ΤΕ Ι Δ Ω Λ Ι Α Α ΠΗΛΙΝΑ · ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ...

Α Π Η Λ Ι Ν ΑΕ Ι Δ Ω Λ Ι ΑΤ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠAΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

ΑΘΗΝΑ 2013

ΕΘΝΙΚΟΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΜΟΥΣΕΙΟ

ISBN 978-960-386-074-7

exofyllo Clay fig:Layout 1 6/26/13 10:08 PM

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ,ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠAΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ

Α ΠΗΛΙΝΑΕΙΔΩΛΙΑ

ΕΘΝΙΚΟΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΜΟΥΣΕΙΟ

Τ

ΑΘΗΝΑ 2013

clay figurines:Layout 2 6/16/13 5:09 PM Page 1

© 2012 ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠAΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝΠανεπιστημίου 57, 105 64 Αθήναwww.tap.gr

ISBN 978-960-214-

ΚείμεναΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΣ

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΒΡΟΝΙΔΑΚΗ

Γενική εποπτείαΕΛΕΝΗ ΚΩΤΣΟΥ

Επιμέλεια κειμένουΣελιδοποίηση

ΚΙΚΗ ΜΠΙΡΤΑΧΑ

ΦωτογραφίεςΑΡΧΕΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

(ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΑΡΗ)

Αναπαραγωγές - Εκτύπωση


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις Αίθουσες 58 και 59 του Α´ ορόφου τουΕθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου αποκα-

λύπτεται ο μικρόκοσμος της κοροπλαστικής τέ-χνης. Εξακόσια περίπου ειδώλια διαφόρωνεργαστηρίων, που χρονολογούνται από τα γεω-μετρικά μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια, εντυ-πωσιάζουν με τον πλούτο των θεμάτων, τηνποικιλία των τύπων και τη ζωντάνια των χρω-μάτων τους, φωτίζοντας ταυτόχρονα ποικίλεςπτυχές του βίου των αρχαίων.

Τα εκθέματα, φυλαγμένα μέχρι τώρα σταυπόγεια και άγνωστα στην έρευνα, αποτελούνμικρό μόνο δείγμα της πλούσιας συλλογής ειδω-λίων του Μουσείου, η οποία σχηματίστηκε στατέλη του 19ου αιώνα. Πολλά από αυτά έχουνβρεθεί σε τάφους (κυρίως στον αθηναϊκό Κερα-μεικό, τη Βάρη, την Τανάγρα, την Ερέτρια, τηΧαλκίδα και την Κόρινθο), άλλα σε σημαντικάιερά (όπως η Ακρόπολη των Αθηνών, το Καβεί-ριο της Θήβας, το Ηραίον του Άργους και τηςΠεραχώρας, το ιερό της Δήμητρας στην Ελευ-σίνα, το ιερό της Αρτέμιδος στους ΛουσούςΑχαΐας, κ.ά.), ενώ ένας μεγάλος αριθμός προέρ-χεται από αγορές και κυρίως δωρεές (ΣυλλογήΜισθού, Εμπεδοκλέους, Λάμπρου, Παπαδήμακαι Ρουσοπούλου). Η παρουσίασή τους ακο-λουθεί τη χρονολογική σειρά, εντάσσοντάς ταοργανικά στην ιστορική εξέλιξη, από τους πρωι-μότερους σχηματοποιημένους τύπους μέχρι τιςρεαλιστικές, γεμάτες πάθος και ζωντάνια μορφέςτων υστεροκλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊ-κών χρόνων.Ένα δεύτερο κριτήριο έκθεσης του

5


υλικού είναι τα εργαστήρια παραγωγής, με ση-μαντικότερα αυτά της Βοιωτίας, της Αττικής,της Κορίνθου και της Μύρινας της ΜικράςΑσίας, που χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπίαστις συνθέσεις, ενώ κοροπλαστικές δημιουργίεςμικρότερων τοπικών εργαστηρίων, όπως αυτώντης Πελοποννήσου, φανερώνουν ατολμία καισυντηρητισμό στην ανανέωση των τύπων. Η το-ποθέτηση των έργων, καθορίστηκε, τέλος, απότην ερμηνεία του περιεχομένου τους και τα θέ-

ματα που ιστορούν.

ΑΙΘΟΥΣΑ 58

Στην πρώτη προθήκη (Προθήκη 1) πα-ρουσιάζονται επιλεκτικά οι τεχνικές κατα-σκευής και διακόσμησης των ειδωλίων με

παραδείγματα διαφόρων περιόδων καιεργαστηρίων. Στις πρωιμότερες επο-χές, έως το 700 π.Χ., τα περισσότερα

ειδώλια πλάθονταν με το χέρι.Άλλοτε πάλι ένα βασικό τμήματους –συνήθως το σώμα– ήταν

κατασκευασμένο στον κεραμικότροχό και πάνω σε αυτό προσέθεταν κατό-πιν τις λεπτομέρειες. Χαρακτηριστικό πα-ράδειγμα της τεχνικής αυτής, που επιβίωσεμέχρι και τον 6ο αι. π.Χ., είναι ένα ειδώλιογυναικείας μορφής, βοιωτικού εργαστηρίου(αρ. ευρ. 4308).

Η χρήση μήτρας για την κατασκευήειδωλίων εισήχθη τον 7ο αι. π.Χ. και γε-νικεύθηκε σε όλα σχεδόν τα κοροπλα-

στικά εργαστήρια γύρω στο 500 π.Χ. Για

6

Ειδώλιο γυναικείαςμορφής.

Από την Τανάγρα.Βοιωτικού εργαστηρίου.

575-550 π.Χ.(αρ. ευρ. 4308)


να κατασκευαστεί μια μήτρα ήταν απαραίτητηη κατασκευή ενός προπλάσματος (patrix) απόκερί ή ψημένο πηλό, όπως αυτό που εκτίθεταιστην προθήκη (αρ. ευρ. 11257). Πολύ συχνάοι μήτρες χρησιμοποιούνταν για μεγάλα χρονικάδιαστήματα και ταξίδευαν σε διάφορα εργα-στήρια. Δύο βοιωτικά ειδώλια ανδρικής μορφήςμε πετεινό του 4ου αι. π.Χ. (αρ. ευρ. 4612, 4613)καθώς και δύο ειδώλιαΈρωτα από τη Μύρινατου 2ου/1ου αι. π.Χ. (αρ. ευρ. 4951, 4953) απο-τελούν διαδοχικές «γενιές» που προήλθαν απότην ίδια μήτρα.

Τα ειδώλια, όπως και τα γλυπτά, ήταν ζω-γραφισμένα. Τα πρωιμότερα ακολουθούν τηντεχνική διακόσμησης των αγγείων της γεω-μετρικής και της αρχαϊκής περιόδου με τηχρήση μαύρου ή καστανοκόκκινου γανώ-ματος πάνω στον πηλό πριν από το ψή-σιμο. Από τον 7ο αι. π.Χ. και εξής(συστηματικά όμως από τον 5ο αι.π.Χ.) η επιφάνεια καλυπτόταν πριντο ψήσιμο με λευκό επίχρισμα, τοοποίο αποτελούσε τη βάση για νατοποθετηθούν μετά το ψήσιμο ταεπίθετα χρώματα που προσέδιδανζωντάνια και χαρούμενη όψη. Συχνήκατά την ελληνιστική περίοδο ήτανη επιχρύσωση μέρους ή ολόκληρου τουειδωλίου. Έντονα χρώματα και επιχρύσωσηδιακρίνονται σε μία γυναικεία κεφαλή του 5ουαι. π.Χ. από την Ίο (αρ. ευρ. 5999) και σε κε-φαλήΆττι του 4ου/3ου αι. π.Χ. από την Κρήτη(αρ. ευρ. 6062).

7

Κεφαλή Άττι.Από την Κρήτη.4ος/3ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 6062)


Στην Προθήκη 2 εκτίθεται ομοίωμα υποζυγίουφορτωμένου με έξι αμφορείς από την Εύβοια (αρ.ευρ. 14481), καθώς και ειδώλια του 9ου-7ου αι.π.Χ. από τα εργαστήρια της Αττικής, της Βοι-ωτίας, της Πελοποννήσου και της Κρήτης. Ταπερισσότερα από αυτά είναι πλασμένα με το χέρι,ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις οι κεφαλές είναικατασκευασμένες από μήτρα.

Οι γνωστότεροι αττικοί τύποι ειδωλίων κατάτο διάστημα αυτό είναι τα χειροποίητα άλογα,που άλλοτε χρησιμοποιούνταν ως αυτόνομα ει-

δώλια και άλλοτε ως κομβία σε καλύμματα πυ-ξίδων, όπως αυτά που κοσμούν μιαπυξίδα από τον αθηναϊκό Κεραμεικόπου χρονολογείται γύρω στο 750-725

π.Χ. (αρ. ευρ. 196), καθώς και οι χειρο-ποίητες ένθρονες ή όρθιες γυναικείες μορ-φές, με χαρακτηριστικά παραδείγματααπό τη Βάρη και την Ελευσίνα (αρ.

ευρ. 25668, 4390). Το τραπεζάκι γιαπαιχνίδι του 7ου αι. π.Χ. από

τη Βάρη (αρ. ευρ. 25665)φέρει στις τέσσερεις γω-νίες του θρηνωδούς, θέ-

μα επίσης αγαπητό κατάτην ίδια περίοδο στο ατ-τικό εργαστήριο.

Την ίδια περίπου επο-χή η βοιωτική κοροπλα-στική εκπροσωπείται απότα γνωστά κωδωνόσχη-μα ειδώλια με τα κινητάμέλη. Πρόκειται γιαέναν τύπο που απαντάγια πρώτη φορά στην

8

Κωδωνόσχημο ειδώλιογυναικείας μορφής.

Από τη Λοκρίδα.Βοιωτικού εργαστηρίου.

Μέσα του 7ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5692)


Αττική κατά τον 10ο αι. π.Χ., έγινε όμως ιδιαί-τερα αγαπητός στη Βοιωτία, όπου τα πρωιμό-τερα παραδείγματα χρονολογούνται γύρω στο720-700 π.Χ. Ένα από τα υστερότερα παρα-δείγματα του είδους αποτελεί ειδώλιο από τηΛοκρίδα που χρονολογείται στα μέσα του 7ουαι. π.Χ. (αρ. ευρ. 5692). Δημοφιλείς επίσης στοβοιωτικό εργαστήριο είναι οι όρθιες και οι καθι-στές γυναικείες μορφές, με επίπεδα χειροποίητασώματα και κεφαλές κατασκευασμένες απόμήτρα, η παραγωγή των οποίων συνεχίστηκε σεόλο τον 6ο αι. π.Χ., όπως εξάλλου και αυτή τωνίππων με ή χωρίς αναβάτες.

Διαφορετικά είναι τα δείγματα της κοροπλα-στικής δημιουργίας των σύγχρονων πελο-ποννησιακών εργαστηρίων, όπως τηςΚορίνθου, της Λακωνίας και τουΆρ-γους. Κυρίαρχος είναι ο τύπος τουέφιππου πολεμιστή που κρατά ασπίδααργειακού τύπου, όπως και τα ανάγλυφαπλακίδια από μήτρα πουαπεικονίζουν μετωπικέςμορφές με δαιδαλικές κε-φαλές (αρ. ευρ. 4347,10124, 10125), θέμα προσφι-λές και στο κρητικό εργαστή-ριο (αρ. ευρ. 23642).

Τα ειδώλια που κυριάρχησανστον 6ο αι. π.Χ. στα εργαστή-ρια της Αττικής και της Ιωνίαςπαρουσιάζονται στην Προθήκη3. Οι δύο τύποι που εμφανίστη-καν στην Αθήνα κατά τα τέλη

9

Ειδώλιο καθιστήςγυναικείας μορφής.Από την Ερέτρια.Αττικού εργαστηρίου.510-490 π.Χ.(αρ. ευρ. 3972)


του 6ου αι. π.Χ. και παρέμειναν ιδιαίτερα δημο-φιλείς για πάνω από έναν αιώνα, αντιπροσω-πεύονται εδώ με αρκετά παραδείγματα. Οπρώτος, που επιβίωσε μέχρι τα μέσα του 5ου αι.π.Χ., απεικονίζει γυναικεία μορφή (ίσως την ίδιατην Αθηνά) που κάθεται σε θρόνο με πτερύγια(συνήθως διακοσμημένα) και πατά σε υποπό-διο, ενώ ακουμπά τα χέρια στα γόνατα. Φορά χι-τώνα και ιμάτιο, στεφάνη στο κεφάλι και ενώτια(αρ. ευρ. 3972, 17543, 14673, 17423, 4528).Ο άλλος τύπος, που θεωρείται η πήλινη εκδοχήτων μαρμάρινων αγαλμάτων των αρχαϊκώνΚορών, είναι αυτός της όρθιας γυναικείας μορφήςπου προβάλλει ελαφρά το αριστερό πόδι, φοράστεφάνη, χιτώνα και λοξό ιμάτιο,ενώ με το δεξί χέρι κρατεί άνθοςή φρούτο (αρ. ευρ. 16284).

Οι όρθιες γυναικείες μορ-φές με άνθος ή πτηνό στοστήθος κατασκευάστηκαναπό τα εργαστήρια τηςAνατολικής Ελλάδας ως ει-δώλια, αλλά και ως πλαστι-κά αγγεία με ευρεία διάδοσησε ολόκληρο τον ελληνικόκόσμο (αρ. ευρ. 6012, 12727,5965). Άλλοι τύποι των εργα-στηρίων αυτών είναι οι ένθρονεςγυναικείες μορφές με τους υψη-λούς πόλους (αρ. ευρ. 23565),τα ζώα, η μορφή της Σειρή-νας ως πλαστικό αγγείο(αρ. ευρ. 14850), οι ανα-κεκλιμένες ανδρικές μορ-

10

Ειδώλιογυναικείας μορφής.

Άγνωστη προέλευση.Αττικού εργαστηρίου.

510-490 π.Χ.(αρ. ευρ. 16284)

Ειδώλιο γυναικείαςμορφής με πτηνό.

Από την Ελευσίνα.Εργαστήριο Ανατολικής

Εάδας.Ύστερος 6ος αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 5965)


φές (αρ. ευρ. 23620) καθώς και οι μορφές των νά-νων σε μισοκαθιστή συνήθως στάση (αρ. ευρ.5256).

Η μαζική παραγωγή του βοιωτικού εργαστηρίουξεκίνησε ουσιαστικά τον 6ο αι. π.Χ. με μεγάληποικιλία τύπων, οι περισσότεροι από τους οποί-ους εκπροσωπούνται στην Προθήκη 4.Όρθιεςκαι καθιστές γυναικείες μορφές με επίπεδα χει-ροποίητα σώματα και κεφάλια από μήτρες (αρ.ευρ. 4010, 4305) καθώς και άλογα με ή χωρίςτους αναβάτες τους (αρ. ευρ. 23653, 4209,4220, 25444, 4018) αποτελούν χαρακτηριστι-κούς και κοινούς τύπους του εργαστηρίου. Μιαιδιαίτερη κατηγορία ειδωλίων είναι τα σανιδό-σχημα, που ονομάστηκαν από τους χωρικούς της

11

Ειδώλιο ιππέα.Άγνωστη προέλευση(Συογή Εμπεδοκλέους).Βοιωτικού εργαστηρίου.600-550 π.Χ.(αρ. ευρ. 23653)


Βοιωτίας «Παππάδες» λόγω του υψηλού κα-λύμματος της κεφαλής τους και του μακριού καιπλούσια διακοσμημένου ενδύματός τους. Κοινότους γνώρισμα είναι το επίπεδο σώμα, ο ψηλόςλαιμός, η σχηματική απόδοση των βραχιόνωνπου απολήγουν σε τριγωνικές αποφύσεις και κυ-ρίως το πρόσωπο, άλλοτε πτηνόμορφο (αρ. ευρ.4277, 4304) και άλλοτε αποδοσμένο φυσιοκρα-τικά με όλες τις λεπτομέρειες (αρ. ευρ. 4010,27869, 15455). Συνήθως το σώμα των ειδωλίωναυτών ήταν πλασμένο με το χέρι, ενώ υπάρχουνκαι περιπτώσεις όπου ήταν τροχήλατο, ενώ το κε-φάλι κατασκευαζόταν με μήτρα (αρ. ευρ. 4157).

12

Πτηνόμορφο σανιδό-σχημο ειδώλιο καθιστής

γυναικείας μορφής.Από την Τανάγρα.

Βοιωτικού εργαστηρίου.560-550 π.Χ.

(αρ. ευρ. 4304)


Χαρακτηριστικό όλων των βοιωτικών σα-νιδόσχημων ειδωλίων είναι το λευκό επί-χρισμα, πάνω στο οποίο ζωγραφίζονταντα κοσμήματα με μελανό, ερυ-θρό και μετά τα μέσα του6ου αι. π.Χ. και με κίτρινοχρώμα. Η παρουσία τωνειδωλίων αυτών σε τάφους ωςκτερισμάτων οδήγησε στο συ-σχετισμό τους με τη λατρείατων χθόνιων θεοτήτων Δήμη-τρας και Κόρης. Η ομοιότητάτους με τα ξόανα και ο υψηλόςτους πόλος τα συνέδεσε επί-σης με τη λατρεία τηςΉραςστο βοιωτικό Κιθαιρώνα.

Τα πελοποννησιακά εργα-στήρια του 6ου αι. π.Χ., κυ-ρίως αυτά της Κορίνθου, τουΆργους, της Τεγέας και τηςΛακωνίας, ακολουθώντας τηνπαράδοση του προηγούμενουαιώνα, συνέχισαν την παραγωγή ειδωλίων χωρίςουσιαστικές αλλαγές στην εξέλιξη των τύπων,όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα που εκτί-θενται στην Προθήκη 5. Οι τεχνικές που χρησι-μοποιούνταν για την κατασκευή τους είναι ημήτρα, συνήθως για το κεφάλι, ενώ το υπόλοιπομέρος τους πλαθόταν με το χέρι. Χαρακτηρι-στικά των ειδωλίων αυτών είναι τα πτηνόμορφαπρόσωπα, οι οφθαλμοί που αποδίδονται με ανά-γλυφα σφαιρίδια πηλού, η βαριά έκφραση και ηδυσαρμονία στις αναλογίες. Οι εικονογραφικοίτύποι που κυριαρχούν είναι οι πολεμιστές (αρ.

13

Σανιδόσχημο ειδώλιοένθρονης γυναικείαςμορφής με υψηλόκάλυμμα κεφαλής.Άγνωστη προέλευση(ΣυογήΕμπεδοκλέους).Βοιωτικού εργαστηρίου.Ύστερος 6ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 27869)


ευρ. 13080), οι ιππείς (αρ. ευρ. 14244), οι όρ-θιες και οι καθιστές γυναικείες μορφές με πλα-στικά επίθετα κοσμήματα, όπως περίτεχνεςπόρπες και διπλά περιδέραια(αρ. ευρ. 25991, 25985, 4334,25971), τα τετράποδα (αρ.ευρ. 10250) καθώς καιτα ανάγλυφα πλακίδιααπό μήτρα που απει-κονίζουν μετωπικέςμορφές με δαιδαλι-κές κεφαλές και τα χέριακατεβασμένα κατά μήκος των μηρών (αρ. ευρ.16972). Δεν λείπουν, ωστόσο, και δημιουργίεςπου παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά,όπως μια μεγάλη ομάδα ειδωλίων από το ιερό τουΝομίου Πανός στη Νέδα (Μπέρεκλα) Ηλείαςπου απεικονίζει χωρικούς και βοσκούς με ζώα. Ει-κονογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης έναειδώλιο γυναικείας μορφής πάνω σε καμήλα απότον Άγιο Σώστη Τεγέας (αρ. ευρ. 4353), έναάλλο από την ίδια περιοχή που απεικονίζει τον

14

Πολεμιστής. Από τηΝέδα (Μπέρεκλα)

Ηλείας. Πελοποννη-σιακού εργαστηρίου.

Τέλη 6ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 13080)

Τμήμα γυναικείαςμορφής με διπλά περι-δέραια. Από τον Άγιο

Σώστη Τεγέας.Πελοποννησιακού

εργαστηρίου.600-550 π.Χ.

(αρ. ευρ. 4334)

Γυναικεία μορφή πάνωσε καμήλα. Από τονΆγ. Σώστη Τεγέας.Πελοποννησιακού

εργαστηρίου.Τέλη 6ου/αρχές

5ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4353)


Οδυσσέα κάτω από το κριάρι να δραπετεύει απότη σπηλιά του Πολυφήμου (αρ. ευρ. 4352),καθώς και το ειδώλιο Κενταύρου που κρατά παιδίστην αγκαλιά του (αρ. 9764), άγνωστης προ-έλευσης.

Προς τα τέλη του 6ου και τις αρχές του 5ουαι. π.Χ. οι ιωνικές επιδράσεις ζωογόνησαν τηνπαράδοση των πελοποννησιακών εργαστηρίωνμε περισσότερο κινημένες μορφές (αρ. ευρ.22036).

Κατά τον 5ο αι. π.Χ. τα εργαστήρια παραγωγήςειδωλίων δημιούργησαν πρωτότυπες συνθέσειςκαι νέους τύπους, εξελίσσοντας συχνά σε διάφο-ρες παραλλαγές τους παλαιότερους. Στην Προ-θήκη 6 παρουσιάζονται παραδείγματα πουφανερώνουν τις νέες αυτές τάσεις στο αττικό,το κορινθιακό και το κρητικό εργαστήριο.Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν δύο νέοιτύποι γυναικείων μορφών στην Αττική. Οπρώτος, που αναπτύχθηκε στο δεύτερο τέ-ταρτο του 5ου αι. π.Χ., αποτελεί τροποποί-ηση του προγενέστερου αρχαϊκού. Η μορφήστέκει με το ένα της πόδι ελαφρά προβαλλό-μενο και φορά πέπλο ανοικτό στα δεξιά (αρ.ευρ. 17386). Με το δεξί χέρι κρατεί άνθοςμπροστά στο στήθος, ενώ με το αριστερό ανα-σύρει μια πτυχή του ενδύματός της. Ο δεύτεροςτύπος αναπτύχθηκε λίγο αργότερα, ίσως γύρωστο 450 π.Χ., και βρίσκεται εντελώς μέσα στοπνεύμα της πρώιμης κλασικής εποχής. Ο πέ-πλος τώρα είναι κλειστός στο πλάι και τα δύοχέρια είναι κατεβασμένα κατά μήκος τωνμηρών (αρ. ευρ. 17360). Παράλληλα με αυ-

15

Ειδώλιο γυναικείαςμορφής.Πιθανώς απότην Αθήνα.Αττικού εργαστηρίου.Μέσα 5ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 17386)


τούς δημιουργήθηκε ο τύπος της καθιστής γυ-ναικείας μορφής με χιτώνα και ιμάτιο, που φέρειτο ένα χέρι στο στήθος. Πιο δημοφιλής, όμως,

υπήρξε ο τύπος της καθιστής γυναικείας μορ-φής που φοράει πέπλο και ακουμπάει τα δύο

χέρια στα γόνατα (αρ. ευρ. 5807).Το παραγωγικότερο πελοποννησιακό

εργαστήριο κατά τον 5ο αι. π.Χ. είναι αυτότης Κορίνθου, του οποίου η δραστηριότητα

συνεχίστηκε με χειροποίητα ειδώλια ζώων,Σατύρων και γυναικείων μορφών, αλλά και μεειδώλια από μήτρα. Οι κυριότεροι τύποι πουκατασκευάζονταν σε μήτρα είναι οι όρθιεςκόρες με χαμηλό πόλο, χιτώνα και ιμάτιο, οιοποίες κρατούν συνήθως άνθος (αρ. ευρ. 5706,5707, 17444). Οι καθιστές γυναικείες μορφέςφορούν επίσης χαμηλούς πόλους και, σε ορισμέ-νες περιπτώσεις, κρατούν πτηνά ή φρούτα (αρ.ευρ. 4091).

Μια ιδιαίτερη κατηγορία που εκπροσωπείταιστην ίδια Προθήκη είναι αυτή των ειδωλίων μετα κινητά μέλη, των λεγόμενων «πολύσπα-στων» (αρ. ευρ. 4751-4752, 4031-4032,12988, 21990). Τα ειδώλια αυτά, που στη συ-ντριπτική τους πλειονότητα απεικονίζουν γυναι-κείες μορφές, επανεμφανίστηκαν (αφού είχε ήδη«σβήσει» κατά το 650 π.Χ. η σειρά των γνω-στών βοιωτικών κωδωνόσχημων ειδωλίων με τακινητά μέλη) γύρω στο 500 π.Χ. στην Κόρινθο,και λίγο αργότερα, στα μέσα περίπου του 5ου αι.π.Χ., στην Αττική. Τα πολύσπαστα έχουν ερμη-νευθεί με ποικίλους τρόπους: άλλοτε θεωρούνταιπαιχνίδια, τα οποία οι κάτοχοί τους αφιέρωνανστα ιερά τις παραμονές του γάμου τους, συμβο-

16


Άγνωστη προέλευση.Κορινθιακούεργαστηρίου.

450-425 π.Χ.(αρ. ευρ. 5707)


λίζοντας έτσι το πέρασμα από την αθωότητα τηςπαιδικής ηλικίας στην ενήλικη ζωή. Από τηνάλλη πλευρά, η ανακάλυψη τέτοιων ειδωλίωνμέσα σε τάφους ενηλίκων παραπέμπει σε χθό-νια ή αποτροπαϊκή σημασία. Η γυμνότητα,εξάλλου, πολλών από τις κούκλες αυτές οδή-γησε κάποιους μελετητές να θεωρήσουν ότιαπεικονίζουν εταίρες, ενώ κάποιοι άλλοι, στη-ριγμένοι στο γεγονός ότι συχνά κρατούν κρό-ταλα ή τύμπανο, τις ερμήνευσαν ως χορεύτριες.Ένα μικρό, αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα

της παραγωγής του κρητικού εργαστηρίου εκτί-θεται επίσης στην Προθήκη 6. Πρόκειται γιατρεις κεφαλές ειδωλίων –δύο γυναικείων (αρ. ευρ.11286, 11287) και ενός ανδρικού (αρ. ευρ.11283)– καθώς και για μία γυναικεία κεφαλήπου προέρχεται από κέρνο (αρ. ευρ. 11282).

Στην Προθήκη 7 παρουσιάζονται πήλινα ειδώ-λια της θεάς Αρτέμιδος από τις ανασκαφές τουΚ. Καραπάνου και της Γαλλικής ΑρχαιολογικήςΣχολής το 1889 στο «Μικρό ιερό της Αρτέμι-δος», ΒΔ της περιοχής «Κανόνι», στην Κέρ-κυρα. Τα ειδώλια αυτά, που χαρακτηρίζονται απότις μεγάλες τους διαστάσεις, αποτελούν μια ιδι-αίτερη κατηγορία που χρονολογείται γύρω στο480 π.Χ. και είναι πιθανότατα προϊόν τοπικούεργαστηρίου. Στο «Μικρό ιερό της Αρτέμιδος»βρέθηκε μεγάλος αριθμός πήλινων αγαλματίωνκαι πλακιδίων, αναθημάτων προς τιμήν της θεάς.Πολλά από αυτά παριστάνουν την ίδια τηνΆρ-τεμη, η οποία συνήθως κρατά τόξο στο αριστερόχέρι και άνθος, πτηνό ή ζώο (συχνά λιοντάρι,χοίρο ή ελάφι) στο δεξί, ενώ σε ένα χαρακτηρι-

17

Κούκλα με κινητάμέλη (πολύσπαστο).Από την Τανάγρα.Κορινθιακούεργαστηρίου.425-400 π.Χ.(αρ. ευρ. 4752)


στικό παράδειγμα (αρ. ευρ. Καρ. 1069) παρι-στάνεται πάνω σε άρμα που το σέρνουν πάνθη-

ρες και ελάφια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει έναακόμη αγαλμάτιο (αρ. ευρ. Καρ. 1112), όπουμπροστά στη θεά στέκεται ένα κορίτσι μευψωμένα τα χέρια προς αυτήν. Πρόκειταιγια σκηνή που φανερώνει την ιδιότητα τηςΑρτέμιδος ως κουροτρόφου, καθώς και το

σημαντικό της ρόλο στο κρίσιμο στάδιο τηςμετάβασης των κοριτσιών από την παιδικήηλικία στην εφηβεία, αλλά και στη διαδρομήτους προς την ενηλικίωση και τη μητρότητα.

Λεπτά πήλινα ανάγλυφα πλακίδια με περί-τμητες μορφές και παραστάσεις, τα λεγόμενα«μηλιακά ανάγλυφα», εκτίθενται στην Προ-θήκη 8. Πρόκειται για προϊόντα εργαστηρίωντης Μήλου, που χρονολογούνται γύρω στο465-435 π.Χ. Τα μηλιακά ανάγλυφα κατα-σκευάζονταν σε επίπεδες αβαθείς μήτρες καιστη συνέχεια ο πηλός ανάμεσα και γύρω από

τις μορφές αφαιρούνταν, μερικές φορές όμωςόχι εντελώς. Η επιφάνειά τους καλυπτόταν μελευκό επίχρισμα, που λειτουργούσε ως υπό-στρωμα για να τοποθετηθούν τα χρώματα, ταοποία σε λίγα μόνο παραδείγματα έχουν διατη-ρηθεί. Οι οπές τους χρησίμευαν για την ανάρ-τηση ή την προσαρμογή τους σε ξύλινα κιβώτια,σαρκοφάγους και έπιπλα. Στην πλειονότητάτους βρέθηκαν στη Μήλο, κυκλοφόρησαν όμωςπεριορισμένα και σε άλλες περιοχές του ελληνι-κού κόσμου (νησιά Αιγαίου, Αττική, Κόρινθος,Τρωάδα, Κάτω Ιταλία και Σικελία). Το θεμα-τολόγιο των μηλιακών αναγλύφων περιλαμβά-

18

Aγαλμάτιo τηςΑρτέμιδος πάνω σε

άρμα που το σέρνουνπάνθηρες και ελάφια.

Από το «Μικρόιερό της Αρτέμιδος»

στην Κέρκυρα.Πιθανότατα προϊόν

τοπικού εργαστηρίου.Γύρω στο 480 π.Χ.

(αρ. ευρ. Καρ. 1069)


νει κυρίως μυθολογικές παραστάσεις, αλλά καισκηνές από την καθημερινή ζωή.

Την πρόοδο του βοιωτικού εργαστηρίου στην κο-ροπλαστική κατά τον 5ο και τον 4ο αι. π.Χ. μπο-ρεί κανείς να παρακολουθήσει στις Προθήκες9-10. Κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών τοθεματολόγιο του εργαστηρίου εμπλουτίστηκε μεσκηνές της καθημερινής ζωής, αλλά και με πιοσύνθετους τύπους, που προαναγγέλλουν τις εκλε-πτυσμένες μορφές της ελληνιστικής περιόδου.

Από το 480/470 π.Χ. και έως τα μέσα του5ου αι. π.Χ. στα βοιωτικά εργαστήρια, τακοίλα ειδώλια που κατασκευάζονταν μεμήτρα είχαν πια αντικαταστήσει τα χειρο-ποίητα, εκτός από τις περιπτώσεις κάποιωνειδωλίων ζώων και ιππέων. Πρόκειται γιατύπους, η μπροστινή πλευρά των οποίωνκατασκευαζόταν με μήτρα και η πίσω πλα-θόταν με το χέρι. Χαρακτηριστικές είναι οιόρθιες γυναικείες μορφές που φορούν στοκεφάλι υψηλό πόλο, ο οποίος απολήγει συ-νήθως στο πίσω μέρος σε τρεις προεξοχές(αρ. ευρ. 12707). Στον ύστερο 5ο αι. π.Χ.τα ειδώλια αυτά απέκτησαν μεγαλύτερεςδιαστάσεις, που επιτεύχθηκαν με τις περί-τεχνες κομμώσεις και με τις υψηλές τουςβάσεις (αρ. ευρ. 17388). Μία συνήθης πα-ραλλαγή τους, που συνέχισε κυρίως στον 4οαι. π.Χ., είναι αυτή όπου η γυναικεία μορφήκρατεί περιδέραιο (αρ. ευρ. 3961), και άλ-λοτε κίστη ή κιβωτίδιο από όπου τραβάταινία (αρ. ευρ. 5808, 4501, 3959). Οιμορφές αυτές έχουν ερμηνευθεί ως νύφες ήνυμφοκόμοι που φέρουν γαμήλια δώρα.

19

Ειδώλιο γυναικείαςμορφής που ανασύρειταινία από κιβωτίδιο.Πιθανόν απότη Χαλκίδα.Βοιωτικού εργαστηρίου.400-375 π.Χ.(αρ. ευρ. 3959)


Παράλληλα, αγαπητά είναι στην περίοδοαυτή και τα ειδώλια των νέων που κρατούν με τοαριστερό τους χέρι πετεινό, και σπανιότερα άλλα

ζώα. Ακολουθούν την ίδια τυπολογική εξέλιξημε τα προαναφερθέντα γυναικεία ειδώλια, υιο-θετώντας στον 4ο αι. π.Χ. ακόμη και την πε-ρίτεχνη κόμμωσή τους (αρ. ευρ. 5612, 5678,5676, 5674, 4607, 4608).

Κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ. εμφανί-στηκαν επίσης και μικρότερα, όχι τόσο εξεζητη-

μένα ειδώλια, που αποτελούν τη μετάβαση προςτις πρώτες Ταναγραίες του τέλους του 4ου αι.π.Χ. (αρ. ευρ. 4588).Άλλοι χαρακτηριστικοί τύποι του εργαστη-

ρίου είναι οι ημιανακεκλιμένες ανδρικές μορφές(αρ. ευρ. 10149, 10373), όπως επίσης τα γυμνάαγόρια που κάθονται στο έδαφος (αρ. ευρ.10311) και εκείνα που είναι τυλιγμένα στο ιμά-τιό τους και φορούν πίλο στην κεφαλή (αρ. ευρ.4529).

Στις δύο επόμενες προθήκες (Προθήκες 11-12)παρουσιάζεται μια μεγάλη σειρά ειδωλίων, γνω-στών ως «Ταναγραίες» λόγω της εύρεσής τουςκατά εκατοντάδες σε τάφους της Τανάγρας τηςΒοιωτίας κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Εικονί-ζουν συνήθως «αγαλματικούς τύπους» σε διά-φορες στάσεις (αρ. ευρ. 4105, 4586, 4051,4041), με πλούσια ενδύματα, ποικίλα συνοδευ-τικά σύμβολα, όπως ριπίδια (αρ. ευρ. 4077,4697, 4469) και κάτοπτρα (αρ. ευρ. 4716), καισυχνά με κομψά σκιάδια στην κεφαλή (αρ. ευρ.4589, 4700). Η παραγωγή των ειδωλίων αυτών–που φαίνεται ότι ξεκίνησε από την Αττική–

20

Ειδώλιο ανδρικής μορφήςπου κρατεί πετεινό.

Από τη Θήβα.Βοιωτικού εργαστηρίου.

450-400 π.Χ.(αρ. ευρ. 5612)


χρονολογείται από τα μέσατου 4ου αι. π.Χ. έως το τέλος

της ελληνιστικής περιό-δου. Οι «Ταναγραίες»

με το λευκό επίχρισμακαι τα απαλά χρώ-ματα (αρ. ευρ. 4105,14977, 4697, 3945),αποτέλεσαν κύριο προ-ϊόν των εργαστηρίων

της Βοιωτίας με ευρείαδιάδοση στα μεγάλα κέ-ντρα του ελληνιστικούκόσμου.

Πολλές από τις Ταναγραίες πουβρέθηκαν στην Αλεξάνδρεια, τηΣμύρνη, το βασίλειο της Περγάμου, αλλάκαι στον Τάραντα και τη Νότια Ρωσία,έχουν κατασκευαστεί από τις ίδιες μήτρες μετα βοιωτικά αντίστοιχα παραδείγματα,αποδεικνύοντας έτσι ότι τα διάφορα τοπικάεργαστήρια αναπαρήγαν τα βοιωτικά πρό-τυπα χρησιμοποιώντας τον πηλό της περιο-χής τους.

Ξεχωριστή θέση στην Προθήκη 11 κατα-λαμβάνει ένα ειδώλιο καθιστής σε βράχο γυ-ναικείας μορφής που κρατεί πτυσσόμενοκάτοπτρο (αρ. ευρ. 4137), δείγμα τηςεκλέπτυνσης και της πρωτοτυπίας που

21

Ειδώλιο γυναικείαςμορφής τυλιγμένηςστο ιμάτιό της.Άγνωστη προέλευση.Βοιωτικού εργαστηρίου.Γύρω στο 330 π.Χ.(αρ. ευρ. 4105)

Ειδώλιοεφήβου-στρατιώτη.Από την Τανάγρα.Βοιωτικού εργαστηρίου.330-300 π.Χ.(αρ. ευρ. 4629)


χαρακτηρίζει την κοροπλαστική τέχνη της ελ-ληνιστικής εποχής.

Εκτός από τις «Ταναγραίες», χαρακτηρι-στικές είναι την ίδια περίοδο και οι μορφές τωναγοριών που κρατούν βαλάντιο (αρ. ευρ. 4657)καθώς και εκείνες των εφήβων που κρατούνκλουβί (αρ. ευρ. 4618) ή φορούν στολή στρα-τιώτη (αρ. 4629, 4624), υποδηλώνοντας το συ-σχετισμό τους με τις διαβατήριες τελετές και τημύηση. Δημοφιλή επίσης είναι και τα ειδώλια τωνΕρώτων, χαρακτηριστικά παραδείγματα των

22

Ειδώλιο Αφροδίτης μεπτυσσόμενο κάτοπτρο.

Από την Ερέτρια.Βοιωτικού εργαστηρίου.

Πρώιμος 3ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4137)

Ειδώλια Ερώτων μεκιθάρα και κιβωτίδιο.


230-200 π.Χ.(αρ. ευρ. 4037, 4036)


οποίων ίπτανται στο κέντρο της Προ-θήκης 12 (αρ. ευρ. 4036, 4037, 13012).

Η παρουσίαση της εξέλιξης των τύπων τωνειδωλίων και των εργαστηρίων παραγωγήςτους ολοκληρώνεται στην Προθήκη 13, μεαντιπροσωπευτικά δείγματα του ευβοϊκού,του κορινθιακού, του κρητικού και τουμικρασιατικού εργαστηρίου, χρονολογού-μενα από τον 5ο έως και τον 2ο αι. π.Χ.

Το ευβοϊκό εργαστήριο του 5ου και του 4ουαι. π.Χ. εκπροσωπείται με παραδείγματα από τηνΕρέτρια και τη Χαλκίδα. Ξεχωρίζει ένα ειδώλιοΕκάτης πάνω σε άρμα που το σέρνουν σκύλοιαπό την Ερέτρια (αρ. ευρ. 4793), ενώ πρέπει νασημειωθεί η ομοιογένεια που παρουσιάζουνπολλά από τα ειδώλια που βρέθηκαν στη Χαλ-κίδα με το έντονο λευκό επίχρισμα, πάνω από τοοποίο χρησιμοποιείται ροδαλό και γαλάζιο χρώμα(αρ. ευρ. 13612, 13614, 12116).

Η πλούσια παραγωγή του κοριν-θιακού εργαστηρίου του 5ου αι.π.Χ. συνεχίστηκε και κατά τον 4οκαι τον 3ο αι. π.Χ., όπως φαίνεταιαπό τα εκτιθέμενα παραδείγματα. Οσυνηθέστερος τύπος είναι αυτός της«Ταναγραίας» (αρ. ευρ. 4413),ενώ απαντούν επίσης ανακεκλιμέ-νες ανδρικές μορφές, παιδιά πάνω σεάλογα, χορεύτριες (αρ. ευρ. 4417,4110), ένθρονες γυναικείες μορφές (αρ.ευρ. 5827, 5828), θεότητες, όπως ηΑφροδίτη (αρ. ευρ. 4162, 4163), καθώςκαι μορφές αγοριών και κοριτσιών μεάνθη και φρούτα στα χέρια. Η τεχνική

23


κατασκευής αυτών των ειδωλίων είναι ποιοτικάόμοια με εκείνη των προηγούμενων αιώνων, με τηδιαφορά ότι την περίοδο αυτή χρησιμοποιούνταιπερισσότερο έντονα χρώματα με κυρίαρχο το γα-λάζιο (αρ. ευρ. 4162).

Στην ίδια προθήκη παρουσιάζεται επίσης έναειδώλιο ανδρικής μορφής του 4ου αι. π.Χ. από τηνΚρήτη (αρ. ευρ. 6058) και ένα ειδώλιο μικρούΈρωτα που κοιμάται σε λουλούδι, έργο μικρα-σιατικού εργαστηρίου του 2ου αι. π.Χ. (αρ. ευρ.6063).

Tα ειδώλια που εκτίθενται στην τελευταία προ-θήκη της Αίθουσας (Προθήκη 14) συγκροτούν

24

Χορεύτρια μεκαλυμμένο πρόσωπο.

Από τη Χαλκίδα.Ευβοϊκού εργαστηρίου.Μέσα του 4ου αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 13614)

Ειδώλιoγυναικείας μορφής.

Από τη Χαλκίδα.Ευβοϊκού εργαστηρίου.

Τέλη του 4ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 13612)


25

Έρωτας κοιμάταισε λουλούδι.Από την Κρήτη.Μικρασιατικούεργαστηρίου.2ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 6063)

Αφροδίτη με κύκνο.Άγνωστη προέλευση.Κορινθιακούεργαστηρίου.4ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4162)


ξεχωριστές θεματικές ενότητες της έκθεσης. Ηπρώτη αποτελείται από σειρά ειδωλίων που απο-δίδουν με έντονο ρεαλισμό σκηνές από την κα-θημερινή ζωή, κυρίως αγροτικές και οικιακέςεργασίες. Τα ειδώλια της κατηγορίας αυτής, βοι-ωτικά στην πλειονότητά τους και χρονολογού-μενα κυρίως στον 5ο αι. π.Χ., είναι χειροποίητα,εξαιρουμένων κάποιων περιπτώσεων όπου τοκεφάλι είναι κατασκευασμένο σε μήτρα, και δια-κοσμούνται με αμαυρό γάνωμα. Πιθανόν τοπο-θετούνταν στους τάφους για να εξυπηρετήσουντις ανάγκες των νεκρών στον Κάτω Κόσμο, ενώάλλα χρησίμευαν ως παιχνίδια.

Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στον κόσμοτου παιδιού, ένα θέμα που κατακτά την τέχνηαπό τον 4ο αι. π.Χ. και εξής, γίνεται δε ιδιαίτερασυχνό κατά την ελληνιστική περίοδο. Εξέχουσαθέση κατέχουν τα ειδώλια των κουροτρόφων (αρ.ευρ. 12404) και των γηραιών μορφών με βρέφηστην αγκαλιά (αρ. ευρ. 3978, 4089, 5713). Με-γάλος αριθμός παραδειγμάτων, εξάλλου, παρου-σιάζει παιδιά στο σχολείο, συχνάκρατώντας πινακίδες γραφής (αρ.ευρ. 14867), ενώ τα νήπια εμφα-νίζονται είτε μόνα (αρ. ευρ.10150, 5891, 12649) είτεσυνοδευόμενα από τους γέ-ροντες παιδαγωγούς τους(αρ. ευρ. 4419). Δημοφι-λείς είναι ακόμα οι τύποιτων νεαρών κοριτσιώνπου παίζουν το παιχνίδιτων αστραγάλων (αρ. ευρ.13599) ή του εφεδρισμού

26

Γυναικεία μορφήταΐζει πτηνά.


Αρχές 5ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4042)

Ειδώλιο παιδαγωγούμε νήπιο. Από την

Κόρινθο. 4ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4419)

Μικρό παιδί.Άγνωστη προέλευση.

Βοιωτικού εργαστηρίου.Αρχές 3ου αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 4125)


(αρ. ευρ. 5720). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τέλος, πα-ρουσιάζει και το ειδώλιο της μυθικής Τυρούς, που,καθισμένη πάνω σε βράχο, κοιτάζει με μελαγχολίατα νεογέννητα βρέφη της, καθώς αναγκάζεται νατα εγκαταλείψει στις όχθες του ποταμού Ενιπέα(αρ. ευρ. 4721).

Η τρίτη ενότητα, που καταλαμβάνει το κέ-ντρο της προθήκης, απαρτίζεται από ειδώλια χο-ρευτριών και μουσικών, αντικατοπτρισμούς τηςαρχαίας αντίληψης για τη σημασία του ρυθμού

27

Γυναίκα καθιστή σεβράχο κοιτά δύο βρέφησε λίκνο. Πιθανόνπρόκειται για την Τυρώπου εγκαταλείπειτα παιδιά της στις όχθεςτου Ενιπέα.Από την Τανάγρα.Βοιωτικού εργαστηρίου.300-250 π.Χ.(αρ. ευρ. 4721)


και της αρμονίας σε όλες τις εκφάνσεις του ιδιω-τικού και του δημόσιου βίου.

Στις τρεις κεντρικές περίοπτες προθήκες(Προθήκες 15-17) της αίθουσας εκτί-

θενται εξαίρετα έργα κοροπλαστικήςτέχνης διαφόρων εργαστηρίων καιεποχών.Στην Προθήκη 15 δεσπόζουν ει-δώλια του βοιωτικού εργαστηρίου,

που χρονολογούνται από τον 6οέως και το τέλος του 3ου αι.π.Χ. Ξεχωριστή θέση καταλαμ-βάνει ένα ομοίωμα τεθρίππου

πολεμικού άρματος των μέσων του6ου αι. π.Χ. με δύο αναβάτες (αρ. ευρ.4082), χαρακτηριστικό παράδειγμα της

αρχαϊκής πολυχρωμίας, που διακοσμείταιμε κίτρινο, ερυθρό και μελανό γάνωμα πάνω στολευκό επίχρισμα. Από τα ειδώλια του 5ου αι. π.Χ.ξεχωρίζει ένα ειδώλιο νέου με κριάρι (αρ. ευρ.12640), ενώ από αυτά του 4ου αι. π.Χ. ένας νέοςπου κρατά χήνα (αρ. ευρ. 12672) και μία γυναι-κεία μορφή με κιβωτίδιο (αρ. ευρ. 4505), εντυ-πωσιακά και τα δύο λόγω των έντονων χρωμάτωντους, κίτρινου, γαλάζιου και κόκκινου.Έντοναχρώματα φέρει επίσης ένα ειδώλιο ΑφροδίτηςΕπιτραγίας, σύγχρονο περίπου με τα προηγού-μενα (αρ. ευρ. 5659).Έργα ιδιαίτερης σημασίας είναι και οι προ-

τομές της Προθήκης 16. Το πρωιμότερο εκτιθέ-μενο παράδειγμα (αρ. ευρ. 12725) χρονολογείταιστις αρχές του 5ου αι. π.Χ. και είναι προϊόν ιω-νικού εργαστηρίου, ενώ τα υπόλοιπα είναι βοι-ωτικά έργα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. Οι

28

Ειδώλιο χορεύτριας.Από την Τανάγρα.

Βοιωτικού εργαστηρίου.4oς αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 4578)


προτομές ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη Βοι-ωτία. Τα πρωιμότερα παραδείγματα ήταν μι-κρών διαστάσεων και βασίζονταν σε αττικάκυρίως πρότυπα. Προς τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.εμφανίστηκε ένας τύπος που αποδίδει γυναικείαμορφή που υψώνει τα χέρια στο στήθος (αρ. ευρ.4762, 4764), ενώ από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ.ξεκίνησαν οι προτομές του Διονύσου (αρ. ευρ.5675), γενειοφόρου ή αγένειου, που παριστάνε-ται με διάφορα σύμβολα, όπως αυγό και κάν-θαρο. Εξέχουσα θέση ανάμεσα στα υπόλοιπαεκθέματα κατέχει η προτομή της θεάς Αθηνάς(αρ. ευρ. 5786), που χρονολογείται στο πρώτομισό του 4ου αι. π.Χ. και εντυπωσιάζει, παράτην αποσπασματική της κατάσταση και ταέντονα ίχνη καύσης, με την απόδοση τωνλεπτομερειών και τη διατήρηση τωνχρωμάτων.

29

Ομοίωμα πολεμικούάρματος.Άγνωστη προέλευση.Βοιωτικού εργαστηρίου.Γύρω στο 550 π.Χ.(αρ. ευρ. 4082)


Στην Προθήκη 17, την τελευταία κεντρικήπροθήκη της αίθουσας, παρουσιάζονται ειδώλιαδιαφορετικών προελεύσεων του 2ου και του 1ουαι. π.Χ., μεγάλων συνήθως διαστάσεων και ιδι-αίτερης χρωματικής ποικιλίας, που αντιγράφουνή μεταπλάθουν τύπους της μεγάλης πλαστικής,χωρίς βέβαια να χάνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηρι-στικά του είδους τους. Εντυπωσιακή ανάμεσάτους η Αφροδίτη που κρατά κάτοπτρο, από τηνπεριοχή του Γέρακα κοντά στη Μονεμβασία (αρ.ευρ. 13700), δύο ειδώλια από τις Παγές της Με-γαρίδας (αρ. ευρ. 6001, 6002) και ένα σύνολοαπό την Αίγινα (αρ. ευρ. 5950-5953).

Ειδώλιο ΑφροδίτηςΕπιτραγίας.

Από τη Βοιωτία.Βοιωτικού εργαστηρίου.

Μέσα 4ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5659)

30


Προτομή Διονύσουμε κάνθαρο και αυγό.Από τον ΈξαρχοΛοκρίδος.Βοιωτικού εργαστηρίου.Μέσα 4ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5675)

Προτομή Αθηνάς.Άγνωστη προέλευση.Βοιωτικού εργαστηρίου.400-350 π.Χ.(αρ. ευρ. 5786)

31


ΑΙΘΟΥΣΑ 59

Iδιαίτερα σημαντική θέση ανάμεσα στα αρχαίαπου έχουν κατά καιρούς δωρηθεί στο Εθνικό Αρ-χαιολογικό Μουσείο κατέχουν τα πήλινα ειδώλιατης Συλλογής Ιωάννη Μισθού, που στην πλει-ονότητά τους προέρχονται από τη Μύρινα.Μέρος της πλούσιας αυτής συλλογής, που δωρή-θηκε στο Μουσείο το 1884, παρουσιάζεται στηνΑίθουσα 59 ως δείγμα της παραγωγικής δρα-στηριότητας των κοροπλαστικών εργαστηρίωνμιας πόλης, για την ιστορία της οποίας διαθέτουμελίγα μόνο στοιχεία.

Η Μύρινα (που πήρε το όνομά της από τηνομώνυμη Αμαζόνα) ήταν αρχαία πόλη της Αιολί-δος στη Μικρά Ασία, ανάμεσα στη Σμύρνη καιστην Πέργαμο, στην οποία και προσαρτήθηκετον 3ο αι. π.Χ. Το 106 μ.Χ. η πόλη καταστρά-φηκε από σεισμό.

Μικρή ήταν η πολιτική σημασία της Μύριναςκατά την αρχαιότητα. Περιώνυμη έγινε αιώνεςαργότερα, όταν ήρθαν στο φως τα κτερίσματααπό τη νεκρόπολή της, κυρίως ειδώλια, που χρο-νολογούνται στην ύστερη ελληνιστική και τηνπρώιμη ρωμαϊκή εποχή. Η νεκρόπολη της Μύ-ρινας ήταν ήδη γνωστή από το 1870 στους Μι-κρασιάτες χωρικούς, οι οποίοι συχνά πουλούσαντα κτερίσματα από τους τάφους της σε ομογε-νείς ή ξένους. Φαίνεται ότι ο Ιωάννης Μισθός,που καταγόταν από τη Μικρά Ασία, κατείχεκτήματα στην περιοχή ή αγόρασε τα ειδώλια απότους ντόπιους. Η συστηματική ανασκαφή τηςνεκρόπολης της Μύρινας έγινε από τη Γαλλική

32


Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας μεταξύ 1880και 1883.

Τα πρωιμότερα ειδώλια από τη Μύρινα κα-τασκευάστηκαν γύρω στο 250 π.Χ., συνεχί-ζοντας την παράδοση της Αθήνας και τηςΤανάγρας, ίσως από κοροπλάστες της ηπειρω-τικής Ελλάδας που ταξίδεψαν ή μετώκησανανατολικά. Δεν είναι τυχαίο ότι αρχικά ο δημο-φιλέστερος τύπος ειδωλίου στη Μύρινα είναιαυτός της όρθιας ενδεδυμένης γυναικείας μορ-φής, της «Ταναγραίας».Όμως τα ωραιότερακαι σημαντικότερα ειδώλια είναι αυτά που κα-τασκευάστηκαν μεταξύ 200 και 150 π.Χ.: τηνεποχή αυτή, είτε λόγω της άφιξης νέων τεχνι-τών από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, είτελόγω της επιρροής της ακμάζουσας ΠεργαμηνήςΣχολής στην πλαστική, δημιουργήθηκαν νέοιτύποι και νεωτεριστική τεχνοτροπία. Ανάμεσαστις νέες παραγωγές είναι οι εξαιρετικής τέχνηςιπτάμενες Νίκες και οιΈρωτες. Μετά τα μέσα

33

Χάρτης τωνβορειοδυτικώνμικρασιατικώνακτών, μεσημειωμένες τιςσημαντικότερεςαρχαιολογικέςθέσεις.


του 2ου αι. π.Χ., τα ειδώλια της Μύρι-νας, ίσως λόγω της αυξανόμενης παρα-γωγής, έχασαν τη φρεσκάδα τους,

έγιναν περισσότερο στεγνά, περίτε-χνα και «μεταλλικά». Οι όρθιες

ενδεδυμένες γυναικείες μορφές πα-ρέμειναν δημοφιλείς, όπως επίσηςοι θεoί (ιδιαίτερα η Αφροδίτη),

καθώς και οι φτερωτές μορφές. Πα-ράλληλα άρχισαν να εμφανίζονταινέοι τύποι, ανάμεσα στους οποίουςεκείνοι που σχετίζονταν με την απει-κόνιση της καθημερινής ζωής.

Χαρακτηριστικό των ειδωλί-ων της Μύρινας από τον ύστερο2ο αι. π.Χ. και εξής είναι ότι φέ-ρουν, συνήθως εγχάρακτα αλλά

και ανάγλυφα, ολόκληρα ονόματα ή μονο-γράμματα. Πρόκειται για υπογραφές των κο-ροπλαστών ή, σε αρκετές περιπτώσεις, τωνιδιοκτητών των εργαστηρίων όπου αυτά κατα-σκευάζονταν. Τα περισσότερα από τα ονόματααυτά είναι ελληνικά, υπάρχουν όμως και περι-πτώσεις ρωμαϊκών ονομάτων γραμμένων με τοελληνικό αλφάβητο, που μαρτυρούν την παρου-σία Ρωμαίων στη Μύρινα.

Tα ειδώλια της πρώτης προθήκης της αίθουσας(Προθήκη 18) φανερώνουν την ευρηματικότητατων κοροπλαστών της Μύρινας, οι οποίοι άλλοτεχρησιμοποιούσαν γνωστούς παλαιότερους τύ-πους, ποικίλλοντάς τους με νέες σύνθετες στάσειςπου τους χάριζαν κίνηση και ελευθερία, και άλ-λοτε επινοούσαν νέα θέματα με έντονη τη διά-

34


Από τη Μύρινα.200-160 π.Χ.

(αρ. ευρ. 4998)


θεση αποτύπωσης του στιγμιαίου. Οι δροσερέςμεμονωμένες γυναικείες μορφές που κάθονται σεβράχο (αρ. ευρ. 4934) ή στηρίζονται σε πεσσό(αρ. ευρ. 4837, 4998), αλλά και τα συμπλέγματαδύο ή περισσοτέρων μορφών, όπως αυτό της μη-τέρας με την κόρη (αρ. ευρ. 4987), οι σκηνέςσυμποσίου (αρ. ευρ. 5012, 4903) και ζευγαριώνπου περιπτύσσονται υπό το βλέμμα Ερώτων (αρ.ευρ. 4885, 4886) δηλώνουν αυτήν ακριβώς τηναντίληψη.

Οι τύποι της Αφροδίτης και άλλων θεών, όπωςτου Απόλλωνα, στην Προθήκη 19 συγκαταλέ-γονται στις ωραιότερες και πιο ενδιαφέρουσες δη-μιουργίες του εργαστηρίου.Έργα γλυπτικής του5ου και του 4ου αι. π.Χ., με κάποιες μικρές δια-

35

Σκηνή συμποσίου.Από τη Μύρινα.1ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5012)


φοροποιήσεις ή παραλλαγές, αποτέλεσαν πηγήέμπνευσης για τους τεχνίτες της Μύρινας. Χα-ρακτηριστικά είναι τα ειδώλια της Αφροδίτηςτων τύπων Fréjus/Genitrix (αρ. ευρ. 5004) καιHeyl (αρ. ευρ. 4978), καθώς και το σύμπλεγματης Αναδυομένης Αφροδίτης και του Πριάπου(αρ. ευρ. 4878). Εντυπωσιακά παραμένουν εξάλ-λου και τα συμπλέγματα στα οποία η θεά άλλοτετιμωρεί με το σανδάλι της το μικρό γιο τηςΈρω-τα (αρ. ευρ. 4907), άλλοτε παίζει μαζί του (αρ.ευρ. 4959) και άλλοτε τον φροντίζει τρυφερά(αρ. ευρ. 4811, 4977).

Τα εργαστήρια της Μύρινας ξεκίνησαν να πα-ράγουν ειδώλια Ερώτων κατά τον 2ο αι. π.Χ.Εκτός από τον τύπο τουΈρωτα-παιδιού, δημι-ούργημα της πρώιμης ελληνιστικής εποχής,στην Προθήκη 20 εκπροσωπείται ο τύπος τουΈρωτα-εφήβου, που είχε ήδη αρχίσει να γίνεταιδημοφιλής στην τέχνη μετά τα μέσα του 3ου αι.π.Χ. ΟιΈρωτες-παιδιά της προθήκης παρου-σιάζονται να παίζουν με λαγουδάκια (αρ. ευρ.5255) και σκύλους (αρ. ευρ. 4899), να ιπ-πεύουν δελφίνια (αρ. ευρ. 4859) ή άρματα μεχήνες (αρ. ευρ. 4930), να κυνηγούν (αρ. ευρ.

4902) ή να παλεύουν (αρ. ευρ. 4927), ενώ οιΈρωτες-έφηβοι ίπτανται κρατώντας διάφορααντικείμενα, όπως δάδα (αρ. ευρ. 4950) ή φιάλη(αρ. ευρ. 5122, 5123). Χαρακτηριστικό τουτελευταίου αυτού τύπου είναι η πλαστικότητα

του σώματος και οι τονισμένες καμπυλότητεςτου στήθους και των μηρών, που προσδίδουνθηλυκότητα και χάρη στις κινήσεις (αρ. ευρ.5081).

36

Ειδώλιο Αφροδίτηςτου τύπου Heyl.

Στηρίζεται σε κίονακαι κρατεί θεατρικό

προσωπείο. ΕπιγραφήΙΕΡΩΝΟΣ.

Από τη Μύρινα.Μέσα 1ου αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 4978)


37

Ειδώλιο Αφροδίτηςκαι Έρωτα.Από τη Μύρινα.Τέλη 2ου/αρχές1ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4977)


38

Μικρός Έρωταςπάνω σε άρμα πουσέρνουν δύο χήνες.

Από τη Μύρινα.2ος/1ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 4930)

Σύμπλεγμα τουνεαρού Έρωτα και

της Ψυχής, στον ώμοτης οποίας κάθεται

μικρός Έρωτας.Από τη Μύρινα.

2ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5081)


Στην Προθήκη 21ίπτανται οι Νίκες τηςΜύρινας, η παραγω-γή των οποίων ξεκί-νησε λίγο μετά το200 π.Χ. Πρόκειταιγια φτερωτές πεπλοφό-ρους μορφές με προβαλλόμενο τοένα πόδι (αρ. ευρ. 5084), οιοποίες κρατούν συχνά μά-σκα, κοχύλι (αρ. ευρ.4836, 5101), θυμιατή-ριο (αρ. ευρ. 5086) ήβιβλίον (αρ. ευρ.5098). Χαρακτη-ριστική είναι ηαπόδοση τωνε ν δ υ μ ά τ ω ντους με τις πλού-σιες πτυχώσεις που τονίζουντην πλαστικότητα του κορμιούκαι δίνουν έντονα την εντύπωση της φωτο-σκίασης.

Τα ειδώλια των ανδρικών μορφών της Προθήκης22 εντυπωσιάζουν με τις ζωηρές και κινημένεςτους στάσεις. Παρόλο που πατούν στα ακροδά-χτυλα, όπως οιΈρωτες, δεν φέρουν φτερά ούτεσχισμές για την προσαρμογή τους, στοιχείο πουσυνηγορεί μάλλον στην ταύτισή τους με χορευτέςκαι μουσικούς. Δύο, εξάλλου, κρατούν πλήκτρο(αρ. ευρ. 5104, 5113), ενώ σε παρόμοια κίνησημε αυτούς βρίσκονται τα ειδώλια του θεού Άττι(αρ. ευρ. 5106) και ενός νεαρού Σατύρου πουεκτίθενται στην ίδια προθήκη.

39

Ειδώλιο Νίκης.Από τη Μύρινα.2ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5084)


Στις κεντρικές προθήκες της Αίθουσας (Προθή-κες 25-26) παρουσιάζονται δύο αριστουργήματααπό τη Μύρινα, οι μεγάλες διαστάσεις τωνοποίων θυμίζουν περισσότερο έργα γλυπτικήςπαρά κοροπλαστικής. Το πρώτο είναι ένα σύ-μπλεγμα εφεδρισμού του 2ου αι. π.Χ. (αρ. ευρ.5083), στο οποίο όμως η ηττημένη στο παιχνίδιαντί να μεταφέρει στην πλάτη της τη νικήτριαπαίκτρια, κουβαλάει την ίδια τη μορφή της Νί-κης. Το δεύτερο είναι το αγαλμάτιο του δέσμιουΈρωτα με τα δεμένα πίσω χέρια και το χαμηλω-

40

Ειδώλιο Νίκηςπου κρατεί κοχύλι.

Από τη Μύρινα.150-130 π.Χ.

(αρ. ευρ. 5101)

Σύμπλεγμαγυναικείας μορφής και

Νίκης που παίζουντο παιχνίδι του

εφεδρισμού.Από τη Μύρινα.



41


μένο σγουρόμαλλο κεφάλι (αρ. ευρ. 5080), πουχρονολογείται στα τέλη του 2ου/αρχές του 1ουαι. π.Χ. Πρόκειται για ένα θέμα που εμφανίζεταιστην τέχνη κατά τον 4ο αι. π.Χ., άγνωστο στομύθο και στην αγγειογραφία, αλλά σύνηθες στημικροτεχνία των ελληνιστικών χρόνων.

42

Ειδώλιοδέσμιου Έρωτα.

Από τη Μύρινα.Τέλη 2ου/αρχές

1ου αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 5080)


Δύο προθήκες στην Αίθουσα 59 (Προθήκες23-24) είναι αφιερωμένες στο θέατρο. Πή-λινα ειδώλια χαρακτηριστικών τύπων τηςΠαλαιάς, της Μέσης και της Νέας Κωμω-δίας καθώς και προσω-πεία ως βασικά στοιχείατης θεατρικής αμφίεσηςκυριαρχούν στην Προθήκη 23.Παπποσιληνοί (αρ. ευρ. 4682, 5735), ηθο-ποιοί που υποδύονται γέρους (αρ. ευρ.12407) και νέους (αρ. ευρ. 4440), η πονηρήκαι αρπακτική εταίρα (αρ. ευρ. 13015,13016, 5888), ο Παράσιτος (αρ. ευρ. 13003)και ο σκλάβος (αρ. ευρ. 4040) είναι κάποιοιμόνο από τους ποικίλους θεατρικούς τύπουςπου δημιούργησαν οι ποιητές της Παλαιάς

43

Ηθοποιός της ΝέαςΚωμωδίας μεσείστρο υποδύεταιτον Πορνοβοσκό.Από τη Μύρινα.150-50 π.Χ.(αρ. ευρ. 5056)

Ηθοποιός της ΜέσηςΚωμωδίας υποδύεταιτον Παράσιτο.Από τη Θήβα(Συογή Ρουσοπούλου).400-375 π.Χ.(αρ. ευρ. 13003)

Ειδώλιο ηθοποιούτης Νέας Κωμωδίαςπου υποδύεταιδούλο-μάγειρα(τον ΜαίσωναΘεράποντα).Από τη Μύρινα.150-50 π.Χ.(αρ. ευρ. 5058)


44

Ηθοποιός τηςΝέας Κωμωδίας που

παίζει κύμβαλαυποδύεται νέο

(ίσως τον Κόλακα).Από τη Μύρινα.



45

και κυρίως της Μέσης Κωμωδίας (έως το 320π.Χ.) και τους οποίους είχε ήδη προδιαγράψεικατά κάποιο τρόπο ο Αριστοφάνης. Λίγο αργό-τερα η Νέα Κωμωδία εξατομίκευσε τους χαρα-κτήρες αυτούς με γελοιογραφική και σατιρικήδιάθεση, όπως βλέπουμε π.χ. στο ειδώλιο τουΗγεμόνα Θεράποντα (κορυφαίου δούλου) απότην Ερέτρια (αρ. ευρ. 4794), καθώς και στα κω-μικά προσωπεία του ἀπαλοῦ (λεπτεπίλεπτουνέου) (αρ. ευρ. 13624) και του οὔλου (σγουρο-μάλλη νέου) (αρ. ευρ. 13627) από τη Χαλκίδα.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα της τελικήςαυτής φάσης του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, ει-δώλια ηθοποιών και θεατρικά προσωπεία του 2ουκαι του 1ου αι. π.Χ. από τη Μύρινα, εκτίθενταιστην Προθήκη 24. Πλάι σ’ αυτά στέκουν γελοι-ογραφικές μορφές (καρικατούρες) και γκροτέ-σκοι, που κατασκευάζονταν σε αφθονία στηΜύρινα, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές τηςΜικράς Ασίας και την Αλεξάνδρεια από τον 1οαι. π.Χ. έως και τον 1ο αι. μ.Χ. Οι γελοιογραφι-κοί αυτοί τύποι, μορφές με τερατώδη πρόσωπα

Προσωπείο Πανός.Από την Ερέτρια.3ος/2ος αι. π.Χ.(αρ. ευρ. 3987)

Τραγικό προσωπείογυναικείας μορφής.Από τη Χαλκίδα.1ος αι. μ.Χ.(αρ. ευρ. 13623)


και παραμορφωμένα σώματα, έχουν γίνει αντι-κείμενο πολλών ερμηνειών. Κάποια παραδείγ-ματα φαίνεται πως απεικόνιζαν ανθρώπους πουυπέφεραν πραγματικά από κάποιο νόσημα, ενώάλλα ταυτίστηκαν με ηθοποιούς ή μίμους. Είχανόμως παράλληλα και αποτροπαϊκή σημασία,είτε λόγω της ασχήμιας τους, που συχνά συνο-δεύεται και από υπερμεγέθεις φαλλούς, είτεγιατί προξενούσαν το γέλιο, το οποίο έδιωχνε τιςσκοτεινές δυνάμεις. Χαρακτηριστικά παρα-δείγματα που εκτίθενται στην προθήκη αυτήείναι δύο ειδώλια νάνων (αρ. ευρ. 5063, 5064),ο ένας μάλιστα από τους οποίους είναι στεφα-νωμένος, ενώ στεφανωμένη είναι επίσης μιααποστεωμένη γεροντική ανδρική μορφή που μεσκωπτικό τρόπο υποδύεται νικητή πυγμαχίας(αρ. ευρ. 5062).

46

Ειδώλια νάνωνηθοποιών.

Από τη Μύρινα.1ος αι. π.Χ.

(αρ. ευρ. 5063, 5064)


Η συογή τωνπήλινων ειδωλίων


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Χ. Αβρονιδάκη - Ε. Βιβλιοδέτης, «Τα πήλινα ειδώλια»,Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα 2010, 90-93.

Α. Φιλαδελφεύς, Πήλινα εἰδώλια ἐκ Μυρίνης, Ἀθῆναι1928.

P.C. Bol - E. Kotera, Liebighaus-Museum alter Plastik.Antike Bildwerke, III. Bildwerke aus Terrakotta ausmykenischer bis römischer Zeit, Melsungen 1986.

L. Burn - R. Higgins, Catalogue of Greek Terracottasin the British Museum, III, London 2001.

D. Burr, Terra-Cottas om Myrina in the Museum ofFine Arts, Boston, Boston 1934.

R.A. Higgins, Catalogue of the Terracottas in the De-partment of Greek and Roman Antiquities, British Mu-seum, I. Greek: 730-330 B.C., London 1954.

R.A. Higgins, Greek Terracottas, London 1967.

R. Higgins, Tanagra and the Figurines, Princeton1986.

V. Jeammet (επιμ.), Tanagra. Mythe et Archéologie,Paris 2003.

G. Kleiner, Tanagrafiguren. Untersuchungen zur hel-lenistischen Kunst und Geschichte, Berlin 1942.

S. Mollard-Besques, Musée National du Louvre. Ca-talogue raisonné des figurines et reliefs en terre-cuitegrecs, étrusques et romains, I-IV, Paris 1954-1992.

E. Schmidt, Martin-von-Wagner Museum der Univer-sität Würzburg. Katalog der antiken Terrakotten, I. Diefigürlichen Terrakotten, Mainz 1994.

M. Szabó, Archaic Terracottas of Boeotia, Roma 1994.

J.P. Uhlenbrock (επιμ.), e Coroplast’s Art. Greek Ter-racottas of the Hellenistic World, New York 1990.

F. Winter, Die Typen der figürlichen Terrakotten, III 1,2, Berlin - Stuttgart 1903.

48


ΤΕ Ι Δ Ω Λ Ι Α Α ΠΗΛΙΝΑ · ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ...

Documents

Transcript of ΤΕ Ι Δ Ω Λ Ι Α Α ΠΗΛΙΝΑ · ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ...