιβλία αυτά είναι κλεψίτυπα καί ό δράστης πρέπει νά υποστεί τις αστικές καί ποι­

νικές συνέπειες, πού ορίζει ό νόμος.

Page 118: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

436 Νικ. Γ. Σταθάτου

Δ. Ένα σοβαρό ζήτημα είναι σε ποιόν ανήκει ή πνευματική ιδιοκτησία των επιστολών.

Για τήν ορθή απάντηση στο σοβαρό αυτό ερώτημα πρέπει να διακρί­

νουμε τήν απλή επιστολή από τήν επιστολή, πού έχει κάποιο πνευματικό περιεχόμενο. Επίσης είναι απαραίτητο να γίνει και ή διευκρίνηση: 'Απο­

στολέας είναι εκείνος, πού έγραψε και έστειλε τήν επιστολή. Παραλήπτης είναι εκείνος για τον όποϊο γράφηκε και έλαβε τήν επιστολή. Κάθε άλλος, πέρα από τα δυο αυτά πρόσωπα, είναι τρίτος.

Ι. Τό ζήτημα για τήν απλή, συνηθισμένη επιστολή της καθημερινής ζωής ρυθμίζει ή γενική διάταξη του άρθρου 57 του 'Αστικού μας Κώδικα, πού αναφέρεται στο «δικαίωμα επί της ιδίας προσωπικότητος)). Ή επιστολή αποτελεί κι' αυτή για τον άνθρωπο μια «έκδήλωσιν της προσωπικότητος», πού αναγνωρίζει και προστατεύει τό δίκαιο, (Γ. Μ π α λ ή, Γενικαί Άρχαί του'Αστικού Δικαίου, 1941, σ. 52). Γι' αυτό ή επιστολή πού αναφέρεται απο­

κλειστικά σε ζητήματα του αποστολέα ανήκει στον 'ίδιο και μόνον αυτός 'έχει τό δικαίωμα να τή φέρει στή δημοσιότητα. Ό παραλήπτης ή ό τρίτος, για να δημοσιεύσουν μια τέτοια επιστολή, πρέπει να έχουν τή συναίνεση του αποστολέα.

Ενδέχεται όμως ή επιστολή να μήν αναφέρεται αποκλειστικά σε ζητή­

ματα του αποστολέα. Είναι πιθανό να περιέχει διάφορα στοιχεία, πού αφο­

ρούν και τό πρόσωπο του παραλήπτη. Τα στοιχεία αυτά είναι γνώμες, ιδέες, σκέψεις ή πληροφορίες, πού για τον παραλήπτη «εμπίπτουν εις τήν σφαΐραν του απορρήτου)). Τότε τό δικαίωμα του αποστολέα γιά τή δημοσίευση περι­

ορίζεται σημαντικά. Στην περίπτωση αυτή ό αποστολέας, γιά να δημοσιεύσει τήν επιστολή, πού έγραψε και έστειλε, πρέπει να λάβει και τή συγκατάθεση του παραλήπτη.

Αυτά διδάσκει, εκτός από τους άλλους, δικούς μας και ξένους, θεωρη­

τικούς, ό καθηγητής του αστικού δικαίου Κ. Σούρλας κατά τήν ερμηνεία του άρθρου 57 του 'Αστικού μας Κώδικα. Ό ίδιος μάλιστα ό αείμνηστος Καθηγητής μας δίνει καί τήν πληροφορία, ότι οί διακρίσεις αυτές στή Γαλ­

λία αναγνωρίζονται γενικά, ενώ στή Γερμανία υπάρχουν αμφισβητήσεις (ΕΡΜΑΚ, Εισαγ. άρθρα 57­60, αριθ. 91).

II. Σοβαρότερη είναι ή δεύτερη περίπτωση της επιστολής, γιατί, εκτός άπο «τό δικαίωμα επί της προσωπικότητος)), συνδέεται καί μέ ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Πρόκειται γιά τήν επιστολή πού έγραψε ένας άνθρωπος του πνεύματος καί μπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να θεωρηθεί ότι αποτελεί «πνευματική δημιουργία». Αυτή ή περίπτωση απασχόλησε τον ημερήσιο τύπο. Συγκεκριμένα τό ερώτημα ήταν : Σήμερα, δέκα χρόνια μετά τό θάνατο του, ποιος έχει δικαίωμα να εκδώσει τις επιστολές του ποιητή Νίκου Καχτίτση, οί κληρονόμοι του ή οί παραλήπτες φίλοι του;

Page 119: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 437

Σύμφωνα μέ όσα είπαμε στην αρχή για τη νομική έννοια της πνευμα­

τικής ιδιοκτησίας, στην περίπτωση αυτή ή επιστολή, δηλ. το γραμμένο χαρτί, είναι το υλικό αντικείμενο, κινητό πράγμα, και ανήκει σ' αυτόν πού το έχει, δηλ. στον παραλήπτη ή στον τρίτο, πού μέ νόμιμο τρόπο το απέκτησε. Το περιεχόμενο όμως της επιστολής είναι «καρπός του πνεύμα­

τος», «προϊόν της διανοίας», και δεν ανήκει καθόλου στον ιδιοκτήτη του χαρτιού. Τό δικαίωμα «επί του περιεχομένου της επιστολής» εϊναι δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και ανήκει στον αποστολέα και μετά τό θάνατο του στον κληρονόμο του.

III. Αυτή είναι ή ορθή θέση του ζητήματος για τήν επιστολή, πού μπορεί να χαρακτηρισθεί πνευματική δημιουργία. Και αντίθετη γνώμη δεν υπάρχει. Οι Τ. Ίωάννου­Κ. Λυκιαρδόπουλος (Ή Πνευματική 'Ιδιοκτησία, Β' εκδ. 1962, σ. 195) γράφουν :

«Έπί επιστολών, ό γράψας αύτάς είναι προφανώς ό συγγραφεύς και κατά συνέπειαν δικαιούχος τής πνευματικής ιδιοκτησίας. Ώς εκ τούτου δύναται ν' άντιταχθή κατά πάσης δημοσιεύσεως τής επιστολής του παρά του παρα­

λήπτου (και πολύ περισσότερον κατά πάσης εκμεταλλεύσεως αυτής), ώς αποτελούσης προσβολήν τής πνευματικής του ιδιοκτησίας, εκτός αν ρητώς ή εκ τών περιστάσεων (αποστολή επιστολής προς σύνταξιν εφημερίδος) δύναται νά συναχθή δτι συνήνεσεν εις τήν δημοσίευσιν. Ό παραλήπτης αφ' έτερου τής επιστολής, ώς νόμιμος κύριος του χειρογράφου τής επιστο­

λής, δύναται νά κάμη απεριορίστως οιανδήποτε χρήσιν αύτοϋ (πλην τής δημοσιεύσεως), καταστρέφων ή και πωλών τούτο. Δεδομένου όμως δτι ή απλή αποστολή ιδιωτικής επιστολής προς ώρισμένον πρόσωπον δεν δύ­

ναται νά θεωρηθή ώς δημοσίευσις, ό κύριος του χειρογράφου δύναται μετά τήν έκπνοήν τής έπί τής επιστολής πνευματικής ιδιοκτησίας νά απόκτηση έπ' αυτής πρωτοτύπως πνευματικήν ίδιοκτησίαν δια τής δημοσιεύσεως αυτής κατά τό αρθρ. 5 του ν. 2387. Ή δημοσίευσις τής επιστολής παρ' οιουδήποτε δεν πρέπει ν' άποτελή προσβολήν τής προσωπικότητος του γράψαντος ή του παραλήπτου συμφώνως προς τό αρθρ. 57 του Άστ. Κωδικός».

Και ό καθηγητής Γ. Κουμάντος στο νέο έργο του «Πνευματική Ιδιο­

κτησία» (β' εκδ. 1977, σ. 90) γράφει : «Τό πνευματικόν δημιούργημα, τό όποιον ανταποκρίνεται εις τήν εν­

νοιαν του έργου, δεν χάνει τήν ιδιότητα του ταύτην και τήν εξ αυτής άπορ­

ρέουσαν προστασίαν εκ μόνου του λόγου δτι τό δημιούργημα τούτο χρησι­

μεύει συγχρόνως και εις κάλυψιν καθημερινών βιοτικών αναγκών. Βάσει τής αρχής ταύτης, αί έπιστολαί, παρά τον πρακτικόν σκοπόν των, είναι αναμφισβητήτως αντικείμενα πνευματικής ιδιοκτησίας».

Και στή σελ. 124 συνεχίζει : « Ό δημιουργός του έργου καθίσταται πρωτογενώς δικαιούχος τής

Page 120: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

438 Νικ. Γ. Σταθάτου

πνευματικής ιδιοκτησίας, έστω και αν αμέσως μετά την δημιουργίαν άπο­

ξενοϋται παντός δικαιώματος επί του ύλικοϋ αντικειμένου, επί του οποίου ένεσωματώθη ή δημιουργία του. Επομένως και ό συντάκτης επιστολής, έφ' όσον ή επιστολή εμφανίζει το άναγκαΐον, δια να χαράκτηρισθή, ώς έρ­

γον, ελάχιστον δριον πνευματικής δημιουργίας, είναι δικαιούχος τής έπ' αυτής πνευματικής ιδιοκτησίας, έστω και αν το ύλικόν υπόστρωμα ανήκει εις τον παραλαβόντα αυτήν άποδέκτην. Ό αποδέκτης είναι μόνον κύριος του υλικού υποστρώματος, ό δημιουργός είναι δικαιούχος τής πνευματικής ιδιοκτησίας».

IV. Τό συμπέρασμα είναι απλό : Κάθε επιστολή, χωρίς καμιά εξαί­

ρεση ή περιορισμό, προστατεύεται πάντα άπό τή βασική­γενική διάταξη του άρθρου 57 του 'Αστικού μας Κώδικα, πού άφορα «το δικαίωμα επί τής ιδίας προσωπικότητος». Όταν όμως ή επιστολή αποτελεί και «πνευματική δημιουργία», τότε προστατεύεται και άπό τις ειδικές διατάξεις, πού προ­

στατεύουν τήν πνευματική ιδιοκτησία.

Ε. Έκτος άπό τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, υπάρχουν και και τα «Συγγενή δικαιώματα», «droits voisins», καθώς επεκράτησε να απο­

καλούνται. Ι. «Συγγενή δικαιώματα» είναι ορισμένα δικαιώματα, πού, καθώς λέει

καί τό ονομά τους, «συγγενεύουν» μέ τα δικαιώματα τής πνευματικής ιδιο­

κτησίας. Τα δικαιώματα δηλ. αυτά δεν είναι δικαιώματα πνευματικής ιδιο­

κτησίας, άλλα τα πλησιάζουν τόσο πολύ, πού διεκδικούν τήν ίδια νομοθε­

τική ρύθμιση και προστασία. 'Ακριβέστερα τί είναι «Συγγενή δικαιώματα» θα φανεί αμέσως, μόλις αναφέρουμε ειδικά και συγκεκριμένα καθένα άπό τα δικαιώματα αυτά.

Τα «Συγγενή δικαιώματα» μπορούν να διαιρεθούν σε δυο κατηγορίες: Σε κείνα πού προβλέπει καί ρυθμίζει ή σημερινή νομοθεσία μας καί σέ κείνα πού δεν προβλέπει καί, κατά συνέπεια, δεν ρυθμίζει ή νομοθεσία μας. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τά δικαιώματα «επί των μετά θάνατον του δημιουργού δημοσιευομένων έργων».

Οί Τ. 'Ιωάννου καί Γ. Λυκιαρδόπουλος υποστηρίζουν ότι στην κατη­

γορία των «Συγγενών δικαιωμάτων» ανήκει καί «τό δικαίωμα τοΰ συντάκτου αποστελλόμενης επιστολής» (Ή Πνευματική 'Ιδιοκτησία, Β' εκδ., 1962, σελ. 122). Μπορεί όμως να υποστηριχθεί καί τό αντίθετο, ότι δηλ. στην περίπτωση αυτή πρόκειται για γνήσιο δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Π. Δύσκολο καί αρκετά πολύπλοκο είναι τό ζήτημα τής δεύτερης κα­

τηγορίας των «Συγγενών δικαιωμάτων». Στην κατηγορία αυτή, καθώς σημειώθηκε, ανήκουν ορισμένα δικαιώματα, πού δεν προβλέπει ή νομοθε­

σία μας. Τέτοια «Συγγενή δικαιώματα» έχουν τά έξης πρόσωπα :

Page 121: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 439

α. Οι εκτελεστές καλλιτέχνες. β. Οί κατασκευαστές δίσκων γραμμοφώνου. γ. Οί παραγωγοί ραδιοφωνικών προγραμμάτων. "Όπως είναι φανερό, ή πρώτη περίπτωση έχει πολύ μεγάλη διαφορά

από τη δεύτερη και την τρίτη. Για τον εκτελεστή καλλιτέχνη μπορεί να ανα­

γνωρισθεί κάποια πνευματική δημιουργία. Τούτο όμως αποκλείεται για τον κατασκευαστή δίσκων γραμμοφώνου ή τον παραγωγό ραδιοφωνικής εκ­

πομπής. Ό Τ. 'Ιωάννου παρατηρεί ότι «μόνον οί έκτελεσταί καλλιτέχναι εμφανίζουν προσφοράν δυναμένην να προστατευθή κατά τους νόμους περί Πνευματικής 'Ιδιοκτησίας. Οί λοιποί θα έδει να προστατευθούν κατά τάς διατάξεις περί αθεμίτου ανταγωνισμού» (Διαλέξεις Δ.Σ.Α., Β, σελ. 115). Και ό καθηγητής Γ. Κουμάντος παρατηρεί επίσης ότι και οί τρεις περι­

πτώσεις «δέν δύνανται να αποτελέσουν αντικείμενα τής πνευματικής ιδιο­

κτησίας» και χρειάζεται «ειδική νομοθετική ρύθμισις τοΰ θέματος». Έτσι έγινε στην Ιταλία με τό νόμο 22.4.1941 και στή Γερμανία μέ το

νόμο τής 9.9.1965. Οί νόμοι μάλιστα αυτοί, έκτος από τις τρεις περιπτώσεις των αναγνωρισμένων «Συγγενών δικαιωμάτων», πού αναφέραμε, προστά­

τευσαν και άλλες κατηγορίες προσώπων για δικαιώματα λιγότερο ή περισ­

σότερο σχετικά. Συγκεκριμένα ό ιταλικός νόμος θεωρεί ότι έχουν «συναφή δικαιώματα» (diritti connessi) και προστατεύει τους φωτογράφους, επιστο­

λογράφους, δημιουργούς μηχανικών ή αρχιτεκτονικών σχεδίων, όπως επί­

σης προστατεύει τον τίτλο τοΰ έργου ή τής καθιερωμένης στήλης σ' εφη­

μερίδες ή περιοδικά. Ό γερμανικός νόμος μέ τις διατάξεις για τα «Συγγενή δικαιώματα» (verwandteschutzrechte) προστατεύει ακόμη, εκτός άπό τους φωτογράφους, και εκείνους πού επεξεργάζονται επιστημονικά τή νέα έκ­

δοση έργου ή κειμένου, πού δέν προστατεύεται μέ τήν κοινή νομοθεσία τής πνευματικής ιδιοκτησίας.

III. Στή χώρα μας οί νόμοι για τήν πνευματική ιδιοκτησία δέν ανέφε­

ραν τίποτε για τα «Συγγενή δικαιώματα». Τό «Προσχέδιον νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας» μέ τις διατάξεις του άρθρου 5 έρρύθμισε μόνο τήν πρώτη περίπτωση για τους εκτελεστές καλλιτέχνες. Τό Προσχέδιο όμως αυτό, καθώς είναι γνωστό, δέν έγινε ακόμη νόμος του κράτους. Έτσι τό σοβαρό ζήτημα είχε παραμείνει εκκρεμές μέχρι τώρα τελευταία, πού τό έρρύθμισε νεώτερος νόμος.

Πρόκειται για τό νόμο 1075/23.9.1980 (Φ.Ε.Κ., Α, 218/25­9­1980) «Περί μονιμοποιήσεως μουσικών τών Κρατικών 'Ορχηστρών 'Αθηνών και Θεσ­

σαλονίκης, καθορισμού τών συγγραφικών δικαιωμάτων τών Ελλήνων θεα­

τρικών συγγραφέων, μεταφοράς τών επί τής κινηματογραφίας εν γένει αρμοδιοτήτων εις τό Ύπουργεϊον Πολιτισμού και Επιστημών, προστασίας τών καλλιτεχνών­έρμηνευτών και συστάσεως θέσεων εις τα κρατικά θέ­

Page 122: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

440 Νικ. Γ. Σταθάτου

ατρα». Ό νέος νόμος αφιερώνει στα «Συγγενή δικαιώματα» το Κεφ. Δ' «Περί της προστασίας τών καλλιτεχνών­έρμηνευτών», άρθρα 10­22 και ασχολείται μόνο με τους καλλιτέχνες ερμηνευτές, τήν πρώτη δηλ. περί­

πτωση των «Συγγενών δικαιωμάτων». 'Από τις κυριότερες διατάξεις του νέου νόμου : Το άρθρο 10 καθορίζει, ότι για τήν εφαρμογή του «ως καλλιτέχναι

έρμηνευταί νοούνται οί μουσικοί, ηθοποιοί, τραγουδισταί, χορωδοί, χο­

ρευταί και λοιπά πρόσωπα, άτινα ερμηνεύουν έργα τοϋ πνεύματος καθ' οιονδήποτε τρόπον, ωσαύτως δε οί καλλιτέχναι θεάματος ποικιλιών (βα­

ριετέ) ή ιπποδρομίου (τσίρκου)». Τό άρθρο 11 αποτελεί τή βασική διάταξη γιά τήν προστασία τών «Συγ­

γενών δικαιωμάτων » στην πρώτη περίπτωση : «Οί καλλιτέχναι έρμηνευταί έχουν το δικαίωμα να επιτρέπουν ή απαγορεύουν τήν επί ύλικοϋ φορέως ήχου ή εικόνος ή ήχου και εικόνος έγγραφήν ή καθ' οιονδήποτε τρόπον χρήσιν της ερμηνείας των, περιλαμβανομένης και τής αναπαραγωγής ή θέσεως είς κυκλοφορίαν ταύτης. Πάσα εγγραφή, ή οποία δέν έχει έκ τών προτέρων έπιτραπή εγγράφως, απαγορεύεται».

Το άρθρο 14 καθορίζει τή διάρκεια τής προστασίας : «Ή δια του πα­

ρόντος νόμου παρεχομένη προστασία διαρκεί επί πεντηκονταετίαν άπό τοϋ τέλους τοϋ έτους, είτε καθ' δ ή εγγραφή τό πρώτον ετέθη εις τήν διάθεσιν τοϋ κοινού εν επαρκεί αριθμώ αντιτύπων, εϊτε καθ' δ έγένετο ή εγγραφή, εφ' όσον κατά τήν πεντηκονταετίαν ταύτην δέν έλαβε χώραν τοιαύτη διά­

θεσις. Μετά θάνατον τών ερμηνευτών ή προδιαληφθεΐσα προστασία παρέ­

χεται είς τους δικαιοδόχους αυτών». Τό άρθρο 17 προβλέπει τήν προστασία του ήθικοϋ δικαιώματος : «Οί

καλλιτέχναι έρμηνευταί έχουν τό άναπαλλοτρίωτον δικαίωμα να άντιτάσ­

σωνται εις πασαν παραποίησιν, άκρωτηριασμόν ή έτέραν τροποποίησιν, ή είς πασαν έτέραν προσβολήν τής ερμηνείας των, αϊτινες βλάπτουν τήν τιμήν ή φήμην των».

Το άρθρο 21 έχει δύο ποινικές διατάξεις. Ή πρώτη ορίζει ότι ό παρα­

βάτης τοϋ νόμου «τιμωρείται, έφ' όσον έξ άλλων διατάξεων δέν προβλέπεται βαρύτερα ποινή, δια ποινής φυλακίσεως τουλάχιστον εξ μηνών και χρημα­

τικής τοιαύτης τριακοσίων χιλιάδων (300.000) μέχρις οκτακοσίων χιλιά­

δων (800.000) δραχμών». Ή δεύτερη διάταξη εϊναι δικονομική και ορίζει ότι : «Ή δίωξις. . . χωρεί αυτεπαγγέλτως». Ή τελευταία διάταξη εϊναι πολύ σοβαρή, γιατί έτσι με τήν αυτεπάγγελτη δίωξη δέν ισχύει ό μεγάλος περι­

ορισμός άπό τό άρθρο 117 του Ποινικού μας Κώδικα, πού επιβάλλει κάθε έγκληση (μήνυση) νά γίνεται «εντός τριών μηνών».

"Αν ληφθεί υπ' όψη, ότι ή κλοπή τής πνευματικής ιδιοκτησίας διώκε­

ται «κατ' έγκλησιν» και ότι τιμωρείται, καθώς θα σημειωθεί ειδικότερα πιο

Page 123: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 441

κάτω, μέ φυλάκιση «μέχρι τριών μηνών», γίνεται φανερό ότι οι ποινικές διατάξεις του νέου νόμου είναι πολύ ορθές. Γι' αυτό ή ισχύς τους πρέπει να επεκταθεί σέ κάθε περίπτωση προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας. Θα εϊναι νομικό παράδοξο τα «Συγγενή δικαιώματα» να προστατεύονται καλύ­

τερα από τα γνήσια δικαιώματα τής πνευματικής ιδιοκτησίας. Είναι μάλιστα ατύχημα, ότι κατά τις συζητήσεις στην ελληνική βουλή για τήν επιψήφιση του νέου νόμου δέ βρέθηκε κάποιος να γνωρίζει το ζήτημα και να προτείνει ή νέα διάταξη να ισχύσει γενικά για τήν προστασία τής πνευματικής ιδιο­

κτησίας και όχι μόνο για τά «Συγγενή δικαιώματα». IV. Πρέπει να σημειωθεί, ότι για τήν αναγνώριση και προστασία τών

«Συγγενών δικαιωμάτων» έγινε και διεθνής συνεργασία. Ή προσπάθεια μέ τον τύπο «ευχής» άρχισε «εν ετει 1928 κατά τήν έν Ρώμη διάσκεψιν προς άναθεώρησιν τής Συμβάσεως τής Βέρνης». Ή ευχή όμως πού διατυ­

πώθηκε τότε για τή ρύθμιση του θέματος αφορούσε μόνο τήν πρώτη περί­

πτωση, τους εκτελεστές καλλιτέχνες. Τό 1939 έγινε σχετικό «Προσχέδιον Διεθνούς Συμβάσεως» και για τις τρεις περιπτώσεις. Τό 1940 ενδιαφέρθηκε, αλλά πάλι μόνο για τους εκτελεστές καλλιτέχνες, τό «Διεθνές Γραφεΐον Εργασίας», πού εδρεύει στή Γενεύη. Τελικά τις 26 Όκτωβρ. 1961 υπογρά­

φηκε στή Ρώμη «Διεθνής Σύμβασις δια τήν προστασίαν τών ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, τών παραγωγών δίσκων γραμμοφώνου και τών οργανισμών ραδιοφωνίας». Στην αξιόλογη αυτή Σύμβαση ή χώρα μας δεν έχει ακόμη προσχωρήσει.

ΣΤ. 'Από τή μικρή αυτή θεώρηση γίνεται φανερό, δτι ή πνευματική ιδιοκτησία μέ αντικείμενο τό αυλό αγαθό τής πνευματικής δημιουργίας έχει πολύ μεγαλύτερη αξία άπό τήν κοινή κυριότητα υλικών πραγμάτων. Μέ τή διαπίστωση αυτή εύλογα θα περίμενε κανείς, ότι ή μεγαλύτερη αξία θα είχε συνέπεια και τή μεγαλύτερη νομική προστασία. 'Εδώ όμως βρί­

σκεται τό νομικό παράδοξο : "Οσο μεγαλύτερη είναι ή αξία τής πνευματι­

κής ιδιοκτησίας, τόσο μικρότερη είναι ή έννομη προστασία της. Τούτο θα φανεί καλύτερα, αν δοϋμε πώς προστατεύει ό νόμος τήν υλική ιδιοκτησία και πώς τιμωρεί κάθε αξιόποινη προσβολή της.

Ι. Σύμφωνα μέ τό νέο Ποινικό μας Κώδικα (Ν. 1492/1950), ή κλοπή «ξένου κινητού πράγματος» τιμωρείται κατά τις ακόλουθες διακρίσεις :

Ή κλοπή πράγματος «ευτελούς αξίας» τιμωρείται μέ χρηματική ποι­

νή ή μέ φυλάκιση 10 ήμερες ως 6 μήνες (αρθρ. 377 § 1). Ή κλοπή πράγματος κοινού, πού δέν έχει δηλ. ιδιαίτερη αξία, τιμωρεί­

ται μέ φυλάκιση 3 μήνες ως 5 χρόνια (αρθρ. 272 § Ια). Ή κλοπή πράγματος, πού εϊναι «ιδιαιτέρως μεγάλης αξίας», τιμωρείται

μέ φυλάκιση 2 εως 5 χρόνια (αρθρ. 372 § 1β).

Page 124: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

/ /

442 Νικ. Γ. Σταθάτου

Ή κλοπή πράγματος με μια από τις επιβαρυντικές περιπτώσεις, πού καθορίζει το άρθρο 374, αποτελεί κακούργημα και τιμωρείται με κάθειρξη, ως 10 χρόνια. Άπό τις επιβαρυντικές αυτές περιπτώσεις οι τρεις τελευταίες, καθώς θά σημειώσουμε παρακάτω, μπορούν να εφαρμοσθούν και στην κλο­

πή της πνευματικής ιδιοκτησίας. II. Έρχόμασθε τώρα στην ποινική προστασία της πνευματικής ιδιο­

κτησίας. Ή διάταξη πού μας ενδιαφέρει είναι το άρθρο 16 του ειδικού νό­

μου 2387 του 1920 «Περί της πνευματικής ιδιοκτησίας». Και ή διάταξη αυτή, καθώς τροποποιήθηκε αργότερα, τό 1929, μέ το άρθρο 3 του νόμου 4301, τιμωρεί τήν κλοπή τής πνευματικής ιδιοκτησίας μέ φυλάκιση 10 ήμε­

ρες ως 3 μήνες και χρηματική ποινή. Δηλαδή ή μεγαλύτερη ποινή πού μπο­

ρεί να επιβληθεί για τήν κλοπή τής πνευματικής ιδιοκτησίας είναι (έκτος άπό τή χρηματική) τρεις μήνες φυλάκιση. Τό συμπέρασμα άπ' αυτή τή μικρή συγκριτική αναδρομή είναι καταπληκτικό : Τό ανώτερο όριο τής ποινής, πού ορίζει ό ειδικός νόμος για τήν κλοπή τής πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι πολύ κατώτερο, και συγκεκριμένα τό μισό, άπό τό ανώτατο όριο, πού προ­

βλέπει ô Ποινικός μας Κώδικας για τήν κλοπή πράγματος «ευτελούς, αξίας». Συνεπώς, κατά τήν επίσημη άποψη τής ποινικής μας νομοθεσίας, οι καρποί του πνεύματος, τα «προϊόντα τής διανοίας» στο βαρόμετρο των άξιων για τα έννομα αγαθά βρίσκονται πολύ πιο κάτω άπό τα πράγματα «ευτελούς αξίας». Και τό καταπληκτικό αυτό συμπέρασμα μεταφράζεται στο έξης καταπληκτικό γεγονός : Εκείνος πού κλέβει ένα κοινό βιβλίο τιμωρείται πιο αυστηρά άπ' αυτόν πού κλέβει τήν έκδοση του καλύτερου βιβλίου!

III. Ή μικρή αυτή προστασία τής ποινικής μας νομοθεσίας για τήν πνευματική ιδιοκτησία γίνεται ακόμη μικρότερη μέ τον τρόπο, πού εφαρ­

μόζεται ό νόμος. Συγκεκριμένα : α. Τα μονομελή και τριμελή πλημμελειοδικεία πού δικάζουν τις σχε­

τικές υποθέσεις σπανιότατα επιβάλλουν φυλάκιση, πού να πλησιάζει τους τρεις μήνες. Κατά καθιερωμένη τακτική τα δικαστήρια μας τιμωρούν τήν κλοπή, τής πνευματικής ιδιοκτησίας μέ φυλάκιση 20­45 ήμερων και μέ μικρή χρηματική ποινή.

β. Και ή πρώτη επιείκεια προχωρεί σέ μια δεύτερη τό ϊδιο αδικαιο­

λόγητη. Τήν ολιγοήμερη φυλάκιση μετατρέπουν πάντα τά δικαστήρια μας σέ ποινή χρηματική. Έτσι ό δράστης, πού άπό τις κλεψίτυπες εκδόσεις έχει άφθονα τά οικονομικά μέσα, πληρώνει, μένει ελεύθερος και συνεχίζει τό προσοδοφόρο έργο του. Μερικοί μάλιστα «επιχειρηματίες του είδους» τό ποσό τής χρηματικής ποινής, στο όποιο ενδέχεται νά καταδικασθούν, υπολογίζουν στα έξοδα πού απαιτεί ή κλεψίτυπη έκδοση κι' έτσι δέν χάνουν τίποτε. Αυτό έτηλεφώνησε κάποτε αναιδέστατα στο Σπύρο Μελά ένας αδί­

στακτος επιχειρηματίας, πού είχε κυκλοφορήσει μέ κλεψίτυπη έκδοση τό

Page 125: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 443

«Ναύαρχο Μιαούλη». Του είπε καθαρά ότι με όλα τα άλλα έξοδα, πού έκαμε για την παράνομη έκδοση, είχε υπολογίσει και τη χρηματική ποινή. Και ό λαμπρός άνθρωπος έπρότεινε στον αείμνηστο 'Ακαδημαϊκό να μήν καταφύγει στή δικαιοσύνη και να του δώσει για πρόσθετη αποζημίωση και το ποσό της χρηματικής ποινής, πού θα καταδικάζονταν, αν τοΟ έκανε μή­

νυση! γ. "Ενα ακόμη ζήτημα επιδεινώνει περισσότερο τήν απαράδεκτη κατά­

σταση. Πρόκειται για τή μή εφαρμογή στην περίπτωση αυτή, αν και υπάρ­

χει ή νομική δυνατότητα, των διατάξεων του Ποιν. Κώδικα «περί υποτρο­

πής». Ειδικότερα, αν αυτός πού δικάζεται τώρα για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας έχει καταδικασθεί «ένεκα κακουργήματος ή εκ δόλου πηγά­

ζοντος πλημμελήματος» σε φυλάκιση ανώτερη των τριών μηνών και άπό τήν καταδίκη του δεν έπέρασαν πέντε χρόνια, ô κατηγορούμενος «ευρί­

σκεται εν υποτροπή» κατά τό άρθρο 88 και τιμωρείται πιο αυστηρά. Και ή διάταξη όμως αυτή, όσεσδήποτε καταδίκες κι' αν έχει ό δράστης, δεν εφαρ­

μόζεται. IV. Ά π ό τα λίγα αυτά βγαίνει μόνο του τό συμπέρασμα, ότι ή ποινική

προστασία, πού έχει σήμερα στή χώρα μας ή πνευματική ιδιοκτησία, εϊναι ασήμαντη. Πρόκειται για μια κατάσταση απαράδεκτη, πού δίκαια προκαλεί τις έντονες διαμαρτυρίες των ενδιαφερομένων. Και ενδιαφερόμενοι δεν είναι μόνο οί πνευματικοί δημιουργοί, άλλα όλοι όσοι συνεργάζονται σύμ­

φωνα με τό νόμο για τήν παραγωγή και κυκλοφορία των έργων του πνεύμα­

τος. Καιρός είναι ή κατάσταση αυτή να λήξει. Πρέπει να αντιμετωπισθεί ριζικά. Άπό πολύν καιρό έχει γίνει ενα «Προσχέδιον νόμου περί πνευμα­

τικής ιδιοκτησίας», πού πρέπει επί τέλους κάποιος αρμόδιος να τό προχω­

ρήσει. "Ας φθάσει στή Βουλή για νά γίνει νόμος του κράτους, άφοϋ όμως κατά τήν έπιψήφισή του ληφθούν υπ' όψη και οί ακόλουθες παρατηρήσεις, πού εϊναι καρπός Οχι μόνο θεωρητικής μελέτης, άλλα και πολύχρονης πρα­

κτικής. α. Οί υποθέσεις τής πνευματικής ιδιοκτησίας δεν εϊναι άπλες νομικές

υποθέσεις. Παρουσιάζουν πολλά και σοβαρά νομικά ζητήματα, πού ή επί­

λυση τους απαιτεί ειδική θεωρητική κατάρτιση, άλλα και πείρα. Γι' αυτό οί αξιόποινες παραβάσεις δέν πρέπει νά δικάζονται άπό τό μονομελές πλημ­

μελειοδικείο, πού αποφασίζει ένας και μόνος δικαστής. Πρέπει με ειδική διάταξη νά ορισθεί, ότι τα σχετικά ποινικά αδικήματα, μέ οποιαδήποτε ποινή κι' αν τιμωρούνται, δικάζονται στον πρώτο βαθμό άπό τα τριμελή πλημμελιοδικεϊα. Τήν ορθή αυτή διάταξη είχε τό «Προσχέδιον νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας», πού είχε συντάξει ή 'Επιτροπή του 1938. Σήμερα τέτοια διάταξη υπάρχει για τά αδικήματα Τύπου (Ν. 10/1975, αρθρ. 6).

β. Ή ποινή «φυλάκισις μέχρι τριών μηνών», πού προβλέπει σήμερα

Page 126: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

444 Νικ. Γ. Σταθάτου

ό νόμος, εϊναι μικρή. Πρέπει ή λέξη «μέχρι» ν' αντικατασταθεί μέ τη λέξη «τουλάχιστον», ώστε ή ποινή να γίνει 3 μήνες ως 5 χρόνια. "Ετσι το ποινικό δικαστήριο θα έχει τή δυνατότητα να επιβάλει τήν ποινή, πού θα κρίνει κατάλληλη γιά το σωφρονισμό του δράστη. Τό νέο Προσχέδιο προβλέπει στο άρθρο 69 «φυλάκισιν μέχρις εξ μηνών». Και ή ποινή αυτή δε μπορεί να εκπληρώσει το σοβαρότατο προορισμό της.

γ. Πρέπει να παύσει ή τακτική να μετατρέπεται πάντα ή φυλάκιση σε ποινή χρηματική. Μέ ειδική διάταξη πρέπει τα ποινικά δικαστήρια να δε­

σμευθούν περισσότερο, ώστε να μετατρέπουν τή φυλάκιση, μόνον όταν υπάρ­

χει απόλυτα σοβαρή δικαιολογία. «Ή έρευνα του χαράκτηρος του κατα­

δικασθέντος και αί λοιπαί περιστάσεις», πού ορίζει το άρθρο 82 του Ποιν. Κώδικα γιά γενική προϋπόθεση της μετατροπής, δεν άρκεΐ.

δ. Πρέπει να νομοθετηθεί, ότι και στην κλοπή της πνευματικής ιδιο­

κτησίας υπάρχουν «διακεκριμένες περιπτώσεις», πού τιμωρούνται αυστη­

ρότερα. Τις περιπτώσεις αυτές γιά τήν κοινή κλοπή καθορίζει τό άρθρο 374 του Ποιν. Κώδικα και οι τρεις τελευταίες, «εάν ή πρδξις έτελέσθη υπό προσ­

ώπου διαπράττοντος κατ' επάγγελμα ή κατά συνήθειαν κλοπάς ή ληστείας» ή «εάν αί περιστάσεις ύφ' ας έτελέσθη ή πράξις μαρτυροΰσιν ότι δ υπαί­

τιος είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνος», εφαρμόζονται και στην πνευματική ιδιοκτησία. Ή συμπλήρωση είναι απαραίτητη, γιατί υπάρχουν άνθρωποι πού δλη τους τήν επιχειρηματική δραστηριότητα εξαντλούν στις κλεψί­

τυπες εκδόσεις. Πρέπει να σημειωθεί ότι και στή Γαλλία ό τελευταίος νό­

μος τής 11.3.1957 (αρθρ. 72) τιμώρησε αυστηρότερα, μέ φυλάκιση 3 μήνες ώς 2 χρόνια, τήν «κατ' επάγγελμα» προσβολή τής πνευματικής ιδιοκτησίας.

ε. 'Επιβάλλεται ακόμη να νομοθετηθεί και ειδική περίπτωση υπο­

τροπής. Μετά τήν πρώτη καταδίκη γιά οιαδήποτε προσβολή τής πνευμα­

τικής ιδιοκτησίας, πρέπει ή νέα ποινή να είναι μεγαλύτερη καί, τό κυριό­

τερο, να μήν επιτρέπεται πια ή μετατροπή. Ή φυλάκιση θα παραμείνει ποινή στερητική τής ελευθερίας καί ό δράστης θα οδηγηθεί στο σωφρο­

νιστικό κατάστημα.

* * *

Στον τομέα τής ποινικής προστασίας τής πνευματικής ιδιοκτησίας έ­

χουμε καθυστερήσει. Έσταματήσαμε στο 1920 καί 1929. Καιρός είναι να προχωρήσουμε, γιά να φθάσουμε σε μια κατάσταση τουλάχιστον ανεκτή. Δεν πρόκειται μόνο γιά τους πνευματικούς δημιουργούς, πού τήν προστασία τους επιβάλλει καί ή «Παγκόσμιος Διακήρυξις των Δικαιωμάτων τοΰ Άν­

θρωπου» μέ τήν ειδική διάταξη τοΰ άρθρου 29. Τό ζήτημα είναι πολύ γένι­

Page 127: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή πνευματική 'Ιδιοκτησία 445

κότερο. Οί Τ. 'Ιωάννου και Κ. Λυκιαρδόπουλος, οι πρώτοι πού ασχολήθηκαν στη χώρα μας μ' αυτόν τον κλάδο του δικαίου και τό 1936 μας έδωσαν το αξιόλογο συστηματικό τους έργο «Ή Πνευματική Ιδιοκτησία», γράφουν, πολύ ορθά, το 1962 στη δεύτερη έκδοση του έργου τους: «Ή πλήρης και αποτελεσματική προστασία της πνευματικής Ιδιοκτησίας δεν αποβλέπει μόνον εις τήν προστασίαν τών δημιουργών, άλλα συντελεί συγχρόνως ου­

σιωδώς εϊς τήν άνύψωσιν τοΰ πνευματικού επιπέδου εκάστης χώρας».

Page 128: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ANT. Η. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙ! ΣΤΟΝ ΘΩΜΑ ΜΑΓΙΣΤΡΟ

Στον III τόμο, μέρος III, της Scripto rum Vete rum Nova Collectio, Roma 1825­38, εξέδωσε ó Angelo Mai τους δύο λόγους του Θωμά Μαγίστρου προς τον αυτοκράτορα 'Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο, τον πρώτο Περί βασιλείας, και τό δεύτερο Περί πολιτείας. Στη συνέχεια προτείνονται ορισμένες διορ­

θώσεις στο κείμενο του Mai* πολλά άπό τα σφάλματα της εκδόσεως Mai αποτελούν αναμφισβήτητα τυπογραφικές αβλεψίες.

Με τό κεφαλείο γράμμα (Α,Β) δηλώνεται ό λόγος του Θωμά (βλ. παρα­

πάνω), μέ μικρογράμματη αρίθμηση (π.χ. β, ιδ, κζ) τό κεφάλαιο, μέ αραβικό τριψήφιο αριθμό ή σελίδα κατά τήν έκδοση Α. Mai και μέ μονοψήφιο ή δι­

ψήφιο ή αρίθμηση των στίχων σέ κάθε σελίδα. Προτείνεται να διορθωθεί :

Α,ι/153,31 : «ώς αν μήτε δια ταύτα φιλοψυχώσι κάκείνων όπως γένοιντο κύριοι τοις πολεμίοις όμόσε χ ω ρ ώ σ ι ν», αντί «χωροϋσιν».

Α,ιβ/155,19 : «και δια γης πάσης ίέναι οϊους τους Τ ρ ι π τ ο λ έ μ ο υ διαύ­

λους φασί ποιηταί», αντί «Τριπτολέμους». Α,ιβ/155,25 : «μηδ' οι ανθρώπων άρχειν δοκοΰσιν», αντί «οίς». Α,ιβ/155,33 : «άτε κ ο ι ν ό ς απάντων μελεδωνός και προστάτης», αντί

«κοινώς» (sic!). Α,ιε/158,25 : «έσθλος δ'αύ κάκεΐνος ος ευ ε ί π ό ν τ ι πίθηται» (κατά τα

χγ. τοϋ ' Η σ ι ό δ ο υ , Έργ. και Ήμ., 295), αντί «ειπόντα». Α,ιστ/159,26 : «και ώς έταιροτάτοις τα πλείστου φησίν <ό Πλάτων) άξια

χρήσθαι». Ή προσθήκη φαίνεται αναγκαία­ ό Θωμάς χρη­

σιμοποιεί τήν πλατωνική φρασεολογία, Γοργ. 487 d, Φαίδ. 89 d.

Α,ιστ/159,30 : «Τούτους άτεχνώς μετά των κολάκων άποστρέφεσθαι και μισείν και της αρχής νομίζειν Δ ε κ έ λ ε ι α ν», αντί «δεκέ­

λειαν». Α,ιζ/161,1 : «τό προς αυτούς ετ' έχει ν ο ί κ ε ί ω ς άπεΐπεν καθάπαξ», αντί

«οικείους».

Page 129: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Διορθώσεις στον Θωμά Μαγίστρο 447

Α,ιθ/162,100 : «Δύο γαρ τα π ά ν τ ω ν κάκιστ' εντεύθεν συμβαίνει», αντί «πάντα. (Άλλα και το «π ά ν τ η» θα αποτελούσε λογική διόρ­

θωση). Βλ. και την επόμενη διόρθωση.

Α,ιθ/162,13 : «μάλλον δε π ά ν τ α και ποιεΐν και λέγειν», αντί «πάντων».

Α,κ/162,23­4 : «όν γε και θησαυρόν τοις υπό χείρα μάλλον χρήν εϊναι, τ ω τε πλείστοις όσοις χρήμασι περιρρεϊσθαι, τω θ' απαντάς ευ π ο ι ε ί σ θ α ι τον άπαντα χρόνον παρά της αρχής ά π α ι ­

τ ε ι ν», αντί «τό τε... περιρρεϊσθαι,... εύ ποιείν.,.άπαιτεΐσθαι».

Α,κ/163,8 : «τω τ' εμφανείς οίστισινοΰν γεγονότες, και οΰτως ουδέν ήττον αφανείς είναι τοις άλλοις». Να εξοβελιστεί δηλ. το «πάσι» μετά το «γεγονότες)) ή έστω να αλλάξει ή στίξη : «τω τ' . . . γεγονότες, πάσι κα ί . . . τοις άλλοις», ώστε το «πάσι» να αποδοθεί στο «τοις άλλοις».

Α,κδ/167,12­3: «άλλα καί δ σ ο ι ς των διαδεξομένων καθάπαξ ένδεΐ, τ ο ύ ­

τ ο ι ς οΰτως ήδίω παρασκευάσαι τήν τελευτήν», αντί «ό­

σοι. . . , τοιούτοις».

Α,κδ/167,22 : «ει πρώτα κ α λ ό ς εϊ κάγαθός καί αρετή ν άκρως ασκών», αντί «καλώς».

Α,κστ/168,29 : «Ούτω γαρ αν καί τό τοϋ Πλάτωνος άρμα όπερ έλαύνειν οίδε ψυχή κάλλιστα ε χ ο ι », αντί «έχει».

Α,κθ/171,22 : Στο χωρίο αυτό («προς γαρ τον έχονθ' ό φθόνος έρπει, κατά τον παΐδα σοφίας, τάς άφορμάς εκ της αληθείας λαμβάνων») ό Θωμάς χρησιμοποιεί αύτολεξεί τό γνωστό χωρίο τοϋ Σοφο­

κλή, Αϊ. 157. Μήπως θά πρέπει νά διορθωθεί «κατά τον παΐ­

δα Σοφίλου», δηλ. τον Σοφοκλή; "Ισως όμως νά λογοπαικτει μέ τήν ετυμολογική σχέση της λέξεως «σοφία» προς τα κύ­

ρια ονόματα Σοφοκλής καί Σόφιλος.

Β,α/173.20­1 : «ως [ου] του κρατούντος όπως οϊς ότι μάλιστα βέλτιστος ω ν κοινόν όφελος έσται ποιούμενος λόγον, καί τών αρχο­

μένων ουδέν ήττον έν αύτοΓς τούτοις όλως έσονται βέλτιστοι λόγον ποιείται», αντί «ως ου τοϋ κρατοΰντος... βέλτιστος εσται κοινόν.. .» Τό «ού» θά μπορούσε νά διατηρηθεί ώς πλεοναστικό καί επαναλαμβανόμενο στο ακόλουθο «ουδέν ήττον» : «ώς ού, τοϋ κρατοΰντος... λόγον, καί τών αρχο­

μένων ουδέν ήττον. . .».

Β,δ/176,19 : « σ τ ρ ο β ί λ ο υ δίκην», αντί «στροβύλου».

Page 130: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

448 Άντ. Ή. Σακελλαρίου

Β,ι/182,24 : «τά π ά ν τ ω ν δεινότατ'αύτοΐς έπαρασθαί τε και κατεύχε­

σθαι», αντί «πάντα».

Β,ιγ/186,8 : «άλλα τοϋτο πολλάκις δι' ών πράττουσιν ο ύ τ ο ι εύπορία και κέρδος», αντί ούσιν.

Β,ιθ/193,28 : «δίκαιοι πάντως έσμέν ών παρά φύσιν κατέστη μεν άρχον­

τες», αντί «ώς» (sic!).

Β,ιθ/194,4 : « τ ο λ μ ά θ' α μη χρή τη βία νικώμενον» (κατά τά χγ. του Ε υ ρ ι π ί δ η , Έκάβ. 333), αντί «τολμαθ'».

Β,κβ/196,14 : «ών μάλιστα πάντων λόγον εχειν έχρήν», αντί «φ».

Β,κγ/196,35 : « ό φ ε ί λ ο μ ε ν και δίκαιοι πάντως έσμέν», αντί «ύφείλομε ν».

Β,κγ/197,15 : «Το δε της Ευρυδίκης και μείζον άτεχνώς ή ώστε θαυμάζειν έ χ ε ι άξίως», αντί «εχειν».

Β,κδ/198,8 : «της περί ταϋτα διαμαρτίας αυτός σύ ε α υ τ ό ν αΐτιώ», άντί «ταυτόν» (sic!).

Β,κδ/198,29 : «άλλα κατά τ α ύ τ α τοις διδασκάλοις», άντί «ταϋτα».

Θα πρέπει, τέλος, να σημειώσομε ότι σε ευάριθμα χωρία (περισσότερα άπό 40) ή στίξη δέν είναι επιτυχής και δυσκολεύει τον αναγνώστη : Χρησι­

μοποιείται (λανθασμένα) κόμμα άντί για τελεία (π.χ. Α,ιθ/162,14, μετά τη λέξη «άξιούντων») ή ισχυρή στίξη άντί για κόμμα (π.χ. Β,θ/182,2, μετά τη λ. «δεδέχθαι»). Άλλου περιττεύει το κόμμα (π.χ. Α,ια/155,2, μετά το «ών εφην») ή πρέπει να αλλάξει θέση (π.χ. Β,β/175,2, να μπει πριν άπό τή λέξη «δέον»). Σέ άλλες, τέλος, περιπτώσεις παραλείπεται το κόμμα (π.χ. (Α,κθ/ 172,3, μετά το «μεν») ή άλλο σημείο στίξεως (π.χ. Α,κβ/165,11, στό παρεν­

θετικό «πώς αν εϊποις;»).

■Χ

Page 131: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΧΡΥΣΟΥ Καθηγητοΰ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων

Ο ΗΠΕΙΡΩΤΗ! ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΠΡΙΣΚΟΣ

Στα πλαίσια μιας έρευνας για τήν ιστορία της 'Ηπείρου στους πρωτοβυ­· ζαντινούς χρόνους επισημάνθηκαν αξιόλογες προσωπικότητες 'Ηπειρωτι­

κής καταγωγής πού διέπρεψαν στα γράμματα. Για τις προσωπικότητες αυτές υπάρχουν σύντομα άρθρα στις ειδικές εγκυκλοπαίδειες και στά μεγάλα έργα ιστορίας τής φιλοσοφίας. Δέν έχουν όμως μελετηθεί ποτέ αυτοί οί επώνυμοι «λόγιοι» στά πλαίσια τής ιστορίας ή τής προσωπογραφίας τής Ηπείρου1 . Άπό τήν ομάδα αυτή ξεχωρίζει ο φιλόσοφος Πρίσκος, πού, όσο ξέρουμε, ήταν ό σημαντικότερος 'Ηπειρώτης λόγιος του τέταρτου αιώνα μ.Χ.

Βασική πηγή για τή γνωριμία μας μέ τήν προσωπικότητα του Πρίσκου είναι ή βιογραφία του άπό τον Εύνάπιο, στο έργο του Β ί ο ι Φ ι λ ο σ ό φ ω ν κ α ι Σ ο φ ι σ τ ώ ν 2 . 'Εξάλλου, άμεσες και ιδιαίτερα σημαντικές ειδήσεις περιέχουν οί επιστολές πού έγραψαν και έστειλαν στον Πρίσκο ô αυτοκρά­

τορας 'Ιουλιανός3 και ό ρήτορας Λιβάνιος4. Πολύτιμες είναι επίσης οί ειδή­

1. Έκτος άπό τα υπάρχοντα προσωπογραφικά έργα, τοΰ Ν. Τ ω μ α δ ά κ η , Οί Λόγιοι του Δεσποτάτου τής Ηπείρου, στον τόμο Σύλλαβος βυζαντινών μελετών καί κειμένων, 'Αθήνα 1961, σσ. 382­454 καί το νέο εκτενές συνεχιζόμενο έργο τοΰ Β. Κ ρ α­

ψ ί τ η , Λόγιοι τής 'Ηπείρου, τόμ. 1(1430­1912), 'Αθήνα 1979, πρέπει να γραφτεί ή προσωπογραφία των 'Ηπειρωτών Λογίων τής αρχαιότητας καί τών πρώτων καί μέσων βυζαντινών χρόνων.

2. Βλ. τήν τελευταία κριτική έκδοση τοΰ J. G i a g r a n d e , Eunapii, Vitae So­

phistarum, Romae 1956, σ. 56­59 καί τήν πιο προσιτή έκδοση μέ αγγλική μετάφραση τοΰ W. C. W r i g h t , Philostratus and Eunapius, The Lives of the Sophists, στή Βιβλιο­

θήκη Loeb, London 1921 (ανατύπωση 1968), σσ. 460­466. (Οί παρακάτω παραπομπές γί­

νονται στην έκδοση αυτή). 3. Ή καλύτερη έκδοση είναι τοΰ J. Β i d e z, L'empereur Julien, Oeuvres complè­

tes, τόμ. 1,2, δεύτερη έκδοση Paris 1960, επιστολές άρ. 11, 12 καί 13, στή σωστή χρονο­

λογική σειρά, μέ γαλλική μετάφραση καί χρήσιμες παρατηρήσεις. Εύχρηστη είναι καί ή έκδοση μέ αγγλική μετάφραση καί παρατηρήσεις τοΰ W. C. W r i g h t , The Works of the Emperor Julian, τόμ. 3, London 1921 (ανατύπωση 1969), επιστολές άρ. 1,2 καί 5, όπου όμως ή χρονολογική σειρά είναι λανθασμένη.

4. R. F ο e r s t e r, Libanii opera, τόμ. XI, Lipsiae 1922 (ανατύπωση Hildesheim 1963), επιστολές άρ. 947 καί 1076.

29

Page 132: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

450 Ευαγγέλου Χρυσοΰ

σεις πού διασώζονται στα άλλα έργα τοϋ Λιβανίου5 και στο ιστορικό έργο του Άμμιανοΰ Μαρκελλίνου6. 'Από τις αναφορές νεώτερων ερευνητών στην προσωπικότητα και το έργο τοϋ Πρίσκου αξίζει να μνημονευθούν τοϋ Ed. Zeller7, τοϋ W. Ensslin8, τοϋ Ε. Evrard6 των Jones, Martindale και Morris10

και το πρόσφατο άρθρο τοϋ Π. Χρήστου11. Ό Πρίσκος πέθανε πάνω άπό ενενήντα χρόνων, τότε πού το 396 μ.Χ.

οί Βησιγότθοι τοϋ Άλαρίχου λεηλατούσαν τήν Ελλάδα12. Επομένως γεννήθηκε γύρω στο 305. Για τον τόπο της καταγωγής του οί πηγές εϊναι κατηγορηματικές. Ό Λιβάνιος τον αποκαλεί ά ν δ ρ α ' Η π ε ι ρ ώ τ η ν 1 3 , ή τ ο ν ά π ό τ η ς ' Η π ε ί ρ ο υ 1 4 , ενώ ό Εύνάπιος γράφει ότι ήταν 0 ε ­

σ π ρ ω τ ό ς ή Μ ο λ ο σ σ ό ς 1 5 . 'Ωστόσο, ή διάζευξη αυτή δεν οφείλεται σε αντιφατικές πληροφορίες πού είχε και έπρεπε να εναρμονίσει ό Εύνά­

πιος, άλλα μάλλον στην επιθυμία του να μνημονεύσει άπό εγκυκλοπαιδική διάθεση τα δυο γνωστότερα έθνη τήςΠαλαιάς'Ηπείρου16."Αν λάβουμε υπόψη ότι ό Πρίσκος πρέπει να καταγόταν άπό πλούσια οικογένεια, γιατί είχε τήν οικονομική άνεση να πάει για ανώτερες σπουδές στην Πέργαμο, φαίνεται πιθανότερο ότι άνηκε σε μια άπό τις οικογένειες γαιτοκτημόνων της Θεσ­

πρωτίας17.

5. Κυρίως στους Λόγους άρ. 1, 12 και 14, εκδ. R. F ο e r s t e r, Libanii opera, τόμ. Ι και II, Lipsiae 1903 και 1904 (ανατύπωση Hildesheim 1963).

6. Εύχρηστη είναι ή έκδοση τοϋ J. C. R ο 1 fé, με αγγλική μετάφραση στή βιβλιο­

θήκη Loeb, London 1956. 7. E d. Z e l l e r , Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwick­

lung, τόμ. 3, 2, έκτη έκδοση, Darmstadt 1963, σ. 791. 8. "Αρθρο στην Paulys Realencyclopàdie der classischen Altertumswissenschaft

23 (1957), στ. 7­8 στο λήμμα Priscus άρ. 28. 9. E. É ν r a r d, Le maître de Plutarque d'Athènes et les origines du néoplatonisme

athénien: L'Antiquité Classique 29 (1960) σ. 113 έξ. και 404 έξ. 10. Α. Η. Μ. J ο n e s ­ J. R. M a r t i n d a 1 e ­ J. M o r r i s , The Prosopography of

the Later Roman Empire, τόμ. I (A.D. 260­395), Cambridge 1971, σ. 730 (Priscus άρ. 5). 11. Πρίσκος ό Ηπειρώτης : 'Ηπειρωτικό Ημερολόγιο, 'Ιωάννινα 1979, σσ. 115­122. 12. Βλ. παρακάτω, σ. 000 13. Λόγος 1, 123, F ο e r s t e r, I, 1, σ. 142. 14. Λόγος 14, 32, F ο e r s t e r, II, σ. 99. 15. Ε υ ν ά π ι ο ς , σ. 428. 16. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ό ιστορικός Ζώσιμος, πού είχε κύρια του πηγή

τό ίστορικό έργο τοϋ Εύναπίου, μνημονεύει αυτά τα δύο έθνη για τήν επαρχία Παλαιάς Ηπείρου : διατριβών (ό Άλάριχος) εν ταΐς ''Ήπείροις, ην οίκοϋσι Μολοττοί τε και Θεσ­

πρωτοί καί (για τή Νέα Ήπειρο) δσοι τα μέχρις Έπιδάμνου και Ταυλαντίων οίκοϋσι χωρία, 'Ιστορία Νέα V 26,1.

17. "Ισως τό λατινικό του όνομα Πρίσκος (priscus = παλαιός) οφείλεται σε μακρινές ρωμαϊκές ρίζες, δηλαδή ανάγεται σε μια άπό τις αριστοκρατικές οικογένειες της 'Ιταλίας πού μετά τήν οριστική κατάκτηση της Ελλάδας άπό τή Ρώμη εγκαταστάθηκαν στην "Η­

Page 133: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό 'Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 451

Ό Πρίσκος σπούδασε στή φιλοσοφική σχολή της Περγάμου, πού στην εποχή του ήταν κέντρο (νεο)πλατωνικών σπουδών. "Ηταν μαθητής του Αΐ­

δεσίου, πού κι' αυτός ήταν μαθητής του περίφημου Ίαμβλίχου. Ό Πρίσκος διακρίθηκε στις σπουδές του και ανάμεσα στους μαθητές τοϋ Αΐδεσίου α ν ά τ ο υ ς π ρ ώ τ ο υ ς έ φ έ ρ ε τ ο 1 8 . Μετά το τέλος των σπουδών του ανέλαβε και ό ϊδιος διδακτικό έργο στή σχολή τοϋ δασκάλου του. "Οταν δμως το 351 έφτασε στην Πέργαμο ό Ιουλιανός, εικοσαετής τότε, για να συνεχί­

σει τις σπουδές του στή νεοπλατωνική σχολή, ό Αΐδέσιος, πού ήταν πια πολύ γέρος για να τον αναλάβει, τον παρέπεμψε στους μαθητές του, πού δίδασκαν εκεί, του δήλωσε όμως ότι θα ήθελε να μπορούσε να τον αναθέσει στον Πρίσκο, ά λ λ α κ ά κ ε ϊ ν ο ς ε π ί τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς π έ π λ ε υ.­

κ ε 1 9 . Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι πριν άπό τό 351, αλλ' όχι πολλά χρόνια πρίν, ό Πρίσκος έφυγε άπό τήν Πέργαμο και εγκαταστάθηκε στην 'Αθήνα, όπου τον βρίσκουμε λίγα χρόνια αργότερα να συνεχίζει τό διδακτικό του έργο στην 'Ακαδημία τοϋ Πλάτωνος, της οποίας έγινε διευθυντής20.

Στην 'Αθήνα ή φήμη τοϋ Πρίσκου εδραιώθηκε. Έγινε πόλος έλξεως πολλών αξιόλογων μαθητών. "Οπως γράφει ό Λιβάνιος, π λ ε ί σ τ ο ι ς ε π ί σ ο φ ί α σ υ γ γ ε γ ο ν ώ ς ά ν δ ρ ά σ ι ν 2 1 . 'Ανάμεσα στους μαθη­

τές του ήταν ό Μ. Βασίλειος22. "Οταν ό 'Ιουλιανός, ύστερα άπό τό τέλος τών σπουδών του, πήγε στην 'Αθήνα και έμεινε εκεί τους θερινούς και φθινο­

πωρινούς μήνες τοϋ 355, γνώρισε επιτέλους προσωπικά τον Πρίσκο23. Ή

πείρο και έλαβαν μεγάλα γαιοκτήματα, τους γνωστούς συνηπειρώτας. Βλ. γι' αυτούς Σ. Δ ά κ α ρ η , Θεσπρωτία, 'Αθήνα 1972, σ. 196. Οί 'Ιταλοί αυτοί μετανάστες εξελληνίστη­

καν βέβαια τελείως στους επόμενους δύο αιώνες από τήν εγκατάσταση τους, όπως δείχνουν οί επιγραφές, κράτησαν όμως τα κύρια ονόματα τους, όπως επίσης δείχνουν οί επιγραφές. Δυστυχώς δεν έχουν ακόμη μελετηθεί συστηματικά οί επιγραφές της 'Ηπείρου τών ρω­

μαϊκών και μεταρρωμαϊκών χρόνων. Μερικές διαπιστώσεις μπορεί να κάνει κανείς με βά­

ση τή μελέτη τοϋ Θ. Σ α ρ ι κ ά κ η, Προσωπογραφία της Άκτίας Νικοπόλεως : 'Αρχαιο­

λογική Έφημερίς 1970, σσ. 66­85, όπου έκτος άπό Έλληνες της Νικοπόλεως, πού έλαβαν λατινικά ονόματα, όταν έγιναν Ρωμαίοι πολίτες, αλλά κράτησαν και τό ελληνικό τους όνομα, (π.χ. Τ ι β έ ρ ι ο ς Κ λ α ύ δ ι ο ς " Ι π π α ρ χ ο ς , άρ. 75, Π ό π λ ι ο ς Μ έ μ ­μ ι ο ς Θ ε ο κ λ ή ς Θ ε ο κ λ έ ο υ ς , άρ. 106), αναγράφονται και εξελληνισμένοι Ρωμαίοι, (π.χ. Μ ά ρ κ ο ς Ο ϋ λ π ι ο ς Δ ο κ ή τ ι ο ς Λ ο ύ κ ι ο ς Ν ε ι κ ο π ο λ ε ί ­

τ η ς άρ. 124, Σ έ ξ τ ο ς Ρ ο ύ β ρ ι ο ς Ρ ο ΰ φ ο ς ά ρ . 140). 18. Εύνάπιος, σ. 428. 19. Εύνάπιος, σ. 430. 20. Για τις αρμοδιότητες και τή δράση τοϋ Πρίσκου στην 'Ακαδημία βλ. Fr.

S c h e m m e l , Die Schulzeit des Kaisers Julian: Philologus 82 (1927) 463­464. 21. Λόγος 1, 123, Foerster I, 1, σ. 142. 22. F r. S e h e mm el, όπ. παρ., σ. 464. 23. Για τό ταξίδι τοϋ 'Ιουλιανού στην 'Αθήνα βλέπε τήν κλασική βιογραφία του

άπό τον J. Β i d e z, La vie de l'Empereur Julien, Paris 1930 (ανατύπωση 1965), σ. 116 έξ.

Page 134: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

452 Ευαγγέλου Χρυσού

γνωριμία εξελίχτηκε σύντομα σε αμοιβαία φιλία στηριγμένη σε βαθύτερη εσωτερική σχέση. Ό Ιουλιανός γνώρισε επίσης την οικογένεια του Πρί­

σκου, τη γυναίκα του Ιππία και τα παιδιά του, άλλα και την αδελφή του, τήν κόρη της και το γαμβρό της, οί όποιοι, όπως φαίνεται, ζούσαν στην 'Α­

θήνα και συμμετείχαν ενεργά στα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα του Πρίσκου24. "Οταν ό Ιουλιανός έφυγε για τό Παρίσι, για να αναλάβει τή διοίκηση

τών Γαλατικών επαρχιών συμμετέχοντας στην αυτοκρατορική εξουσία μέ το αξίωμα τοϋ Κ α ί σ α ρ ο ς , ή αγάπη του γιά τον Πρίσκο και ή νοσταλγία του ήταν μεγάλη. Τα αμοιβαία αισθήματα τους αποκαλύπτουν οί τρεις επι­

στολές τοϋ 'Ιουλιανού προς τον Πρίσκο πού σώθηκαν. Στην πρώτη, πού γρά­

φτηκε τό χειμώνα του 358­359, ο 'Ιουλιανός λέει ότι έλαβε τήν επιστολή τοϋ Πρίσκου ενα βράδυ, ενώ οΐκουροϋσε ύστερα άπό σοβαρή αρρώστια: Δ ε ί λ η ς ή δ η τ α ΰ τ α ά ν α γ ν ο ύ ς ούκ αν ε ϊ π ο ι ς ρ α δ ί ω ς ό π ω ς έ ρ ρ ω ν ύ μ η ν , α ί σ θ α ν ό μ ε ν ο ς τ η ς σ η ς α κ ρ α ι ­

φ ν ο ύ ς κ α ι κ α θ α ρ α ς ε ύ ν ο ι α ς , ής ε ί θ ε γ ε ν ο ί μ η ν ά ξ ι ο ς , ώς αν μή κ α τ α ι σ χ ύ ν α ι μ ι τ ή ν σ ή ν φ ι λ ί α ν . Ή βεβαιότητα ότι ή φιλία τοϋ Πρίσκου ήταν ειλικρινής έδωσε στον ασθενή κ α ί σ α ρ α δυνάμεις και έξαρση στα συναισθήματα του: Σ ώ ζ ο ι ό μοι , επιλέγει, π ο θ ε ι ν ό τ α τ ε κ α ι φ ι λ ι κ ώ τ α τ ε α δ ε λ φ έ , ύ π ό τ ο ϋ τα π ά ν τ α έ φ ο ρ ώ ν τ ο ς θ ε ο ΰ . ΐ δ ο ι μ ί σε, έ μ ό ν α γ α θ ό ν . Κι επειδή ανησυχεί, μήπως ό παραλήπτης της επιστολής θεωρήσει συμβατική φιλοφροσύνη τά γραφόμενά του και τήν ευχή νά τον συναντήσει, προσθέ­

τει στην επιστολή μέ τό δικό του χέρι: Ν ή τ ή ν σ ή ν σ ω τ η ρ ί α ν κ α ι τ ή ν έ μ ή ν , νή τ ο ν π ά ν τ α έ φ ο ρ ώ ν τ α θ ε ό ν, ώς φ ρ ο ­

νώ γ έ γ ρ α φ α . ' Α γ α θ ό τ α τ ε , π ό τ ε σ έ ϊ δ ω κ α ι π ε ρ ι λ ά ­

β ω μ α ι ; ν ϋ ν γ ά ρ σ ο υ κ α ι τ ο ΰ ν ο μ α κ α θ ά π ε ρ οί δ υ σ έ ­

ρ ω τ ε ς φ ι λ ώ25. Φαίνεται ότι ό Πρίσκος έδειξε κάποιο ενδιαφέρον νά ανταποκριθεί

στην πρόσκληση τοϋ 'Ιουλιανού και νά τον επισκεφθεί στο Παρίσι. "Ετσι

και τις πρόσφατες θαυμάσιες μονογραφίες τοϋ R. B r o w n i n g , The Emperor Julian, London 1975, σ. 64 έξ. και G. W. B o w e r s o c k , Julian the Apostate, London 1978, σ. 29 έξ.

24. Στην επιστολή του, άρ. 13 προς τον Πρίσκο ό 'Ιουλιανός έγραφε­ Την ίεράν Ίππίαν καΐ τα παιδία ημών προσαγορενω εκδ. Β i d e z, σ. 20, 17. Έξαλλου στην επιστολή άρ. 12 τοϋ ζητούσε να τοϋ στείλει τα έργα τοϋ Ίαμβλίχου και έγραφε ότι ό Πρίσκος μπο­

ρούσε να ίκανοποιήσει τήν επιθυμία του αύτη, γιατί ό γαμβρός της αδελφής του διέθετε στην προσωπική του βιβλιοθήκη τήν αναθεωρημένη εκδοσή τους, 'Επιστολή άρ. 12, εκδ. B i d e z , σ. 19, 2­4.

25. Τά αποσπάσματα είναι άπό τήν επιστολή άρ. 11, εκδ. Bi dez , σ. 18. βλ. και τήν έκδοση τοϋ W r i g h t , ύπ. άρ. 5, σ. 14­16, μέ ασήμαντες διαφορές στο κείμενο.

Page 135: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό 'Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 453

στο επόμενο γράμμα του ό Ιουλιανός τον παρακαλεί να επισπεύσει τήν πρα­

γματοποίηση των προθέσεων του, γιατί ύστερα άπό λίγο καιρό δεν θα μπο­

ρούσε να χαρεί τήν παρουσία του26. Ήταν ακόμη ό χειμώνας του 358­9 καΐ ή επίσκεψη έπρεπε να γίνει οπωσδήποτε στο χειμώνα, γιατί τήν άνοιξη και το καλοκαίρι ό κ α ΐ σ α ρ θα ήταν πάλι απασχολημένος με τίς πολεμι­

κές επιχειρήσεις για τήν απώθηση των βαρβάρων πού περνούσαν τον Ρήνο και ξεχύνονταν στις Γαλατικές επαρχίες.

Άπό τήν ϊδια επιστολή μαθαίνουμε ότι ό Πρίσκος είχε στείλει στον 'Ι­ουλιανό ενα δικό του σύγγραμμα, μάλλον διδακτικό, μια σχολιασμένη έκ­

δοση αποσπασμάτων άπό τα έργα του"Αριστοτέλη. Ήταν τόση ή ικανοποίη­

ση του κ α ί σ α ρ ο ς άπό τή μελέτη του έργου αύτοϋ του Πρίσκου, ώστε τοϋ έγραφε* π ε π ο ί η κ ά ς με ψ ε υ δ ε π ί γ ρ α φ ο ν ε ϊ ν α ί σ ο υ μ α θ η τ ή ν 27. Μέ κάποια δόση υπερβολής ό 'Ιουλιανός έλεγε ότι με το ενα αυτό βιβλίο ό Πρίσκος είχε κατορθώσει να τον μυήσει τελείως στην 'Αριστοτελική φιλοσοφία.

Έκτος άπό τα καθαρά φιλοσοφικά ενδιαφέροντα, τους δύο άνδρες συνέ­

δεε και ή προέκταση της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας στο χώρο τής θεουργίας, δηλαδή τής μυστικής επίκλησης τής θεότητας και των μυστηριακών τελε­

τουργιών, πού στή σχολή του Ίαμβλίχου είχαν φτάσει να αποτελούν αναπό­

σπαστο τμήμα τής φιλοσοφικής πρακτικής28. Υπήρχε, βέβαια, μεγάλη ποικιλία τάσεων μέσα στην ϊδια τή σχολή, κυρίως για τό ρόλο πού ήταν θεμιτό να παίζει ή θεουργία. "Αλλοι έφταναν ως τό σημείο να τήν απορρί­

πτουν τελείως ώς ανεπίτρεπτη απόκλιση άπό τήν καθαρή φιλοσοφία καΐ άλλοι να τής αναγνωρίζουν δεσπόζουσα θέση. Ό Εύνάπιος μας πληροφο­

ρεί ότι άπό τον κύκλο τών μαθητών του Αίδεσίου ό Εύσέβιος ήταν ό αυστη­

ρότερος επικριτής τών πνευματιστικών τελετουργιών και έλεγε ότι α ί

26. Περί τοϋ τήν σήν αγαθότητα προς με ήκειν, εϊπερ ôiavofj, νϋν συν τοις θεοϊς βούλενσαι και προθνμήθητι. τυχόν γαρ ολίγον ύστερον ουδέ εγώ σχολήν άγω, επι­

στολή άρ. 12, εκδ. B i d e z , σ. 18­19. 27. Έκδ. B i d e z , σ. 19, 16. Άπό τή φράση αυτή συμπεραίνουμε ότι ό 'Ιουλιανός

δέ μαθήτευσε κοντά στον Πρίσκο στήν'Αθήνα,όπως φαίνεται να υποθέτει ó B r o w n i n g , οπ. παρ., σ. 64.Έξίσου λανθασμένη είναι ή άποψη τοϋ W r i g h t , στην εισαγωγή τής έκ­

δοσης τών επιστολών τοϋ Ίουλιανοΰ, σ. LVIII, ότι ή γνωριμία τών δύο ανδρών είχε γίνει στην Πέργαμο, όταν ό 'Ιουλιανός πήγε εκεί, ένώ εχουμε,όπως είδαμε, τήν κατηγορηματική μαρτυρία τοϋ Εύναπίου, ότι, όταν ό 'Ιουλιανός πήγε στην Πέργαμο, ό Πρίσκος ήδη είχε αποπλεύσει για τήν Ελλάδα.

28. Για τή θεουργία τής εποχής αυτής βλ. τή μελέτη τοϋ E. R. D ο d d s, Theurgy and its Relation to Neoplatonism, πού ενσωματώθηκε ώς παράρτημα στο βιβλίο του Greeks and the Irrational, London 1956, ελληνική μετάφραση τοϋ Γ. Γιατρομανωλάκη, Οί Έλληνες και τό παράλογο, 'Αθήνα 1978, σσ. 234­257.

Page 136: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

454 Ευαγγέλου Χρυσού

τ ή ν α ϊ σ θ η σ ι ν ά π α τ ώ σ α ι μ α γ γ α ν ε ϊ α ι κ α ι γ ο η τ ε ύ ο υ ­

σ α ι θ α υ μ α τ ο π ο ι ώ ν έ ρ γ α κ α ι π ρ ο ς ύ λ ι κ ά ς τ ι ν α ς δ υ ­

ν ά μ ε ι ς π α ρ α π α ι ό ν τ ω ν κ α ι μ ε μ η ν ό τ ω ν2 9 . Τήν εντελώς αντίθετη τάση εκπροσωπούσε ό Χρυσάνθιος και κυρίως ό Μάξιμος ό Έφέ­

σιος, πού εντυπωσίαζε το περιβάλλον του με τις τελετουργίες του, στις ό­

ποιες έδινε μεγαλύτερη σημασία άπό όση στη φιλοσοφία πού θεράπευε ώς δάσκαλος και ερευνητής30. Άπό τα λίγα στοιχεία πού έχουμε φαίνεται ότι ό Πρίσκος εκπροσωπούσε κάποια μετριοπαθή τάση. Ήταν κι ό ίδιος θεουργός, απέφευγε όμως τις εκκεντρικότητες και τις εντυπωσιακές τελετουργίες31.

Ό 'Ιουλιανός, πού είχε μυηθεί στή θεουργία άπό τό Μάξιμο, δέν συμ­

φωνούσε μέ τήν μετριοπάθεια τοΰ Πρίσκου. Άπό τή δεύτερη επιστολή του μαθαίνουμε ότι ό κ α ΐ σ α ρ υποψιαζόταν ότι ό Πρίσκος άκουγε μέ συγκα­

τάβαση τις επικρίσεις του κύκλου του Θεοδώρου άπό τήν 'Ασίνη εναντίον τοΰ Ίαμβλίχου, ότι δηλαδή είχε εκτραπεί σέ παραφιλοσοφικές δραστηριότη­

τες κινούμενος από ματαιοδοξία, ενώ ό ίδιος θεωρούσε τον Ίάμβλιχο τρίτο μετά τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα και ζητούσε άπό τον Πρίσκο να τοΰ στείλει τα έργα τοΰ Ίαμβλίχου πού σχολίαζαν τα θεουργικά κείμενα κά­

ποιου Ίουλιανοΰ, πού ήταν ό θεμελιωτής της θεουργίας32. Ό Πρίσκος πείστηκε να πραγματοποιήσει τό ταξίδι του στή Γαλλία.

"Εγραψε λοιπόν στον Ιουλιανό, πάλι μέσα στο χειμώνα 358­9, και τοΰ ζήτησε να τοΰ εκδώσει τό σχετικό διαβατήριο, μέ τό οποίο θα μπορούσε να χρησι­

μοποιήσει τό δημόσιο ταχυδρομείο. Άπό τήν τρίτη επιστολή τοΰ Ίουλιανοΰ μαθαίνουμε ότι ό κ α î σ α ρ τοΰ έστειλε αμέσως τό διαβατήριο μέ παρατετα­

μένη διάρκεια ισχύος. Φαίνεται ότι ό Πρίσκος έκτος άπό τή συνάντηση

29. Εύνάπιος, σ. 432. 30. Εύνάπιος, σσ. 432­434. Πρβλ. Ζ e 11 e r, όπ.παρ.,σ. 789 και D o d d s ­ Γ ι α τ ρ ο ­

μ α ν ω λ ά κ η , σ. 239. 31. Ό ZelJer, οπ. παρ. σ. 791, πιστεύει ότι και ό Πρίσκος έβαζε το θεοσοφικό μυ­

στικισμό και τή θεουργία πάνω από τή φιλοσοφία. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγείται άπό τις πληροφορίες του Εύναπίου ότι έκρυβε τις πεποιθήσεις του και απέφευγε τις πολλές συζητήσεις. "Οπως όμως θα δούμε, αυτά ήταν χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του,πού εκδηλώνονταν και στην καθημερινή επικοινωνία του μέ τους μαθητές του και δέν αρκούν για να καταλήξουμε στο συμπέρασμα τοΰ Ζ e 11 e r. Βλ. και Ε. E v r a r d , οπ. παρ., σ. 116.

32. Επιστολή 12, εκδ. Β i d e z, σ. 19, 2­14 Βλ. και E. É ν r a r d, οπ. παρ. , σ. 404. Πρβλ. και D o d d s ­ Γ ι α τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η , σ. 239. Γιά τον θεουργό 'Ιουλιανό βλ. σ. 234 έξ. Γιά τον Ίάμβλιχο και τις απόψεις του για τή σχέση ανάμεσα στή φιλοσοφία αφενός και τή μαγεία και τή μαντική αφετέρου βλ. Α. C. L l o y d , The Later Neoplato­

nists στο συλλογικό έργο The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, εκδ. A. H. A r m s t r o n g , Cambridge 1970, σ. 295 έξ. Πρβλ. και Ε. Ν. Ρ ο ύ σ σ ο υ , Νεοπλατωνισμός, στην 'Ιστορία τού ελληνικού έθνους, τόμος ΣΤ', 'Αθήνα 1976, σ. 457 έξ.

Page 137: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό 'Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 455

του με τον Ιουλιανό ενδιαφέρθηκε να επισκεφθεί και να μελετήσει τον 'Α­

τλαντικό Ωκεανό. Ό 'Ιουλιανός του υποσχέθηκε ότι θα έχει στη διάθεση του τα απαραίτητα μέσα για να πραγματοποιήσει την επιθυμία του, ύπελό­

γιζε όμως ότι τελικά θα τον εμπόδιζε ή ά μ ο υ σ ί α τών Γαλατών και ο βα­

ρύς χειμώνας33. Τελικά ό Πρίσκος πραγματοποίησε τήν επίσκεψη του, καί, όταν έφευγε για νά επιστρέψει στην 'Αθήνα, έλαβε από τον 'Ιουλιανό ένα αναμνηστικό δώρο, πού μόνο εκείνος μπορούσε να του προσφέρει: "Ενα ποίημα σε επικό μέτρο πού εκθείαζε τα χαρίσματα του34.

"Οταν στο τέλος του 361 ό 'Ιουλιανός επανήλθε στην 'Ανατολή, αυτο­

κράτορας πιά, μέ πολλά σχέδια νά επαναφέρει τήν εθνική θρησκεία και νά ενισχύσει τήν κλασική παιδεία, προσκάλεσε τον Πρίσκο στην Κωνσταντι­

νούπολη, όπως έκανε καί μέ το δάσκαλο του Μάξιμο τον Έφέσιο. Ό Πρί­

σκος πήγε καί έμεινε κοντά του ώς ένας από τους στενότερους συμβούλους του. 'Αντίθετα μέ το Μάξιμο, πού εκμεταλλεύθηκε τή θέση του στην Αυλή για ιδιοτελείς σκοπούς καί προκάλεσε τήν αντιπάθεια τών ανθρώπων μέ τή συμπεριφορά του35, ό Πρίσκος νίκησε τον πειρασμό της εξουσίας, απο­

ποιήθηκε τις κολακείες αυτών πού επιζητούσαν τήν εύνοια του καί προσπά­

θησε νά επιβάλει στην Αυλή τή σεμνή καί στοχαστική ατμόσφαιρα πού ταιριάζει σέ φιλοσόφους: Ή λ θ ε (ό Πρίσκος στην Κωνσταντινούπολη) κ α ί έ λ θ ώ ν έ σ ω φ ρ ό ν ε ι * τ ο ί γ ε ο ύ κ έ λ ά τ τ ο υ ς ή σ α ν α υ τ ό ν ο ί θ ε ρ ά π ο ν τ ε ς , α λ λ ' έ μ ε ι ν ε ν ό μ ω ς α κ ί ν η τ ο ς , ο ύ χ υπό τ η ς β α σ ι λ ε ί α ς έ π α ι ρ ό μ ε ν ο ς , ά λ λ α τ ή ν β α­

σ ι λ ε ί α ν κ α τ α φ έ ρ ω ν κ α ί ό μ α λ ί ζ ω ν ε ς τ ό φ ι λ ο σ ο φ ώ ­

τ ε ρ ο ν3 6 . "Οταν ό 'Ιουλιανός εγκαταστάθηκε τό 362 για δέκα μήνες στην 'Αντιό­

χεια, τον ακολούθησε καί ό Πρίσκος· εκεί ό Πρίσκος πέτυχε νά διαλύσει παρεξηγήσεις καί νά αμβλύνει αντιθέσεις ανάμεσα στους φιλοσόφους πού αντιδικούσαν, ποιος θα κερδίσει περισσότερο τήν εύνοια του αυτοκράτορα37.

33. Επιστολή 13, εκδ. B i d e z , σ. 20. 34. Ός (Πρίσκος) τα μέν επαινέσας, περί ôè τών σνμβολενσάμενος άπηλλάττετο δώ­

ρον λαβών, δ μόνος βασιλέων δέδωκας, επη τον άνδρα μηννοντα, Λιβανίου, Λόγος 12, 6κδ. F o e r s t e r II, σ. 29. Ό Ε. E v r a r d , δπ. παρ., σ. 115, έχει επιφυλάξεις για τήν ταύτιση του αποδέκτη του δώρου μέ τον Πρίσκο. Βλ. όμως J o n e s ­ M a r t i n d a ­

1 e — M o r r i s , όπ. παρ., σ. 730. 35. Εύνάπιος, σ. 444. 36. Εύνάπιος, σ. 446. 37. Ό Πρίσκος στην 'Αντιόχεια έπαιξε μέ επιτυχία τό ρόλο του μεσολαβητή, όταν

ό Λιβάνιος απομακρύνθηκε άπό τήν Αυλή γιατί τον είχε συκοφαντήσει κάποιος πού ζή­

λευε τό μεγάλο του κύρος καί τήν εκτίμηση πού έτρεφε γι' αυτόν ό 'Ιουλιανός, Λιβανίου Λόγος Ι, 123, F ο e r s t e r, I 1, σ. 142. Πρβλ. J. Β i d e z, La vie de l'Empereur Julien,

Page 138: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

456 Ευαγγέλου Χρυσοϋ

Τέλος, ακολούθησε τον 'Ιουλιανό και στη μοιραία εκστρατεία στην Περσία, όχι βέβαια ώς στρατιωτικός σύμβουλος, γιατί απέφευγε συστηματικά να μετέχει στις πολιτικές και πολεμικές διαβουλεύσεις38. Και όταν ô 'Ιουλια­

νός τραυματίστηκε θανάσιμα στις 26 'Ιουνίου 363, ό Πρίσκος ήταν ένας από τους τρεις συμβούλους του, μέ τους οποίους, σύμφωνα μέ πρώιμη παρά­

δοση των εθνικών κύκλων, ό φιλόσοφος­αύτοκράτορας, ώσπου να ξεψυχή­

σει, συζητούσε για την αθανασία της ψυχής39. Μετά το θάνατο του 'Ιουλιανού και το απροσδόκητο τέλος της περσικής

εκστρατείας40 ό Πρίσκος παρέμεινε αρχικά στο περιβάλλον του νέου αυτο­

κράτορα Ίοβιανοϋ και επέστρεψε μαζί του στην 'Αντιόχεια41. "Οταν όμως οί διάδοχοι του Ίοβιανοϋ, Βαλεντινιανός και Βάλης, προέβησαν σέ ριζική κάθαρση τής κρατικής ιεραρχίας από τους οπαδούς του 'Ιουλιανού πού είχαν συμπράξει στην προσπάθεια του για τήν επαναφορά τής εθνικής θρησκείας, ό Πρίσκος και ό Μάξιμος ό Έφέσιος συνελήφθησαν και δικάστηκαν μέ τήν κατηγορία τής μαγγανείας42. Ένώ όμως ό Μάξιμος βρέθηκε ένοχος και κα­

ταδικάστηκε σέ τεράστιο πρόστιμο, γιατί υπήρχε δημόσια κατακραυγή εναντίον του, ό Πρίσκος κηρύχθηκε αθώος, γιατί όλοι οί μάρτυρες κατέθε­

σαν υπέρ αύτοϋ: Ό μ ε ν Π ρ ί σ κ ο ς ο υ δ έ ν ύ π ο σ τ ά ς δ ε ι ν ό ν, ά λ λ α κ α ι π ρ ο σ μ α ρ τ υ ρ η θ ε ί ς α γ α θ ό ς ε ί ν α ι κ α ι γ ε γ ε ­ν ή σ θ α ι κ α τ ά τ ο ν κ α ι ρ ό ν ε κ ε ί ν ο ν43.

σ. 278 έξ.Έξάλλου ό Πρίσκος ανέλαβε να μεταφέρει στον αυτοκράτορα ενα Λόγο τοΰ Λι­

βανίου για τον 'Αριστοφάνη. Βλ. τήν επιστολή τοΰ Λιβανίου άρ. 760, F o e r s t e r , Χ, σ. 686 : Τον λόγον δε ζητείς μεν ερημον βοηθού λαβείν καί δια τούτο σοι Πρίσκος ό καλός μέλλει, δέχου δε δμως. Βλ. καί τήν επιστολή τοΟ'Ιουλιανοΰ άρ. 96, προς τον Λιβάνιο, εκδ. Β i d e ζ, τόμ. 1,2, σ. 175/6: Επειδή τής υποσχέσεως επελάθου (τρίτη γοϋν εστί σήμερον, και ό φιλόσοφος Πρίσκος αυτός μεν ούχ ήκεν, γράμματα δε απέστειλεν ώς ετι χρονίζων), ύπομιμνήσκω σε το χρέος άπαιτών.

38. Εύναπίου άπόσπ. 19, Fragmenta Historicorum Graecorum, εκδ. M u l l e r , τόμ. IV 22.

39. Άμμιανοϋ Μαρκελλίνου, Rerum Gestarum 25,3,23., Πρβλ. καί Λιβανίου, Λόγος 18, 272, F ο e r s t e r, II, σ. 355, 10, όπου όμως δέν μνημονεύονται τα ονόματα των φιλο­

σόφων. 40. Για τήν οπισθοχώρηση καί τή συνθηκολόγηση τοΰ Ίοβιανοϋ βλ. Ε. C h r ν­

έ ο s, Some Aspects of Roman­Persian Legal Relations: Κληρονομιά 8 (1976) 25­48. 41. Βλ. Λιβανίου επιστολή άρ. 1474, 1, Foerster, XI, σ. 464. 42. Ό βιογράφος των δύο ανδρών Εύνάπιος συγκρίνει τήν προσαγωγή τους στή δί­

κη, πού έγινε μάλλον στην Κωνσταντινούπολη, μέ τήν τιμητική άνοδο τους στην πρωτεύ­

ουσα πριν άπό λίγα χρόνια : Ενταύθα συναρπάζονται μεν Μάξιμος και Πρίσκος, πολύ τής λήσεως διαφερονσης ή δτε 'Ιουλιανός εκάλει, εκείνη μεν γάρ τις ην πανηγυρική καί προς τιμήν περιττώς διαλάμπονσα, ταύτης δε τής δευτέρας προ των ελπιζομένων και το φαινόμενον κίνδυνος ήν, ούτως ατιμία τις αδρά και περιφανής κατεκέχυτο των όρωμένιον, Εύνάπιος, σ. 448.

43. Εύνάπιος, σ. 448. Πρβλ. καί σ. 464: Μετά τήν 'Ιουλιανού βασιλείαν άμώμητος έμεινε.

Page 139: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό 'Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 457

Ό Πρίσκος επέστρεψε στην 'Αθήνα για να συνεχίσει το διδακτικό του έργο. Όπως γράφει ό Εύνάπιος, πού τον γνώρισε τήν εποχή αυτή εκεί44, ό Πρίσκος επέφερε κάποιες μεταρρυθμίσεις στή διδασκαλία του, 'ίσως για να τήν προσαρμόσει στή νέα θρησκευτική και εκπαιδευτική πολιτική γραμ­

μή45. "Ετσι συνέχισε για τριάντα ακόμη χρόνια να προκαλεί τον ενθουσια­

σμό τών μαθητών του με το ήθος και τή σοφία του46. Τα τελευταία αυτά χρόνια διατηρούσε τήν επικοινωνία με τό Λιβάνιο,

πού ζοϋσε, γέρος πια και αυτός, στην 'Αντιόχεια. Σε μια επιστολή πού του έστειλε ό Λιβάνιος τό 390 του πλέκει τό εγκώμιο και τον αποκαλεί α σ τ έ ­

ρα τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , στον όποιο όφειλαν πολλά τόσο ό 'ίδιος όσο και ό 'Ιουλιανός, άλλα και όλοι οί κατά καιρούς συνομιλητές του47. Τέλος, σε επιστολή πού του έστειλε τό 393, ό Λιβάνιος ευχαριστεί τον Πρίσκο για κάποιο γράμμα πού του εϊχε στείλει, γιατί ήταν μια ανακούφιση γι' αυτόν μέσα στις δυσκολίες πού περνούσε: Ά ν έ π ν ε υ σ α λ α β ώ ν σ ο υ τ ή ν ε π ι σ τ ο λ ή ν, κ α ί τ ο ι π ο λ λ ο ί μ ε ν οί π α ρ α μ υ θ ο ύ μ ε ν ο ι , δ ε δ ύ ν η τ α ι δε ο υ δ ε ί ς ο υ δ έ ν48. 'Από τή συνέχεια μαθαίνουμε ότι και ό Πρίσκος είχε περάσει κάποιες σοβαρές ταλαιπωρίες, για τις όποιες είχε γράψει στο Λιβάνιο: Ουκ α γ ν ο ώ , του γράφει ό Λιβάνιος, ο ύ δ' ό σ α α υ τ ό ς π έ π ο ν θ α ς , ά λ λ ' ο ύ κ ϊ σ ο ν ά ν ή ρ εν φ ι λ ο σ ο ­

φ ί α π ρ ώ τ ο ς κ α ι ά ν θ ρ ω π ο ς εν ά λ λ ο ι ς δ ι α τ ρ ι β ώ ν . Τέ­

λος, τον παρακαλεί να του ξαναγράψει, ώστε τ ή ν π α ρ ο ϋ σ α ν λ ύ π η ν έ λ ά τ τ ω π ο ι ή σ ε ι ε ν . Δέν αποκλείεται ό Λιβάνιος να αναφέρεται σε προβλήματα υγείας, άφοϋ οί δύο άνδρες ήταν πια πολύ γέροι, ό Λιβάνιος πλησίαζε τα ογδόντα και ό Πρίσκος τα ενενήντα. Ή ασαφής όμως, ή μάλ­

λον γριφώδης αναφορά στα ό σ α π έ π ο ν θ α ς και στην π α ρ ο ϋ σ α ν λ ύ π η ν επιβάλλουν να υποθέσουμε, ότι οί δυσκολίες πού αντιμετώπιζαν ήταν άλλης φύσεως. Και νομίζω ότι πρέπει να τις αναζητήσουμε στή νέα, απόλυτη πια θρησκευτική πολιτική τοϋ αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α', ό ό­

ποιος μέ τό διάταγμα της 8ης Νοεμβρίου 392 απαγόρευσε αυστηρά τήν άσκηση της εθνικής θρησκείας ακόμη και σε ιδιωτικούς χώρους49. Οί δύο

44. Εύνάπιος, σ. 448. 45. Πολλούς νεωτερισμούς ενεγκών, Εύνάπιος, σ. 464. Δέν γνωρίζουμε άν οί μεταρ­

ρυθμίσεις αναφέρονταν στή μέθοδο ή και στο περιεχόμενο της διδασκαλίας. Είναι πάντως πολύ πιθανό ότι περιορίστηκε ή θεουργική προέκταση τών φιλοσοφικών μαθημάτων.

46. Κοουβαντιώντων επί σοφία μειοακίων, Εύνάπιος, σ. 464. 47. Λιβανίου, επιστολή άρ. 947, F o e r s t e r , XI, σ. 85 έξ. Για τή χρονολογία τής

επιστολής βλ. Ο. S e e e k, Die Briefe des Libanius zeitlich geordnet, Leipzig 1906, σσ. 246, 456.

48. Λιβανίου, επιστολή άρ. 1076, F o e r s t e r , XI, σ. 195. 49. Cod. Theodosianus XVI 10,12.

Page 140: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

458 Ευαγγέλου Χρυσοϋ

άνδρες βρέθηκαν τότε σε πολύ δύσκολη θέση. Και αν ακόμη τα όργανα της διοικήσεως και τό φανατισμένο πλήθος δεν τους ενόχλησαν προσωπικά, οί δύο φιλόσοφοι βρέθηκαν «έκτος νόμου», γιατί δεν μπορούσαν, και ούτε είχαν τη διάθεση, να εγκαταλείψουν αυτό πού καθημερινά αποτελούσε τό επίκεντρο τής πνευματικής τους ζωής, την άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων.

Τό θάνατο του Πρίσκου ô Εύνάπιος τον συνδέει με τήν επιδρομή τών Βησιγότθων στην Ελλάδα: Τ ο ι ς τ ή ς Ε λ λ ά δ ο ς ι ε ρ ο ί ς, ε ι ς μ α κ ρ ό ν τ ι γ ή ρ α ς ά ν ύ σ α ς , ο ς γ ε ην υ π έ ρ τ α έ ν ε ν ή κ ο ν ­

τα , σ υ ν α π ώ λ ε τ ο50. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μέ τήν α π ώ λ ε ι α τ ώ ν ι ε ρ ώ ν ό Εύνάπιος υπαινίσσεται τις καταστροφές πού προκάλεσε ή επιδρομή τών Βησιγότθων του Άλαρίχου, πού χρονολογείται στο 396 μ.Χ.51. Ό Εύνάπιος όμως παρουσιάζει τον Πρίσκο να πεθαίνει όχι μόνο συγχρόνως μέ τήν επιδρομή, άλλα και εξαιτίας της. Γιατί αναφέρει δύο κα­

τηγορίες φιλοσόφων πού έπεσαν θύματα τής επιδρομής: Αυτούς πού έσφα­

ξαν οί Γότθοι, όπως τον Προτέριο και τον Ίλάριο, κι αυτούς πού πέθαναν άπό τη λύπη τους για τήν καταστροφή τών ιερών και στην κατηγορία αυτή μνημονεύει μόνο τον Πρίσκο: Π ο λ λ ώ ν κ α ι ά λ λ ω ν ε ν τ ω δ ε τ ω χ ρ ό ν ω τ ώ ν μ έ ν δ ι α τ ή ν λ ύ π η ν π ρ ο ϊ ε μ έ ν ω ν τ ο ν β ί ­

ο ν, ο ί δέ ύ π ό τ ώ ν β α ρ β ά ρ ω ν κ α τ ε κ ό π τ ο ν τ ο52. Δεν ήταν, βέβαια, στις προθέσεις τών Γότθων να καταστρέψουν τα ιερά τής εθνικής θρησκείας, γιατί στόχος τους ήταν ή λεία, ένώ ή καταστροφή τών ιερών θα ήταν γι' αυτούς μια άσκοπη καθυστέρηση στην πορεία τους53. Ωστόσο, μερικά ιερά κατέστρεψαν στο πέρασμα τους και τό σπουδαιότερο άπό αυτά είναι ό ναός τής Δήμητρας και τής Περσεφόνης στην 'Ελευσίνα μέ τό τ ε ­

λ ε σ τ ή ρ ι ο ν, όπου γίνονταν τα περίφημα μυστήρια54. Είναι αρκετά πιθα­

νό ότι ό Εύνάπιος είχε υπόψη του κυρίως τό ιερό αυτό, όταν έγραφε για τήν καταστροφή τών ιερών τής Ελλάδος, γιατί είναι τό ιερό πού μνημονεύει και σέ άλλη συνάφεια τοΰ έργου του, αναφέροντας ότι εκεί μυήθηκε και ό

50. Εύνάπιος, σ. 464. 51. Βλ. τώρα Ε. Χ ρ υ σ ο ϋ, Οί Βησιγότθοι στην Πελοπόννησο: Πρακτικά τοϋ

Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Α' (ύπό εκτύπωση). 52. Εύνάπιος, σ. 464. 53. Βλ. το σχετικό άρθρο τοΰ F. G r e g o r o v i u s , Hat Alarich die Nationalgòtter

Griechenlands zerstòrt? : Kleine Schriften zur Geschichte und Cultur, Stuttgart 1887, σ. 51 έξ. Πρβλ. και τό ύπό εκτύπωση άρθρο μου, πού μνημονεύεται στην ύποσ. 51.

54. Βλ. F. G r e g o r o v i u s , Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter, I, 1889, σ. 36, και τήν ελληνική μετάφραση τοϋ Σπ. Λ ά μ π ρ ο υ , Ιστορία τής πόλεως τών 'Αθη­

νών, 'Αθήνα 1904 (ανατύπωση 1977), σ. 100 έξ. Βλ. και G. M y 1 ο n a s, Eleusis and the Eleusian Mysteries, Princeton 1961, σ. 186.

Page 141: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό 'Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 459

ϊδιος στα μυστήρια και ότι ό ίεροφάντης πού τον μύησε προεΐπε την κατα­

στροφή τών ίερών από τή θεία δίκη για τήν επικράτηση του χριστιανισμού καί τήν ασέβεια του διαδόχου του στο θρόνο του ίεροφάντη55. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι ό Πρίσκος πέθανε από τή λύπη του όταν είδε να καταστρέφεται το κέντρο των εθνικών μυστηρίων, στα οποία θεουργοΰσε καί ό ίδιος.

Πιο πάνω μνημονεύσαμε τις Σ υ ν α γ ω γ έ ς ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς , πού έγραψε ό Πρίσκος καί έστειλε στον 'Ιουλιανό. Είναι πιθανό να έγραψε καί άλλα έργα, αλλά από αυτά δέν σώθηκαν ούτε οι τίτλοι τους· έκτος εάν λανθάνουν στο Λεξικό της Σούδας. Ώ ς λήμμα Μ 174 ή Σούδα περιέχει τήν εξής αναγραφή: Μ ά ξ ι μ ο ς , ' Η π ε ι ρ ώ τ η ς ή Β υ ζ ά ν τ ι ο ς , φ ι ­

λ ό σ ο φ ο ς , δ ι δ ά σ κ α λ ο ς Ι ο υ λ ι α ν ο ύ Κ α ί σ α ρ ο ς τ ο υ Π α ρ α β ά τ ο υ . " Ε γ ρ α ψ ε Π ε ρ ί ά λ υ τ ω ν α ν τ ι θ έ σ ε ω ν , Π ε ρ ί κ α τ α ρ χ ώ ν , Π ε ρ ί α ρ ι θ μ ώ ν , ' Υ π ό μ ν η μ α ε ι ς ' Α ρ ι σ τ ο τ έ ­

λ η ν, κ α ί ά λ λ α τ ι ν ά π ρ ο ς τ ο ν ' Ι ο υ λ ι α ν ό ν5 6 . "Οσο ξέρουμε, φιλόσοφος Μάξιμος 'Ηπειρώτης δέν υπάρχει, ενώ υπάρχει ό φιλόσοφος Μάξιμος ό Βυζάντιος πού είναι πρόσωπο διαφορετικό άπό τό Μάξιμο τον Έφέσιο, τό συμμαθητή του Πρίσκου καί δάσκαλο τοΰ 'Ιουλιανού. Ό Κ. Praechter υπέθεσε δικαιολογημένα ότι στο λήμμα αυτό συγχέονται οι δύο Μάξιμοι, ό Έφέσιος καί ό Βυζάντιος57. Ωστόσο, τό εθνικό όνομα ' Η π ε ι ­

ρ ώ τ η ς , πού μένει ανεξήγητο, επιτρέπει να υποθέσουμε ότι στο λήμμα αυτό ή λεξικογραφική παράδοση δέν συγχέει μόνο τους δύο Μαξίμους, άλλα καί τον Πρίσκο τον 'Ηπειρώτη, τον όποιο ό συντάκτης του Λεξικού ή ή πηγή του είδε να μνημονεύεται συχνά στις πηγές μαζί με τον Μάξιμο τον Έφέσιο58 . Έτσι εξηγείται γιατί ή Σούδα δέν έχει ιδιαίτερο λήμμα όχι μόνο για τον Έφέσιο Μάξιμο, άλλα ούτε καί για τον Πρίσκο. "Αν ή υπόθεση αυτή είναι σωστή, τότε ενα μέρος άπό τα έργα, πού ή Σούδα αποδίδει στο Μάξιμο, ανήκει ίσως στον Πρίσκο.

Ό Πρίσκος είχε πολλά χαρίσματα καί οι πηγές δέν παραλείπουν να

55. Εύνάπιος, σ. 436­438. 56. Suidae Lexicon, εκδ. Α. A d l e r , μέρος 3, Lipsiae 1933, σ. 322. 57. Στο άρθρο Maximus άρ. 38 στην Realencyclopàdie, τόμ. XIV, στ. 2562 καί στο

άρθρο Maximus αρ. 40, στ. 2563­2570. 58. Π.χ. στον Εύνάπιο, σσ. 430,444, 448, στον Λιβάνιο, Λόγος 14, 32 καί 34,'Αμμιανό

Μαρκελλΐνο 25, 3, 23. Ό Ρ r a e e h t e r, όπ. παρ., στ. 2568, πιστεύει ότι τό λάθος τοΰ λε­

ξικογράφου συνίσταται στη σύγχυση τοΰ Μαξίμου τοΰ Έφεσίου με τον Πρίσκο. 'Αλλά ό Πρίσκος δέν εμφανίζεται σέ καμιά πηγή ώς διδάσκαλος 'Ιουλιανού, όπως σωστά λέει ή Σούδα για τό Μάξιμο.Τά στοιχεία πού περιέχει τό λήμμα της Σούδας εναρμονίζονται μό­

νο, αν δεχθοΰμε ότι στο άρθρο αυτό συγχωνεύτηκαν ειδήσεις για τρία πρόσωπα­ τους δύο Μαξίμους καί τον Ηπειρώτη Πρίσκο.

Page 142: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

460 Ευαγγέλου Χρυσοΰ

τα αναφέρουν. Καταρχήν είχε τήν κορμοστασιά του όμορφου και ψηλοΰ 'Ηπειρώτη και ή εμφάνιση του ήταν εντυπωσιακή59. 'Εντυπωσίαζε όμως περισσότερο το ήθος του και ή σοφία του.Ήταν σεμνός, σοβαρός και λιγο­

μίλητος. 'Απέφευγε τις πολλές συζητήσεις, ακόμη καί τους μακρούς φιλο­

σοφικούς διάλογους. Πίστευε ότι ό φιλόσοφος πρέπει να διακρίνεται για τή σοφία του, όχι για τήν ασωτία των λόγων60. Κατέκρινε το δάσκαλο του Αίδέσιο ότι με τή ματαιοδοξία του πρόδιδε τ ό τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς α ξ ί ω μ α 6 1 . Δεν άλλαξε τή συμπεριφορά του, ούτε όταν βρέθηκε στην Αυλή τοϋ 'Ιουλιανού, γι' αυτό, όταν δικάστηκε άπό τό νέο καθεστώς, δεν βρέθηκε κανείς να τον κατηγορήσει.

Ώ ς φιλόσοφος κέρδισε τήν αναγνώριση καί τήν αγάπη των μαθητών του καί των συναδέλφων του. Είχε σπάνια μνήμη καί μπορούσε να απαγγέλ­

λει άπό στήθους τα έργα των κλασικών φιλοσόφων62. Τον ωραιότερο έπαινο τοΰ έπλεξε ό Λιβάνιος: Τ ο ν α σ τ έ ρ α τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς , τ ή ν ' Α ­

θ η ν α ί ω ν π ό λ ι ν , κ α ί έ τ ε ρ ο ν α σ τ έ ρ α , Π ρ ί σ κ ο ν τ ο ν κ α ­

λ ώ ς μ ε ν ε ί δ ό τ α τ ο ν Π λ ά τ ω ν α , κ α λ ώ ς δε τ ο ν ε κ ε ί ν ο υ μ α θ η τ ή ν (δηλ. τον Αριστοτέλη), ά π ο π έ μ π ο ν τ α δ ε τ ο υ ς ό μ ι λ ο ΰ ν τ α ς α ύ τ ω φ ρ ο ν ι μ ω τ έ ρ ο υ ς , δ κ α ί α υ τ ό ς ο ϊ δ α π ο λ λ ά κ ι ς κ ε ρ δ ά ν α ς . Τ α ύ τ ό δ' α ν ε ί π ε π ε ρ ί α υ τ ο ύ κ ά κ ε ι ν ο ς (ό Ιουλιανός), ώ φ ι λ ο σ ο φ ί α ς ό θ ε ό ς τ ή ν ψ υ χ ή ν έ μ π λ ή σ α ς έ δ ω κ ε ' Ρ ω μ α ί ω ν μ ε ν ά ρ χ ε ι ν, β α ρ β ά ρ ο υ ς δ ε έ λ α ύ ν ε ι ν , έ π ε ί κ α ι τ ή ν τ ε λ ε υ τ ή ν α υ τ ή ν ε ν τ ω Π έ ρ ­

σ α ς έ λ α ύ ν ε ι ν έ δ έ ξ α τ ο μ έ γ α π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς , ε ι Π ρ ί σ κ ω δ ο κ ο ί η τ α π ρ ο σ ή κ ο ν τ α π ο ι ε ί ν6 3 .

Ό Ed. Zeller γράφει ότι οί νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι της σχολής τοΰ Ίαμβλίχου, στην οποίαν άνηκε καί ό Πρίσκος, δέν έχουν σημαντική θέση στην ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας καί γι' αυτό ορθά οί μεταγενέστεροι δέν ενδιαφέρθηκαν να διασώσουν τα έργα τους64. Τό συμπέρασμα αυτό είναι

59. Κάλλιστος ων και μέγας όφθήναι, Εύνάπιος, σ. 460. Πρβλ. καί Λιβανίου Λόγος 12, 55: Καλός μεν Ιδεϊν, καλλίων δέ χρήσασθαι.

60. Κρνψίνονς τε ήν άγαν και βαθνγνώμων. . . και απαίδευτος αν εδοξεν είναι δια το μόλις χωρεϊν ες διάλεξιν, αλλ' ώς θησανρον γέ τίνα εφύλαττε τα δόγματα, και τους ευκόλως περί αυτών προϊεμένους φωνήν άσωτους εφασκεν. . . Δια ταύτην την αΐτίαν επεϊ­

χε τα πολλά. Και βραδύς ήν καί ογκώδης κατά το ήθος, και το ήθος εφύλαττεν ου μόνον δτε έταίροις και δμιληταΐς σννήν, αλλ' εκ νεότητος αύτω το αξίωμα συνεγήρασεν, Εύνά­

πιος, σ. 460­462. 61. Εύνάπιος, σ. 464. 62. Μνήμης ες άκρον σφιγμένος, και τάς δόξας άπάσας των παλαιών συνηρηκώς και

επί στόματος έχων, Εύνάπιος, σ. 460. 63. Λιβανίου επιστολή άρ. 947, F ο e r s t e r, XI, σ. 86 έξ. 64. Z e l l e r , οπ. παρ. σ. 787.

Page 143: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ό Ηπειρώτης Φιλόσοφος Πρίσκος 461

βέβαια σωστό, όταν εξάγεται στο τέλος ενός έξάτομου έργου για τή Φ ι ­λ ο σ ο φ ί α τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν σ τ η ν ' Ι σ τ ο ρ ι κ ή τ η ς Έ ξ έ λ ι ­

ξ η, όπου αναγκαστικά οί εθνικοί φιλόσοφοι του τέταρτου αιώνα μ.Χ. κρί­

νονται σέ σύγκριση μέ τους γίγαντες της ελληνικής φιλοσοφίας. "Αν όμως κριθεί μέ τα μέτρα της εποχής του, τής εποχής της φθίνουσας αρχαιότητας, ό φιλόσοφος Πρίσκος πρέπει να εκτιμηθεί σαν ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους τής εθνικής σκέψης αυτής τής περιόδου τής παρακμής. Στην περίοδο αυτή ή διατήρηση τής παράδοσης ζωντανής και ή μετάδοση της στους νεώτερους ήταν πιο επιτακτική ανάγκη άπό ότι ή προσπάθεια να προω­

θηθούν τα φιλοσοφικά θέματα σέ νέες θεωρήσεις. Άπό τήν άποψη αυτή ό Πρίσκος προβάλλει ώς ιδεώδης εκπρόσωπος τοϋ κλάδου του, άφοϋ μ ν ή ­

μ η ς ες ά κ ρ ο ν ά φ ι γ μ έ ν ο ς (ήν) κ α ι τα ς δ ό ξ α ς ά π ά σ α ς τ ω ν π α λ α ι ώ ν σ υ ν η ρ η κ ώ ς κ α ι ε π ί σ τ ό μ α τ ο ς έ χ ω ν . Έξαλλου τα έργα των φιλοσόφων τής σχολής αυτής χάθηκαν γιατί στα δύσκολα χρόνια πού ακολούθησαν ό κλειστός κύκλος των εθνικών φιλοσό­

φων συρρικνώθηκε τελείως και οί ελάχιστοι άνθρωποι πού συντηρούσαν τήν παράδοση του αρκούνταν πια στα κλασικά κείμενα και σέ λίγα μόνο, τα πιο απαραίτητα, άπό τα έργα των νεωτέρων. "Αν ό Πρίσκος βρίσκεται στο περιθώριο τής ελληνικής φιλοσοφίας, αυτό οφείλεται βασικά στο γεγο­

νός ότι, τήν εποχή πού ζούσε, ή εθνική φιλοσοφία έβγαινε πια στο περιθώ­

ριο τής πνευματικής ζωής, για να εξοβελιστεί τελείως στα χρόνια πού θά ακολουθούσαν.

Ό Πρίσκος έζησε και έδρασε στο μεταίχμιο δύο περιόδων τής παγκό­

σμιας ιστορίας. 'Ανήκε στή μεριά των ηττημένων, άλλα στάθηκε μέ αφο­

σίωση στις πεποιθήσεις του, ακλόνητος μπροστά στον πειρασμό τής «μετα­

στροφής» και πέθανε ε π ί π ά σ ι τό β α θ ύ δ ι α φ υ λ ά τ τ ω ν ή θ ο ς κ α ι γ ε λ ώ ν τ ή ν ά ν θ ρ ω π ί ν η ν α σ θ έ ν ε ι α ν65.

65. Εύνάπιος, σ. 464.

Page 144: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗ Διδάκτορος Πανεπ. Ρώμης 'Επιστημονικού ερευνητή στην 'Ακαδημία 'Αθηνών

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Α. ΡΑΓΚΑΒΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ

Ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809­1892) και ή οικογένεια του συνδέθηκαν με τον Αίγυπτιώτη Ελληνισμό στα τέλη του περασμένου αιώνα και στις αρχές τοϋ εικοστού. 'Υπηρεσιακοί, άλλα και τελείως προσ­

ωπικοί, λόγοι, άλλοτε ευχάριστοι και άλλοτε δυσάρεστοι, έφεραν στην Αίγυπτο τα μέλη αυτής τής οικογένειας, πού, όπως είναι γνωστό, τόσο πολ­

λά προσέφεραν στη νεοελληνική διπλωματία και στα νεοελληνικά γράμ­

ματα. Στις πιο κάτω γραμμές θα ασχοληθούμε κυρίως μέ τον 'Αλέξανδρο

και τον γιό του Κλέωνα στην Αίγυπτο, άλλα και μέ άλλα μέλη τής οικογέ­

νειας. Ή μελέτη έγινε ύστερα άπό σχετική έρευνα σε έκδεδομένες και ανέκ­

δοτες πηγές. Όταν ο Αλέξανδρος Ραγκαβής διορίστηκε (1867) πρέσβης τής Ελ­

λάδας στην Ουάσιγκτον τών Ηνωμένων Πολιτειών τής 'Αμερικής, μαζί μέ τό φλέγον κρητικό θέμα πού είχε να υποστηρίξει, είχε να ασχοληθεί και μέ άλλα τρέχοντα θέματα τοϋ ελλαδικού καί του απόδημου Ελληνι­

σμού. Ήταν τότε ή εποχή πού καταρτιζόταν, ύστερα άπό συνεννοήσεις τών ενδιαφερομένων δυνάμεων, ή νέα δικαστική μεταρρύθμιση στην Αίγυπτο, αποτέλεσμα τής οποίας, όπως είναι γνωστό, υπήρξαν τά Μεικτά Δικαστή­

ρια. Πριν προσχωρήσει καί ή Ελλάδα στή συμφωνία αυτή (1875)1, έγιναν διάφορες βολιδοσκοπήσεις μέσω τών Ελλήνων διπλωματών προς τις εν­

διαφερόμενες χώρες τής Ευρώπης καί τήν 'Αμερική. Έτσι ό Ραγκαβής πήρε τό 1867 εντολή άπό τό υπουργείο τών εξωτερικών2 να επικαλεστεί τή βοήθεια τής αμερικανικής κυβέρνησης, ώστε στα Μεικτά Δικαστήρια τής Αιγύπτου νά συμπεριληφθούν καί εκπρόσωποι τοΰ ελληνικού στοιχείου

1. 'Αρχείο Υπουργείου 'Εξωτερικών (ΑΥΕ)/1875/98/6, απόσπασμα άπό τα επίσημα πρακτικά τής Βουλής τών Ελλήνων τής 30 Δεκ. 1875.

2. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Γ', 'Αθήναι 1930, σ. 305.

Page 145: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή οικογένεια Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο 463

της χώρας αυτής ανάλογα μέ τη σπουδαιότητα των συμφερόντων του. Πράγματι ό Ραγκαβής είχε σχετικές επαφές μέ τις αμερικανικές αρχές και μάλιστα μέ τόν τότε πρωθυπουργό Seward. "Αγνωστο που κατέληξαν οί επαφές αυτές, είναι γνωστό όμως ότι ή Ελλάδα συγκατατέθηκε μέ τό θε­

σμό των Μεικτών Δικαστηρίων και εκπροσωπήθηκε σ' αυτά επάξια άπό τό 1875­1876.

Τό 1869, όταν ήταν πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη3, ό Αλέξανδρος συναντήθηκε μέ τόν αδελφό του άντιβασιλέα τής Αιγύπτου 'Ισμαήλ, τόν Μουσταφά Φαζίλ Πασά. Ό τελευταίος είχε πάει τότε στην Κωνσταντι­

νούπολη, να συναντήσει τήν Αυτοκράτειρα τής Γαλλίας Ευγενία και να τήν συνοδεύσει στην Αίγυπτο, για τα εγκαίνια του ανοίγματος τής διώρυ­

γας του Σουέζ4. Θλιβερό καθήκον οδήγησε τό 1874 τόν 'Αλέξανδρο στην Αίγυπτο5.

Έκεϊ είχε σταλεί6 άπό καιρό ό γιος του Αιμίλιος πού έπασχε από φυματί­

ωση, για να τύχει κάποιας θεραπείας και για να παραμείνει σέ κλίμα θερ­

μότερο άπό εκείνο τής Ευρώπης. Έκεϊ συνάντησε γενικό πρόξενο τόν Γ. Μάνο, γραμματέα τοΰ προξενείου τόν Σκούφο, γιο τοΰ φίλου του Γεωρ­

γίου Σκούφου, και τόν Ίσιδωρίδη Σκυλίτση. Δίπλα στο νεκρό πλέον, όταν έφτανε ό 'Αλέξανδρος, Αιμίλιο βρισκόταν ό αδελφός του 'Αλέξης, πού τόν είχε συνοδέψει έκεϊ.Μετά τή νεκρώσιμη ακολουθία και τήν ταφή «σέ μια άπό τις πύλες τής Αλεξανδρείας»7, ό 'Αλέξανδρος, για να ξεχάσει λίγο, ταξί­

δεψε στο Κάιρο, μέ σκοπό να επισκεφθεί τα αξιοθέατα τής πόλης. Στα 'Απο­

μνημονεύματα του8 του δίνεται ή ευκαιρία να περιγράψει τις Πυραμίδες και τήν Σφίγγα, τό αρχαιολογικό Μουσείο, τό Νείλο και γενικά τήν πόλη, ειδικότερα δέ τό γραφείο Όππεγχάιμ, στο όποιο εργαζόταν ό Αιμίλιος. Ό 'Αλέξανδρος γνώριζε τόν Όππεγχάιμ άπό τήν Ευρώπη9, τότε πού συν­

αντήθηκαν έκεϊ και ό τελευταίος έδωσε γραπτές συστάσεις για τόν Αιμί­

λιο προς τό γραφείο των επιχειρήσεων του στο Κάιρο. Για τήν 'Αλεξάνδρεια γράφει ό ϊδιος, στα 'Απομνημονεύματα του,

ότι επισκέφθηκε μέ τόν αρχαιολόγο Νεροϋτσο τις αρχαιότητες (περιοχή Κλεοπάτρα, Νικόπολη κ.ά.)10 και γνωρίστηκε μέ τους Ζιζίνια (γόνο τοϋ

3. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Γ', σ. 456. 4. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Γ', σσ. 457, 459­460. 5. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ'. 'Αθήναι 1930, σσ. 106­113. 6. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 93, 106 κέξ. 7. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 108. 8. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 108­110. 9. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 68, 82, 93.

10. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 110­112.

Page 146: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

464 Ε. Θ. Σουλογιάννη

Στέφανου), Π. Ράλλη, Σουλτάνη, Σκυλίτση, Νικολόπουλο και Ζερβουδάκη11. Εϊχε αναγγείλει τήν έκδοση δώδεκα τόμων τών 'Απάντων του και οί πά­

ροικοι του παρέδωσαν κατάλογο συνδρομητών και το ποσό τών είκοσι εξι χιλιάδων δραχμών, σαν προκαταβολή τών συνδρομών τους12.

Το ταξίδι τοϋ 'Αλέξανδρου στην Αίγυπτο επαναλήφθηκε το 188813. Αυτή τή φορά ενα χαρμόσυνο γεγονός τον έφερε δίπλα σ' ένα άλλο γιό του, τον "Οθωνα, πού παντρευόταν τήν 'Αγγελική Ζερβουδάκη, κόρη της γνω­

στής οικογένειας14. Στα 'Απομνημονεύματα του και πάλι περιγράφει τό ταξίδι του αυτό. Έκεΐ διαβάζομε ότι επισκέφθηκε όλα τα ιδρύματα της ελληνικής 'Αλεξάνδρειας15, εϊδε τον Γεώργιο 'Αβέρωφ και συνάντησε δύο φορές τον Χεδίβη Τεουφίκ. 'Επίσης περιγράφει τήν επίσκεψη του στις Πυραμίδες, στο αρχαιολογικό Μουσείο Καΐρου με οδηγούς τον υποδιευ­

θυντή Brugsch και κάποιο Γάλλο αρχαιολόγο16. Ό γάμος τοϋ γιου του "Οθωνα με τήν 'Αγγελική έγινε με τήν χοροστα­

σία τοϋ Πατριάρχη 'Αλεξανδρείας Σωφρονίου. Οί νεόνυμφοι έμειναν για λίγο σέ μια έπαυλη στο Ράμλι, ύστερα δε έφυγαν για τήν Ελβετία. Δυστυ­

χώς ό δεσμός δεν κράτησε πολύ, γιατί ή νέα πέθανε στο Παρίσι και ό νΟ­

θων, απελπισμένος, παρολίγο νά πετύχει τήν αυτοκτονία του17. Ήταν άλλο ενα γερό κτύπημα για τον γέροντα 'Αλέξανδρο.

Τις εντυπώσεις του άπό τήν αρχαία Αίγυπτο ό 'Αλέξανδρος δημοσίε­

ψε και στο περιοδικό «Εστία»18. 'Εκεί έδωσε μία γλαφυρή περιγραφή τών αρχαιοτήτων της, παραπέμποντας σέ χωρία αρχαίων συγγραφέων σχετικά με τήν αρχαία αυτή χώρα. 'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν όσα γράφει για τον Ελληνισμό στην 'Αλεξάνδρεια. Επισκέφθηκε τον Πατριάρχη Σωφρόνιο στο Πατριαρχείο19, τον γενικό πρόξενο20, τό ελληνικό Νοσοκομείο21, τα εκπαιδευτήρια, όπου παρευρέθηκε σέ εξετάσεις κατά τό σύστημα της εποχής, κά.22 :

11. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 112­113. 12. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 113. 13. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σσ. 518­521. 14. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 518. 15. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 518. 16. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 519, 17. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 520. 18. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 481­485, 513­517, 547­551, 596­601. 19. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Εκδρομή εις Αΐγυπτον, 'Εστία, 26 (1888) 513. 20. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Εκδρομή εις Αΐγυπτον, 'Εστία, 26 (1888) 513. 21. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Εκδρομή είς Αΐγυπτον, 'Εστία, 26 (1888) 514. 22. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Εκδρομή είς Αΐγυπτον, 'Εστία, 26 (1888) 514.

Page 147: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή οικογένεια Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο 465

«Μετά το μεγαλούργημα των οδών», γράφει ό Ραγκαβής23, «ηθέλησα να ιδώ καί τίνα τών άλλων έργων των ημετέρων ομογενών, και, άμα εύκαι­

ρήσας, μετέβην το πρώτον εις το έθνικον νοσοκομεΐον. Λέγω δε ε θ ν ι­κ ό ν, ουχί διότι ό φίλος μου, ό πρφην, πονηρώς μειδιών, μοί εϊπεν ότι θα ΐδώ καί θα πεισθώ ότι δέν είναι δ η μ ο τ ι κ ό ν, άλλα διότι έν 'Αλεξάν­

δρεια εκαστον έθνος έχει τό νοσοκομεΐον του* καί πρέπει να πιστεύσω ό,τι ύπό πολλών μοί έρρέθη περί της υπεροχής του ημετέρου υπέρ πάντα τα άλλα, διότι εις πολλάς τής Ευρώπης πόλεις έπεσκέφθην νοσοκομεία επί­

σημα καί μεγάλα, αλλ' ούδαμοϋ εύρο ν περισσοτέραν τάξιν, μάλλον λάμπου­

σαν έν πάσι καθαριότητα, συγκινητικωτέραν περιποίησιν, μάλλον εύσυν­

είδητον ίατρικήν έπιμέλειαν. Οί έν τω εύρυχώρω, εύαέρω, άγρύπνως επι­

τηρούμενα) καί πάντων τών θεραπευτικών μέσων άφθονοϋντι καταστήματι διαιτώμενοι μοί έφάνησαν, ότε περιήλθον αυτό άπό κλίνης εις κλίνην, φαιδροί, ευτυχείς δια τάς περιποιήσεις ών άπελάμβανον, καί σχεδόν βέβαιοι περί τής άναρρώσεως.

Μετά τό νοσοκομεΐον του σώματος έπεσκέφθην τής ψυχής το νοσο­

κομεΐον, τό εθνικό ν σχολείο ν, σήμερον πλέον δύναμαι να είπώ Γυμνάσιο ν, εις δ μετέβην δις επανειλημμένως, διότι, μαθών ότι επρόκειτο να εχη τάς ετησίας του εξετάσεις μετ' ολίγας ημέρας, ανέβαλα τήν άναχώρησίν μου επί μίαν εβδομάδα, ϊνα παρευρεθώ εις αύτάς.

Ή πρώτη μου είσοδος εις τό κατάστημα μ' εξέπληξε καί με συνεκί­

νησε, διότι εϊδον οικοδομή ν μεγίστη ν καί ευπρεπή, έχουσαν ουδέν μεν τό περιττόν, άλλα πάντα τα αναγκαία, ουχί μαρμάρινα περιστύλια ή Έρ­

μάς, άλλα αύλάς ευρείας, καί πολλάς αίθουσας καί ευρύχωρους, ουχί αγάλ­

ματα καί εικόνας πολυδάπανους πλην άχρηστους, άλλα καθηγητάς πολυ­

μαθεΐς καί πλήρεις ζήλου υπέρ εκπληρώσεως του ίεροϋ των καθήκοντος, ώς έπείσθην εις τινας τών παραδόσεων παραστάς.

Προ πάντων μέ συνεκίνησε τό θέαμα τής ημέρας τών εξετάσεων, ότε ύπό τήν πρωτοκαθεδρίαν του σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου καί του γε­

νικού προξένου τής Ελλάδος, καί παρουσία τών πρωτίστων τής πόλεως οικογενειών, κυρίων καί κυριών, εϊδον συρρεύσαντα όπως έξετασθώσι περί τα χίλια διακόσια παιδία αμφοτέρων τών φύλων παρά δε του διευθυν­

τού του εκπαιδευτηρίου Κου Βενετοκλέους, ευφραδέστατα άγορεύσαντος, ήκουσα ότι τα μέν ευρέα καί βαρύτιμα γήπεδα του εκπαιδευτηρίου έδωρή­

σαντο ό Τοσίτσας καί άλλοι "Ελληνες 'Αλεξανδρινοί, τήν όφειλήν δέ δια τό μέγαρον, ώς δικαιούται να όνομασθή ή οικοδομή, υπερβάσας τάς 600.000 δραχμών, ότι άνέλαβεν ώς ιδίαν ό Κος 'Αβέρωφ, καί αυτός άνεδέχθη πάσαν

23. 'Εστία, τόμ. 26 (1888), 513­514.

30

Page 148: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

466 Ε. β. Σουλογιάννη

τήν δαπάνην προς συμπλήρωσιν του διδακτηρίου είς πλήρες γυμνάσιον, τοις έν 'Ελλάδι ισόβαθμο ν. Εϊς το άκουσμα τούτο επευφήμησε τον ευγενή πατριώτη ν ενθουσιωδώς παν τό παρατυχον ακροατή ριον.

Αί εξετάσεις απέδειξαν άρίστας τάς προόδους εις τα Ελληνικά και τα άλλα έγκύκλια μαθήματα, περιλαμβανομένου και ενός, οδ τήν ανάγκην έπιβάλλουσιν αϊ εγχώριοι περιστάσεις, του εμπορικού δικαίου* και γλώσσαι άλλαι διδάσκονται προσέτι, ή Γαλλική και ή 'Αραβική. Τω Γυμνασίω δε προσήρτηται και Παρθεναγωγεΐον, άρχόμενον από νηπιαγωγείου, άριστα διευθυνομένου υπό μιας των μάλλον άξιοσυστάτων μαθητριών, της Κας Λασκαρίδου, και χωρούν μέχρι τών ανωτάτων τάξεων υπό τήν εμπειρον διεύθυνσιν μιας τών αρχαιοτάτων και μάλλον διακεκριμένων τροφίμων του 'Αρσακείου.

Πλην δε τούτου, τοΟ κεντρικού, και άλλα υφίστανται έν 'Αλεξάνδρεια ελληνικά εκπαιδευτήρια, και αί εξετάσεις αρρένων και θηλέων εις εν εξ αυτών, το τού Κ. Κωνσταντινίδου, εις ας επίσης παρεκάθησα, μοί έφάνησαν άποδεικνύουσαι αρίστους και αύτου τους καρπούς.

Και Έλληνικαί εφημερίδες, και Γαλλικαί ύφ' Ελλήνων έκδιδόμεναι, και βιβλία δημοσιευόμενα, άρα πιθανώς και άναγινωσκόμενα, έλέγχουσιν ύπάρχουσαν ου μόνον χρηματικήν, άλλα και διανοητικήν κίνησιν έν 'Α­

λεξάνδρεια. Έκτος δε τών σχολείων ύπάρχουσιν εκεί και άλλα κοινά κέντρα του

Ελληνικού βίου, ώς τα χρηματιστήρια, τό μέγα αναγνώστη ριον, περιέχον πάσας τάς Έλληνικάς και πάμπολλους ξένας εφημερίδας και συγγράμματα περιοδικά, και τέλος ό κοινός περίπατος και τό έντευκτήριον του 'Αγίου Στεφάνου. Ελληνική εταιρία παρέτεινε τον σιδηρόδρομον πέραν του με­

γάλου λιμένος προς ανατολάς δια του Ραμλέ, ό απέβη εις άπέραντον προ­

άστειον της 'Αλεξανδρείας, και πέραν αύτου κατά τήν παραλίαν, προς τη αρχαία Ν Ι Κ Ο Π Ο Λ ΕΙ, εις θέσιν καλουμένην "Αγιον Στέφανον, ωκο­

δόμησε λουτήρας εις μέρος δι' υφάλων προφυλαττόμενον άπό τών έπιπο­

λαζόντων είς τα μέρη εκείνα καρχαριών, οΐς θα ήσαν άλλως ευπρόσδεκτος τροφή οί λουόμενοι. 'Επί της ακτής δ' έκτισαν μέγιστον και περίβλεπτον ξενώνα, οδ αί ηύτρεπισμέναι παράλιοι στοαί εις περίπατον, αί δέ αχανείς ώρίσθησαν αϊθουσαι εις εστιατόρια, αναγνωστήρια, παίγνια παντοία δια μεγάλους και δια μικρούς, και προσέτι είς χορούς, δις μεν της εβδομάδος τών παιδίων, άπαξ δέ πάντων τών μελών, κυρίων και κυριών της εταιρίας. Δεν συνέρχονται δέ ενταύθα μόνοι οί "Ελληνες, άλλα τούτο εστί τό μόνον κοινό ν κέντρον είς δ απαντώνται οί της ανωτέρας συναναστροφής πασών τών εθνικοτήτων».

Περιγράφει επίσης τους Αιγυπτίους, τή ζωή τους, τις συνήθειες τους,

Page 149: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή οικογένεια Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο 467

καί προσπαθεί να τους ψυχολογήσει24. Διαβάζομε στα 'Απομνημονεύματα του2 5 : «Έν γένει άνδρες καί γυναίκες του λαοϋ ώραΐον εχουσι το ανά­

στημα, ευγενείς μάλλον του προσώπου τους χαρακτήρας, τήν δ' όψιν με­

λάγχροα κατά το μάλλον ή ήττον, αναλόγως τής καταγωγής των. 'Αμφό­

τερα τα φϋλα καί πάσαι αί ήλικίαι έντέρπονται είς ποικίλα καί ζωηρά εν­

δυμάτων χρώματα, φαιδρότατη ν έμποιοϋντα έντύπωσιν... Διακρίνεται δ' ο λαός ούτος, εξ οϊων δήποτε στοιχείων καί αν σύγ­

κειται, μάλιστα δ' ό 'Αραβικός, επί μεγάλη νοημοσύνη, προς τα ήθη καί έθιμα των πεπολιτισμένων Ευρωπαίων καί εφευρετικός. Πλείστους ήκουσα των χυδαιότερων τάξεων, οψοπώλας, άγωγιάτας καί άλλους, προσφωνοϋν­

τας Ευρωπαίους, Γάλλους, "Αγγλους, 'Ιταλούς, εις τήν ιδίαν γλώσσαν έκα­

στου, καί μετ' αυτών συνεννοουμένους. Εϊδον Φελλάχου παΐδα, εκ τής τρώγλης του μισθωθέντα ύφ' ενός των ημετέρων, εντός τεσσάρων ή πέντε ετών ου μόνον εις τέλειον υπηρέτη ν διαμορφωθέντα, τήν οίκίαν διακο­

σμοϋντα, μαγειρεύοντα, πλύνοντα, σιδηροϋντα, ράπτοντα, άλλα καί τήν γλώσσαν ημών άριστα εκμαθόντα».

'Ενδιαφέροντα είναι καί όσα γράφει για τό ζωικό καί φυτικό κόσμο τής χώρας, πού τις πιο πολλές φορές του εϊναι άγνωστος καί τον ανακαλύπτει με δέος26.

Μεγάλο μέρος στις εντυπώσεις του καταλαμβάνουν οί αρχαιότητες του Καΐρου, ή πόλη του Καΐρου27, ή γνωριμία του μέ τον Χεδίβη Τεουφίκ καί τους διάσημους αρχαιολόγους Νεροϋτσο, Brugsch Pacha, Μαριέτ Πασά κ.ά.28.

'Αλλά εκείνος πού έζησε άπό κοντά τα προβλήματα τών αποδήμων Ελλήνων στην 'Αλεξάνδρεια ήταν ό γιος του 'Αλέξανδρου, Κλέων Ραγκα­

βής (1842­1917). Ό Κλέων διορίστηκε29 τό 1880 γενικός πρόξενος στην 'Αλεξάνδρεια καί έμεινε εκεί μέχρι τον Σεπτέμβριο 1882. Συνέδεσε τό όνο­

μα του μέ τήν παράδοση τοϋ ελληνικού ταχυδρομείου, πού υπήρχε ώς τότε, στο αιγυπτιακό (1881) καί τις ταραχές καί σφαγές κατά τήν επανά­

σταση τοϋ Όράμπη (1882). Προς στιγμή φάνηκε ότι καί τα δύο έφερναν τον Αίγυπτιώτη Ελληνισμό στην παρακμή, αλλά μετά τήν αγγλική κατοχή

24. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 514 κέξ. 25. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 514, 515. 26. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 546 κέξ. 27. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 550 κέξ. 28. 'Εστία, τόμ. 26 (1888) 601 κέξ. 29. 'Ακαδημία 'Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης τής Ιστορίας τοϋ Νεωτέρου Έλληνι­

σμοϋ (ΚΕΙΝΕ), 'Αρχείο Κλ. Ραγκαβή, Έγγραφα, Δημόσιος βίος, φάκ. 1 (1854­1880), πρωτόκολλο παραλαβής τοϋ προξενείου τής 31/12 Αυγούστου 1880· ό Κλέων παραλαμ­

βάνει άπό τον διευθύνοντα γραμματέα Ν. Α. Δουρούτη.

Page 150: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

468 Ε. Θ. Σουλογιάννη

οί "Ελληνες πήραν το δρόμο της ακμής, πού κράτησε μισό και περισσότερο αίώνα.

Το 1881 ό υπουργός των εξωτερικών της Αιγύπτου Riaz Πάσας ζητεί άπό τον Κλέωνα την παράδοση του ελληνικού ταχυδρομείου στο αιγυπτιακό και ουσιαστικά, μετά άπό αυτό, την κατάργηση του30. Ό Κλέων εισηγείται στον Κουμουνδούρο τήν αποδοχή αυτής τής κατάργησης, λέγοντας ότι το ελληνικό δεν έχει νόημα ύπαρξης, γιατί τα κυριότερα ελληνικά καταστή­

ματα εξυπηρετούνται μέ τό αιγυπτιακό31. Μετά τις διαπραγματεύσεις των κυβερνήσεων Ελλάδας και Αιγύπτου32, τό ελληνικό ταχυδρομείο παρα­

δίδεται στο αιγυπτιακό και υπογράφεται σχετικό πρωτόκολλο (1881)33. Μέ σχετική σύμβαση προσλήφθηκαν στο αιγυπτιακό δύο Έλληνες υπάλ­

ληλοι, ένας τμηματάρχης και ένας γραμματεύς, ενω δόθηκαν πολλές διευ­

κολύνσεις στό ελληνικό στοιχείο. Πριν ακόμη αρχίσουν οί ταραχές μέ τα γνωστά αποτελέσματα τους

κατά τήν επανάσταση του Όράμπη34, ό Κλέων εισηγήθηκε στον Τρικού­

πη τήν αποστολή πλοίων, για να μεταφερθούν στην Ελλάδα Έλληνες πρόσφυγες άπό τήν Αίγυπτο35. 'Αμέσως και εγκαίρως τα πολεμικά «Ελ­

λάς» και «Γεώργιος» αγκυροβόλησαν στην 'Αλεξάνδρεια και μετέφεραν πολλούς Έλληνες. 'Επίσης ό Κλέων κρατούσε ενήμερο τον Τρικούπη36

30. ΑΥΕ/1881/53/1 έγγραφο Riaz Pacha προς Κλ. Ραγκαβή από Κάιρο τής 23 Ί ­

ουν. 1881. 31. ΑΥΕ/1881/53/1 διαβιβάζει ό Κλ. Ραγκαβής προς Κουμουνδούρο άπό 'Αλε­

ξάνδρεια 12/24 Ίουν. το έγγραφο Riaz τής σημ. 30. 32. ΑΥΕ/1881/53/1, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Κουμουνδούρο άπό 'Αλεξάνδρεια

τής 25 Ίουλ. 1881· έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Moustapha Fahmy Pacha, υπουργό εξω­

τερικών τής Αίγύπτου, άπό'Αλεξάνδρεια τής 2/14 Νοεμ. 1881· έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Κουμουνδοΰρο άπό 'Αλεξάνδρεια τής 20/2 Δεκ. 1881.

33. ΑΥΕ/1881/53/1, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Κουμουνδοΰρο άπό 'Αλεξάνδρεια τής 26/7 'Ιαν. 1881 και πρωτόκολλο τής 26/7 Ίαν. 1881 μέ υπογραφές : Ν. Σκωτίδη, V. Chioffi, υποδιευθυντή τών αιγυπτιακών ταχυδρομείων, Ν. Βαρνάβα, διευθυντή τοΰ έλλη­

νικοϋ ταχυδρομείου, και Luigi Nani, διευθυντή τών τοπικών ταχυδρομείων 'Αλεξανδρείας. 34. Για τήν επανάσταση τοϋ Όράμπη (1881­1882) βλ. κυρίως Ν. Σ κ ω τ ί δ η , Ή έν

Αίγύπτω κρίσις έν ετει 1881 και 1882, τ ο ΰ ί δ ι ο υ , L'Egypte Contemporaine et Arabi Pacha, Paris 1888, Φ. Φ. Ό δ δ η, Ελληνικός διάκοσμος..., 'Αλεξάνδρεια 1911, σσ. 38 κέξ., Α. Μ π ό τ σ η , Ή έπανάστασις έν Αίγυπτο» έν ετεσι 1881­1882, 'Αθήναι 1893 (όσα και στοΰ Σκωτίδη), Ε. Μ ι χ α η λ ί δ η, Ή 'Εκκλησία τής 'Αλεξανδρείας κατά τα γεγονότα τοϋ Άραβή Πασά, 'Εκκλησιαστικός Φάρος 46(1947)· 8­27 πρβλ. και Φ. Φ. "Ο δ ­δ η, 'Απομνημονεύματα οικογενείας προσφύγων (άνατύπωσις Εύστρατιάδου Άριστ.), 'Αλεξάνδρεια 1884.

35. Ν. Σ κ ω τ ί δ η , Ή έν Αίγύπτω..., δ.π.π., σ. 41· πρβλ. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη άπό 'Αλεξάνδρεια τής 10/22 Μαΐου 1882.

36. Βλ.Έκθέσεις τοϋ Κλ. Ρ α γ κ α β ή στοϋ Φ. Φ. "Ο δ δ η, Ελληνικός διάκοσμος..., δ.π.π., σσ. 38 κέξ. 'Εκθέσεις επίσης υπάρχουν στο ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ.

Page 151: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή οικογένεια Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο 469

για τις επαφές πού εϊχε στο Κάιρο μέ τις αιγυπτιακές αρχές και μέ τους "Αγγλους διπλωμάτες. Πήγε ακόμη στο εσωτερικό της χώρας και έδωσε οδηγίες στους εκεί Έλληνες3 7 .

Μόλις ξέσπασαν οι ταραχές στις 11 'Ιουνίου 1882, ό ϊδιος ό Κλέων αντι­

μετώπισε τον κίνδυνο. Μαζί μέ τους συνοδούς του Μιχελεπή και Σαρα­

γιάννη τραυματίστηκε, περνώντας μέσα άπό τα επαναστατημένα πλήθη στους δρόμους τής 'Αλεξάνδρειας38. Ό Κλέων δέν έπαψε να ενημερώνει την κυβέρνηση του* εξάλλου ή εισήγηση του γιά αποστολή ελληνικών πλοίων στην 'Αλεξάνδρεια συνεχίστηκε, μέ αποτέλεσμα να σταλούν καΐ άλλα και έτσι να μεταφερθούν στην Ελλάδα οι περισσότεροι "Ελληνες τής Αιγύπτου39. Ή ελληνική κυβέρνηση μάλιστα φρόντισε και για τή μετα­

φορά τροφίμων και χρημάτων στις παροικίες τής Αιγύπτου μέ μια επιτροπή από τήν 'Αθήνα40.

Μετά τήν κατάσταση αυτή ό Κλέων αναρωτιόταν σέ πολλά έγγραφα του41 προς τήν ελληνική κυβέρνηση, αν ήταν πλέον χρήσιμο να μείνει ή προξενική αρχή τής Ελλάδας στην Αίγυπτο, άφου είχαν φύγει σχεδόν δλοι οί Έλληνες άπό έκεΐ. Ζητούσε μάλιστα ν' ανακληθεί ό ίδιος4"2. Αυτό έγινε αργότερα, και υπεύθυνος γιά τα ελληνικά συμφέροντα ανέλαβε ό Α. Βυζάντιος, «Πολιτικός Πράκτωρ και Γενικός Πρόξενος» τής Ελλάδας στην 'Αλεξάνδρεια43. Τήν άποψη του αυτή ό Κλέων στήριζε στο γεγονός, ότι ή φιλανθρωπική αποστολή εϊχε τελειώσει και ότι, άπό τή στιγμή πού θα αναγνωρίζονταν αποζημιώσεις, πράγμα πού έγινε σχετικά γρήγορα,

37. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο τοϋ Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη άπό Αλεξάν­

δρεια τής 4 Μαΐου 1882. 38. Βλ. τηλεγράφημα τοϋ Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη στοϋ Φ. Φ. "Ο δ δ η, Ελλη­

νικός διάκοσμος..., ό.π.π., σσ. 60­61: «Ταραχαί είς άκρον σπουδαίοι. Μέγας αριθμός Ευρωπαίων και 'Αράβων έφονεύθη και έτραυματίσθη. Θέλων να μεταβώ παρά τφ Διοι­

κητή έφ' αμάξης, προσεβλήθην υπό λαοϋ καί ναυτών 'Αράβων και βαρέως έπληγώθην, ώς και οί υπάλληλοι μου. Έσώθην εκ θαύματος. Ό άμαξηλάτης μου έφονεύθη. Στρατιώται έπειράθησαν να πυροβολήσωσι κατά τοϋ υποπροξένου κ. Σκωτίδη και τοΰ Καβάση. Ό πρόξενος τής 'Αγγλίας καί οί πρόξενος και ύποπρόξενος τής 'Ιταλίας βαρέως έπληγώ­

θησαν. Ένοπλος δύναμις μέχρι τοϋδε λαμβάνει μέτρα προς καθησύχασιν. Το μέλλον είς τό έλεος τοϋ Κυρίου. Ραγκαβής». Τά γεγονότα τοΰ Όράμπη έξαλλου περιγράφει μέ λίγα λόγια ό Άλ. Ραγκαβής, ('Απομνημονεύματα, τόμ. 4, σσ. 366­367).

39. Φ. Φ. Ό δ δ η, Ό Ελληνικός διάκοσμος..., ό.π.π., σ. 65. 40. Φ. Φ. "Ο δ δ η, Ό Ελληνικός διάκοσμος..., ό.π.π., σσ. 90 καί 182. 41. Π.χ. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη άπό 'Αλεξάν­

δρεια τής 18/30 Ίουν. 1882. 42. Βλ. σημ. 41. 43. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Ά . Βυζαντίου προς Τρικούπη άπό'Αλεξάνδρεια

τής 12/24 Σεπτ. 1882.

Page 152: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

470 Ε. Θ. Σουλογιάννη

δέν έπρεπε νά αναμειχθεί ή Ελλάδα στα μέτρα πού ενδεχομένως θα έπαιρ­

νε ή 'Αγγλία κατά της Αιγύπτου44. Ό Κλέων είχε την γνώμη, πώς, αν κυριαρχούσαν "Αγγλοι και Γάλλοι

στην Αίγυπτο, τα ελληνικά συμφέροντα θα ήταν έξαφαλισμένα, ενώ, αν επικρατούσε ή Τουρκία, δέν θα ήταν δυνατό να εξασφαλιστεί τίποτε ελ­

ληνικό45. Ήταν ακόμη ή εποχή πού δέν είχαν διαλευκανθεί τα πράγματα. "Αρα, κατά τον Κλέωνα, και στή μια και στην άλλη περίπτωση έπρεπε ν' απομακρυνθεί ή ελληνική προξενική αρχή. Επίσης ή γνώμη του ήταν να εκτιμηθούν οι ζημιές των Ελλήνων της Αιγύπτου, νά γίνει καταγγελία κατά των υπεύθυνων καί νά κινηθεί ή διαδικασία γιά τις αποζημιώσεις46, κάτι πού άλλωστε καί έγινε. Ό Κλέων είχε τελικά ενημερώσει εγκαίρως τον πρωθυπουργό του σχετικά με τήν στρατιωτική σύμβαση 'Αγγλίας καί Αιγύπτου47.

Όπως καί αν κριθεί ό Κλέων Ραγκαβής, πάντως υπήρξε στοργικός πρόξενος γιά τους Έλληνες της Αίγύπτου, τήν ακεραιότητα των οποίων έφρόντισε μέχρι τέλους στις δύσκολες στιγμές κατά τήν επανάσταση του Όράμπη.

'Αρκετοί πάροικοι της Αίγύπτου μάλιστα (Μεταξόπουλος, Βολανάκης, Γούσιος, Μαυρογορδάτος, Σακελλαρίδης, Ροδοκανάκης, Μινώτος κ.ά.), όταν ήταν νά αποχωρήσει άπό τήν 'Αλεξάνδρεια γιά τή νέα του θέση στην Σό­

φια, του ένεχείρισαν γραπτό ευχαριστήριο μέ τις ευχές τους γιά ένα καλύ­

τερο μέλλον48. Επίσης ό Πατριάρχης Σωφρόνιος εκτιμούσε τον Κλέωνα καί αντάλλαξε μαζί του πολλές φιλικές επιστολές τό 1882 καί έξης49.

"Οπως είδαμε, ένας άλλος γιος του 'Αλέξανδρου, ό Αιμίλιος (1852­

1873) πήγε στην Αίγυπτο50 γιά λόγους υγείας. Αυτός ήταν αξιωματικός του

44. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη άπό 'Αλεξάνδρεια τής 22 Ίουν. 1882.

45. Βλ. σημ. 44. 46. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή" προς Τρικούπη άπό 'Αλεξάνδρεια

τής 13/25 Ίουλ. 1882. 47. ΑΥΕ/1882/ΑΑΚ/Μ, έγγραφο Κλ. Ραγκαβή προς Τρικούπη άπό 'Αλεξάνδρεια

τής 2/14 Αυγούστου 1882. 48. ΚΕΙΝΕ, 'Αρχείο Κλ. Ραγκαβή, δ.π.π., έγγραφο άπό 'Αλεξάνδρεια τής 24/5

Αυγούστου 1882. 49. ΚΕΙΝΕ, 'Αρχείο Κλ. Ραγκαβή, δ.π.π., επιστολές Σωφρονίου προς Κλ. Ραγκα­

βή άπό Λέρο: α) τής 23 Ίουλ. 1882, β) τής 7 Αύγ. 1882 καί άπό 'Αλεξάνδρεια: α) τής 28/10 Δεκ. 1882, β) τής 3 'Ιαν. 1883. Στον ίδιο φάκελο βλ. καί το πρωτόκολλο παραδόσεως καί παραλαβής τοϋ προξενείου* ό Κλ. Ραγκαβής παρέδιδε στον Ά . Βυζάντιο (6/18 Σεπτ. 1882).

50. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Γ', σσ. 487 κέξ., 537, τόμ. Δ', σσ. 46 κέξ., 58, 82, 90, 93.

Page 153: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Ή οικογένεια Α. Ραγκαβή στην Αίγυπτο 471

γερμανικού στρατού, εϊχε πολεμήσει στον γαλλογερμανικό πόλεμο τοΟ 1870 και αρρώστησε στην εκτέλεση τής υπηρεσίας. Ό Αίμίλιος έφτασε στην Αίγυπτο συνοδευόμενος άπό τον αδελφό του 'Αλέξη· εκεί χειροτέ­

ρεψε και πέθανε, όπως εκθέσαμε πιο πάνω. Ό "Οθων Ραγκαβής (1857­1915), γιος και αυτός του'Αλέξανδρου, αρ­

ρώστησε στή Γερμανία και υστέρα άπό συμβουλή των γιατρών του πήγε στην Αίγυπτο51. Τότε βρέθηκε στα γεγονότα του Όράμπη (1882) δίπλα στον αδελφό του Κλέωνα, γενικό πρόξενο στην 'Αλεξάνδρεια52. Τον συνό­

δεψε ή αδελφή του Αιμιλία53, πού είχε ξαναταξιδέψει στην 'Αλεξάνδρεια το 188154.

Ό "Οθων είχε τις περιπέτειες πού είδαμε. 'Εργάστηκε άπό το 1883 μέχρι το θάνατο του τμηματάρχης στους αιγυπτιακούς σιδηροδρόμους και διευθυντής των αγροτικών σιδηροδρόμων Φαγιούμ («Fayoum Light Rail­

ways»)55. Ήταν επίσης μέλος της εφορείας της Άμπετείου Σχολής56 στο Κάιρο και απέκτησε τον τίτλο του βέη.

51. Ά. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 296. 52. *Α. Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 367. 53. 'Επέστρεψαν μαζί μέ τον "Οθωνα στή Γερμανία· βλ. Ά. Ρ α γ κ α β ή, 'Απομνη­

μονεύματα, τόμ. Δ', σ. 375. 54. Ά . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Δ', σ. 333. 55. Ά. Π ο λ ί τ ο υ, Ό Ελληνισμός καί ή Νεωτέρα Αίγυπτος, τόμ. Β', 'Αλεξάν­

δρεια­Άθήναι 1930, σσ. 418­419. 56. Ά. Π ο λ ί τ ο υ , Ό Ελληνισμός... , δ.π.π., τόμ. Α', 'Αλεξάνδρεια­Άθήναι

1928, σ. 413.

Page 154: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Χ ρ ο ν ι κ α ΙΟΥΛΙΟΣ ­ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1980

1. ΤΟ Β' ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

(Πάτρα 25.5­1.6.1980)

Ή Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, συνεχίζοντας την αξιέπαινη δραστηριό­

τητα της στην οργάνωση τοπικών και διεθνών συνεδρίων1 πελοποννησιακού χαρακτήρα, οργάνωσε σέ συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών το Β' Διεθνές Συνέδριο Πελοπον­

νησιακών Σπουδών στην Πάτρα άπό 25 Μαΐου μέχρι 1 'Ιουνίου 1980. Το συνέδριο ετέθη υπό τήν αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού καί 'Επιστημών, πού

το επιχορήγησε εξάλλου καί οικονομικά. Τήν επίσημη προεδρία είχαν οί κκ. Π. Κανελλόπουλος, ακαδημαϊκός, τ. πρωθυπουρ­

γός, καί Κ. Παπακωνσταντίνου, αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως. Τήν τιμητική επιτροπή αποτέλεσαν οί κκ. Μ. Στασινόπουλος, τ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ακαδημαϊκός, Ά . Παπανδρέου, αρχηγός της αξιωματικής αντιπολιτεύσεως, 'Υπουργοί, 'Ακαδημαϊκοί, Διοικητές Τραπεζών, Μητροπολίτες, ό Νομάρχης 'Αχαΐας κ. Ν. Χανός καί ό Δήμαρχος Πατρέων κ. Θ. Άννινος.

Ή οργανωτική επιτροπή αποτελέστηκε άπό τους κκ. Π. Ζέπο, πρόεδρο, Ί . Άραβαν­

τινό, αντιπρόεδρο, Τ. Γριτσόπουλο, γενικό γραμματέα, Π. Νικολόπουλο, ταμία, καί Ή · Μαριολόπουλο, Κ. Ρωμαίο, Ά. Δασκαλάκη, Γ. Ζώρα, Ά . Θεοδοσίου, Κ. Γούδα, Ά · Ζοϋμπο, Δ. Βαγιακάκο, Γ. Κουρνοΰτο, Κ. Λιάγκουρα, Κ. Κακούρη, Θ. Γιαννακόπουλο, Κ. Κοτσώνη, Κ. Τριαντάφυλλου καί δ. Ί . Γιανναροπούλου, μέλη.

Τήν τοπική επιτροπή Πατρών αποτέλεσαν οί Μητροπολίτης Πατρών κ. Νικόδημος, Πρύτανης Πανεπιστημίου Πατρών κ. Ά . Θεοδοσίου, Στρατιωτικός Διοικητής ταξίαρχος κ. Ά. Κορδάτος, Πρόεδρος 'Αχαϊκής Εταιρείας Μελετών κ. Ά. Ζοΰμπος, Πρόεδρος Διακιδείου Σχολής κ. Κ. Τριαντάφυλλου, Πρόεδρος 'Εμπορικού καί Βιομηχανικού Επι­

μελητηρίου Πατρών κ. Γ. Καλογεράκης, Έφορος Αρχαιοτήτων κ. Ί . Παπαποστόλου κά. Πρόεδρος τοΰ συνεδρίου ήταν ό καθηγητής­άκαδημαϊκός κ. Π. Ζέπος καί γενικός

1. "Εγιναν τα έξης συνέδρια με οργανώτρια τήν 'Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπου­

δών: Α' τοπικό συνέδριο αχαϊκών σπουδών, Πάτρα 15­16 Δεκ. 1973, Α'τοπικό συνέδριο κορινθιακών σπουδών, Κόρινθος 27­28 'Απρ. 1974, Α' τοπικό συνέδριο αρκαδικών σπου­

δών, Τρίπολις 14­15 Δεκ. 1974, Α' τοπικό συνέδριο αργολικών σπουδών, Ναύπλιο 4­5 Δεκ. 1976, Α' τοπικό συνέδριο μεσσηνιακών σπουδών, Καλαμάτα 2­4 Δεκ. 1977, Α' το­

πικό συνέδριο ήλειακών σπουδών, Πύργος 23­26 Νοεμ. 1978 (βλ. Παρνασσός 21 (1979) 152­154), Α' διεθνές συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών, Σπάρτη 7­14 Σεπτ. 1975 (βλ. Παρνασσός 17(1975) 476­478). Το Α' τοπικό συνέδριο λακωνικών σπουδών οργάνωσε ή 'Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών στή Σπάρτη­Γύθειο, 7­11 Όκτ. 1977 (βλ. Παρνασσός 19 (1977) 635­637). Τα πρακτικά τών συνεδρίων δημοσιεύτηκαν, εκτός άπό εκείνα τοΰ συνε­

δρίου ήλειακών σπουδών.

Page 155: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Χρονικά 473

γραμματεύς ό καθηγητής κ. Τ. Γριτσόπουλος, και οί δύο στυλοβάτες και κύριοι παράγοντες τής επιτυχίας του.

Οί εργασίες τοϋ συνεδρίου χωρίστηκαν σέ ανακοινώσεις ολομέλειας και σε ανακοι­

νώσεις δύο έπί μέρους τμημάτων α) αρχαίου καί βυζαντινού κόσμου καί β) νεώτερου ελλη­

νισμού. Πρόεδρος τοΰ α' τμήματος ήταν ό καθηγητής­άκαδημαϊκός κ. Κ. Ρωμαίος, γραμ­

ματείς δε οί κκ. Π. Βελισσαρίου καί Ίω. Πίκουλας. Πρόεδρος τοΰ β' τμήματος ήταν ό διευθυντής τοΰ Κέντρου συντάξεως 'Ιστορικού Λεξικοΰ της 'Ακαδημίας 'Αθηνών κ. Δ. Βαγιακάκος, γραμματείς δέ ή δ. Έλ. Μπελια καί ό κ. Δ. Πρίγκουρης. Τό πρώτο τμήμα συνεδρίαζε στην αίθουσα τοΰ Έμπορικοΰ καί Βιομηχανικού Επιμελητηρίου, ένώ το δεύ­

τερο στο Δημοτικό Θέατρο Πατρών. Ή εναρκτήρια πανηγυρική συνεδρίαση έγινε στις 25 Μαΐου στο αμφιθέατρο τοΰ

Πανεπιστημίου Πατρών. Μετά τον αγιασμό άπό τον Μητροπολίτη Πατρών Νικόδημο, τό συνέδριο εχαιρέτισε πρώτος ό καθηγητής κ. Ζέπος, τή δέ έναρξη τών εργασιών κήρυξε ô νομάρχης 'Αχαΐας κ. Χανός.Ύστερα απηύθυναν χαιρετισμούς ό Μητροπολίτης Πατρών, ό νομάρχης Βοιωτίας, ό καθηγητής­άκαδημαϊκός κ. Λ. Πολίτης έκ μέρους της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, ό καθηγητής κ. Πλάτων έκ μέρους της 'Αρχαιολογικής Εταιρείας καί τοΰ Παν­

επιστημίου Κρήτης, ό καθηγητής κ. Ένεπεκίδης έκ μέρους τοΰ Πανεπιστημίου Βιέννης, ό Πρύτανης τοΰ Πανεπιστημίου Θράκης κ. Μαυρόγιαννης, ό κ. Χατζηψάλτης έκ μέρους τοΰ έπιστημονικοΰ κόσμου της Κύπρου, καί οί ξένοι καθηγητές κκ. Fedalto, Carile, D'Anna, Schreiner, Golan, Slot, Laffineur, Tatic­Djuric. Έκ μέρους τών ελληνικών επιστημονικών καί πνευματικών ιδρυμάτων καί οργανώσεων τό συνέδριο χαιρέτισαν ή κα Λ. Δρούλια έκ μέρους τοΰ Έθνικοΰ Ιδρύματος 'Ερευνών καί οί κ.κ. Ε. Σουλογιάννης έκ μέρους τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός», Θ. Γιαννακόπουλος έκ μέρους της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Σπ. Λουκατος έκ μέρους της Ελληνικής Επιτροπής Σπουδών Νο­

τιανατολικής Ευρώπης καί τής Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών έπί τοΰ Νεωτέρου Ελλη­

νισμού κ.ά. Σέ εργασίες τής ολομέλειας, πού έγιναν όλες στο Δημοτικό Θέατρο, μίλησαν κατά

χρονολογική σειρά (κατά τό πρόγραμμα) οί έξης: Τ. Γριτσόπουλος: Ή Πελοποννησιακή παιδεία μετά τήν "Αλωση. Κ. Τριαντάφυλλου: Παρουσίασις τής β' εκδ. τοΰ Ίστορικοΰ Λε­

ξικοΰ τών Πατρών. Π. Ζέπος: Τα «συνήθεια» εις τό Χρονικόν τοΰ Μορέως. Μητροπολί­

της Πατρών Νικόδημος:Ό Σταυρός τοΰ μαρτυρίου τοΰ 'Αποστόλου 'Ανδρέου, Κ. Ρωμαίος: Τα ίστορικά τραγούδια τής Πελοποννήσου. Τό πρόβλημα τής κριτικής εκδόσεως τοΰ κει­

μένου. Γ. Μυλωνάς: Ή Πελοπόννησος ώς πολιτιστικόν κέντρον κατά τήν ύστέραν έπο­

χήν τοΰ χαλκοΰ. Kl. Kilian: Ιστορική έξέλιξις τής Πελοποννήσου κατά τα τέλη τής Μυκηναϊκής εποχής. Ά . Ζοΰμπος: Παρατηρήσεις εις Τίμωνα τον έκ Φλιούντος. Δ. Βαγια­

κάκος: Ή περί τό όνοματολόγιον Πελοποννήσου επιστημονική έρευνα. Κ. Γούδας: Ή ζεΰξις τοΰ Ρίου 'Αντιρρίου.

Τό πρώτο τμήμα περιελάμβανε ανακοινώσεις αναφερόμενες στον αρχαίο καί βυζαν­

τινό κόσμο καί σέ θέματα ίστορίας, φιλολογίας καί αρχαιολογίας μέ τήν έξης σειρά: Giovanni D'Anna, Alcune considerazioni sul mito dei Dioscuri, 'Αγγελική 'Ανδρειω­

μένου, Παρατηρήσεις έπί τής συχνότητος, ύφ' ην άπαντφ ή κορινθιακή κεραμική έν Βοιω­

τία καί έν Εύβοια, Π. Βελισσαρίου, Παλαιοχριστιανικοί βασιλικαί τής Πελοποννήσου έπί αρχαίων ναών καί κτηρίων, W. Alzinger: Zeus, Athena, Artemis, Pausanias und die Topographie von Aigeira, D. Golan: The case of Pellene, summer 241 B.C., Θ. Δετοράκης: Τό ανέκδοτον μαρτύριον τοΰ 'Αποστόλου 'Ανδρέα, Μ. Tatic­Djuric: The influence of: Mystra on the Post Byzantine painting in The Balkans, S. Francis: The hetairai of ancient Corinth, Ν. Ζαγανιάρης: Οί θρησκευτικοί κύνες τής Πελοποννήσου, Π. Δημάκης: Ή άπαγόρευσις τής έπιγαμίας μέ ξένες καί ό γάμος τοΰ 'Αθηναίου Μεγακλέους μέ τήν έκ

Page 156: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

474 Χρονικά

Σικυώνος Άγαρίστην, Χρ. Μαλτέζου: "Ελληνες και ξένοι Βενετοί υπήκοοι και προστατευό­

μενοι τής Βενετίας είς τήν Πελοπόννησο (13ος­15ος αί.), Ε. Μαστροκώστας: Συμβολή είς τον έπισκοπικόν κατάλογον Λακεδαιμόνιας, Ί . Ταϊφάκος: Cicerone e Polibio sulle fonti «De re pubblica», Ί . Καρνέζης: Μυθικές 'Αρκαδικές γενεαλογίες, Έ . Μικρογιαννάκης: Όδοί προς τήν «Λακωνικήν» Πολιτείαν, Ά . Κελεσίδου­Γαλανοϋ: Ό Πλάτων και ή Σπάρ­

τη. Ή δραματοποίησις τοϋ πραγματικού, Στ. Λαμπροπούλου: Οί Πυρρώνειοι «Λόγοι», Χρ. Χαραλαμπάκης: ΟίΉλειακές «Γλώσσες» τοϋ Ησυχίου, F. Russo: Argomenti Spartani nei simposi Attici, Φ. Πέτσας: 'Αδημοσίευτα αρχαιολογικά ευρήματα τής 'Αχαΐας, R. Laffineur: Le symbolisme funéraire de la Chouette: textes et documents archéologiques, A. Carile: Vita contadina in Morea dalla despoteia Bizantina al feudalismo Latino, Κ. Συριό­

πουλος: Οί Ίωνες τής 'Αχαΐας.Ά. Μαγκλάρας: Οί νομογράφοι τής 'Αχαϊκής συμπολιτείας, Ν. Μοσχονάς: Ή επιδρομή τοϋ Καρόλου Τόκκου στην 'Αργολίδα τό 1395, Ν. Μουτσό­

πουλος, Γ. Δημητροκάλης: Ό Βυζαντινός μαίανδρος στην Πελοπόννησο, Ά. Παναγόπου­

λος: Τρεις δωρικές πολιτείες είς το έργο τοϋ Πλάτωνος: "Αργός, Μεσσήνη, Σπάρτη, Ν. Μιτσός: Αί έπιγραφαί τοϋ 'Ασκληπιείου 'Επιδαύρου, Ν. Πλάτων: Οί σφραγιδόλιθοι τοϋ βασιλικού θολωτοϋ τάφου τοϋ Βαφείου Λακωνικής, Γ. Παναγόπουλος: Το Βενετικόν κτηματολόγιον τής Βοστίτσης και ή σημασία του είς τήν ερευναν τής Πελοποννησιακής ιστορίας, Ά. Παπαδόπουλος: Ό ρόλος τής 'Αχαΐας είς το Μυκηναϊκόν κόσμον, Ί . Παπα­

ποστόλου: Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρυσά κοσμήματα άπό τάφους τών Πατρών, Π. Βελισσαρίου: Βυζαντινά γλυπτά τής περιοχής Λεονταρίου, Κ. Χατζηψάλτης: Σύνδεσις Κύπρου και 'Αχαΐας κατά τήν Βυζαντινήν περίοδον και τήν Φραγκοκρατίαν, Θ. Σπυρόπου­

λος: Είδήσεις άπό τήν πρόσφατον άρχαιολογικήν ερευναν είς Άρκαδίαν καί Λακωνίαν, Ίω. Πίκουλας: Ή 'Αρκαδική Άζανιάς, Β. Κύρκος: Ή Ήλειακή Σχολή Φιμοσοφίας καί ή άπόληξις αυτής, Ε. Πρώτονοταρίου­Δεϊλάκη: "Ασκησις τής ιατρικής επιστήμης είς τήν προϊστορικήν άργολίδα, P. Schreiner: Παρατηρήσεις δια τά προνόμια τής Μονεμβασίας, Γ. Κορρές: Ή μεταγενέστερα χρήσις τών μυκηναϊκής εποχής τάφων τής Μεσσηνίας, Ά . Πετρονώτης: Ναός 'Απόλλωνος Βασσών. Ή σύγχρονη επιτόπια έρευνα τοϋ μνημείου (1975­1979), Ά. Βασιλικοπούλου­Ίωαννίδου: Ειδήσεις περί τών εκκλησιαστικών πραγμά­

των έν Πελοπονήνσω κατά τήν περίοδον τής Φραγκοκρατίας έξ ανεκδότου επιστολής τοϋ 'Ιωάννου Άποκαύκου, μητροπολίτου Ναυπάκτου, προς τον έπίσκοπον Κορώνης, Ά . Παπαγιάννης: "Αγνωστος αρχαία ακρόπολις μέ στρατηγικήν σημασίαν έπί τοϋ Άλησίου όρους τής Μαντινείας κατά τήν όδόν προς 'Αργολίδα, Στ. Σπανάκης: Κρήτη καί Πελοπόν­

νησος, Ό . Λαμψίδης: Προεισαγωγικοί παρατηρήσεις είς τήν εκδοσιν τής παραλλαγής τοϋ βίου τοϋ οσίου Νίκωνος κατά τον Βαρβερινιακόν κώδικα 583, Σ. Φιλιππάκης: Άνά­

λυσις χρωστικών ουσιών τοιχογραφιών Μυκηνών καί σύγκρισις αυτών μέ αντίστοιχες τής Κνωσοϋ καί Θήρας, G. Fedalto: Σχέσεις Εκκλησίας Πατρών μετά τοϋ Βατικανού. Ά . Καράπα, 'Ανδρέας Άβούρης αυθεντικής δυνάμεως νομικός Παλαιών Πατρών, Π. Νι­

κολόπουλος: 'Αγιολογικά καί Ύμνογραφικά τοϋ 'Αποστόλου 'Ανδρέου, Μ. Τουρτόγλου: Νομικά έθιμα Πελοποννήσου.

Τό δεύτερο τμήμα περιελάμβανε τις έξης ανακοινώσεις: Έλ. Άγγελομάτη­Τσουγκα­

ράκη: Μια άγνωστη χειρόγραφη ιστορία τής Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας, Μαίρη Βέη: 'Επαναστατικοί κινήσεις είς Πελοπόννησον κατά τάς αρχάς τοϋ 1821, Ίω. 'Αλεξανδρό­

πουλος (Alexander): Τά οθωμανικά έγγραφα τοϋ αρχείου τής ίεράς μονής 'Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων, Θ. Γιάννακόπουλος: Τό Άρχεΐον Τρουπάκη, Δικ.Βαγιακάκος: Ή ονοματο­

λογία τών Μανιατών τής Κορσικής, Π. Νικολόπουλος: Τό άρχεΐον τοϋ Ένετοΰ προβλεπτού τοϋ Μορέως Άντ. ΝΑΝΙ (1702­1705), Λ. Δρούλια: Ή «έμποροεταιρεία» τών αδελφών Ζαΐμη, Π.Χειλοπούλου καί Σπ. Κανέλλου (Πάτραι 1814­1816), Φ. Γλύτσης: Ό κατάπλους τοϋ βρεταννικοϋ πολεμικού είς Πάτρας τό 1839, πρόδρομος τών παρκερικών, Ίω. Δημό­

Page 157: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Χρονικά 475

πουλος: 'Αλέκος Μαρασλής, Βασ. Πελεκούδας, Ή έξέλιξις των νοσηλευτηρίων εις τήν Πελοπόννησον άπό τήν έμφάνισίν τους μέχρι σήμερα, Χρ. Οίκονομόπουλος: «Οί σαράντα θύμησες», Σπ. Λουκάτος: Καράβια, καραβοκύρηδες και ναϋτες της Πελοποννήσου κατά τήν Έπανάστασιν, Map. Θεοχάρη: Τα χρυσοκέντητα άμφια των μονών Μεγάλου Σπηλαίου καΐ 'Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων, Ρ. Queck­Εύσταθιάδου: Πλαστογραφημένον απομνημό­

νευμα ΓερμανοΟ έθελοντοΰ κατά τον αγώνα τοΟ '21 εις τήν Πελοπόννησον, Κ. Κυριακό­

πουλος: Εμμανουήλ Σκαρπέτης (1748­1795). "Αγνωστος συγγραφεύς γεωγραφικού έργου, Πολ. Ένεπεκίδης: Ό Μέττερνιχ και ai φάσεις της διπλωματίας του έναντι της Ελληνικής Επαναστάσεως, Corn. Dima­Dragan: The work of Protosyngellos Maximos the Peloponne­

sian in wallachia, Κ. Κοτσώνης: 'Απόπειρα καταλήψεως της Τριπολιτσας (Σεπτ. 1825) (αυτόγραφοι εκθέσεις Fabvier και Λόντου), Ά. Στεργέλλης: Ή έκπαίδευσις τής Πελοπον­

νήσου κατά τον αγώνα, Π. Καβακόπουλος: Ή αρχιτεκτονική του κλέφτικου καθιστικού πελοποννησιακού τραγουδιού είς 15συλλάβους στίχους, Κυρ. Μαμώνη: Πελοποννήσιοι εις τήν Μ. Άσίαν (Τουρκοκρατία και νεώτεροι χρόνοι)—Τρ. Σκλαβενίτης: Δημοτικόν Άρχεϊον Ναυπλίου: έπισήμανσις, ταξινόμησις και άξιοποίησίς του άπό το Κέντρο Νεοελ­

ληνικών Ερευνών (EIE), Δ. Κρεκούκιας: Τα ζώα είς τήν όνειροκριτικήν παράδοσιν τοΰ λαού τής ΝΔ Πελοποννήσου, Δίον. Μαυρόγιαννης: Γαιοκτητικές συνθήκες και κοινωνική κινητικότης είς τήν Άχαΐαν μετά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821, Έλ. Μπελιά: Παραγωγή και έμπόριον τής Πελοποννήσου κατά το τελευταΐον τέταρτον τοΰ 19ου ai. (πληροφορίαι τοΰ αμερικάνικου Προξενείου Πατρών), Γ. Ντελόπουλος: Προβλήματα σχετικά με τήν είκονογράφησιν τής Πελοποννήσου εις τους περιηγητές τοΰ 18ου­19ου ai., Δήμ. Πικρα­

μένου­Βάρφη: Ή Πελοπόννησος στις εκθέσεις των 'Ολυμπίων, Ε. Σουλογιάννης: Πελοπον­

νήσιοι απόδημοι είς τήν Αϊγυπτον (19ος­20ός αι.), Άγλ. Μπίμπη­Παπασπυροπούλου: Δοξασίαι τοΰ λαού τής 'Αχαΐας σχετικά μέ τήν γέννησιν, Άγγ. Ντουρντούφη: «Μ' έπα­

ράδωσαν και έδούλευα ώς αιχμάλωτη», Εύτ. Λιάτα: Μιχαήλ Λαμπρινίδης. Ή ανέκδοτη β' εκδοσις τη «Ναυπλίας» και ή ετοιμασία συναγωγής μελετών του, Άγ. Τσελίκας: Πα­

λαιογραφικές έρευνες είς τα μοναστήρια τών Πατρών, Θ. Πίσιος: Κύκλος γάμου και ανθρω­

πολογική διαμόρφωσις τοΰ πληθυσμοΰ τής Πελοποννήσου, Β. Πλαγιανάκου­Μπεκιάρη: Ή Πελοπόννησος κατά τις αρχές τοΰ 19ου ai. (παραγωγή­οίκονομία­έμπόριον), Έλ. Γιαννακοπούλου: Γαλλικόν ενδιαφέρον δια τήν Πελοπόννησον (1785­86) μέ βάσιν πλη­

ροφορίες άγνωστων και γνωστών γαλλικών κειμένων, Δ. Πρίγκουρης: «Κατάστιχον χρεω­

στουμένων γεννημάτων», Λ. Πολίτης: Ό 'Αναγνώστης Νικολάου άπό τό Βαλτεσινίκο καΐ το άνέκδοτον κατάστιχον του (1782­1818), Ίω. Σταμπολτζής: "Ενας 'Ιταλός πού έγινε τοπωνύμιο στή Μεσσηνία, Β. Μπόμπου­Σταμάτη: Θεοφάνους Έλεαβούλκου και Έρμο— δώρου Λήσταρχου ανέκδοτα κείμενα, Τ. Γριτσόπουλος: Πανώλης μαστίζουσα τήν 'Αργο­

λίδα τό 1828, Γ. Καλαντζόπουλος: Μορφή και θεραπεία τής πανώλους εις τήν 'Αργολίδα το 1828, Κ. Στεργιόπουλος: Ή μεσοπολεμική περιπάθεια τής Μαρίας Πολυδούρη, Ίω. 'Ιωάννου: Τα λιθόγλυπτα τής οικίας 'Ιωάννου Σ. Κίσκηρα εις χωρίον Λαγκάδα τής Μάνης, Θ. Τσιοβαρίδου: Ή οικονομική κρίσις άπό τήν διακύμανσιν τής παραγωγής και τοΰ έξω­

τερικοΰ εμπορίου τής σταφίδος τό 1893, Ά. Φωτόπουλος: Συμβολαί εις τήν Ίστορίαν τής έν Πελοποννήσω γαιοκτησίας κατά τήν Β' Τουρκοκρατίαν, Θ. Ξύδης: Ό Κ. Παλαμάς Πατρινός και Μεσολογγίτης, Στ. Φασουλάκης: Οικογένεια Ευμορφοπούλων: Συμβολή εις τήν μελέτην τής κινητικότητος τοΰ ελληνικού πληθυσμοΰ κατά τον IH' και ΙΘ' ai. Ένα παράδειγμα, Ί . Χασιώτης: Ή Πελοπόννησος είς τό πλαίσιον τής Μεσογειακής πολιτικής τοΰ αύτοκράτορος Καρόλου Ε' (1519­1556), Κατερ. Κορρέ: "Οπλα τοΰ Πετρόμπεη Μαυ­

μιχάλη, Ά. Κατσάνος­Ά. Λυκουργιώτης: Ή χημική έκπαίδευσις καί ή χημική έρευνα είς τό Πανεπιστήμιον Πατρών, Π. Χριστόπουλος: Τά κατά τον Άνανίαν Λαμπάρδην,

Page 158: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

476 Χρονικά

Σ. Δημητρακόπουλος: «Κώδιξ των συνδρομητών της έν Σπάρτη Ελληνικής Σχολής, αωκ' Πετρούπολις», Θ. Παπαδόπουλος: Ειδήσεις δι' άγνωστον προσπάθειαν τών Γάλλων (1780) να μεταφέρουν και άλλους Μανιάτες είς την Κορσικήν, Β. Δωροβίνης: Δημήτριος Βαρ­

δουνιώτης, ό άνθρωπος, ό δημοσιογράφος, ό πολίτης, ό ιστορικός. Στα πλαίσια άλλων εκδηλώσεων τοϋ συνεδρίου, οί σύνεδροι παρακολούθησαν δύο

πολύ ενδιαφέρουσες περιηγήσεις στις ιστορικές μονές τοϋ Μεγ. Σπηλαίου καί τής Άγ. Λαύρας μέσω Καλαβρύτων, όπου επισκέφτηκαν τον τόπο εκτελέσεως άπό τους Γερμανούς τών 1300 Καλαβρυτινών στις 13.12.1943, καί στο κάστρο Χλεμούτσι στην 'Ηλεία. Επίσης επισκέφτηκαν τις εγκαταστάσεις τών εργοστασίων «Άχάια Κλάους».Προσφέρθηκαν ^ρός τιμή τών συνέδρων γεύματα καί δεξιώσεις ύπό τοϋ Έθνικοΰ 'Ιδρύματος, τοϋ Υπουργού Πολιτισμού, τοϋ 'Υπουργείου Εξωτερικών, τοϋ Μητροπολίτη Νικόδημου, τής Ναυτι­

λιακής Εταιρείας Καραγιώργη, τοϋ Μητροπολίτη 'Αμβροσίου, τοϋ Μητροπολίτη 'Αθα­

νασίου, τοϋ EOT καί τοϋ Πανεπιστημίου Πατρών. Τήν 28.5 οί σύνεδροι παρακολούθη­

σαν τόν 'Εσπερινό καί τό Μνημόσυνο Κωνσταντίνου Παλαιολόγου καί τών προασπιστών τής Πόλης στο Ναό 'Αγίου 'Ανδρέου Πατρών. Τόν επιμνημόσυνο λόγο εκφώνησε ό κα­

θηγητής Π. Ζέπος. Τήν 31.5 ή Πατραϊκή Χορωδία καί Μαντολινάτα παρουσίασε μουσικό πρόγραμμα

στο Δημοτικό Θέατρο μέ διευθυντή τόν κ. Σολωμό. Ή καταληκτήρια συνεδρίαση έγινε τήν 1.6. στην αίθουσα τής Διακιδείου Σχολής,

όπου, μετά τόν χαιρετισμό τοϋ καθηγητή Π. Ζέπου, ό κ. Γριτσόπουλος έκανε τόν απολο­

γισμό τών εργασιών τοϋ συνεδρίου. Επίσης χαιρέτισαν τους συνέδρους έκ μέρους τής Διακιδείου Σχολής ό κ. Τριαντάφυλλου, έκ μέρους όσων 'Ελλήνων έλαβαν μέρος ό κ. Λαμψίδης, καί έκ μέρους τών ξένων ό κ. Schreiner. Μετά τήν διατύπωση ευχών καί προτά­

σεων τό συνέδριο έκλεισε τις εργασίες του. Τό Γ' διεθνές συνέδριο πελοποννησιακών σπουδών αποφασίστηκε να συγκληθεί τό 1985 στην Καλαμάτα.

Συγχαρητήρια οφείλονται στην οργανώτρια επιτροπή, καί μάλιστα στον πρώτο παράγοντα τής επιτυχίας τοϋ συνεδρίου κ. Γριτσόπουλο, για τήν πολύ καλή οργάνωση, τήν φιλοξενία, τήν τήρηση τοϋ προγράμματος, καί τήν καλή διάθεση.

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ, δ.Φ.

2. ΤΟ 15ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ (Βουκουρέστι 10­17.8.80)

Άπό 10 εως 17 Αυγούστου 1980 συγκλήθηκε στο Βουκουρέστι τό 15ο διεθνές συν­

έδριο ιστορικών επιστημών, όπως είχε αποφασισθεί στο προηγούμενο 14ο, στον "Αγιο Φραγκίσκο τών 'Ηνωμένων Πολιτειών τής 'Αμερικής, τό 1975.

Τό συνέδριο τελοΰσε ύπό τήν αιγίδα τοϋ προέδρου τής Σοσιαλιστικής Δημοκρα­

τίας τής Ρουμανίας κ. Ν. Τσαουσέσκου καί οργανώθηκε άπό τό γραφείο τής διεθνούς επιτροπής ιστορικών επιστημών, κυρίως όμως άπό τήν ρουμανική επιτροπή τών Ρου­

μάνων ιστορικών. Έλαβαν μέρος 2500 σύνεδροι άπό όλο τόν κόσμο, δηλαδή τήν Ευρώπη, 'Αμερική,

'Ασία, 'Αφρική καί Αυστραλία. Τήν ελληνική αντιπροσωπεία αποτέλεσαν ό άκαδημαϊ­

κός­καθηγητής κ. Π. Ζέπος ύπό τήν ιδιότητα του ως προέδρου τής ελληνικής επιτροπής σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, ό ακαδημαϊκός κ. Μ. Χατζηδάκης, ό καθηγητής κ. Μ. Σακελλαρίου ύπό τήν ιδιότητα του ώς προέδρου τής 'Ελληνικής 'Ιστορικής 'Εται­

ρείας, ό καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων κ. Στ. Παπαδόπουλος, ό καθηγητής

Page 159: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Χρονικά 477

του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ί . Καραγιαννόπουλος, ή καθηγήτρια του Πανε­

πιστημίου Θεσσαλονίκης κυρία Β. Παπούλια, ή καθηγήτρια τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαν­

νίνων κυρία Μ. Πελεκίδου, ό διευθυντής τοΟ Κέντρου Μέσου καί Νέου Ελληνισμού της 'Ακαδημίας 'Αθηνών κ. Λ. Βρανούσης, ή Ιστορικός ερευνήτρια δρ. κυρία Έ . Βρα­

νούση, καί οί ερευνητές της 'Ακαδημίας 'Αθηνών δ. 'Ιωάννα Κόλια καί κ. Ε. Σουλογιάν­

νης, διδάκτορες. Ό κ. Ζέπος προήδρευσε τών συνεδριών της διεθνούς επιτροπής σπουδών Νοτιο­

ανατολικής Ευρώπης (Aiesee), ό κ. Χατζηδάκης μετέσχε στις συνεδριάσεις της διεθνούς επιτροπής βυζαντινών σπουδών ύπο τήν ιδιότητα του ώς γενικού γραμματέως αυτής καί ό κ. Σουλογιάννης μετέσχε ώς παρατηρητής έκ μέρους της ελληνικής επιτροπής στις συνεδριάσεις τής διεθνούς επιτροπής για τήν ιστορία τοϋ β' παγκοσμίου πολέμου.

Οί συνεδριάσεις διεξήχθησαν στην μεγάλη καί στην μικρή αίθουσα τοϋ Μεγάρου τών Συνεδρίων, σε αίθουσες τών Πανεπιστημίων Ι καί II, καθώς καί στο Ρουμανικό 'Αθη­

ναίο καί άλλου. Γλώσσες τοϋ συνεδρίου ήταν ή αγγλική, ή γαλλική, ή γερμανική καί ή ρωσική. Σέ

μερικά τμήματα λειτουργοΰσε σύστημα αυτόματης μετάφρασης στις πιο πάνω γλώσσες καθώς καί στην ισπανική καί στην ρουμανική.

Κατά τήν πανηγυρική εναρκτήρια συνεδρίαση ό Ρουμάνος καθηγητής­άκαδημαϊκος Mihnea Gheorghiu, πρόεδρος τής οργανωτικής επιτροπής, καί πρόεδρος τής 'Ακαδημίας Κοινωνικών καί Πολιτικών 'Επιστημών τής Ρουμανίας, μίλησε προς τό συνέδριο καί έκήρυξε τήν έναρξη τών εργασιών του.

Έπειτα διαβάστηκε μήνυμα του προέδρου Τσαουσέσκου προς τους συνέδρους καί ό καθηγητής Karl Erdmann, πρόεδρος τής διεθνούς επιτροπής ιστορικών επιστημών, μίλησε με θέμα : Ή οικουμενική κοινότης τών ιστορικών.

'Αντιπροσωπείες τών κρατών πού έλαβαν μέρος στο συνέδριο παρουσίασαν έντυπες πρόσφατες εργασίες μέ μικρή προφορική εισαγωγή, καί ό καθηγητής Stefan Pascu, πρό­

εδρος τής εθνικής επιτροπής τών ιστορικών τής Ρουμανίας, μίλησε μέ θέμα : Ή γένεση τών λαών ρομανικής καταγωγής. Οί ρίζες καί ή ιστορική ανάπτυξη τοϋ ρουναμικοΰ λαοϋ.

Τέλος συγκροτήματα τής Ρουμανίας παρουσίασαν οργανική μουσική, τραγούδια καί φαντασμαγορικούς χορούς τής Ρουμανίας.

Στις 11 καί 12 Αυγούστου το συνέδριο εργάστηκε διαιρημένο σέ 29 επιτροπές, όπου ανακοινώθηκαν ενδιαφέρουσες σχετικές εισηγήσεις. Τα θέματα, ανάλογα μέ τήν επι­

τροπή, έκάλυπταν όλο τον γεωγραφικό χώρο τής υφηλίου καί όλες τις χρονικές περιό­

δους τής ιστορίας τοϋ άνθρωπου στον πλανήτη μας. Τή φροντίδα τής διεξαγωγής τών εργασιών είχαν διεθνείς ιστορικοί οργανισμοί καί εταιρείες.

Έτσι, ανάλογα μέ τα ενδιαφέροντα μας, μπορέσαμε νά παρακολουθήσομε, προσω­

πικά, τις έξης συνεδριάσεις : Ι. Τής διεθνούς επιτροπής βυζαντινών σπουδών (12.8.80), όπου θέματα συζητήσεων

ήσαν : Τα νησιά καί τα παράλια σάν σημεία επικοινωνίας τοϋ βυζαντινού κόσμου, καί ή νησιωτική χώρα καί οί επικοινωνίες. Έγιναν ενδιαφέρουσες σχετικές ανακοινώσεις καί συζητήσεις άπό τις κυρίες Έ . Γλύκατζη­Ahrweiler, Έ . Βρανούση, Μ. Πελεκίδου καί τους κυρίους Μαν. Χατζηδάκη, D. Obolensky κ.ά.

2. Τής διεθνοϋς επιτροπής σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (11­12.8.80), όπου θέμα συζητήσεων ήταν: Στοιχεία τής βαλκανικής πόλης στους 18o­20ò αιώνες. Έγιναν ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις καί συζητήσεις άπό τους κυρίους Todorov (Βουλγαρία), Castellan (Γαλλία), Sanders (ΗΠΑ), Α. Buda (Αλβανία), Μ. Χατζηδάκη, S. Argun (Τουρκία), Λ. Βρανούση κ.ά.

3. Τής διεθνοϋς επιτροπής για τήν ίστορία τοϋ Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δπου θέμα

Page 160: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

478 Χρονικά

^

συζητήσεων ήταν : Ή προπαγάνδα κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Μίλησαν εκπρόσ­

ωποι όλων των εθνικών επιτροπών πού μετείχαν μέ σχετικά θέματα, όπως οί ειδικοί επιστήμονες κύριοι Η. Michel (Γαλλία), Jivline καί Kozlov (ΕΣΣΔ), Punk (ΗΠΑ), Van­

welkenhyzen (Βέλγιο), Paape (Όλλανδία), Ε. Barker και Balfour (Μ. Βρεταννία), Mac­

carone (Βατικανό), I. Popescu­Poturi (Ρουμανία), W. Young (Καναδάς) κ.ά. Κατά τις υπόλοιπες μέρες από 13.8 μέχρι και 16.8 το συνέδριο διαιρέθηκε στα έξης

τμήματα : 1. Τμήμα μεγάλων θεμάτων. 2. Τμήμα μεθοδολογίας. 3. Τμήμα χρονολογίας: 'Αρ­

χαιότητα. Μεσαίωνας. Νεώτερη Ιστορία. Σύγχρονη 'Ιστορία. 'Ανάλογα, επίσης, μέ τά ενδιαφέροντα μας, προσωπικά μπορέσαμε να παρακολου­

θήσομε άπό το πλουσιότατο πρόγραμμα τά έξης τμήματα : 1. Τμήμα μεγάλων θεμάτων. Θέμα : Ή 'Ανατολική Ευρώπη, τόπος συνάντησης τών

πολιτισμών. Οί Ρουμάνοι καθηγητές E. Condurachi καί R. Theodorescu έκαμαν ενδιαφέ­

ρουσες εισηγήσεις, ένώ συνεισηγήσεις έγιναν άπό τους καθηγητές κυρίους Μ. Σακελ­

λαρίου, V. Tapkova­Zaimova (Βουλγαρία) κ.ά. (13.8). 2. Τμήμα μεθοδολογίας. Θέμα : Ή θέση καί ό ρόλος τής διδασκαλίας τής ίστορίας

στή μέση εκπαίδευση (14.8). Θέμα: Προβλήματα καί μέθοδοι τής «προφορικής» ίστορίας (Histoire Orale, Oral history) (15.8).

3. Τμήμα χρονολογίας. Νεώτερη Τστορία. Θέματα : Σχέσεις μεταξύ ηπείρων καί λαών (13.8), 'Ιδέες καί Κοινωνίες (14­15.8). Σύγχρονη 'Ιστορία. Θέμα: Διεθνείς σχέσεις (13.8).

Κατά τήν διάρκεια τοϋ συνεδρίου λειτούργησε στο μέγαρο τής 'Αρχιτεκτονικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Βουκουρεστίου έκθεση ιστορικού βιβλίου πού αναφερό­

ταν στην ίστορία όλων τών χρονικών περιόδων καί όλων τών λαών κατά κράτη. 'Επίσης δκθεση οργανώθηκε καί στο Μουσείο τής 'Ιστορίας τής Ρουμανίας.

Καθημερινά τό γραφείο τύπου τοϋ συνεδρίου διένεμε στους συνέδρους ενημερωτικό δελτίο στα αγγλικά καί γαλλικά ύπό μορφή εφημερίδας μέ τό χρονικό του συνεδρίου. Πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα ότι οί σύνεδροι είχαν ήδη στην διάθεση τους τρεις ογκώδεις τόμους τών πρακτικών, όπου τά κείμενα τών εισηγήσεων καί συνεισηγήσεων πού έγιναν σ' όλη τήν διάρκεια τοϋ συνεδρίου καί σ' όλα τά τμήματα του. Ή ρουμανική επιτροπή υποσχέθηκε να εκτυπώσει σέ άλλους τόμους τά κείμενα τών παρεμβάσεων κατά τις συζη­

τήσεις τοϋ συνεδρίου. Τους Έλληνες συνέδρους δεξιώθηκε ό επιτετραμμένος τής Ελλάδας στο Βουκου­

ρέστι κύριος Κλής. 'Υπήρχε επίσης πρόγραμμα καί για τά συνοδεύοντα μέλη, όπως εκδρομές, επισκέψεις

σέ μουσεία καί σέ άλλα ιδρύματα κ.ά. Μετά τό συνέδριο οί σύνεδροι είχαν τήν ευκαιρία νά μετάσχουν σέ διάφορες εκδρο­

μές σέ περιοχές τής Ρουμανίας. Στην καταληκτήρια συνεδρίαση πού έγινε στο Μέγαρο τών Συνεδρίων, μετά τις

σχετικές προσφωνήσεις, μίλησε ό Ρουμάνος καθηγητής V. Candea μέ θέμα : Ή θέση τοϋ ρουμάνικου λαοϋ στην παγκόσμια ίστορία (17.8.). Τό επόμενο συνέδριο αποφασίστηκε νά γίνει σέ πέντε χρόνια στή Γερμανία.

Ή ελληνική αντιπροσωπεία έτυχε ιδιαιτέρων περιποιήσεων καί τιμών άπό τήν φίλη ρουμανική. Οί ακαδημαϊκοί κύριοι Ζέπος καί Χατζηδάκης, καθώς καί ό καθηγητής κύ­

ριος Σακελλαρίου, μίλησαν άπό τή ρουμανική τηλεόραση καί εξήραν τό υψηλό επίπεδο τοϋ συνεδρίου καί τήν άρτια οργάνωση του. Οί συνθήκες διεξαγωγής τοϋ συνεδρίου καί ή καλή προεργασία στην όλη οργάνωση του συνέτειναν, ώστε νά επιτύχει, μποροΰμε νά ποΰμε, απόλυτα τό 15ο Διεθνές Συνέδριο 'Ιστορικών 'Επιστημών.

Ε. Θ. ΣΟΥΛΟΠΑΝΝΗΣ, δ.Φ.

Page 161: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

Χρονικά 479

3. ΝΕΑ ΜΕΛΗ

Τήν 16 'Ιουλίου 1980 ό Σύλλογος ύπεδέχθη τα έξης νέα μέλη του :

Π. Παπαρροδόπουλο Γ. Γρηγορόπουλο Γ. Μιχαλόπουλο Κ. Δρακάτο Γ. Κομίνη Τ. Καράντζαλη Ν. Γεωργαντά Π. Παρλαβάντζα Άλ. Βουτσαρά Π. Λαδά

Ό Πρόεδρος κ. Κονιδάρης προσεφώνησε καταλλήλως αυτούς καί συνέστησε τα­

κτική παρακολούθηση τών δραστηριοτήτων τοϋ Συλλόγου.

4. 60ος ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΣ

ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ 1980

'Υπεβλήθησαν εις τον Σύλλογον τα έξης έργα :

ΨΕΥΔΩΝΥΜΟΝ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΟΥ

1. Βασίλη ς­Γιάννη ς 2. Φάνης Τζουμερκιώτης 3. Παύλου 'Αποσπερίτη 4. Λουΐ Μίρο 5. Ίωνάς 6. Ξενοκράτης 7. 'Απαραίτητος 8. Γιάννης Καιρίτης 9. Κέφαλος

10. Σάμη 11. Ίέραξ 12. Κρανιάς

13. "Αλμπατρος 14. "Αγνωστος άνθρωπος 15. Φοίβος 16. Θέτις 17. 'Αλέξη Ζάννα 18. Παιώνιος 19. 'Αρίων 20. Κάνθαρος

Ή Δίκη Ή 'Αλλαγή Ό Μεσσίας Ό Τέλειος συμβιβασμός Οί Έκδημοι

Ό Τύρρανος Το Χωράφι μέ τις Γκορτσιές

"Εργο για εθνικόφρονες... Τό Δικαστήριο του δάσους Κάτω άπό τα φτερά τοϋ 'Αγγέλου Μανταλένα ή εκδίκηση Μια νύκτα στην Diskoteque ή ό σοκολατέ­

νιος στρατιώτης Κέφαλος καί Προκρίς Τό γράμμα Άλλου τά κακαρίσματα Ό Πρίγκηπας Ό Τύραννος πέθανε ζήτω ό νέος Οί Τρεις διαρρήκτες

Ό Τραγικός Δόν­Ζουάν Οί Καμαριέρες

Page 162: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

480 Χρονικά

21. Δήμητρα 22. Γεώργιος Κορντάς 23. Πελασγός 24. Μάκης Βρεττος 25. Γαλαξίας 26. Μαρία 'Αθηναία 27. Δανάη 28. 'Ορεινός 29. 'Ιάσων 30. Έδεσαίας 31. Ντανέρος 32. Παναγιώτης Θεσσαλός 33. 'Αστρολάβος 34. Πέτρος Κορμός 35. Μαργαρίτα Πηλείδη 36. Ελπίδα 37. Δ. Ίγλάντις 38. 39. Άμαρυλίς 40. Gj. Δοιιί 41. Φωκιανος 42. Άσπροποταμίτης 43. Νικηφόρος

Ή Τιμωρία Παραφροσύνη και αγάπη

Ή ακοίμητη φωτιά Χριστιανική Ραψωδία Ό Σημαδεμένος Πρίγκηπας Τό θηρίο Τής πόλης τα φώτα Τά αναπάντεχο Μια τρελλή-τρελλή εφορία 25η Μαρτίου Ό Γυρισμός του 'Αποστόλη Γροθιά στην τιμιότητα Το κράτος του Διαβόλου Τά κουδουνίσματα

'Αδιέξοδο Γιατί Στρατηγός Άμίν (Ό ΜαΟρος Δικτάτωρ) Σκορπιός Φεστιβάλ 'Αγάπης

'Απόψε θα είναι διαφορετικά Τό κέρατο Εκλογές στο Μαυροχώρι Θίασος Ποικιλιών.

5. ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕ 6ΕΤΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΙΣΒΟΛΗΣ ΕΙΣ ΚΥΠΡΟΝ.

'Επί τή συμπληρώσει 6ετίας από τής βαρβάρου τουρκικής εισβολής είς την Κύπρον έγιναν ai έξης εκδηλώσεις, όργανωθεϊσαι υπό 21 ελληνικών σωματείων :

α. Είς τήνμεγάλην αΐθουσαν τοϋ Συλλόγου μας συγκέντρωσις τήν 18ην 'Ιουλίου, όπου ενεκρίθη ψήφισμα διακηρύξεως αληθειών υπέρ τής Κύπρου.

β. Είς τον Μητροπολιτικόν Ναόν 'Αθηνών μνημόσυνον είς μνήμην τών θυμάτων τής τουρκικής εισβολής τήν 20ην 'Ιουλίου, και κατάθεσις στεφάνου είς τό μνημεϊον τοϋ 'Αγνώστου Στρατιώτου τήν ιδίαν ήμέραν. Ώς εκπρόσωπος τών ώς άνω σωματείων παρέστη ό Πρόεδρος τοϋ Συλλόγου καθηγητής κ. Γερ. Ι. Κονιδάρης.

Page 163: ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ … · ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ $ΥΛΑΟΓν? PAfrNAi?OS ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΝΙΑΚ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΑΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 640 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 500.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ " ■ ' ' . ' ' ■ ' ■ ■ . /

' Ε ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Παλαμά, Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά,'Ιούλιος Τυπάλδος, "Αθήναι 1970. 3. Γ. Τσό κ ό π ο όλου, Οί αδελφοί Σοϋτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, Αθήναι

1970. 5. ' Ιωάννου 2 ε ρ βοβ, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 7

6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, "Αθήναι 1971. 7. Ά ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ , Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως κάί ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματο­γράφος, "Αθήναι 1972.

8. "Αρίστου Κ α μ π ά ν η, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, "Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης,'Αθήναι 1973.

10. Α. Μ ά τ ε σ η , Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976 "Εκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μ α ντ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν "Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τα έν τώ

«Παρνασσώ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη, "Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. "Αρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα των "Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, "Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100. 3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο ΰ, "Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, "Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. 4. Εύγ· Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ­

γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866­1900. "Εργον βραβευθέν ύπό τής Ακαδημίας "Αθηνών, "Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. "Ε π α μ. Β* ρ α ν ο π ο ό λ ο υ, Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ "Αντιόχου τοϋ Γ είς τήν "Ελλάδα, "Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτσυ συντεθείσα παρ'αύτοϋ τοϋ Ιδίου, "Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, "Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον fiv­

( θρωπος. "Η πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.