Io ο

ΧΡΟΝΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Εονικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον ΑΟηνών

Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α του Γραφείου της Αντιπροσωπείας της Εκκλησίας της Ελλάδος

στην Ευρωπαϊκή Ένωση με τίτλο:

«Προκλήσεις και προοπτικές

για την Ευρώπη και την Ελλάδα σήμερα»

Εκδόσεις Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

ΑΘΗΝΑ 2017

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ 9

από τον καθηγητή Μελέτιο-Αθανάσιο Κ. Δημόπουλο,

Πρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ 11

από τον Μητροπολίτη Αχαΐας Αθανάσιο

ΟΜΙΑΙΕΣ:

«Η ΕΜ,άδα και η Ευρώπη σε κρίση: αντιμετωπίζοντας τις ακραίες φωνές» 16

από τον Αναπληρωτή Υπουργό Εξωτερικών κύριο Νικόλαο Ξυδάκη

«2017 - Προκλήσεις και προοπτικές για την Ευρωπαϊκή Ένωση» 19

από τον Επίτροπο Ανθρωπιστικής Βοήθειας και Διαχείρισης Κρίσεων

κύριο Χρήστο Στυλιανίδη

«Ο ρόλος των αξιών στην οικονομική Θεωρία και πολιτική» 25

από τον Ακαδημαϊκό και ομότιμο καθηγητή Βασίλειο Ράπανο

«Η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την έξοδο της Βρετανίας» 33

από τον αναπληρωτή Πρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού

Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητή Ναπολέοντα Μαραβέγια

«Το γνωσιολογικό πρόβλημα της Ευρώπης» 36

από τον καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του Εθνικού

και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Πασχάλη Κιτρομηλίδη

- 7 -

ΠΑΣΧΑΛΗ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΑΙΔΗ καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

ΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΙΤΛΟ

ΤΟ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Παρακαλώ να μου επιτραπεί να αρχίσω με την αρχήν παιδεύσεως, την των ονομάτων επίσκεψιν, τον ορισμό δηλαδή των εννοιών στις οποίες θα αναφερθώ. Το γεωγραφικό όνομα Ευρώπη, την κοινή μας ήπειρο θα χρησιμοποιήσω μάλλον συσταλτικά παρά διασταλτικά, θα χρησιμοποιήσω τον όρο για να αναφερθώ συντομογραφικά στα ζητήματα και προβλήματα της υπερπεντηκονταετούς ήδη διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Σπεύδω να καταθέσω ρητά την πεποίθηση μου ότι η χρήση αυτή είναι περιοριστική και δεν ανταποκρίνεται στην ευρύτητα, γεωγραφική, ιστορική, πολιτισμική της έννοιας Ευρώπη. Η χρήση του όρου με την περιοριστική έννοια εδώ γίνεται για να εξυπηρετηθεί η συνοπτική εκφορά του λόγου.

Ο άλλος όρος που προτείνω ως αναλυτικό εργαλείο, το γνωσιολογικό ζήτημα στην αντίληψη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αναφέρεται ουσιαστικά σε ό,τι θα προσπαθήσω να προτείνω ότι ισχύει σήμερα στην Ευρώπη, μια ανεπαρκής επίγνωση του μεγέθους του εγχειρήματος της ολοκλήρωσης, ή ακριβέστερα πολύ συχνά μια απροθυμία να κατανοηθούν ή ακόμη και στρέβλωση της αντίληψης των βαθύτερων και πιο ουσιαστικών προβλημάτων και προκλήσεων με τις οποίες οφείλει να αναμετρηθεί η διαδικασία της ολοκλήρωσης και όσοι ηγούνται σε αυτή για να επιζήσει τελικά η Ευρώπη. Σ' αυτό το βαθύτερο και ουσιωδέστερο επίπεδο το γνωσιολογικό πρόβλημα αποκτά και μια ισχυρή κανονιστική διάσταση, την οποία επίσης συχνά τείνουν να παραθεωρούν οι φορείς της ολοκλήρωσης και την οποία επικαλούνται κατά κανόνα υποκριτικά οι επικριτές, ακόμη, οπωσδήποτε κακόπιστα και οι εχθροί του μεγάλου, ιστορικού και αναγκαίου εγχειρήματος της ενότητας της Ευρώπης.

Έχω ήδη προβεί σε πολλούς, ίσως και υπερβολικούς ισχυρισμούς, και οφείλω να σπεύσω να δώσω εξηγήσεις και αποσαφηνίσεις. Τι εννοώ ακριβώς λέγοντας ότι επικρατεί σήμερα μια ανεπαρκής επίγνωση του τι οφείλει να διαλαμβάνει το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι το εξής. Το εγχείρημα της οικοδόμησης υπερεθνικών δομών και θεσμών σε μια συνεχώς διευρυνόμενη γεωγραφική κλίμακα η οποία καλύπτει πλέον το σύνολο σχεδόν της Δυτικής, βορείου, Κεντρικής και Νοτίου Ευρώπης και επεκτείνεται σοβαρά και στο Ανατολικό τμήμα της ηπείρου, υπήρξε πηγή εντυπωσιακών επιτυχιών και ελπίδων για τους λαούς, αλλά συγχρόνως, όπως φαίνεται πλέον ξεκάθαρα, έχει εμπλακεί και σε σοβαρότατα και δισεπίλυτα προβλήματα σε βαθμό που εξάπτει με επιταχυνόμενο ρυθμό τη φαντασία πολλών Κασσανδρών.

- 3 6 -

Στη νεότερη ιστορία της Ευρώπης, ιστορία, ας υπενθυμίσουμε, που υπήρξε από τον δέκατο έκτο αιώνα και εξής, ιστορία συνεχών συγκρούσεων, συχνά γενικευμένων σε ηπειρωτική κλίμακα πολέμων, εθνικών και πολιτικών παθών, το φαινόμενο της ολοκλήρωσης αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη, δομικά και ψυχολογικά, πολιτική αλλαγή, η οποία για να κατανοηθεί και να εκτιμηθεί σε όλη της την έκταση και το βάθος, απαιτεί μια αντίστοιχη εννοιολογική αλλαγή στον τρόπο του σκέπτεσθαι και στην θεωρητική αντίληψη των πραγμάτων. Αυτό είναι το γνωσιολογικό πρόβλημα στο οποίο αναφέρομαι. Αφορά τους ηγέτες των είκοσι επτά κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη αλλά ιδίως εκείνους που επωμίζονται την πρώτη ευθύνη για τη διαχείριση και διεκπεραίωση του εγχειρήματος, τους αξιωματούχους των Βρυξελών. Η εντύπωση που δημιουργείται σε έναν παρατηρητή που βλέπει τα πράγματα από ιστορική ή κανονιστική σκοπιά είναι ότι συχνά, εξ αιτίας του γνωσιολογικού προβλήματος, φαίνεται να μην γνωρίζουν και οι ίδιοι πώς να χειριστούν τις προκλήσεις της ολοκλήρωσης.

Το κυριότερο στοιχείο του γνωσιολογικού προβλήματος έγκειται στην παρανόηση, που φοβούμαι καλλιεργείται από την Ευρωγραφειοκρατία των Βρυξελών, ότι τα ζητήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι ζητήματα τεχνοκρατικά, τα οποία πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο από τεχνοκράτες: κυρίως οικονομολόγους, νομικούς, διοικητολόγους, ποικίλων ειδικοτήτων. Κατά την ταπεινή μου γνώμη το πρόβλημα της Ευρώπης δεν είναι τεχνοκρατικό: η τεχνοκρατική εξειδίκευση υπάρχει, είναι δεδομένη, άφθονη, υψηλού επιπέδου και περισσεύει. Αλλά τα προβλήματα δεν λύνονται γιατί η φύση τους είναι άλλη. Είναι προβλήματα κανονιστικά και προβλήματα ρεαλιστικής αναγνώρισης και παραδοχής της ιστορικής πραγματικότητας. Τολμώ να ισχυριστώ ότι οι φέροντες την ευθύνη για την ολοκλήρωση είναι απρόθυμοι ή αδυνατούν να δουν αυτή τη βαθύτερη φύση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει το εγχείρημα το οποίο υπηρετούν.

Το κανονιστικό πρόβλημα αναφέρεται κυρίως στις κοινές αξίες τις οποίες είναι επιθυμητό να προαγάγει η διαδικασία της ολοκλήρωσης. Η απάντηση είναι αυτονόητη: οι αξίες αυτές είναι η ελευθερία και η δικαιοσύνη. Κανένας δεν θα διαφωνούσε εκ πρώτης όψεως με την πρόταση αυτή αλλά αν το ερώτημα τεθεί με την εξής μορφή: «προάγονται οι αξίες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης από τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης» ποια θα ήταν η απάντηση; Αν μιάλιστα θέσουμε το ερώτημα μας κάπως πιο συγκεκριμένα, αναλαμβάνοντας προς στιγμήν τον αρχαίο όρο του Αριστοτέλη, και ερωτήσουμε πως υπηρετείται και προάγεται η διανεμητική δικαιοσύνη εντός και μεταξύ των κρατών που μετέχουν στην ολοκλήρωση, ποια θα μπορούσε να είναι πραγματικά η απάντηση; Τολμά το ιερατείο των Βρυξελών να θέσει και να δοκιμάσει να προτείνει απαντήσεις στο ερώτημα της διανεμητικής δικαιοσύνης; Εάν είμαστε όλοι ίσοι εντός της ευρωπαϊκής οικογένειας ισχύει αυτό που λέγει ο Αριστοτέλης; Τα ίσα τοις ίσοις; Αυτό συνιστά τη δικαιοσύνη γράφει ο Σταγειρίτης στα Ηθικά Νικομάχεια.

Φοβούμαι, και εάν σφάλλω θα είμαι ευτυχής να το παραδεχθώ και να ζητήσω συγγνώμη ν, ότι τα ερωτήματα αυτά δεν έχουν τεθεί σοβαρά, δεν έχουν γίνει

- 3 7 -

αντικείμιενο προβληματισμού και βασανιστικής ενδοσκόπησης. Φοβούμαι επί πλέον ότι τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα: τα σοβαρά αυτά ερωτήματα έχουν αφεθεί στην κακόπιστη δημαγωγία των εξτρεμιστών και των εχθρών του εγχειρήματος της ολοκλήρωσης, το οποίο, ας μου επιτραπεί να επαναλάβω είναι η μόνη ελπίδα των λαών της Ευρώπης.

Ας στραφούμε δι' ολίγων και στο άλλο συστατικό του γνωσιολογικού προβλήματος, που θα μας φέρει εγγύτερα και στις προκλήσεις ενώπιον της Ελλάδος, την αναγνώριση της ιστορικής πραγματικότητας. Η καθοριστική έκφραση της νεωτερικότητας στην ιστορία της Ευρώπης από τον δέκατο έκτο αιώνα και εξής υπήρξε η εμφάνιση και εδραίωση των δυναστικών κρατών τα οποία με την άσκηση μεγάλης κλίμακας βίας κυρίως με τη μορφή εμφυλίων πολέμων επέβαλαν ενότητα στις κοινωνίες τις οποίες διακυβερνούσαν και τις έθεσαν στο δρόμο του εκσυγχρονισμού. Προϊόντος του χρόνου τα δυναστικά μετεξελίχθηκαν σε εθνικά κράτη, συχνά με αιματηρότατες επαναστάσεις, όπως η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Το ευρωπαϊκό πρότυπο του εθνικού κράτους υπήρξε τόσο επιτυχημένο ώστε απέβη το αντικείμενο των ελπίδων και επιδιώξεων όλων των λαών σε πλανητική κλίμακα κατά τη διαδρομή του ακοστού αιώνα, μετά τη διάλυση των πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Βεβαίως η μετάγγιση του προτύπου δεν υπήρξε καθολικά επιτυχής, όπως βλέπουμε από τα πολλαπλά παραδείγματα αυτού που η πολιτική επιστήμη έχει αποκαλέσει «αποτυχημένα κράτη» (failed states) και όπως τραγικά τεκμαίρεται από την αδιανόητη κλίμακα βίας υπό το κράτος της οποίας ζει σήμερα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας. Όμως το εθνικό κράτος, ο κόσμος των εθνών, παραμένει σταθερά τόσο ως ισχυρή ιστορική παρουσία όσο και ως κανονιστικό πρότυπο, η πραγματικότητα του κόσμου σήμερα διότι εμπνέει ασφάλεια και εμπιστοσύνη στους λαούς. Οι λόγοι είναι πολλοί και ευεξήγητοι με βάση την ιστορική και την κοινωνική εμπειρία, ο κυριότερος πάντως συνίσταται στο αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι το εθνικό κράτος υπήρξε ο φορέας και αγωγός πραγμάτωσης της δημοκρατίας με όλες τις ατέλειες της στον κόσμο. Οι διαπιστώσεις αυτές επιβεβαιώνονται από όσα δραματικά και τελείως απροσδόκητα συνέβησαν στην Ανατολική Ευρώπη στα χρόνια 1989-1990 και εξής.

Με την πραγματικότητα των εθνών πρέπει να μάθει να ζει η Ευρώπη. Άλλωστε η Ευρώπη πρώτη παρήγαγε την ιδέα και την πράξη του νεότερου έθνους ως πολιτικό ιδεώδες. Τα έθνη και τα ισχυρά αισθήματα που εμπνέουν στους ανθρώπους και τους λαούς, η ζωτικότητα και ανθεκτικότητα που έχουν αποδείξει ότι διαθέτουν, δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με μεταμοντέρνα ευχολόγια ή με μέτρα έντεχνης αποδυνάμωσης της ιδεολογικής τους επιβολής. Αντιθέτως η συνείδηση της ταυτότητας και η συναίσθηση του ανήκειν που συνδέονται με το εθνικό αίσθημα του μοντέρνου ανθρώπου που τόσο αποτελεσματικά για αιώνες καλλιέργησαν εθνικά κράτη, οφείλουν να γίνονται σεβαστά, ως μέρος της παρακαταθήκης του πολιτισμού κάθε κοινωνίας και των δικαιωμάτων κάθε ατόμου. Δεν πρέπει να προκαλούνται με εκδηλώσεις περιφρόνησης ή προκλητικότητας, αλλά να παιδαγωγούνται ώστε να συμβάλλουν με την ψυχολογική ισχύ που διαθέτουν στη συλλογική προσπάθεια των δημοκρατικών κοινωνιών στις οποίες όλοι θέλουμε να ζούμε. Το ίδιο ισχύει και για τα

- 3 8 -

θρησκευτικά συναισθήματα, τα οποία πρέπει επίσης να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και να διαπαιδαγωγούνται με σοβαρότητα ώστε να αποσοβούνται οι κίνδυνοι του εξτρεμισμού και της διολίσθησης προς τους ποικίλους φονταμενταλισμούς.

Αυτές είναι, τολμώ να υποστηρίξω, υπαρκτές προκλήσεις ενώπιον της Ευρώπης και της Ελλάδος σήμερα. Για τη χώρα μας ειδικότερα η μεγαλύτερη πρόκληση δεν είναι τα σοβαρά προβλήματα των δημοσίων οικονομικών και οι τραγικές για μεγάλο μέρος της κοινωνίας συνέπειες της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα για επτά χρόνια τώρα. Αυτά θα ξεπεραστούν. Η κρισιμότερη πρόκληση είναι ο σχεδιασμός του μέλλοντος της Ελλάδος με την δέουσα σοβαρότητα, χωρίς μικροκομματικές σκοπιμότητες και ιδεολογικές εμμονές, ώστε να καταστεί δυνατή αφενός μεν η εξασφάλιση της επιβίωσης του ελληνικού έθνους ως πολιτισμικής κοινότητας με την διάσωση της ελληνικής γλώσσας η οποία είναι πλέον εκτεθειμένη σε θανάσιμους κινδύνους, και αφετέρου η δημιουργία των θεσμικών δομών που είναι απαραίτητες για την ομαλή λειτουργία και συνοχή μιας κοινωνίας η οποία οδεύει προς ένα πολυπολιτισμικό μέλλον. Πολλά θα μπορούσαν να λεχθούν σχετικά, αλλά θα περιοριστώ σε μια μόνη επισήμανση, την οποίαν θεωρώ, για να δανειστώ τα λόγια του Ιωσήπου Μοισιόδακος, την «πλέον επειγομένην χρείαν της Ελλάδος»: χρειάζεται η χώρα να διασώσει την παιδεία της, η οποία υπήρξε το μέγιστο της επίτευγμα μετά την εθνική ανεξαρτησία και με όργανο μια ισχυρή ελληνική παιδεία να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της επιβίωσης και του μετασχηματισμού. Ως προς την ελληνική παιδεία, την οποία σεμνύνομαι ότι υπηρέτησα με αφοσίωση σε αυτό το γεραρό ίδρυμα επί 36 συναπτά έτη, καταλήγω λέγοντας μετά λόγου γνώσεως, και σταθμίζοντας τις συνέπειες του καταιγισμού των μεταρρυθμίσεων των τελευταίων ετών ιδίως στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, ότι πλέον οι καιροί ου μενετοί.

-39-