Ραφαήλ Σάντσιο - Raffaello Sanzio ή Santi

Αυτοπροσωπογραφία του Ραφαήλ, 1506

Ραφαήλ Σάντσιο, (Raffaello Sanzio ή Santi), Ιταλός ζωγράφος και αρχιτέκτονας της ακμής της Αναγεννήσεως, (Ουρμπίνο 1483-Ρώμη 1520). Γεννήθηκε στο Ουρμπίνο, στις 28 Μαρτίου 1483, Μεγάλη Παρασκευή. Γιός της Μαρίας Κιάρλα και του αυλικού ζωγράφου Τζιοβάννι Σάντι, που βρισκόταν στην Αυλή του δούκα του Ουρμπίνο και πιθανόν να του μετέδωσε τα πρώτα καλλιτεχνικά του ερεθίσματα. Ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες των αιώνων. Σε ηλικία οχτώ χρονών έχασε τη μητέρα του και στα έντεκά του χρόνια, έμεινε ορφανός και από πατέρα.

Τρεις Χάριτες, 1503-1504

Έλαβε, ωστόσο, μια εξαιρετικά επιμελημένη φιλολογική και καλλιτεχνική αγωγή. Μετά το θάνατο των γονέων του, τον ανέλαβαν οι θείοι του Τιμόθεος Σάντι και Μπαττιστάντι Κιάρλα. Διαμορφώθηκε πρώτα στη γενέτειρά του, μάλιστα στο υψηλό και εκλεπτυσμένο πολιτιστικό περιβάλλον της αυλής των Μοντεφέλτρο. Δούλευε στο εργαστήρι του κυριότερου καλλιτέχνη της Σχολής της Ούμπρια, του Περουτζίνο (1446-1523).

Απόλυτη αίσθηση του μέτρου και ένα ισορροπημένο και γλυκό όραμα χαρακτηρίζουν τα πρώτα έργα του Ραφαήλ, γύρω στο 1500, όπως οι «Τρεις Χάριτες», το «Όνειρο του Ιππότη» και «Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκοντας», 1505-1506, όπου διακρίνεται η επίδραση του Περουτζίνο, με τον οποίο συνεργάστηκε στην Περούτζια, στη διακόσμηση του Εμπορικού μεγάρου.

Ο γάμος της Θεοτόκου, 1504

Ο Ραφαήλ υπήρξε βοηθός του Πιντουρίκκιο στις τοιχογραφίες της βιβλιοθήκης Πικκολόμινι. Αυτή η πρώτη φάση της δραστηριότητάς του τελειώνει με τον περίφημο «Γάμο της Παναγίας», το 1504, έργο που φανερώνει έναν ώριμο ήδη καλλιτέχνη, ικανό να δώσει, στο κεντρικό μοτίβο του ναού, ένα ιδιαίτερο τόνο συγκεντρώσεως, κομψότητας και γλυκύτητας.

Τα έργα του ανοίγουν ένα παράθυρο σε ένα κόσμο πιο γαλήνιο και πιο αρμονικό. Η τάση να αφομοιώνει ό,τι θαυμαστό έβρισκε στις διάφορες καλλιτεχνικές εκφράσεις,

τον οδήγησε στη βαθειά επεξεργασία όλων των μεγαλύτερων ζωγραφικών εμπειριών της προηγούμενης περιόδου.

Ο Ραφαήλ είχε έναν πράο χαρακτήρα που του εξασφάλιζε την εύνοια των ισχυρών. Η αίγλη της Φλωρεντίας τραβούσε τον νεαρό καλλιτέχνη με μια μαγνητική έλξη. Κατά τα τέλη του 1504, ο Ραφαήλ έφτασε στη θρυλική πολιτεία των Μεδίκων, εφοδιασμένος με συστατική επιστολή για τον διοικητή Σοντερίνι. Ευγενικός, ταλαντούχος, με γοητευτική εμφάνιση, δεν άργησε να κατακτήσει τους πλούσιους φιλότεχνους.

Μαντόνα και παιδί, 1498

Η Έγκυος, 1505-1507

Χαρακτηριστική είναι η περίοδος γύρω στο 1504, όταν ο Ραφαήλ μελέτησε στη Φλωρεντία τις μεγάλες ζωγραφικές ανακαλύψεις του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Αποτέλεσμα της μελέτης αυτής είναι μια σειρά από ανυπέρβλητες σε ωραιότητα Παναγίες. Προϊόντα μεγάλης προκαταρκτικής εργασίας, που αποκαλύπτουν την αδιάκοπη προσπάθειά του να επιτύχει, πέρα από την σχηματοποιημένη μορφή, μια διατύπωση καθαρότατη και εκφραστική. Οι κυριότερες από αυτές είναι η «Παναγία

του Μεγάλου Δούκα», το 1505, η «Παναγία με την καρδερίνα», το 1506 και η «Ωραία περιβολάρισσα» ή «Η Ωραία Κηπουρός», το 1507.

Εκτός από τις Παναγίες, στην ίδια εποχή ανήκουν μερικές θαυμάσιες προσωπογραφίες, όπως ο «Νέος με το μήλο», το 1504, οι προσωπογραφίες του Άντζελο και της Μανταλένα Ντόνι, το 1505, όπου μελετάται η σχέση μορφής και τοπίου. «Η Έγκυος» το 1505-1507, και η «Μουγκή» το 1507, χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα για την έντονη ψυχολογική διείσδυση.

Η Παναγία του Γκραντούκα, 1505

Ο πίνακας «Η Παναγία του Γκραντούκα», το 1505, είναι ένας κλασικός πίνακας, με την έννοια πως για γενιές στάθηκε ένα πρότυπο τελειότητας. Ο Ραφαήλ πέτυχε την αίσθηση της απλότητας. Ο τρόπος με τον οποίο είναι πλασμένο το πρόσωπο της Παναγίας, καθώς το περιζώνει η σκιά, ο τρόπος με τον οποίο μας κάνει να αισθανθούμε τον όγκο του σώματος, καθώς το τυλίγει ο κυματιστός μανδύας, ο σταθερός και τρυφερός τρόπος, με τον οποίο η Παναγία κρατάει και στηρίζει τον μικρό Χριστό, συμβάλλουν στην εντύπωση της τέλειας ισορροπίας. Νιώθουμε πως, αν αλλάζαμε κάτι στο σύμπλεγμα, θα καταστρεφόταν η αρμονία. Δεν υπάρχει τίποτα εξεζητημένο στη σύνθεση. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς.

Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκοντας, 1505-1506

Ο πίνακας «Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκοντας», 1505-1506, είναι μια μεταγενέστερη παραλλαγή του περίφημου έργου που βρίσκεται στο Λούβρο. Παραγγέλθηκε από τον δούκα Γκιντομπάλντο ντε Μοντεφέλτρο και εκτελέστηκε γύρω στα 1506, σε μια επιστροφή του Ραφαήλ στην πατρίδα του. Ξαναβρίσκουμε εδώ την επαφή του Ραφαήλ με τα τοπία της Ουμβρίας. Η κατανομή των επιφανειών ανάμεσα σε γεμάτα και σε κενά μέρη, καθώς και το παιχνίδι των γραμμών που διασταυρώνονται κανονικά, φαίνονται καλύτερα υπολογισμένα. Αλλά, όχι τόσο ο υπολογισμός, όσο η ενστικτώδης αίσθηση της αρμονίας, είναι εκείνη που οδήγησε το χέρι του καλλιτέχνη, όταν καθόριζε το σχήμα της σύνθεσης.

Η προσωπικότητα του Ραφαήλ εκφράζεται επιπλέον, στον τρόπο με τον οποίο αποδίδει το μυθικό αυτό θέμα εξαίροντας το φωτεινό βάθος, την θριαμβευτική και ευτυχισμένη πλευρά, για να αφήσει στη σκιά την πλευρά τη σκοτεινή και τερατώδη. Η προσοχή συγκεντρώνεται στο άλογο, λευκό σαν χιόνι, που οι τέλειες φόρμες του, στο διάφανο πρωινό, θυμίζουν ίσως το ύφος του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Αλλά, η τόσο ανθρώπινη στροφή προς το μέρος του θεατή, ανακαλεί μάλλον τους αρχαίους θρύλους του Ομήρου ή του Μεσαίωνα.

Η Παναγία με την καρδερίνα, 1507

«Η Παναγία με την καρδερίνα», του 1507, είναι μία από τις περιφημότερες και τελειότερες Παναγίες του της φλωρεντινής περιόδου. Η θέα γύρω από τον όμιλο των μορφών, είναι πανοραμική και η ποικιλία των κινήσεων σημειώνεται γαλήνια, μεταμορφώνοντας την χαρούμενη αφήγηση σε έντονη αφαίρεση. Σε αυτή την

σύμπτωση των αξιών κατορθώνεται μία από τις πιο πρωτότυπες στιγμές της φαντασίας του Ραφαήλ. Η κρυστάλλινη αφαίρεση κάνει την αφήγηση πιο καθαρή και συνάμα τονίζει τις πιο κρυφές της συγκινήσεις. Το πυραμιδωτό πλέγμα των μορφών, προβάλλει τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του, ακριβώς μέσα από την ένταση της πιο λεπτής συγκινήσεως. Το τοπίο του βάθους ταιριάζει σε αυτό τέλεια. Είναι το ορατό τμήμα ενός, ακριβώς προσδιορισμένου χώρου, που περιβάλλει τις μορφές. Οι σκηνές του βάθους είναι αργόσυρτες μελωδίες, εξανθρωπισμένα ηλύσια πεδία, όπου η καθημερινότητα, το συγκινητικό θέαμα μιας ζωντανής και γνώριμης υπαίθρου, μπορεί να ταυτιστεί με ένα ιδανικό πρότυπο.

Η Παναγία με το Βρέφος και τον Άγιο Ιωάννη, 1507

«Η Παναγία με το Θείο Βρέφος και τον Άγιο Ιωάννη» ή «Η Ωραία Κηπουρός» 1507, που τη ζωγράφισε ο Ραφαήλ στη Φλωρεντία, αποκαλύπτει όλα όσα διδάχτηκε ο καλλιτέχνης από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Η σύνθεση, σε σχήμα πυραμίδας, προαναγγέλλει την «Ωραία Κηπουρό». Είναι μια αρμονική δημιουργία μορφών μέσα σε ένα πλαίσιο πραγματικότητας. Είναι μια στέρεη σύνθεση μελών και φορεμάτων, όπου, ούτε ένα κέντημα, ούτε ένα κόσμημα δεν σπάζει τη λαμπρή χρωματική διάταξη, που δημιουργεί ένα χώρο συνάμα εσωτερικό και εξωτερικό.

Η Αγία Οικογένεια Κανιτζιάνι, 1507

«Η Αγία Οικογένεια Κανιτζιάνι», του 1507, είναι ένα ώριμο και αναγνωρισμένο έργο του. Φανερή είναι η επίδραση των συνθέσεων του Λεονάρντο ντα Βίντσι, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει και μια γνώση της ελικοειδούς κινήσεως και της δυναμικής πλαστικής συνοχής, που επιδιώκει ο Μιχαήλ Άγγελος. Οι μορφές της Ελισάβετ και της Παναγίας, που κάθονται καταγής, στο πρώτο πλάνο, προσδιορίζουν ένα χώρο που κατέχεται από τα παιδιά. Με μια περιστροφική κίνηση, η Ελισάβετ είναι πιο κοντά στο θεατή, ενώ το κεφάλι της Παναγίας γέρνει προς το εσωτερικό του πίνακα. Η σύνθεση τείνει προς την κατεύθυνση του Ιωσήφ. Εκείνος, σκύβει πάνω από τη συντροφιά, λυγίζει ελαφριά το γόνατό του και στηρίζεται σταθερά πάνω σε ένα μακρύ ραβδί και ο κλειστός κυκλικός του φωτοστέφανος κορυφώνει την ανάπτυξη των συνδεδεμένων μεταξύ τους σχημάτων. Χαρακτηριστική είναι η συμμετρική, ισορροπημένη αρχιτεκτονική του ομίλου, με τα λαμπρά παχιά χρώματα, που τονίζουν τη φωτεινότητα των μορφών και των φορεμάτων. Η ομάδα είναι τοποθετημένη σε ένα καθημερινό ύπαιθρο, με μια σειρά από χορταριασμένους λοφίσκους και με τα συνηθισμένα κτήρια.

Η Παναγία Τέμπι, 1507-1508

Το έργο «Η Παναγία Τέμπι», 1507-1508, εκτελέστηκε κατά το τέλος της παραμονής του Ραφαήλ στη Φλωρεντία. Η Παναγία είναι απελευθερωμένη από οποιαδήποτε προσπάθεια του καλλιτέχνη να συναγωνιστεί τους συγχρόνους του. Μέσα στον καθαρό βραδινό αέρα, η Παναγία στρέφεται ελαφρά προς τα πλάγια, καθώς πιέζει λίγο το παιδί επάνω της, ενώ ο μανδύας φουσκώνει γύρω της, δημιουργώντας μια μνημειακή εντύπωση. Το ροζ, διαποτισμένο από το φως, το γαλάζιο, αραιό στον ουρανό και στο τοπίο, αλλά πυκνό στον μανδύα. Μόνο αυτές οι δύο τονικότητες δίνουν πυκνότητα στις ρόδινες επιδερμίδες και στα λεπτά, ξανθά μαλλιά. Κάθε σύγκρουση έχει κοπάσει και η ιδέα μιας μητρότητας, κοινής, τόσο στην ανθρώπινη, όσο και στη θεϊκή φύση, τονίζεται με μια αναλλοίωτη αγνότητα.

Δεύτερος σταθμός στην καλλιτεχνική πορεία του Ραφαήλ ήταν η συνάντησή του με τον Μπραμάντε και τον Μιχαήλ Άγγελο. Τα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου τα είχε θαυμάσει στη Φλωρεντία και του ενέπνευσαν την Αποκαθήλωση, που ζωγράφισε για την οικογένεια Μπαλιόνι το 1507.

H Αποκαθήλωση, 1507

Την Αποκαθήλωση είχε παραγγείλει η Αταλάντα Μπαλιόνι στη μνήμη του γιου της Γκριφόνε, που σκοτώθηκε τον Ιούλιο του 1500. Παρατηρούμε ότι σε αντίθεση με το πελιδνό σώμα του Ιησού, αναδεικνύονται τα λαμπερά ενδύματα των άλλων μορφών στους τόνους του κόκκινου, του μπλε και του πράσινου. Μπορεί το γενικό συνθετικό σχήμα να αποτελεί περαιτέρω επεξεργασία του Επιτάφιου θρήνου του Περουτζίνο, η δυναμική των μορφών, όμως, θυμίζει σαφώς τον Μιχαήλ Άγγελο. Ο νεκρός Ιησούς προέρχεται από την Πιετά και η μορφή της γυναίκας που κάθεται στο έδαφος και υποβαστάζει τη λιπόθυμη Παναγία, παρουσιάζει μια συστροφή που προέρχεται ολοφάνερα από τα έργα του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλλα Σιξτίνα.

Τη νύχτα της 19ης Μαρτίου 1608 ο πίνακας κλάπηκε από το παρεκκλήσιο Μπαλιόνι της εκκλησίας του Αγίου Φραγκίσκου της Περούτζια, με τη βοήθεια των μοναχών που τον κατέβασαν από τα τείχη και τον παρέλαβαν οι παπικοί απεσταλμένοι, για να δωρισθεί από τον Πάπα Παύλο Ε΄ στον ανιψιό του, τον καρδινάλιο Σκιπίωνα Μποργκέζε. Ο καρδινάλιος, για να αναπληρώσει το κενό που άφησε το πρωτότυπο,

παρήγγειλε ένα – σήμερα χαμένο – αντίγραφο. Η κλοπή προκάλεσε την αντίδραση όχι μόνο των κληρονόμων της Αταλάντα Μπαλιόνι, αλλά και όλων των κατοίκων της Περούτζια. Οι μελετητές θεωρούν ότι η μορφή του νέου με γυρισμένη την πλάτη, που υποβαστάζει τα πόδια του Χριστού, είναι η μορφή του νεαρού Γκριφόνε Μπαλιόνι.

Η Σχολή των Αθηνών, Βατικανό

Παρνασσός, Βατικανό

Εξαίρετες είναι οι νωπογραφίες που φιλοτέχνησε σε τέσσερα δωμάτια του Αποστολικού μεγάρου στο Βατικανό, με θέματα όπως η Σχολή των Αθηνών, ο Παρνασσός, η Εκδίωξη του Ηλιόδωρου από τον Ναό, οι καρδιναλικές και θεολογικές αρετές κλπ.

Οι θεολογικές αρετές, Βατικανό

Η εκδίωξη του Ηλιόδωρου από το Ναό, Βατικανό

Η εκδίωξη του Ηλιόδωρου από το Ναό, λεπτομέρεια

Η απελευθέρωση του Πέτρου, Βατικανό

Πηγή: Art.mag, Μεγάλα Μουσεία, Ρώμη, Πινακοθήκη Μποργκέζε, εκδ. Έθνος