Του Αθανάσιου Πολάκη – Δασκάλου, Ιστορικού

«Χωρίς μαθώς τη Λευτεριά, ίντα φελά η ζήση κι΄ ίντα να τση ρεχτεί κιανείς, καλιά του να ψοφήσει»

(Κ. Κανταρτζής Ρεθυμνιώτης Ριμαδόρος) «Για της σκλαβιάς τα βάσανα, της Λευτεριάς τις χάρες…»

Η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1669, μετά από 25ετή αγώνα. Υπήρξε το

τελευταίο τμήμα της Ελλάδας, που κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς.

1. Ο χάρτης της Κρήτης 1688 Dapper Olfert

(Αρχείο - Συλλογή Δανδόλειου Βιβλιοθήκης)

Από τότε ίσαμε το 1912, που ενώθηκε με την Ελλάδα, ο Κρητικός λαός πάλευε

περίπου 100 χρόνια, για την εθνική του αποκατάσταση (1).

2. Η κατάκτηση των Χανίων από τους Τούρκους 3. Οθωμανικές δυνάμεις επιτίθενται στο φρούριο στις 22 Αυγούστου 1645 κατά την πολιορκία του Χάνδακα (1645– 1669)

Στον Εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του 1821, ο Κρητικός Λαός πήρε μέρος σχεδόν

μόνος, αβοήθητος από το Εθνικό Κέντρο, άοπλος, απαράσκευος από τη ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ,

από τον Ιούνιο του 1821 μέχρι το 1827, πραγματοποιώντας ηρωισμούς, οι οποίοι

απετέλεσαν υπόδειγμα για τους μελλοντικούς του αγώνες, στις μετέπειτα

απελευθερωτικές του επαναστάσεις.

Οι σπουδαιότερες απ’ αυτές είναι :

α) του 1841 (των Χαιρέτη, Βασιλακογιώργη - Γενικών Αρχηγών), β) του 1866 – 69 γ) του 1878

δ) του 1889 και ε) 1895 – 98.

Η επανάσταση του 1841

Η Κρήτη καταδικάστηκε από τις τότε Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) το

1830 (πρωτοστάτης η Αγγλία), να παραμείνει στην Τουρκική σκλαβιά παρά τους

μακρόχρονους ηρωικούς της αγώνες το 1821.

Ο Σουλτάνος την παρεχώρησε το 1831 στον Αιγύπτιο πασά Μεχμέτ Αλή, για τη

βοήθεια που του έδωσε στην κατάπνιξη του Αγώνα των Κρητών (1821 κ.π.). Την εξουσίαζε

ίσαμε το 1841. Δίνουμε μία σύντομη εξιστόρηση της Αιγυπτιακής Κατοχής της Κρήτης,

αιτία της οποίας υπήρξε η μετά 10-ετία Κρητική επανάσταση του 1841.

Το Σεπτέμβριο του 1830, ο Μεχμέτ Αλή έστειλε 4 χιλιάδες στρατό, υπό τον

Νουρεντίν Βέη κατακτώντας την Κρήτη.

4. Μεχμέτ Αλή (1769 - 1849) 5. Vakayi Giridiye – Κρητικά Γεγονότα ή Βακάι Γκιρίτ. Αντιβασιλέας της Αιγύπτου. Η πρώτη εφημερίδα, που τυπώθηκε στην Κρήτη.

Γενικό Διοικητή έστειλε τον Μουσταφά πασά (Αξιωματικός του τουρκικού στρατού

από το 1822 – ως το 1830), ενοποιώντας τους 3 (τότε) Νομούς της Κρήτης σε μία Γενική

Διοίκηση.

Αρχικά ο Μουσταφά, παρουσίασε καλή διαγωγή «στοργικός πατέρας» στους

Κρητικούς και :

α) Διατήρησε τα διοικητικά συμβούλια των Νομών β) χάρισε κεφαλικούς φόρους 10ετίας γ)

ακύρωσε αγοραπωλησίες σκλάβων δ) επέτρεψε χτίσιμο και επισκευή χριστιανικών

εκκλησιών ε) επέτρεψε επίσης την έκδοση εφημερίδας δίγλωσσης (αραβικά, αγγλικά) τη

«Βακάϊ Γκίριτ (= Εφημερίδα Κρήτης) και στ) βοήθησε το εμπόριο.

Όμως δεν άργησε να αποκαλυφθεί το αληθινό του πρόσωπο.

Επέβαλε βαριά φορολογία και βάρβαρο τρόπο είσπραξής της από τον φτωχό και

εξαθλιωμένο Κρητικό λαό (τον χριστιανικό βέβαια).

Γι’ αυτό συνήλθαν στις 20-9-1833 στις Μουρνιές Χανίων πάνω από 2 χιλιάδες

Κρητικοί (Χανιώτες) για διαμαρτυρία, στέλνοντας σχετικό έγγραφο στους πρεσβευτές των

Μεγάλων Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη .

Ο Μουσταφά, μετά από λίγο αντέδρασε, με την ανοχή του Άγγλου προξένου και

ναυάρχου στη Σούδα: Συνέλαβε 122 άτομα, τα οποία κρέμασε, άλλα στις Μουρνιές και

άλλα στο δημόσιο δρόμο Χανιά – Ασκύφου.

Τότε κρέμασε και μερικούς Ασκυφιώτες στο χωριό τους: Ανδ. Μοράκη (107 χρονών),

Β. Βαρδινογιάννη, Ξεν. Κανδυλάκη, Κουσκουμβεκάκη, Τσόντο κ.α.

Μετά απ’ αυτά ο Κρητικός Λαός ήταν ανάστατος. Γύρευε εκδίκηση. Η ιδέα τούτη

υπήρχε από την αρχή της αιγυπτιακής κατοχής. Οργανωτές και ενισχυτές του νέου Αγώνα

(του 1841), υπήρξαν οι ξενιτεμένοι Κρητικοί. Συγκρότησαν Επαναστατικές Επιτροπές στην

Αθήνα και Σύρο.

Στην Κρήτη συγκροτήθηκε επαναστατική επιτροπή, η «ΚΡΗΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ» και

Επαναστατικά Σώματα. Συγχρόνως έφταναν μαχητές και από τους ξενιτεμένους

Κρητικούς. Η επανάσταση ξέσπασε στις 22-2-1841 σε όλη την Κρήτη.

Όμως η επανάσταση αυτή λίγο κράτησε. Αιτίες εσωτερικές και εξωτερικές. Οι

Κρητικοί δεν φάνηκαν πρόθυμοι για επανάσταση (ιδίως οι Σφακιανοί) από τα καπνίζοντα

ακόμη ερείπια του Εθνικού Αγώνα. Η Ελληνική κυβέρνηση αδυνατούσε να δώσει βοήθεια

στον Αγώνα.

Βασικά εμπόδια στον Αγώνα υπήρξαν οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων

κυρίως της Αγγλίας, η οποία από τότε εποφθαλμιούσε την Κρήτη και μέχρι τον Β΄

Παγκόσμιο Πόλεμο. Την ήθελε βάση του αποικιακού της κράτους, το οποίο όλο και

μεγενθυνόταν :

Το 1704 κατέκτησε το Γιβραλτάρ (είσοδος του Ατλαντικού στη Μεσόγειο).

Το 1800 το νησί Μάλτα, το 1809 το Άντον, το 1822 την Αίγυπτο και αργότερα το 1878

την Κύπρο.

Μετά το τέλος του εθνικού μας αγώνα, οι Άγγλοι υποκίνησαν παραχώρηση της

Κρήτης στον Μεχμέτ Αλή, γιατί υπολόγιζαν ευκολότερη την αρπαγή της απ’ αυτόν.

Δεν αρκέστηκαν οι στυγνοί αποικιοκράτες Άγγλοι σ’ αυτό : υποκίνησαν τον Μεχμέτ

να ζητήσει από τον Σουλτάνο την πλήρη ανεξαρτησία του. Έτσι κατέληξαν σε πόλεμο ο

Σουλτάνος με τον Μεχμέτ Αλή (1831 – 1833).

Ο σουλτανικός στρατός νικήθηκε στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας το 1832 και θα

γινόταν αυτός Σουλτάνος, αν δεν τον έσωνε ο Τσάρος, υπογράφοντας τη Συνθήκη της

Κων/πολης (Ουγκάρ Ισκελεβί).

Ο Μεχμέτ αναγκάστηκε να υποχωρήσει από τα σχέδιά του. Έφυγε από την Μικρά

Ασία. Κράτησε όμως : Συρία, Παλαιστίνη, Άδανα, Ταρσό, Θάσο, Κρήτη.

Είχε και συνέχεια η αγγλική δραστηριότητα : Υπέγραψε με τον Σουλτάνο εμπορική

συμφωνία (αποικιακής μορφής) το 1838, για όλη την Αυτοκρατορία (φυσικά και στην

Αίγυπτο). Όμως ο Μεχμέτ αντέδρασε σε αυτή. Έτσι ξέσπασε ΝΕΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (2ος τούτος)

Σουλτάνου – Μεχμέτ Αλή. Νίκησε ο Μεχμέτ πάλι, αλλά και τώρα έσωσαν τον Σουλτάνο οι

τέσσερις Μεγάλες Δυνάμεις.

Επέβαλαν έξι όρους στον Μεχμέτ, τους οποίους αποδέχτηκε.

Μέσα σ’ αυτά τα διεθνή πλαίσια πραγματικότητας, ξέσπασε το επαναστατικό

κίνημα των Κρητών το 1841. Οι Αιγύπτιοι εκκένωσαν την Κρήτη τον Δεκέμβριο του1840 και

επανήλθε η κυριαρχία της στο Σουλτάνο.

Το μεταβατικό τούτο στάδιο θεώρησαν οι Κρητικοί κατάλληλο για την επανάσταση.

Για την αποτυχία της επανάστασης , άθλιο ρόλο έπαιξε η αγγλική διπλωματία, με τους

αντιπροσώπους της στα Χανιά (Όγκλεϋ) και την Κων/πολη.

Ο Όγκλεϋ εργάστηκε για την αυτονομία της Κρήτης και την υπαγωγή της στην

Αγγλική προστασία και υπαγωγή της στο αποικιακό της κράτος.

Και η κίνηση αυτή απέτυχε όπως και στα μετέπειτα χρόνια.

Έτσι, η επανάσταση αφέθηκε μόνη και αβοήθητη από παντού και από τον οξύτατο

ανταγωνισμό των τότε Μεγάλων Δυνάμεων, έσβησε.

Η νέα Οθωμανική κυριαρχία στην Κρήτη 1841 - 1898

Στις 27-11-1841 ο Μεχμέτ Αλή παραιτήθηκε της κυριαρχίας στην Κρήτη και

επανέρχεται η Σουλτανική κυριαρχία. Το 1841 αρχίζει μια νέα περίοδος που κράτησε

μέχρι και τις αρχές Νοεμβρίου 1898.

Γνωρίσματα της περιόδου αυτής μέχρι το 1866 :

α) Οι Αγάδες περιόρισαν τις αυθαιρεσίες και αγριότητές τους.

β) Ο γενιτσαρισμός στην Κρήτη είχε εξαφανιστεί από το 1826 από τον Σουλτάνο.

γ) Οι Γενικοί Διοικητές άλλαζαν συχνά (Μουσταφά, Σαχήμ Βακίμ, Βελής)

δ) Ιδρύθηκαν σχολεία σε πολλές πόλεις και κωμοπόλεις (Αλληλοδιδακτικά, Δημοτικά,

Ελληνικά σχολεία,

Γυμνάσια)

ε) Ιδρύθηκαν οι Δημογεροντίες το 1858

στ) Εξεδόθη το Αυτοκρατορικό ΔΙΑΤΑΓΜΑ της 18-2-1856 (το γνωστό ΧΑΤΙ ΧΟΥΜΑΓΙΟΥΝ),

με βάση το οποίο :

6. Tο Χάτι Χουμαγιούν - Αυτοκρατορική Γραφή (Ηatt-i Ηumayun) του 1856

i. Καταργήθηκαν : Το δουλεμπόριο και στην Κρήτη, η θρησκευτική ανισότητα, ο

Κεφαλικός φόρος

ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ.

ii. Οι Χριστιανοί γίνονταν δεκτοί στο στρατό και στις Δημόσιες Υπηρεσίες.

Όμως οι Τούρκοι, λαός αγράμματος, νωθρός, τεμπέλικος, ζώντας παρασιτικά σε

βάρος των Χριστιανών, δεν δέχτηκαν τούτες τις μεταρρυθμίσεις.

Έτσι οι Γενικοί Διοικητές, τις κατήργησαν και επέστρεψαν στα γνωστά τους μέσα :

βαριές φορολογίες, διώξεις, φυλακίσεις, καταναγκασμούς κ.α.

7. Ο σουλτάνος Αμπούλ Ματζίτ διακηρύσσει το Χάτι Χουμαγιούν -1856

Αναβρασμός επικρατούσε σε όλη την Κρήτη. Άρχισαν οι συνεννοήσεις των Αρχηγών

από τη Δυτική Κρήτη για εξέγερση.

Οι συγκεντρώσεις άρχισαν στο Σιρίλι Κιδωνίας από τον Μανώλη Μαυρογένη

8. Εμμανουήλ Μαυρογένης (1808-1884) 9. Ο Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης ( 1786 - 1881). Στρατάρχης Κρήτης στην επανάσταση του 1821. Έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1841.

Αυτές απλώθηκαν σε όλο το Νομό Χανίων. Συγκροτήθηκαν λοιπόν περίπου 5 – 8

χιλιάδες ένοπλοι στη θέση «Μπουτσουνάρια» στα Περβόλια Χανίων.

Παρά τις φοβέρες του τότε Γενικού Διοικητή Βελή πασά, ο λαός δεν πτοήθηκε. Έτσι,

ο Σουλτάνος, φοβούμενος εκτράχυνση της κατάστασης, αντικατέστησε τον Βελή πασά και

έστειλε 4-μελή αντιπροσωπεία του στην Κρήτη στις 3-6-1858.

Αυτή δικαίωσε την ένοπλη διαμαρτυρία των Κρητών και εξέδωσε σχετικό ΦΙΡΜΑΝΙ

γνωστοποιώντας το στο λαό στις 7-7-1858. Το ΦΙΡΜΑΝΙ (2) αυτό ήταν εφαρμογή του ΧΑΤΙ

ΧΟΥΜΑΓΙΟΥΝ. Μεγάλη αξία είχε για τα πολιτικά ζητήματα της Κρήτης, στα μετέπειτα

χρόνια : αποτέλεσε την πρώτη ΓΡΑΠΤΗ ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΗ Δικαιωμάτων στους Χριστιανούς

της Κρήτης.

Το ΦΙΡΜΑΝΙ βέβαια αυτό κανένας από τους Γενικούς Διοικητές δεν το εφάρμοσε. Οι

αυθαιρεσίες τους συνεχίστηκαν ίσαμε το 1866 (στη νέα Μεγάλη Κρητική Επανάσταση).

Η Επανάσταση του 1866

Φτάνουμε λοιπόν στην τριετή Επανάσταση τούτη (1866 – 69)

Τα αίτιά της ήσαν, βασικά, οι φορολογικές αφαιμάξεις και ποικιλώνυμες

καταπιέσεις των Χριστιανών από τις Τουρκικές Αρχές του τόπου, αλλά και τα εξής :

α) Ο θρησκευτικός φανατισμός των Μωαμεθανών

β) Το Μοναστηριακό ζήτημα, δηλαδή η άρνηση της Εκκλησίας της Κρήτης να

ενισχύσει την παιδεία από τα έσοδα των Μοναστηριών. Σ’ αυτό αναμείχθηκε προκλητικά ο

Γενικός Διοικητής Χακήμ.

Άρχισαν οι πρώτες κινήσεις και επαφές των Αρχηγών από όλη την Κρήτη, τον

Απρίλιο του 1866.

Συγκεντρώθηκαν στα «Μπουτσουνάρια» Περιβολίων Χανίων στις 14-4-66, πάνω από

δύο χιλιάδες άτομα, όπου υπόγραψαν Αναφορά για το Σουλτάνο και Υπόμνημα για τις

Μεγάλες Δυνάμεις.

Η απόρριψη της Αναφοράς από τον Σουλτάνο και οι δόλιες ενέργειες του Γενικού

Διοικητή, εκτράχυναν την κατάσταση. Η «ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ»9 έως 9θ

αποφάσισε την κήρυξη της επανάστασης.

Και στην επανάσταση τούτη η Επαρχία Σφακίων έπαιξε αποφασιστικό ρόλο, γι’

αυτό και είχε στη Γενική Συνέλευση πλειοψηφία αντιπροσώπων.

10. H Γενική Συνέλευση των Κρητών (1866)

11. Το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, 8 Νοέμβρη 1866.

Έτσι οι επαρχιακοί αντιπρόσωποι ήσαν :

α) Σφακίων - 18, β) Κυδωνίας - 10, γ) Αποκορώνου - 7, δ) Σελίνου - 6 και ε) Κισάμου - 6.

Διορίστηκαν οι ΓΕΝΙΚΟΙ ΑΡΧΗΓΟΙ των Νομών – Επαρχιών. Για την Επαρχία

Σφακίων Γενικός Αρχηγός διορίστηκε ο Σταμ. Χιονουδάκης και Τμηματικοί Αρχηγοί οι : Π.

Μοράκης, Π. Παπαδάκης, Ε. Μανουσέλης, Α. Δασκαλάκης ή Τσελεπής, Αναγ. Καβρός,

Γ. Καρκοβάτσος, Λ. Τσόντος.

Μετά την οργάνωση του Αγώνα, άρχισαν οι πρώτες συγκρούσεις και σταδιακά

κορυφώθηκαν, με τις μεγάλες μάχες Καντάνου, Βαφέ, Αρκαδίου, Αγ. Ρουμέλης του

Λασιθίου κ.α.

Ο Αγώνας τούτος υπήρξε ο πιο οργανωμένος και βοηθήθηκε από μεγάλες

Επιτροπές της Ελλάδας, με όπλα, εφόδια, εθελοντές μαχητές. Συκροτήθηκαν:

α) Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ, (Κ.Ε.Α) στην Αθήνα

β) Η Επιτροπή της Σύρου.

Μέλη της ήσαν επιφανή πρόσωπα (πολιτικοί, δημοσιογράφοι, ιστορικοί, τραπεζίτες κλπ.).

Ο μεγαλειώδης τούτος τριετής Αγώνας του Κρητικού λαού, για Ένωση, είχε και

αυτός τραγικό τέλος. Βασική και πάλι αιτία ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων της

εποχής, όπου και πάλι φυσικά πρωτοστατούσε η Αγγλία. Ήταν η ισχυρότερη δύναμη τότε,

αλλά και μέχρι το 1947 και οι αποφάσεις της στα διεθνή θέματα ήταν καθοριστικές.

Υπήρξε η κύρια προστάτρια της σάπιας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κάθε φορά

που κινδύνευε από τους εχθρούς της (την Τσαρική Ρωσία κυρίως) ή από

εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των σκλάβων σ’ αυτή λαών, έμπαινε η Αγγλία στη μέση

και την έσωζε.

Την πρακτική αυτή της αποικιοκρατικής Αγγλίας την πλήρωσε ολόκληρος ο

ελληνικός λαός (υπόδουλος αλλά και ελεύθερος) και φυσικά και ο Κρητικός.

Από τον Αγώνα αυτό ο Κρητικός λαός κέρδισε τον ΟΡΓΑΝΙΚΟ ΝΟΜΟ (3)του Ααλή

πασά (8-1-1868), το πρώτο «Σύνταγμα» της Κρήτης.

12. Μεχμέτ Εμιν Ααλή πασάς. Τούρκος μέγας βεζίρης 13. Ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ

Τελείωσε λοιπόν η τριετής επανάσταση του Κρητικού λαού (1866 – 69) με τρομερό

κόστος στις δύο πλευρές : ανθρώπινες ζωές και οικονομικό.

Χιλιάδες νεκροί, τραυματίες, ξενιτεμένοι Κρητικοί. Πένθη, δάκρυα, πόνος στον

εξαθλιωμένο λαό.

Την εφαρμογή του ΟΡΓΑΝΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ την ανέθεσε η Πύλη, στους Τοπάρχες της

στην Κρήτη (Γενικούς Διοικητές, Στρατό, Χωροφυλακή), οι οποίοι τον καταπατούσαν και

αλλοίωσαν τις διατάξεις του. Όλοι οι Γενικοί Διοικητές, ήταν ανίκανοι, διεφθαρμένοι,

κυνικοί. Άλλαζαν συχνά. Από το 1869 μέχρι το 1877 άλλαξαν επτά Γενικοί Διοικητές.

Όμως ανοικτές έμεναν οι πληγές από τον τριετή Αγώνα :

α) οι φόροι παρέμειναν βαρείς για τους Χριστιανούς (αγρότες, κτηνοτρόφους)

β) τα χρέη επίσης βαριά, από προεπαναστατικούς δανεισμούς.

Και ενώ η είσπραξη των φόρων απέβαινε αδύνατη, επέβαλλαν νέους στον φτωχό

και εξαντλημένο λαό.

Η Επανάσταση του 1878

Η Γενική Συνέλευση της Κρήτης στις 22-5-1876 (έλειπαν οι Μουσουλμάνοι βουλευτές)

πρότεινε τροποποιήσεις του ΟΡΓΑΝΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ (για τη Γενική Συνέλευση):

συγκρότηση, λειτουργία, αρμοδιότητες για τη Διοίκηση Κρήτης, το Δικαστικό Σώμα, τη

γλωσσική ισοτιμία κλπ., τις οποίες απέρριψε η Πύλη.

Η εσωτερική κατάσταση της Κρήτης κάθε μέρα εκτραχυνόταν, από τις αυθαιρεσίες

των Γενικών Διοικητών (οικονομικές, διοικητικές, θρησκευτικές). Έτσι οδηγούνταν σε νέα

επανάσταση ο λαός. Στην τροπή τους αυτή ενθαρρύνθηκαν και από τις δυναστικές

ανωμαλίες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (εκθρόνιση Μουράτ, ενθρόνιση Αβδούλ Χαμίτ

στις 31-8-1878). Οι αυθαιρεσίες των Γενικών Διοικητών συνεχίζονταν με συλλήψεις,

εξορίες, φυλακίσεις. Ο αναβρασμός στην Κρήτη συνεχιζόταν, οπότε στις 24-4-1877 η Ρωσία

κηρύσσει πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό αποτέλεσε τον επιταχυντή

της επανάστασης, καθώς και ο Βοσνιακός πόλεμος κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι εκπατρισμένοι Κρητικοί στην εσωτερική Ελλάδα, συγκρότησαν δύο Σώματα

ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ, και ΕΘΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ, τα οποία εφοδίαζαν τους επαναστάτες.

Στην Κρήτη άρχισαν οι ΑΔΕΛΦΟΠΟΙΪΕΣ, η συγκρότηση επαναστατικών Σωμάτων

και εκλογή Γενικών Αρχηγών. Γενικός Αρχηγός Σφακίων ο Ν. Χριστοδουλάκης.

Η επανάσταση κράτησε λίγο χρόνο, γιατί και πάλι οι Μεγάλες Δυνάμεις

επενέβησαν για να σώσουν την ευνοούμενη της Αγγλίας, Αυτοκρατορία των Οθωμανών.

Εδώ στην Κρήτη εργάστηκε δραστήρια ο Άγγλος πρόξενος Σανδουϊθ για τον

τερματισμό του Αγώνα.

Ο Αγώνας εντάσσεται πάλι στους ανταγωνισμούς των Μεγάλων Δυνάμεων, με

κυριαρχική μορφή τώρα την ενωμένη Γερμανία υπό τον Βίσμαρκ, ύστερα από τους δύο

νικηφόρους πολέμους (Αυστριακό 1866, Γαλλογερμανικό 1870 – 1871).

Η Ρωσία νίκησε την Υψηλή Πύλη και υπογράφηκε η Συνθήκη ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

(5-3-1878),

14. Οι συνομολογήσαντες τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου 15. Τα σύνορα της Μεγάλης Βουλγαρίας σύμφωνα με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου

με επιβαρυντικούς όρους για την ηττημένη, αλλά απαράδεκτους για τις άλλες αποικιακές

δυνάμεις, ιδίως την Αγγλία. Δημιούργησαν τη Μεγάλη Βουλγαρία σε βάρος της Ελλάδας.

Από αντίδραση λοιπόν των άλλων Μεγάλων Δυνάμεων, η συνθήκη αυτή ατόνησε.

Συνήλθαν ξανά στο Βερολίνο στις 13-6-1878 και τελείωσαν στις 1-7-1878 με νέα συνθήκη.

Σ’ αυτό το Συνέδριο η Αγγλία και πάλι πρωτοστάτησε στη μη ένωση της Κρήτης με

την Ελλάδα. Κέρδισε όμως η Κρήτη ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (στην ουσία την εφαρμογή του

ΟΡΓΑΝΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ) με τη ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ, (23ο άρθρο του Συνεδρίου).

Αυτή αποτέλεσε σταθμό στην Συνταγματική Ιστορία της Κρήτης, γιατί ήταν πράξη

ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ, μεγάλο βήμα για την ανεξαρτησία και την ελευθερία της.

Την ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ (3-10-1878), στο ομώνυμο προάστιο των Χανίων,

υπέγραψαν εκ μέρους των Σφακιανών οι Γ. Παπαδόπετρος, Κωσταρός Βολουδάκης.

Ο Κρητικός λαός τη δέχτηκε με την εξής ΔΗΛΩΣΗ : «Θεωρούμε τη λύση τούτη

προσωρινή, σταματούμε την επανάσταση, για προετοιμασία μελλοντικά καλύτερης, ίσαμε να

πετύχουμε την τελειωτική ελευθερία, δηλαδή την ένωση με την μητέρα Ελλάδα».

16. Σύμβαση της Χαλέπας Οκτώβριος 1878 17. Γέροντες αγωνιστές περιμένουν τα αποτελέσματα στη συνάντηση της Χαλέπας

Για την επανάσταση του 1878 Στις 9-6-1877 συνήλθαν στα Σφακιά πολλοί αντιπρόσωποι της Κρήτης (κυρίως των Δυτικών Επαρχιών) και συγκρότησαν την «ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΛΑΟΥ». Εκεί σύνταξαν δύο ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ : Ένα για τις Μεγάλες Δυνάμεις, και ένα για το Πανελλήνιο.

Το 1ο ΥΠΟΜΝΗΜΑ για τις Μεγάλες Δυνάμεις (στη Δημοτική) Προς τα έθνη και τις κυβερνήσεις Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Ιταλίας, Γερμανίας, Αυστρίας, ΗΠΑ : Ο κρητικός λαός αν και αγωνίστηκε πολλές φορές για την απόκτηση της λευτεριάς του, δεν κατόρθωσε δυστυχώς ακόμη να πετύχει τούτο, παρά τις υπεράνθρωπες θυσίες, στις οποίες από πολλά χρόνια υποβάλλεται. Ο τύραννος αδιαφορεί στις διαμαρτυρίες του γενναίου λαού της Κρήτης και αντί να βελτιώσει τη ζωή του, τη χειροτερεύει με πιέσεις και διωγμούς. Μάλιστα, το πρόσφατο Σύνταγμα υπήρξε για τους Κρητικούς, η φοβερότερη μάστιγα, την οποία μπορούσε να υποστεί ο λαός, γιατί του αφαίρεσαν τη γλώσσα και τα προνόμια, που απόκτησε κατά τον θεμελιώδη Νόμο. Για το αδίκημα τούτο γόγγυξε και διαμαρτυρήθηκε στην πύλη, αλλά άδικα. Αφού απελπίστηκε, αναγκάστηκε να καταφύγει στα όπλα, για ν’ αντέξει την ανυπόφορη τυραννία. Για τούτο, ανακηρύσσοντας, σήμερα την τέλεια Λευτεριά του, από την Οθωμανική τυραννία, ΕΠΙΚΑΛΕΙΤΑΙ τη βοήθεια των πολιτισμένων χριστιανικών Δυνάμεων και κάθε φιλελεύθερου λαού και ζητά την προστασία τους, εναντίον κάθε βαρβαρότητας της Οθωμανικής τυραννίας. Ελπίζει δε, πως, αγωνιζόμενος για το Δίκαιο και τη Λευτεριά, θα βρει, από τα πολιτισμένα Έθνη και Κυβερνήσεις, την αρμόζουσα συνδρομή και βοήθεια, πολύ περισσότερο, γιατί ο Χριστιανικός λαός της Κρήτης, πολεμώντας τον τύραννο, δεν επιδιώκει την εξόντωση των Οθωμανών (της Κρήτης), αλλά σκοπεύει στην απόκτηση των δικαιωμάτων του, που του ανήκουν, για όφελος και των Χριστιανών και των Μωαμεθανών του νησιού. Έγινε στα Σφακιά της Κρήτης τις 9-6-1877 (Υπογραφές αντιπροσώπων)

Το 2ο ΥΠΟΜΝΗΜΑ (στο Πανελλήνιο) Ο Κρητικός λαός προς το πανελλήνιο. Ο Κρητικός λαός πάντα, μάλιστα δε ακόμη ζωηρότερα από το 1821 μέχρι την τελευταία επανάσταση, είχε τα ίδια δεινά και τους κινδύνους με τα υπόλοιπα τέκνα της Ελλάδας. Τα ποθήματά σας υπήρξαν και ποθήματα του Κρητικού λαού και, αντίθετα, αυτά του Κρητικού λαού πάλι και δικά σας. Αυτός, νιώθοντας στενότατο σύνδεσμο με το πανελλήνιο, μια ελπίδα είχε, ένα πόθο και πάντα κοινό κίνδυνο. Σε όλους τους ασταμάτητους αγώνες της Κρήτης, οι λαοί της Ελλάδας (ελεύθερης και υπόδουλης), θεωρώντας τους αγώνες αυτούς, σαν δικούς τους, έτρεξαν πρόθυμα, για κάθε υλική και ηθική βοήθεια, με την πεποίθηση, πως ευεργετούν τα ίδια τους τα μέλη. Γι’ αυτό, ο Κρητικός λαός, καταφεύγοντας και πάλι σε Αγώνα, πιστεύει πως θα το δοθεί η ίδια βοήθεια και συμπαράσταση. Η ιστορία και ο προορισμός της Κρήτης ενώνουν αχώριστα αυτή με το υπόλοιπο της πατρίδας και τον Ελληνισμό και του επιβάλλουν, να βοηθήσει το αγωνιζόμενο τέκνο της ίδιας πατρίδας. Αν, όμως η Ελληνική Κυβέρνηση, επειδή πιέζεται από τη Διπλωματία, αδυνατεί να δώσει στον Κρητικό λαό οποιαδήποτε βοήθεια, η Διπλωματία όμως δεν μπορεί να καταπνίξει τη φωνή της καρδιάς του ελληνικού λαού και τη φιλοστοργία του προς τους αγωνιζόμενους αδελφούς του. Γι’ αυτό, πιστεύοντας στη βοήθεια του Ελληνικού Έθνους, επικαλούμαστε τούτη, για τον Ιερό Αγώνα της Κρήτης. Έγινε στα Σφακιά της Κρήτης τις 9-6-1877 Η ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΛΑΟΥ (Υπογραφές αντιπροσώπων )

Η Κρήτη από το 1878 μέχρι το 1895

Η Υψηλή πύλη όμως, με τα όργανά της στην Κρήτη (Διοικητικά, Δικαστικά κλπ.), δε

σεβάστηκαν τον ΟΡΓΑΝΙΚΟ ΝΟΜΟ του 1868, ούτε κι αυτόν του 1878 (τη Σύμβαση της

Χαλέπας). Τους αντικατέστησε με δύο ΦΙΡΜΑΝΙΑ: Αυτό του 1887 (4) και το επόμενο του

1889(5).

Κάθε μέρα η κατάσταση χειροτέρευε στην Κρήτη. Αιτίες ήταν:

1) Η συχνή αλλαγή των Γενικών Διοικητών (σε 10 χρόνια άλλαξαν 6 Γενικοί

Διοικητές)

2) Τα άθλια οικονομικά.

3) Η ανύπαρκτη σχεδόν Δικαιοσύνη

4) Η ανυπαρξία Δημόσιας ασφάλειας. Οι αγάδες οργάνωναν αιμοχαρείς συμμορίες

δολοφόνων και τρομοκρατών.

5) Οι βαρείς φόροι και ο απαίσιος τρόπος είσπραξής τους.

6) Το άθλιο βουλευτικό εκλογικό σύστημα.

7) Ο διχασμός του χριστιανικού λαού σε δύο κόμματα : Φιλελεύθερο Αντικυβερνητικό

«Ξυπόλητων» με αρχηγούς τους Κ. Μητσοτάκη και Αντ. Μιχελιδάκη και αυτό των

Συντηρητικών «Καραβανάδων» (κυβερνητικό με τους Μ. Ησυχάκη και Ι. Σφακιανάκη).

Ο κομματικός ανταγωνισμός μεταξύ Καραβανάδων (Συντηρητικών) και Ξυπόλητων

(Φιλελεύθερων) έδωσε τη δυνατότητα στους Οθωμανούς να εξαπολύσουν τις δολοφονικές

και τρομοκρατικές συμμορίες τους κατά των Χριστιανών.

Αλλά και οι Κρητικοί αντέδρασαν σ’ αυτά, με ομάδες φυγόδικων και εκδικητών στα

κρητικά βουνά, τους «Χαϊνηδες» όπως οι : ο Σήφης Λιάπης, ο Ν. Γαλάνης, Ν.

Πενθερουδάκης ή Τσάκαλος, Στρ. Μαμάλιος και άλλοι πολλοί. Άνοιγε και διάπλατα ο

δρόμος για τη νέα και τελική απελευθερωτική επανάσταση.

18. Λιάπης Σήφης (1850-1894). Χαίνης, οπλαρχηγός 19. Ν. Πενθερουδάκης ή Τσάκαλος

Οι συνεχόμενες αποτυχίες των επαναστάσεων του Κρητικού λαού για ένωση,

δημιούργησε σ’ αυτόν την εντύπωση πως αυτή ήταν δύσκολη.

Έτσι σκέφτηκαν το Μεταπολιτευτικό στάδιο, δηλαδή μία ενδιάμεση πορεία. Ένα

αυτόνομο καθεστώς, το οποίο και τη θέση των κατοίκων θα ανακούφιζε και την ένωση θα

διευκόλυνε και συντόμευε.

Η Μεταπολιτευτική Ιδέα διαδόθηκε πλατιά στην Κρήτη.

Από τους πρώτους που εργάστηκαν γι’ αυτή, ήταν ο Σφακιανός Αρχιμανδρίτης

Παρθένιος Κελαϊδής

Τον Ιούνιο του 1892 συνεργάσθηκαν αρκετοί Σφακιανοί και ζήτησαν την επαναφορά του

ΧΑΡΤΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ, όπως οι : Μ. Μανουσογιάννης, Ανδρ. Κριαράς, Ρ.

Χατζηρουσάκης, Γρηγ. Παπαδόπετρος κα.

Αυτοί συνέχισαν τη δραστηριότητά τους, ιδρύοντας την επαναστατική οργάνωση

«ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ».

Η κατάσταση κάθε μέρα χειροτέρευε από τις αγριότητες του Γενικού Διοικητή

Σακήρ πασά.

Μυστικά και μεθοδικά οι Κρητικοί οργάνωσαν την επικείμενη επανάσταση.

Σχηματίστηκε ο πρώτος πυρήνας της «Μεταπολιτευτικής Επιτροπής», ο οποίος περιήλθε

σ’ όλη την Κρήτη, ετοιμάζοντας τον Αγώνα. Γενικό Αρχηγό, εξέλεξαν τον Μ. Κούνδουρο,

που ήταν Πρωτοδίκης στο Βάμο. Αυτός στις 24-8-1895 αναχώρησε για το χωριό Ασκύφου.

Πάλι ιδρύθηκαν εφοδιαστικές επιτροπές του επικείμενου αγώνα, σε Αθήνα, Πειραιά,

Σύρο. Τους Σφακιανούς προμήθευαν πολεμοφόδια ο Μανούσος Γιαλεδάκης, Ν.

Μαλανδράκης (πλοιοκτήτης). Ταχυδρόμο είχαν τον Σταύρο Πεδούλη.

Στις 5-10-1895 η Μεταπολιτευτική Επιτροπή μετονομάστηκε σε «ΚΕΝΤΡΙΚΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΕΩΣ ΚΡΗΤΗΣ». Στις 7-10-1895 έγιναν αρχαιρεσίες στο

Ασκύφου όπου εκλέχτηκε Πρόεδρος της ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΕΩΣ

ΚΡΗΤΗΣ, ο Μ. Κούνδουρος.

20. Παρθένιος Κελαϊδής (1830-1905). Αρχιμανδρίτης 21. Μανούσος Ρ. Κούνδουρος. (1860-1933) Πρωτεργάτης της λευτεριάς Επαναστάτης και πολιτικός.

Ψήφισε τον ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ τις 5-3-1896, τον τροποποίησε αργότερα (23-7-1896) και

άλλαξε ονομασία σε «ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΚΡΗΤΩΝ».

Απευθύνθηκε για ενίσχυση του Αγώνα : α) στους Αθηναίους, όπου ιδρύθηκε πάλι

Κεντρική Επιτροπή Αγώνα, β) στους απόδημους Έλληνες, γ) στον φιλελεύθερο Κόσμο έξω

από τη χώρα, δ) στην Ελληνική Κυβέρνηση.

22. Η Κεντρική Επιτροπή Μεταπολιτεύσεως 23. Κρητικοί επαναστάτες στους Κάμπους Κυδωνίας το 1896 της Κρήτης

Απευθύνουν : - ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ στον Κρητικό λαό στις 20-8-1895

- ΥΠΟΜΝΗΜΑ προς τις Μεγάλες Δυνάμεις στις 3-9-1895, από τη θέση

«Κλήμα» (έξω του χωριού Αλίκαμπος Αποκορώνου ) όπου και έγινε η Γενική Συνέλευση

του Κρητικού λαού στις 22-9-1895.

Δίνουν μάχες σε διάφορα μέρη με τον τουρκικό στρατό: α) Στη θέση «Κεφάλα» του

Εμπρόσνερου, στο όρος «Τσιλίβδικα» στα Σελλιά Αγίου Βασιλείου. Η σπουδαιότερη όμως

ήταν η πολιορκία του Βάμου (πρωτεύουσα του τότε Νομού Σφακίων) από τις 4 μέχρι 18

Μαΐου 1896 και της Αλμυρίδας από 30 Ιουνίου μέχρι 4 Ιουλίου 1896.

Νέα Συνέλευση των πληρεξουσίων της Κρήτης έγινε στους Κάμπους Κυδωνίας στις

18-8-1896. Έγιναν νέες αρχαιρεσίες, από τις οποίες και πάλι εκλέχτηκε Πρόεδρος ο

Κούνδουρος. Το Εκλογιτήριο υπόγραψαν 148 από τους 165 πληρεξουσίους. Βράβευσε δε

αρκετούς αγωνιστές για την προσφορά τους στον Αγώνα. Μεταξύ αυτών και τους

Σφακιανούς : Το Μοίραρχο Χωροφυλακής Σταυρ. Μπίρη, τον οπλαρχηγό Α. Μανουσέλη

από τον Καλλικράτη και τον πλοιοκτήτη Ν. Μαλανδράκη.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις και πάλι επεμβήκαν. Οι πρεσβευτές τους στην

Κωνσταντινούπολη εκπόνησαν Καταστατικό Χάρτη (στις 13-8-1896). Ο Σουλτάνος τον

έγκρινε, τον έστειλε στην Κρήτη και οι επαναστάτες το αποδέχτηκαν. Αποτελείται από

τρία μέρη :

1) τη ΔΗΛΩΣΗ (των προξένων των Μεγάλων Δυνάμεων προς τους Χριστιανούς

βουλευτές της Κρήτης)

2) το ΚΕΙΜΕΝΟ του πολιτεύματος (αποτελούμενο από 14 άρθρα και μια ΣΗΜΕΙΩΣΗ)

3) τη ΔΗΛΩΣΗ αποδοχής από τους Χριστιανούς βουλευτές.

Η Πύλη όμως είχε πια ολοκληρώσει τις σφαγές – γενοκτονία των Αρμενίων και τώρα

τορπίλισε την εφαρμογή του νέου πολιτεύματος στην Κρήτη. Με υπόδειξή της στα τοπικά

όργανα της στην Κρήτη, εξαπόλυσε πογκρόμ κατά των Χριστιανών στις 23-1-1897 (φόνοι,

λεηλασίες, αρπαγές, πυρπολήσεις) στην πόλη των Χανίων, επεκτεινόμενες και σε άλλες

πόλεις.

Η ανακωχή των επαναστατών σταμάτησε και αρχίζουν πάλι οι συγκρούσεις.

Σε αυτό το στάδιο της επανάστασης, ο «Γαλαζοαίματος» αναγκάστηκε να βοηθήσει τον

Κρητικό Αγώνα. Έστειλε στρατό (1.200 άνδρες και μία ορεινή πυροβολαρχία, υπό τον

Συνταγματάρχη Τιμ. Βάσο

24. Ο Τιμολέων Βάσσος στρατιωτικός ανέλαβε την διοίκηση 25. Η Κρητική Επανάσταση του 1897 μικτού στρατιωτικού αποσπάσματος και στάλθηκε πρωτοσέλιδο σε γαλλική εφημερίδα της στη Κρήτη (29 Ιανουαρίου 1897) εποχής

ο οποίος αποβιβάστηκε στο Κολυμπάρι στις 1-2-1897.

Αποβιβάστηκαν ακόμη : α) 250 εθελοντές (31-1-1897), β) 112 φοιτητές του

Πανεπιστημίου Αθήνας (η Πανεπιστημιακή Φάλαγγα), γ) το Σώμα του Αριστ. Κόρακα

στους Καλούς Λιμνιώνες (3-2-1897), δ) το Σώμα του Ι. Νταφώτη στις 14-2-1897.

Η κάθοδος στην Κρήτη του ελληνικού στρατού και των εθελοντών και τα ενωτικά

Κηρύγματα των Επαναστατών, ανησύχησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις. Γι’ αυτό απόκλεισαν

την Κρήτη με το στόλο τους. Απεύθυναν ΔΙΑΚΟΙΝΩΣΗ και ΠΟΡΗΡΥΞΗ για Ειρήνευση. Ο

στρατός των Μεγάλων Δυνάμεων κατανεμήθηκε: οι Άγγλοι στο Ηράκλειο, οι Γάλλοι στη

Σητεία, οι Ρώσοι στο Ρέθυμνο, οι Ιταλοί στα Χανιά, οι Γερμανοί στη Σούδα και οι

Αυστριακοί στην Κίσαμο.

Αρκετές μάχες έδωσε ο ελληνικός στρατός : Βουκολιές, Αγιά, Μαλάξα, Ιεράπετρα,

Κάνδανο κ.α.

Στο Ακρωτήρι σχηματίστηκε επαναστατικό στρατόπεδο από επαναστάτες

(Κυδωνιάτες, Αποκορωνιώτες), για τη στενή επαφή με τους Ναυάρχους.

Υπήρξε ο Εγκέφαλος, το Διπλωματικό Κέντρο της Επανάστασης, αποτελούμενο από

τους Βενιζέλο, Πιστολάκη, Φούμη, Σήφακα, Μυλωνογιάννη κα. Οι επαναστάτες εκεί

ύψωσαν την ελληνική σημαία, την οποία βομβάρδισαν οι Ναύαρχοι από τη Σούδα,

κόβοντας τον ιστό της.

26. Το Επαναστατικό Στρατόπεδο Ακρωτηρίου. 27. Οι ναύαρχοι του ενωμένου στόλου των Μεγάλων Δυνάμεων

Όμως ο ατρόμητος Σπ. Καγιελαδάκης την ύψωσε, βάζοντας κοντάρι το κορμί του.

28. Βομβαρδισμός του στρατοπέδου του Ακρωτηρίου από το στόλο των Μ. Δυνάμεων (9 Φεβρουαρίου 1897)

Στο σημείο αυτό η Τουρκία κηρύσσει πόλεμο κατά της Ελλάδας, η οποία νικήθηκε μη

έχοντας στρατό για πόλεμο. (Ο πόλεμος αυτός απαιτεί πολιτική ανάλυση, που δεν

μπορούμε να κάνουμε εδώ).

Εξ’ αιτίας της ήττας του πολέμου, επεμβήκαν οι Μεγάλες Δυνάμεις και απαίτησαν από την

ηττημένη Ελλάδα :

α) να αποσύρει το στρατό της από την Κρήτη και β) να δεχτεί την αυτονομία της Κρήτης.

Μετά την ανάκληση του ελληνικού στρατού από την Κρήτη, οι Ναύαρχοι

γνωστοποίησαν στους Επαναστάτες, την εφαρμογή ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ στην Κρήτη.

29. Ο ατρόμητος Σπ. Καγιελαδάκης ύψωσε 30. Ο τούρκικος στρατός εγκαταλείπει την Κρήτη (Σούδα 1898)

ξανά τη σημαία, βάζοντας κοντάρι το κορμί του

Οι Επαναστάτες ήταν διχασμένοι σε Ενωτικούς και Αυτονομιακούς. Έγιναν τρεις

Συνεδριάσεις, ώσπου να αποδεχθούν την ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ : στους Αρμένους Αποκορώνου

στις 26-6-1897, στις Αρχάνες Ηρακλείου στις 30-7-1897, στο Μελιδόνι Μυλοποτάμου στις 16-

10-1897, με Πρόεδρο τον Ι. Σφακιανάκη.

Στο μεσοδιάστημα (μέχρι την αποδοχή και εφαρμογή της Αυτονομίας), οι Ναύαρχοι θα

εφάρμοζαν ΠΡΟΣΩΡΙΝΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ (6).

Δυστυχώς όμως οι Ναύαρχοι δεν σκόπευαν να διώξουν από την Κρήτη τον Τουρκικό

Στρατό παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των Επαναστατών. Ευτυχώς τα μετέπειτα

γεγονότα τους ανάγκασαν να αλλάξουν απόφαση.

Κατά την παράδοση των Υπηρεσιών από τους Τούρκους στις νέες Αρχές, ιδίως των

Τελωνειακών, η παράδοση και παραλαβή έγινε κανονικά στους Νομούς. Μόνο στο

Ηράκλειο αντέδρασαν οι Τούρκοι και άρχισαν φόνους και καταστροφές στις 25 με 27

Αυγούστου 1898 : Σκοτώθηκαν εκατοντάδες χριστιανοί και 18 Άγγλοι στρατιώτες και ο

πρόξενός τους Λυσ. Καλοκαιρινός.

Άμεσα αντέδρασαν οι Άγγλοι : Κρέμασαν τους πρωταίτιους και αφόπλισαν τον

τουρκικό στρατό στο Ηράκλειο και στη συνέχεια σ’ όλη την Κρήτη.

Στη συνέχεια διώχνουν τελείως τον τουρκικό στρατό από την Κρήτη στις 3-11-1898.

Η Κρήτη Αυτόνομη

Αρχίζει η περίοδος Αυτονομίας στην Κρήτη 1898 – Ένωση (το 1912). Οι Ναύαρχοι όρισαν

και το νέο Αρμοστή: τον Πρίγκιπα Γεώργιο.

Παρ’ όλες τις ατέλειες του, το καθεστώς της Αρμοστείας, έφερε δύο σπουδαία στοιχεία : α)

την οριστική απαλλαγή της Κρήτης από την Οθωμανική κυριαρχία

β) την επίσημη διεθνή αναγνώριση της ελληνικότητάς της. Έπαψε να αποτελεί διεθνές

προτεκτοράτο.

Η Αρμοστεία του Πρίγκιπα Γεωργίου άρχισε στις 9-12-1898 και τελείωσε στις 12-9-1906,

οπότε ορίστηκε νέος αρμοστής ο Αλ. Ζαϊμης για δυό περίπου χρόνια (από 30-9-1906 μέχρι

24-9-1908, που έγινε η άτυπη Ένωση).

Ο Πρίγκιπας διορίστηκε Αρμοστής από τις τέσσερις Μεγάλες Δυνάμεις με τους εξής

όρους: α) Τριετής θητεία, β) θα σεβόταν την τουρκική σημαία, που θα υψωνόταν σε κάποιο

νησάκι ( ορίστηκε αυτό στην είσοδο του Κόλπου της Σούδας) και γ) θα οργάνωνε Κρητική

Χωροφυλακή και Πολιτοφυλακή, οπότε θα έφευγαν τα στρατεύματα των Μεγάλων

Δυνάμεων από την Κρήτη.

Έτσι, αυτές σταματούν τον αποκλεισμό στις 26-12-1898 και αποσύρουν το μεγαλύτερο

μέρος του στρατού τους και τέλος ολόκληρο τον στρατό, τον Ιούνιο.

Ο Αρμοστής αντλεί την εξουσία του από τους εντολείς των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο

Πρίγκιπας σχημάτισε αμέσως Κυβέρνηση με Συμβούλους (Υπουργούς) τους : α) Ελ.

Βενιζέλο (Σύμβουλος

31. Ο ύπατος Αρμοστής Κρήτης 32. Η Εκτελεστική Επιτροπή Κρήτης Μ. Πετυχάκης - Ελ. Βενιζέλος - πρίγκιψ Γεώργιος Α. Μιχελιδάης - Εμμ. Λογιάδης - Χ. Πωλογεώργης

Δικαιοσύνης), β) Κ. Φούμη (Οικονομικών), γ) Μ. Κούνδουρο (Σύμβουλο Εσωτερικών), δ)

Ν. Γιαμαλάκη (Παιδείας) και ε) Χουσεϊν Γενιτσαράκη (Συγκοινωνιών).

Κατάρτισε 16μελή Επιτροπή, που σύνταξε το «ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ

ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ», το οποίο υπήρξε ατελές και εξ’ αιτίας των ατελειών του, ακολούθησαν

ανωμαλίες στην εφαρμογή του αργότερα. Είχε 115 άρθρα(7). Κυριότερος υπεύθυνος για τις

ατέλειες τούτες ήταν ο Βενιζέλος.

Ψηφίστηκαν, στη συνέχεια :

α) ο Οργανισμός του Ηγεμονικού Συμβουλίου, β) συστήθηκε ΤΡΑΠΕΖΑ ΚΡΗΤΗΣ, γ)

διάφορα ΔΙΑΤΑΓΜΑΤΑ (Κρητικής Ιθαγένειας, Ισχύος των Νομών), δ) ο ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΣ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ κα.

Από τις αρχές του Ιουνίου του 1899 η Κρητική Πολιτεία λειτουργούσε πλήρως :

διοικητικά, δικαστικά, οικονομικά. Ειρήνευσε ο τόπος, συμβιούσαν αρμονικά οι δύο

εθνότητες (Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι), χτυπήθηκε η παρανομία (εγκληματικότητα,

ζωοκλοπή). Αποτελέσματα : η είσοδος του Κρητικού λαού στην οδό της προόδου και του

πολιτισμού.

Οι υπερβολικές εξουσίες, που δίνονταν στον Πρίγκιπα, από το Σύνταγμα οδήγησαν σε

πολιτικές ανωμαλίες. Ο Πρίγκιπας, αυταρχικός από παράδοση και από φυσικού του,

κυβερνούσε αυταρχικά. Όμως πριν λήξει η θητεία του, θέλησε να την ανανεώσει. Ταξίδεψε

στις Ευρωπαϊκές Αυλές για το σκοπό αυτό, χωρίς απλή ενημέρωση της Βουλής. Αυτή η

ενέργεια έφερε σε σύγκρουση τον Πρίγκιπα με το Βενιζέλο και την πολιτική μερίδα του.

Άρχισε πολεμική μεταξύ τους.

33. Το Σύνταγμα και η Σημαία της «Κρητικής Πολιτείας»

Ο Πρίγκιπας συκοφαντούσε το Βενιζέλο και δεν ήθελε την Ένωση. Στη συνέχεια τον

απόλυσε από το Συμβούλιο της Δικαιοσύνης (19-3-1901). Ο Βενιζέλος αντεπιτέθηκε με

σειρά άρθρων στον «ΚΗΡΥΚΑ», καθώς και σε Αθηναϊκές εφημερίδες για τη διένεξή του με

τον Πρίγκιπα και τον Κρητικό λαό. Ο Πρίγκιπας αποδείχτηκε και κομματάρχης. Μαζί με

τον Μητροπολίτη Ευμένιο Ξηρουδάκη

34. Ο Επίσκοπος Ευμένιος Ξηρουδάκης 35. Λαϊκή εικόνα με τους επαναστάτες του Θέρισου

(καταγόμενο από τα Σφακιά), στις εκλογές της 17-3-1903 έκαναν και προεκλογικές

περιοδείες. Ο Βενιζέλος εξύβρισε τον Κομματάρχη Μητροπολίτη και την πλήρωσε με 15

μέρες φυλακή, τις οποίες εξέτισε στο Καλάμι.

Μετά τις αυθαιρεσίες του Πριγκιπικού Καθεστώτος, ο δρόμος του Θερίσου άνοιγε

διάπλατα. Ο Κρητικός λαός ανάστατος, αποφάσισε να αμυνθεί και να απαλλαγεί από το

μεσαιωνικό τούτο μόρφωμα.

Πρωτοστάτες του ΝΕΟΥ ΑΓΩΝΑ, οι μπαρουτοκαπνισμένοι αρχηγοί των προηγούμενων

αγώνων : Βενιζέλος, Φούμης κ.α.

Το Κίνημα ξεσπά στις 10 Μαρτίου του 1905, το οποίο ονομάστηκε «ΘΕΡΙΣΙΑΝΟ»

36. Ένοπλοι Κρήτες κατά την εξέγερση του Θέρισου 37. Kίνημα Θερίσου 1905 – Ο Πρόεδρος Α. Παπαγιαννάκης καθήμενος ανάμεσα στους οπλαρχηγούς

από το κέντρο του στρατηγείου του, στο χωριό Θέρισο Κυδωνίας. Σιγά – σιγά τούτο

αγκάλιασε όλη την Κρήτη. Κράτησε οκτώ μήνες.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις ανησύχησαν από την κατάσταση στην Κρήτη. Έστειλαν στην

Κρήτη «Εξεταστική Επιτροπή», για να εξετάσει την κατάσταση (ήλθε στις 27-1-1906 και

αναχώρησε στις 4-3-1906). Αποτελούνταν από εκπροσώπους των τεσσάρων Μεγάλων

Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Ιταλίας), με Πρόεδρο αυτόν της Αγγλίας Εδουάρδο

Λω.

38. O Ιρλανδός Σερ Εδουάρδος Λω

Ύστερα από τρίμηνη έρευνα υπόβαλε το πόρισμά της στις κυβερνήσεις τους. Το

πόρισμα, δικαίωσε το Θερισιανό Κίνημα. Αυτό το θεώρησε ταπείνωση ο αυταρχικός

Πρίγκιπας και έφυγε από την Κρήτη (12-9-1906).

Βέβαια και οι πρώην εντολείς και προστάτες του δεν τον ανέχονταν πια. Στη διάρκεια του

Κινήματος, ο Πρίγκιπας προσπάθησε να αιματοκυλίσει τον λαό. Τα πιστά σ’ αυτόν

τμήματα της Χωροφυλακής και ο Ρωσικός στρατός (στο Ν. Ρεθύμνου) έδωσαν μάχες κατά

των Θερισιανών, όπως :

1) Στο Βάμο (3-6 και 3-10)

2) Στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου (22-6)

3) Στο Κολυμπάρι (19-7)

4) Στο Ατσιπόπουλο (2-8) κ.α.

Ήταν μεγάλη αξία του αντιμοναρχικού Κινήματος του Θερίσου : άνοιξε ο δρόμος του

Γουδιού (το 1909), ο θρίαμβος των Βαλκανικών Πολέμων και η περιπόθητη Ένωση.

Μετά το διώξιμο του Γεωργίου έγιναν εκλογές Συντακτικής Συνέλευσης στις 7-5-

1906. Η νέα Κρητική Βουλή ψήφισε ΝΕΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (132 άρθρα). Οι Μεγάλες Δυνάμεις

έδωσαν την άδεια στο Βασιλιά της Ελλάδας (Γεώργιο Α’) να διορίσει νέο Αρμοστή της

Κρήτης από πολιτικά πρόσωπα. Διόρισε τον πολιτικό Αχαΐας Αλέξ. Ζαΐμη με 5ετή θητεία

και δικαιοδοσίες ορισμένες από το Σύνταγμα της Ελλάδας. Ορκίστηκε στις 21-2-1907.

39. Αλέξανδρος Ζαϊμης (1855-1936)

Φτάνουμε στο 1908. Το χρόνο αυτό η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναστατώθηκε από

το Κίνημα των Νεότουρκων (11-7-1908) και αργότερα από το Αντικίνημα «των

Παλαιότουρκων» (31-3-1909).

40. Διαδήλωση κατά του Σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη (1908)

Από τις αναστατώσεις αυτές:

α) η Αυστροουγγαρία προσάρτησε οριστικά τη Βοσνία – Ερζεγοβίνη (τις κατείχε

προσωρινά από το 1878 με το Συνέδριο Βερολίνου) και

β) η Βουλγαρία ανακηρύχτηκε Ανεξάρτητο Βασίλειο (22-9-1908).

Η ελληνική Κυβέρνηση, ενθαρρυμένη και παρακινημένη από Αυστροουγγαρία και Ρωσία,

υπέδειξε στο Ζαΐμη να αναχωρήσει από την Κρήτη και η ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ να

κηρύξει την επανάσταση. Αυτά και έγιναν.

Ο Ζαΐμης έφυγε οριστικά από την Κρήτη (24-9-1908) και η ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ

κάλεσε το λαό σε πάνδημο συλλαλητήριο (22-9-1908), όπου: α) με ΨΗΦΙΣΜΑ κατάργησαν το

Αρμοστειακό καθεστώς και β) κήρυξαν την Ένωση (24-9-1908).

Όμοιο ψήφισμα εξέδωσε (22-9-1908) και η ΚΡΗΤΙΚΗ ΒΟΥΛΗ. Επίσης ενωτικά

ψηφίσματα εξέδωσαν οι λαϊκές Συνελεύσεις, οι επαρχιακές και τα δημοτικά συμβούλια

(των τότε 111 Δήμων της Κρήτης).

Οι Μεγάλες Δυνάμεις άφησαν κενή τη θέση του Αρμοστή, αλλά επέμεναν στο

αδύνατο της Ένωσης. Όμως στις 13-7-1909 τα ξένα στρατεύματα έφυγαν από την Κρήτη. Το

γεγονός εορτάστηκε πανηγυρικά στο λιμάνι, με αποχαιρετιστήριο λόγο από το Βενιζέλο

και απάντηση από το Γάλλο Στρατηγό Ντελαρύ, εκπρόσωπο των ξένων στρατευμάτων.

Ακολούθησε το θέμα της τουρκικής σημαίας: Μετά την αποχώρηση των διεθνών

στρατευμάτων οι Κρητικοί κατέβασαν την τούρκικη σημαία από το ΦΡΟΥΡΙΟ του ΦΙΡΚΑ

(κατά τον όρο διορισμού του ΠΡΙΓΚΗΠΑ το 1898). Οι Μεγάλες Δυνάμεις επενέβησαν και

επανύψωσαν την τουρκική.

Με τέτοιες Κυβερνήσεις – Οικονομικές, Επαναστατικές, Υπηρεσιακές ή όπως

αλλιώς ονομάζονταν – πορεύτηκε η Κρήτη ίσαμε την Ένωση.

Το 1909 ξεσπά το Κίνημα του Γουδιού στην Ελλάδα από το στρατό

41. Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς 42. Αλληγορική λαϊκή εικόνα της εποχής, που απεικονίζει την Ελλάδα να ήταν επικεφαλής του Κινήματος. πατάσσει την παλαιοκομματική συναλλαγή

(«ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ»). Αυτός ανέτρεψε τη φαύλη κυβέρνηση της χώρας και

κάλεσε το Βενιζέλο από την Κρήτη για πολιτικό Αρχηγό.

Στη συνέχεια αυτός, ίδρυσε το ΚΟΜΜΑ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ, διεξήγαγε εκλογές

(8-8-1910, 28-11-1910 και 12-3-1912), οι οποίες τον ανέδειξαν παντοδύναμο πρωθυπουργό της

χώρας, αναμορφωτή και απελευθερωτή.

Τότε (από το 1911) η κρητική κυβέρνηση εξέλεξε από όλες τις επαρχίες της Κρήτης

Κρητικούς Βουλευτές (66 όλοι) για το ελληνικό κοινοβούλιο.

Από την επαρχία Σφακίων εκλέχτηκαν οι: 1) Θ. Μανούσακας, 2) Γ.

Χατζηγρηγοράκης και 3) Μ. Μανουσάκης. Αλλά και από την Επαρχία Ρεθύμνου

οι Σφακιανοί: Μ. Χατζηγρηγοράκης και Η. Δεληγιαννάκης.

43. Κρήτες βουλευτές - Ο Βενιζέλος δεν τους δέχτηκε στην ελληνική Βουλή. (Στη φωτογραφία, η σύλληψη τους από τις Μεγάλες Δυνάμεις)

Αυτή η ενέργεια αποτελούσε «εθνικό κίνδυνο»: Ούτε οι Μεγάλες Δυνάμεις το δέχονταν,

ούτε η Τουρκία. Αυτή απειλούσε με πόλεμο, με το νέο καθεστώς των Νεότουρκων. Η μικρή,

άοπλη και απροστάτευτη Ελλάδα, πώς θα αντιμετώπιζε τη δυνατή και πάνοπλη Τουρκία.

Γι’ αυτό ο Βενιζέλος δεν τους δέχτηκε στην ελληνική Βουλή. Ακολούθησαν

δυσάρεστα γεγονότα, των οποίων η εξιστόρηση δεν είναι του παρόντος.

Τελικά τους δέχτηκε ύστερα από την κήρυξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου ( την 1-10)

με τούτα τα λόγια: «Χαιρετίζω σήμερα, στο όνομα του ελληνικού λαού, τους απεσταλμένους

της αδελφής νήσου και δηλώνω καθαρά, πως η Ελλάδα αποδέχεται, ότι στο εξής θα υπάρχει

ένα κοινό κοινοβούλιο και για το ελεύθερο Βασίλειο και το νησί Κρήτη».

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Φτάνουμε τον Οκτώβριο του 1912. Τα τέσσερα βαλκανικά κράτη (Ελλάδα,

Βουλγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο) ενώνονται στρατιωτικά και κηρύσσουν τον πόλεμο κατά

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1-10-1912). Οι διεργασίες για τη σύσταση της Βαλκανικής

αυτής συμμαχίας κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απαιτούν αρκετές σελίδες. - Ο Γενικός Διοικητής Κρήτης Λ. Κανακάρης-Ρούφος για τους κρητικούς ήρωες αγωνιστές της Λευτεριάς: «Οι συνεχείς και πολύχρονοι αγώνες του κρητικού λαού απόσπασαν το θαυμασμό. Η ηρωική γη παράγει ημίθεους εθνομάρτυρες άφθονα». - Στο Φιρκά 1-12-1913 υψώθηκε η Σημαία. Στην είσοδο του φρουρίου εντοιχίστηκε με την υπ’ αριθ. 1/27-1-1992 (ομόφωνη) απόφαση του δημοτικού συμβουλίου του Δήμου Χανίων, τούτη η αναμνηστική πλάκα:

ΕΘΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ ΥΨΩΘΗ ΕΝΤΑΥΘΑ ΥΠΟ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΜΑΝΤΑΚΑ

ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΑΝΤΩΝ ΤΗΝ ΕΝΩΣΙΝ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΗΝ 1-12-1913

Α.Μ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΙΒ (12ΟΥ

) ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ Π. ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΟΥ

ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΚΥΔΩΝΙΑΣ ΧΑΤΖΗ ΜΙΧΑΛΗ ΓΙΑΝΝΑΡΗ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΕΠΙΖΩΝΤΩΝ ΑΡΧΗΓΩΝ

Στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο, στον οποίο ηττήθηκε ο Οθωμανικός Στρατός, πήραν

μέρος, από τη μεριά της Κρήτης, τακτικός στρατός και αντάρτικα σώματα. Από τον τακτικό

στρατό συγκροτήθηκαν δύο Μονάδες : α) το 1ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ και

β) ΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ. Οι Μονάδες αυτές ενώθηκαν στη ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΚΡΗΤΗΣ.

44. Ο Βασιλιάς Γεώργιος και ο διάδοχος Κωνσταντίνος στην παρέλαση του Ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη

Είχε σοβαρό μερίδιο αίματος η Κρήτη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: 346 αξιωματικούς και

9.874 οπλίτες (η γνωστή «Κρητική Πολιτοφυλακή»). Αργότερα οι Κρητικοί πήγαν και σε

άλλα μέρη, για απελευθερωτικούς σκοπούς: Σάμο, Χίο, Β. Ήπειρο.

Ο Α’ Βαλκανικός πόλεμος τερματίστηκε με ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

και υπογράφηκε η ΣΥΝΘΗΚΗ ΕΙΡΗΝΗΣ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ 17-5-1913.

45. Η υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου

Στο τελευταίο άρθρο (από σύνολο 7) αναφέρεται για την Κρήτη: «Ο Σουλτάνος δηλώνει,

πως παραχωρεί στους Συμμάχους Μονάρχες το νησί Κρήτη και παραιτείται όλων των

επικυριαρχικών του δικαιωμάτων που έχει πάνω σ’ αυτό».

Η ΕΝΩΣΗ

Μόλις κηρύχτηκε ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος, η ελληνική κυβέρνηση διόρισε Γενικό

Διοικητή Κρήτης το Στέφανο Δραγούμη.

46. Ο Στέφανος Δραγούμης

Έφτασε στην Κρήτη στις 12-10. Παρέμεινε 8 μήνες. Αντικαταστάθηκε από τον Γ.

Πλουμίδη (Γενικός Εισαγγελέας Κρήτης) και αυτός πάλι από το Λουκά Ρούφο.

Την 1η - 12-1913 έγινε πανηγυρικός εορτασμός της Ένωσης. Κατήλθαν στην Κρήτη ο

τότε γαλαζοαίματος, Κωνσταντίνος, και ο πρωθυπουργός Βενιζέλος. Ύψωσαν στο Φιρκά

την ελληνική σημαία.

47. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος ετοιμάζονται να παραδώσουν τη σημαία στους γηραιούς αγωνιστές Αναγνώστη Μάντακα και Χατζημιχάλη Γιάνναρη

Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία για την περιγραφή του γεγονότος. Ενδεικτικά: 1) Εφημ. ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ 25,26 Μαρτίου1993 (από τον Ευτύχη Μαλεφάκη) 2) ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΝ τεύχος 13 (1993), 23-32 , 3) ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ «90 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ» 5-7 Δεκεμβρίου 2003 στο Ρέθυμνο – Έκδοση Ι.Π.Ε.Ρ. 4) Κρητικές Εφημερίδες της εποχής: ΝΕΑ ΕΡΕΥΝΑ, ΚΗΡΥΞ, ΕΛ. ΒΗΜΑ, 5) Περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ τεύχος 546, σελ. 35-48.

48. Ο Αν. Μάντακας - 94 χρονών και ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης - 81 χρονών, ύψωσαν τιμητικά την ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά στα Χανιά. (1η Δεκέμβρη του 1913)

Η επίσημη ημερομηνία της Ένωσης είναι η 1η -12-1912. Με το Βασιλικό Διάταγμα

686/1962, ΦΕΚ 175 Α καθιερώθηκε η Ένωση ως τοπική εορτή.

Όμως το θέμα της ΕΝΩΣΗΣ παρουσιάζει δύο όψεις: α) του εσωτερικού Δικαίου και β) του

εξωτερικού Δικαίου.

α. Από πλευράς εσωτερικού Δικαίου, η αληθινή ημερομηνία είναι η 11η -10-1912,

γιατί: α) η ελληνική κυβέρνηση δέχτηκε στην ελληνική Βουλή (την 1-10) του κρητικούς

Βουλευτές και β) η ελληνική κυβέρνηση διόρισε, την ίδια ημερομηνία, Γενικό Διοικητή Κρήτης

τον Στέφ. Δραγούμη, χωρίς την έγκριση των Μεγάλων Δυνάμεων.

β. Από διεθνούς πλευράς (Διεθνής αναγνώριση «Ντε γιούρε») η ημερομηνία είναι η

1-2-1913, γιατί τότε οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων, στα Χανιά, κατέβασαν τις

σημαίες των κρατών τους από το νησάκι της Σούδας και την τουρκική σημαία, όπου την

ύψωναν από το 1898, σύμβολο επικυριαρχίας και στη θέση της ύψωσαν την Ελληνική.

Τοποθετήθηκε και μαρμάρινη πλάκα, πάνω στην οποία σκαλίστηκε: «Τουρκοκρατία

εν Κρήτη 1669-1913, ήτοι 267 έτη, 7 μήνες και 7 ημέρες αγωνίας».

Δες Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ φ. 5163/13-12-1962:

«Τη σημαία ψηλά κρατάτε, τη σημαία της Λευτεριάς

να τη δουν να αναγαλλιάσουν οι ψυχές της κλεφτουριάς.

Να τη δουν από τους τάφους, οι νεκροί, που στ’ όνομά της

πέθαναν και να σταθούνε προσοχή στο πέρασμα της»

Μετά την Ένωση, ένα μέρος των Μουσουλμάνων της Κρήτης (των Τουρκοκρητικών,

που γεννήθηκαν και έζησαν στην Κρήτη) έφυγε εθελοντικά στην Τουρκία και οι υπόλοιποι

έφυγαν, υποχρεωτικά, με την ανταλλαγή του πληθυσμού το 1923.

Έτσι ολοκληρώθηκε η μακριά ηρωική πορεία της Κρήτης από τη δουλεία στην

ελευθερία, από την ξενοκρατία στην εθνική αποκατάσταση, από την εθνική αποκοπή στην

ΕΝΩΣΗ.

Ο κρητικός λαός αποτελεί, ίσως, εξαίρεση σε σχέση με άλλες κατακτημένες περιοχές

για την ικανότητά του να διατηρήσει την εθνική του συνείδηση στα τόσα χρόνια της

δουλείας, σε τόσους κατακτητές που δεν μπόρεσαν να τον αφομοιώσουν.

Το αίτημά του ήταν πάντα η ΕΝΩΣΗ. Το προέβαλλε και το διεκδικούσε με τις

ασταμάτητες επαναστάσεις εναντίον των τυράννων του.

Αυτά αποτελούν τις συνιστώσες της κρητικής ιστορίας: η άρνηση της ξένης εξουσίας

, η απόρριψη της βίας και της αυθαιρεσίας, η δικαιοσύνη απέναντι στην αδικία, η πρόοδος

απέναντι στη στασιμότητα ή την οπισθοδρόμηση.

Όλοι οι Κρητικοί αγωνιστές (αρχηγοί, οπλαρχηγοί, αγρότες, κτηνοτρόφοι, έμποροι,

δάσκαλοι, άντρες και γυναίκες), διεξήγαγαν τον πολύχρονο αγώνα της ένωσης και έδωσαν

γι αυτήν, ό,τι είχαν – υπάρχοντα, ζωή.

Η επαρχία Σφακίων

Για τους απελευθερωτικούς αυτούς αγώνες της Κρήτης οφείλουμε να πούμε ότι: α)

τους άνοιξαν οι Σφακιανοί (το 1770 με την επανάσταση Δασκαλογιάννη) και τους έκλεισαν

οι Σφακιανοί με την Μεταπολιτευτική Επανάσταση υπό τον Μ. Κούνδουρο και β) καμιά

επανάσταση κατά των Τούρκων δεν ξεκινούσε (μέχρι το 1878 τουλάχιστον), αν

απουσίαζαν οι Σφακιανοί.

Η Επαρχία Σφακίων υπήρξε, σε όλες τις περιόδους της κατοχής της Κρήτης, το

άσυλο κάθε καταδιωκόμενου, ο αποθηκευτικός τόπος πολεμικού υλικού, εκπαιδευτήριο –

σχολή αγωνιστών.

Τηρουμένων των αναλογιών (εδαφικής έκτασης και πληθυσμού) κανένα τμήμα της

Κρήτης και της λοιπής χώρας δεν έχει να παρουσιάσει τόση και τέτοια αγωνιστική ιστορία.

Ποτέ δεν κατοίκησαν Τούρκοι στην Επαρχία. Την άφησαν ελεύθερη, γιατί, σαν φτωχή που

ήταν, δεν είχαν οικονομικά οφέλη απ’ αυτή. Αλλά και οι Σφακιανοί δεν άφησαν ποτέ

ήσυχη τη Διοίκηση των Τούρκων. Χαϊνηδες (κλέφτες), φυγόδικους και εκδικητές ήταν

γεμάτα τα σφακιανά βουνά αρχικά και με το πέρασμα του χρόνου και τα άλλα βουνά της

Κρήτης.

Αυτοί αποτελούσαν τους μπροστάρηδες, τους οδηγούς των μαχητών στους

απελευθερωτικούς αγώνες. Άσβεστη καίει η φλόγα της ευγνωμοσύνης μας σ’ αυτούς

(ατομική, παγκρήτια, πανεθνική), που με τους αγώνες τους μας χάρισαν στο ύψιστο

ΑΓΑΘΟ, την Εθνική Λευτεριά, τη χαρά και το οξυγόνο της Εθνικής και ατομικής ζωής, τη

βάση της δημιουργίας και της προκοπής.

Γιατί ο κρητικός λαός πάλευε σχεδόν έναν αιώνα, στον Εθνικό Αγώνα και την εθνική του αποκατάσταση;

Όμως, αγαπητοί φίλοι, εδώ χρειάζεται να εξηγήσουμε, γιατί ο κρητικός λαός

πάλευε σχεδόν έναν αιώνα, στον πανεθνικό Αγώνα και ύστερα για την εθνική του

αποκατάσταση.

Οι αγώνες, ιδίως οι πολεμικοί, αλλά και οι άλλες τους μορφές (κοινωνικοί, πολιτικοί,

ιδεολογικοί κ.λπ.) είναι κοινωνικά φαινόμενα και σαν τέτοια, έχουν τις αιτίες τους.

Ξεκρέμαστα, ουρανοκατέβατα, παρθενογενή φαινόμενα δεν υπάρχουν.

Η περίοδος, που μας απασχολεί, είναι της Τουρκοκρατίας (1645 -1912) με την

ενδιάμεση τα Αυτονομίας (1898-1912).

Οι Τούρκοι, Οθωμανοί ή Οσμανλήδες (από τον αρχηγό τους Οσμάν) είναι μια

τουρανική φυλή, νομαδική, από την Ασία. Περί το 1300 ένας κλάδος τους εισήλθε στη Μ.

Ασία, που εγκαταστάθηκαν στα Ανατολικά μέρη της (μεταξύ Προύσας και Ικονίου). Σιγά-

σιγά επέκτειναν το κράτος τους σε όλη τη Μ. Ασία. Ήταν πολεμική φυλή. Από την Μ. Ασία

πέρασαν στην Ευρώπη. Με τις νίκες τους: α) στο Κόσσοβο (Κοσσυφοπέδιο) στις 15-6-1389, β)

στη Νικόπολη στις 25-9-1386, γ) στη Βάρνα στις 10-11-1444, δ) στο Μόχατς στις 29-8-1526 και

με αυτές στην Ελλάδα κατάκτησαν όλη τη Βαλκανική.

Με τις συνεχόμενες νίκες τους και σε άλλα μέρη, ίδρυσαν ένα απέραντο κράτος, που

εκτεινόταν σε Ευρώπη, Ασία, Αφρική. Μια μεσαιωνική αυτοκρατορία, που κράτησε μέχρι

το 1918 (τέλος Α’ Παγκοσμίου Πολέμου), οπότε διαλύθηκε και ιδρύθηκε στο σημερινό

Τουρκικό κράτος.

Η κατάκτηση των Βαλκανίων από τους Οθωμανούς είχε σοβαρές συνέπειες για

την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, όσο και για την Ελλάδα.

1) Επιτάχυνε στη Δυτική Ευρώπη τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στους Νέους

Χρόνους (καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και ίδρυση καπιταλιστικών κρατών).

2) Έκλεισε ο εμπορικός δρόμος Ευρώπης – Ασίας και άνοιξε ο άλλος των

«Γεωγραφικών Ανακαλύψεων» και η θεμελίωση και εξάπλωση της αποικιοκρατίας.

3) Τα Βαλκάνια οπισθοδρόμησαν αναπτυξιακά, γιατί επιβλήθηκε ο «ασιατικός τρόπος

παραγωγής», διαφορετικός απ’ αυτόν της Δ. Ευρώπης.

Για την Ελλάδα οι όροι της σκλαβιάς ήταν πολύμορφοι, η ανάλυση των οποίων δεν

είναι του παρόντος.

Τα κράτη της Δ. Ευρώπης είχαν ταχεία ανάπτυξη, μετέβησαν στον καπιταλισμό, με πρώτη

την Αγγλία (από το 1648) και ακολούθησαν οι άλλες (Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία κ.ά.)

Η οικονομία τους απαιτούσε πρώτες ύλες, φτηνή εργασία, αγορές για τα προϊόντα

τους και τοποθέτηση των κεφαλαίων τους. Με το στόλο τους (εμπορικό και πολεμικό)

εξόρμησαν στις θάλασσες και ωκεανούς (Θαλασσοπορία), όπου ίδρυσαν (κατάκτησαν)

περιοχές, τις αποικίες. Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Αγγλία, Βέλγιο, Ολλανδία είναι οι

αποικιακές χώρες.

Η μεγαλύτερη αποικιακή χώρα υπήρξε η Αγγλία, ιδρύοντας αποικίες σε όλες τις

ηπείρους (Βρετανική Αυτοκρατορία). Άλλες αποικιακές δυνάμεις, που ίδρυσαν αποικίες

τότε, ήταν η Τσαρική Ρωσία και από το 1870 και πέρα η ενωμένη πια Γερμανία.

Με τον ισχυρό πολεμικό της στόλο η Αγγλία, υποσκέλισε τις άλλες αποικιακές χώρες

και αναδείχτηκε η ισχυρότερη, μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε

διαλύθηκαν οι αποικίες. Οι μεγάλες αυτές αποικιακές χώρες έρχονταν σε οξείς

ανταγωνισμούς. Η ισχυρότερη (Αγγλία) με την Τσαρική, Αυστρο-ουγγρική, Γερμανική. Την

Οθωμανική Αυτοκρατορία την είχε από την αρχή αναλάβει η Αγγλία υπό την προστασία

της. Η Οθωμανική αυτοκρατορία, βρισκόταν σε συνεχείς πολέμους με την Τσαρική Ρωσία

από το 1768, από τους οποίους η Ρωσία αποσπούσε ασιατικά εδάφη και την εξασθενούσε

(οικονομικά, στρατιωτικά, διπλωματικά).

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε κλειστά τα ΣΤΕΝΑ (Βόσπορο - Ελλήσποντο) και

έτσι έκλεινε τη Ρωσία στον Εύξεινο Πόντο, χωρίς να μπορεί να κατέλθει στο Αιγαίο, ίσαμε

το 1774. Κάθε φορά που κινδύνευε τη οθωμανική αυτοκρατορία από τη Ρωσία, επενέβαινε

η Αγγλία και την έσωζε.

Την πρακτική αυτή εφάρμοζε και στις Κρητικές επαναστάσεις. Σε όλες επενέβαινε,

βοηθώντας την Πύλη να τις καταπνίξει. Για την Κρήτη η Αγγλία είχε κατακτητικές

βλέψεις, τις οποίες διατήρησε και μετά την Ένωση, ίσαμε το τέλος του Β’ Παγκοσμίου

Πολέμου.

Γιατί όμως; Η Αγγλία είχε ιδρύσει μια σειρά αποικιών στη Μέση Ανατολή και στις

Ινδίες. Χρειαζόταν ναυτικές και εμπορικές βάσεις, για την απρόσκοπτη πορεία προς αυτές

τις αποικίες, ιδίως τις Ινδίες. Τέτοιες είχε αποκτήσει: Γιβραλτάρ το 1704, Μάλτα το 1800,

Αίγυπτο το 1880, Διώρυγα του Σουέζ 1882. Εποφθαλμιούσε και την Κρήτη, για ένταξη στη

σειρά της πορείας της προς ανατολικά. Η προσάρτηση – αρπαγή, όμως, ήταν δύσκολη,

γιατί αντιδρούσαν οι άλλες αποικιακές δυνάμεις. Έτσι προτιμούσε την παραμονή της

Κρήτης στο Σουλτάνο, με σκοπό να προβεί σε ενέργειες αργότερα, σε κατάλληλο χρόνο.

Η διεθνής κατάσταση όμως αλλάζει: Στο προσκήνιο παρουσιάζεται η Γερμανία, η

οποία ενώθηκε το 1871 και αποτέλεσε μια ισχυρή χώρα, οικονομική και στρατιωτική,

ύστερα από δύο νικηφόρους πολέμους για ένωση: τον αυστριακό (1866) και τον γαλλικό

(1870-1871).

Μετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) η Γερμανία αναλαμβάνει την προστασία της

οθωμανικής αυτοκρατορίας, την οποία ο Σουλτάνος αποδέχεται ευχάριστα, γιατί είχε

ψυχραθεί με την Αγγλία. Αυτή αποσπούσε τακτικά τμήματα της αυτοκρατορίας («της

προστατευόμενης της»), «φιλικά» και αναγκαστικά, παράδειγμα η αρπαγή της Κύπρου

το 1878, η οποία οδήγησε στη σημερινή κατάντια (Συμφωνία Αγγλίας – Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας στις 4-6-1878).

Η αλλαγή αυτή, της πολιτικής του Σουλτάνου προς τον ΝΕΟ ΠΡΟΣΤΑΤΗ,

συνεπαγόταν, εκτός της αναδιοργάνωσης του τουρκικού στρατού και:

1) Ανάληψη δημοσίων έργων (κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής Βερολίνο –

Σόφια – Κωνσταντινούπολη – Βαγδάτη) και έρευνες εκατέρωθεν της γραμμής, για

ανακάλυψη πετρελαίου. Να σημειωθεί πως από τότε το πετρέλαιο αντικατέστησε τον

άνθρακα (πετρελαιοκίνηση αντί ανθρακοκίνηση).

2) Αρχή της εθνοκάθαρσης της Μ. Ασίας από οικονομικούς παράγοντες ξένων

εθνοτήτων (Ελλήνων, Αρμενίων). Ακολούθησαν διώξεις, σφαγές, εκτοπίσεις των Αρμενίων

το 1895 και των Ελλήνων 1912-1923. Εκτόπισή τους και από την Αυστρία.

Αυτά όλα αποτελούσαν κίνδυνο μεγάλο για την Αγγλία (και τη Γαλλία). Οι δύο

αυτές χώρες είχαν οδηγήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε οικονομική χρεοκοπία με: α)

ληστρικά δάνεια και β) με τις εμπορικές ΔΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ. Αποτέλεσμα: η χρεοκοπία της

οθωμανικής αυτοκρατορίας το 1879. Γι’ αυτό της επέβαλαν τον Δ.Ο.Ε., που κράτησε

μέχρι το 1923. Και να σημειώσουμε πως τούτο επέκτειναν οι δανειστές και στην Κρήτη!

Οι Αγγλογάλλοι από τότε (πρωτοστάτρια πάντα η ισχυρότερη Αγγλία),

αποφασίζουν οριστικά τη ΔΙΑΛΥΣΗ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ανεμπόδιστη

πια ένωση της Κρήτης. Παραμερίζουν τις όποιες διαφορές τους Αγγλία – Γαλλία και Ρωσία

και συγκροτούν την ΑΝΤΑΝΤ (=ΕΓΚΑΡΔΙΑ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ) εναντίον της Γερμανίας και

των Συμμάχων της, στους οποίους ανήκε και η Οθωμανική αυτοκρατορία (τότε υπό τους

Νεότουρκους).

Στο προπαρασκευαστικό στάδιο των Βαλκανικών Πολέμων ( το προοίμιο του Α’

Παγκοσμίου Πολέμου), οι Άγγλοι (σε οξεία αντίθεση με τη Γερμανία):

α) Δέχτηκαν την Αυτονομία της Κρήτης

β) Υποκίνησαν και βοήθησαν στη συγκρότηση της βαλκανικής ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ και στην

ήττα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

γ) Συνήλθαν στο Λονδίνο οι αντιπρόσωποι των εμπόλεμων του Α’ Βαλκανικού

Πολέμου, όπου υπογράφηκε η σχετική Συνθήκη (17-5-1913).

Με το άρθρο 4 οριζόταν για την Κρήτη: «Η Α.Μ. ο Αυτοκράτωρ των Οθωμανών,

ΔΗΛΟΙ ότι εκχωρεί εις τας Αυτών Μεγαλειότητάς τους Συμμάχους Ηγεμόνας την Νήσον

Κρήτην και ότι παραιτείται υπέρ Αυτών πάντων των ων εκέκτητο επί της νήσου ταύτης

κυριαρχικών και άλλων δικαιωμάτων».

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1). Η Οθωμανική Κυριαρχία στην Κρήτη (1645 – 1898) χωρίζεται στις εξής υποπεριόδους : 1η Υποπερίοδος από 12-8-1645 μέχρι 30-9-1830 (εκτός της 10ετούς Αιγυπτιακής κυριαρχίας 1831 – 1841) 2η Υποπερίοδος από 27-11-1841 μέχρι 3-10-1878 3η Υποπερίοδος από 9-11-1878 μέχρι 26-11-1889 4η Υποπερίοδος από 26-11-1889 μέχρι 3-11-1898 (2) Δες : Φουρναράκη : Διοίκησις και Δικαιοσύνη εν Κρήτη 79 – 83, ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΞ Α΄, 3 – 9 ΝΕΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΡΗΤΗ τεύχος 12 (του 1998), 113 – 117 κ.α. (3) Σχετική βιβλιογραφία για τον ΟΡΓΑΝΙΚΟ ΝΟΜΟ Ανάλυση : ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ τεύχος 944 (του 1966), 1519 – 1538 Η εξιστόρηση του υπέροχου τούτου αγώνα, θα χρειαζόταν τόμοι και ώρες πολλές. Σε σχετική ανέκδοτη εργασία μας παρέχομε πλήρη στοιχεία. (4) Δες το κείμενό του στα : α) ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΞ Α΄, 40 – 41, β) εφημερίδα Γενικής Διοίκησης «ΚΡΗΤΗ» φύλλο 871 (10-7-1887) (5). Το κείμενό του : α) ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΞ Α΄, 43 – 47, β) εφημερίδα «ΚΡΗΤΗ» φύλλο 1118 (26-11-1889), γ) ΤΑΛΩΣ, Δ1, 126 – 136. (6) Για τούτο δες α) ΚΡΗΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, 5ος τόμος, σελ. 247 – 248, εκδόσεις ΑΡΣΙΝΟΗ) β) ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, 8ος τόμος, σελ. 54 – 106, γ) Μουρέλου Γ΄, σελ. 1640 - 1643). (7). Το Κείμενο : α) Κουσουρελάκη – Κώδικας Κρητικής Πολιτείας Α΄, 7 – 29, β) ΦΕΚ 24/11-4-1899, γ) Σκανδάμη 93-97, 100-104 κα.