Στάθης τάθΝ.Κατλύάβ,αθΝλύίά Στάθης Ν. Κα Emfilia Pa8h...

23 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ

Τα «Εµφύλια Πάθη» προσεγγίζουν τον ελληνικό εµφύλιο πόλεµο µέσα από 23 κρίσιµες ερωτήσεις και απαντήσεις, ξεκινώντας από το τι είναι εµφύλιος πόλεµος και καταλήγο-ντας στην κληρονοµιά που µας άφησε. Με συνοπτικό τρόπο και άµεση γραφή, ο Στάθης Καλύβας και ο Νίκος Μαραντζί-δης επιχειρούν µια συνολική ερµηνεία ενός σύνθετου και πολύµορφου γεγονότος που δίχασε έναν λαό και κατέστρεψε µια χώρα, τραυµατίζοντας τη συλλογική τους µνήµη και ταυτότητα. Ο εµφύλιος πόλεµος παρέµεινε για πολλά χρόνια πηγή εντάσεων, διχόνοιας και παθών. Σήµερα όµως έχουµε πια τη δυνατότητα να τον ξανασκεφτούµε µε ψύχραιµο και τεκµηριωµένο τρόπο, όχι απαραίτητα για να εντοπίσουµε ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο, και σίγουρα όχι για να αναπαραγάγουµε τη διχόνοια που µοίρασε απλόχερα, όσο για να ανακαλύψουµε τις ποικιλόµορφες πτυχές και διαστάσεις του έτσι όπως αναδύονται µέσα από δεκάδες πρόσφατες έρευνες. Το βιβλίο αποτελεί µια συµβολή στη συλλογική µας αυτογνωσία, στοχεύοντας να αντικαταστήσει τα εµφύλια πάθη µε την εµβάθυνση, τη γνώση και τελικά την ωριµότητα.

Καλλιτεχνική επιµέλεια εξωφύλλου:Redoine Amzlan

ISBN: 978-618-03-0068-0

ΒΟΗΘ. ΚΩ∆.: 80068

ΕΜΦΥΛΙΑ ΠΑΘΗ

Στά

θης

Ν. Κ

αλύ

βας,

Νίκ

ος Μ

αρ

αντ

ζίδη

ς

23 Ε

ΡΩΤΗ

ΣΕ

ΙΣ Κ

ΑΙ

ΑΠ

ΑΝ

ΤΗΣ

ΕΙΣ

ΓΙΑ

ΤΟ

Ν Ε

ΜΦ

ΥΛΙΟ

ΕΜ

ΦΥΛ

ΙΑ Π

ΑΘ

Η

Τι είναι εµφύλιος πόλεµος;

Ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου1943-1949 εµφύλιος πόλεµος;

Τι προηγήθηκε του εµφυλίου πολέµου;

Τι είδους κόµµα ήταν το ΚΚΕ;

Πότε και πώς ξεκίνησε και οργανώθηκεη Αντίσταση;

Τι ήταν και γιατί κυριάρχησε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ;

Τι ήταν ο δωσιλογισµός και ποιοι ήτανοι δωσίλογοι;

Πώς ξεκίνησε ο εµφύλιος πόλεµος;

Τι ήταν τα ∆εκεµβριανά;

Τι ήταν και γιατί απέτυχε η Συµφωνίατης Βάρκιζας;

Τι ήταν η Λαοκρατία και τι η Εαµοκρατία;

Τι επιδίωκε το ΚΚΕ στην Κατοχή και την Απελευθέρωση;

Πώς και πότε επέλεξε (ξανά) τη σύγκρουση το ΚΚΕ;

Πώς κλιµακώθηκε η εµφύλια σύρραξητο 1946;

Ποιος ήταν ο ρόλος των Βρετανών;

Ποιος ήταν ο ρόλος των Αµερικανών;

Ποιος ήταν ο ρόλος των Σοβιετικών;

Τι ήταν ο ∆ηµοκρατικός Στρατός Ελλάδας;

Πόσο σηµαντική ήταν η υλική βοήθεια που έλαβε ο ∆ηµοκρατικός Στρατός από τις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες;

Τι ήταν το «παιδοµάζωµα» και για ποιολόγο έγινε;

Ποιοι ήταν οι πολιτικοί πρόσφυγες;

Γιατί κέρδισε ο Ελληνικός Στρατός και ηττήθηκε ο ∆ηµοκρατικός Στρατός;

Τι κληρονοµιά µας άφησε ο εµφύλιος πόλεµος;

Οι 23 ερωτήσεις: Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης


Ο Νίκος Μαραντζίδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1966.Είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήµιοτου Καρόλου στην Πράγα καιστο Πανεπιστήµιο της Βαρσοβίας.

Ο Στάθης N. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο Yale, όπου κατέχει την έδρα Arnold Wolfers. ∆ιευθύνει το Πρόγραµµα για τη Μελέτη της Τάξης, των Συγκρούσεων και της Βίας, καθώς και το Πρόγραµµα Ελληνικών Σπουδών του Yale. Το βασικό του ερευνητικό αντικείµενο είναι οι εµφύλιοι πόλεµοι.

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Emfilia_Pa8h_140x205_Open.pdf 1 9/2/15 3:16 PM

9

Περιεχόμενα

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

1. Τι είναι εμφύλιος πόλεμος; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

2. Ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου 1943-1949

εμφύλιος πόλεμος; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

3. Τι προηγήθηκε του εμφύλιου πολέμου; . . . . . . . . . . . .69

4. Τι είδους κόμμα ήταν το ΚΚΕ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

5. Πότε και πώς ξεκίνησε και οργανώθηκε

η Αντίσταση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

6. Τι ήταν και γιατί κυριάρχησε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ; . . . . . .135

7. Τι ήταν ο δωσιλογισμός και ποιοι ήταν

οι δωσίλογοι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

8. Πώς ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος; . . . . . . . . . . . . 191

9. Τι ήταν τα Δεκεμβριανά; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

10. Τι ήταν και γιατί απέτυχε η Συμφωνία

της Βάρκιζας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

11. Τι ήταν η «λαοκρατία» και τι η «εαμοκρατία»; . . . . . 271

12. Τι επιδίωκε το ΚΚΕ στην Κατοχή και

την Απελευθέρωση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

13. Πώς και πότε επέλεξε (ξανά) τη σύγκρουση

το ΚΚΕ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

14. Πώς κλιμακώθηκε η εμφύλια σύρραξη το 1946; . . 329




ISBN: 978-618-03-0068-0

ΒΟΗΘ. ΚΩ∆.: 80068


Στά

θης

Ν. Κ

αλύ

βας,

Νίκ

ος Μ

αρ

αντ

ζίδη

ς

23 Ε

ΡΩΤΗ

ΣΕ

ΙΣ Κ

ΑΙ

ΑΠ

ΑΝ

ΤΗΣ

ΕΙΣ

ΓΙΑ

ΤΟ

Ν Ε

ΜΦ

ΥΛΙΟ

ΕΜ

ΦΥΛ

ΙΑ Π

ΑΘ

Η




























C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K


ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ

10

15. Ποιος ήταν ο ρόλος των Βρετανών; . . . . . . . . . . . . 347

16. Ποιος ήταν ο ρόλος των Αμερικανών; . . . . . . . . . . 367

17. Ποιος ήταν ο ρόλος των Σοβιετικών; . . . . . . . . . . . 387

18. Τι ήταν ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας; . . . . . . . 413

19. Πόσο σημαντική ήταν η υλική βοήθεια που έλαβε

ο Δημοκρατικός Στρατός από τις λαϊκές

δημοκρατίες; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

20. Τι ήταν το «παιδομάζωμα» και για ποιο λόγο

έγινε; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

21. Ποιοι ήταν οι πολιτικοί πρόσφυγες; . . . . . . . . . . . 457

22. Γιατί κέρδισε ο Ελληνικός Στρατός και ηττήθηκε

ο Δημοκρατικός Στρατός; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475

23. Τι κληρονομιά μάς άφησε ο εμφύλιος πόλεμος; . . . 497

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .515

29

1

Τι είναι εμφύλιος πόλεμος;

Κανένας άλλος όρος και κανένα άλλο γεγονός της σύγχρο-

νης ελληνικής ιστορίας δεν έχει τόσο πολύ φορτιστεί ιδεο-

λογικά και συναισθηματικά και απασχολήσει την ελληνική

κοινή γνώμη όσο ο εμφύλιος πόλεμος, ούτε έχει σε τέτοιο

βαθμό διαιρέσει και εξάψει τα πάθη. Στην ουσία, όλη η δημό-

σια συζήτηση για τη δεκαετία του ’40 αλλά και τις αμέσως

επόμενες δεκαετίες στην Ελλάδα περιστρέφεται γύρω από τον

Εμφύλιο, τα αίτια, τις συνθήκες που τον γέννησαν, την εξέλιξη

και τις συνέπειές του. Πολλές από τις πληγές και τα συλλογικά

τραύματά μας είναι συνυφασμένα με το βάρος του εμφυλιακού

παρελθόντος. Χωρίς τον Εμφύλιο, κανείς, νομίζουμε, δεν αμ-

φιβάλλει ότι η χώρα θα είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον

χαρακτήρα της πολιτικής αντιπαράθεσης της εποχής εκείνης

πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει αυτός ο πολυχρη-

σιμοποιημένος όρος, όρος πολιτικά φορτισμένος και –ίσως,

ως εκ τούτου– επιστημονικά συγκεχυμένος. Αντίθετα από ό,τι

ίσως νομίζουμε, ακόμη και σε διεθνές επίπεδο δεν υπάρχει

πάντοτε συμφωνία για την αναγνώριση μιας σύγκρουσης ως

εμφύλιου πολέμου.


30

Σε πολιτικό επίπεδο οι εμπλεκόμενοι αρνούνται συνήθως

τον όρο εμφύλιος, τουλάχιστον όσο διαρκεί αλλά και μετά τον

τερματισμό του. Οι κυβερνήσεις, από την πλευρά τους, τον

αποφεύγουν καθώς πιστεύουν ότι υιοθετώντας τον νομιμοποι-

ούν, έστω και ακούσια, τους εξεγερμένους αντιπάλους τους.

Στην προσπάθειά τους μάλιστα να τους αποκλείσουν, να τους

περιθωριοποιήσουν και να τους θέσουν όχι μόνο εκτός νόμου

αλλά και εκτός ηθικού πλαισίου, χρησιμοποιούν πλήθος απα-

ξιωτικών χαρακτηρισμών: παλιότερα τους αποκαλούσαν «προ-

δότες», «ληστές» ή «συμμορίτες» και πιο πρόσφατα «τρομοκρά-

τες», συχνά με τον επιθετικό προσδιορισμό «ξενοκίνητοι».

Αντίστοιχα, ονομάζουν τον πόλεμο «συμμοριτοπόλεμο» ή

«αντιτρομοκρατική» επιχείρηση και γενικά προτιμούν να απο-

φεύγουν εξίσου τον όρο «εμφύλιος» όσο και «πόλεμος». Οι

Βρετανοί, για παράδειγμα, αποκαλούσαν την εξέγερση του ΙRA

στη Βόρεια Ιρλανδία «φασαρίες» (Troubles).

Οι εξεγερμένοι, από την άλλη, επιδιώκουν συχνά την υιο-

θέτηση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» καθώς δυνητικά τους

αναγνωρίζονται η κατάσταση και τα πλεονεκτήματα του εμπο-

λέμου, αν και αρκετές φορές φαίνεται να θεωρούν πως λόγω

της ουδέτερης χροιάς η χρήση του πιθανόν να υπονομεύει τις

αρχές και τους σκοπούς του αγώνα τους. Για παράδειγμα, οι

εξεγερμένοι Νότιοι στον αμερικανικό εμφύλιο ή οι Κροάτες

και Σλοβένοι στον πρόσφατο γιουγκοσλαβικό εμφύλιο επέμε-

ναν να αποκαλούν τη σύγκρουση «αγώνα ανεξαρτησίας» και

«ελευθερίας» προκειμένου να επισημάνουν τον εθνικό χαρα-

κτήρα της ένοπλης εξέγερσης ενάντια στην επίσημη κρατική

δομή. Ειδικότερα στους αποσχιστικούς εμφύλιους πολέμους,

οι εξεγερμένοι προτιμούν τον όρο «εθνικοαπελευθερωτικός

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ;

31

αγώνας», ενώ οι κυβερνώντες επιμένουν πως έχουν να κάνουν

με ξενοκίνητα στοιχεία, ληστές ή τρομοκράτες.

Σε γενικές γραμμές, τον όρο «εμφύλιος» διεκδικούν πολλές και

διαφορετικές κατηγορίες εμπλεκόμενων σε μια τέτοιου είδους

σύγκρουση: άλλοτε οι ηττημένοι (π.χ. οι Δημοκρατικοί μετά το

τέλος του ισπανικού εμφυλίου το 1939 ή οι φινλανδοί κομ-

μουνιστές το 1919) και άλλοτε οι κυβερνώντες νικητές ενός

αποσχιστικού εμφυλίου που επιδιώκουν το ξεπέρασμα του

τραύματος (π.χ. οι Βόρειοι στις ΗΠΑ το 1865). Οι ηττημένοι

εκτιμούν πως με τον χαρακτηρισμό της αντιπαράθεσης ως «εμ-

φυλίου» νομιμοποιείται η θέση τους στη μετεμφυλιακή κατά-

σταση πραγμάτων και αποδίδεται πιο αντικειμενικά η φυσιο-

γνωμία της σύγκρουσης, ενώ οι νικητές που υπερασπίστηκαν

την κρατική ενότητα στις αποσχιστικές συγκρούσεις με τον όρο

«εμφύλιος» επιχειρούν να δείξουν πως αυτό που συνέβη ήταν

μια προσωρινή διάρρηξη της ενότητας του έθνους ή μια απει-

λή εναντίον της κρατικής οντότητας και όχι ένας πόλεμος δια-

φορετικών εθνοτήτων στο πλαίσιο του ίδιου κράτους. Αυτό το

τελευταίο θα σήμαινε πως αργά ή γρήγορα ένας νέος γύρος

συγκρούσεων θα ήταν πολύ πιθανός. Με άλλα λόγια, αντιλαμ-

βανόμαστε εύκολα πως αυτό το παιχνίδι των λέξεων και της

αντιπαράθεσης για την ονοματολογία σχετίζεται άμεσα με τις

ίδιες τις πολεμικές επιχειρήσεις είτε αποτελεί μεταπολεμική

τους συνέχεια – και επομένως κεντρικό πολιτικό διακύβευμα

της ίδιας της σύγκρουσης.

Η ελληνική περίπτωση δεν ξεφεύγει από αυτό τον κανόνα

και, επομένως, η άρνηση υιοθέτησης του όρου «εμφύλιος πό-

λεμος» από τους εμπλεκόμενους δεν αποτελεί ελληνική ιδιαι-


32

τερότητα. Η «αστική» παράταξη, δηλαδή τα κόμματα της Δεξιάς

και του Κέντρου, χαρακτήρισαν τις συγκρούσεις ανάμεσα στις

δυνάμεις του κράτους και τις ένοπλες ομάδες του Κομμουνι-

στικού Κόμματος που αυτοχαρακτηρίστηκαν ως «Δημοκρατικός

Στρατός Ελλάδας» «ένοπλη ανταρσία του ΚΚΕ» και «συμμορι-

τοπόλεμο». Με τον τρόπο αυτό η κυβέρνηση της χώρας απέρ-

ριπτε την αναγνώριση στον αντίπαλό της του νομικού καθε-

στώτος του εμπολέμου και την ανάλογη προστασία που απορ-

ρέει από αυτό. Πάντως, αρχικά (τουλάχιστον ως το 1956),

ούτε από την πλευρά του ΚΚΕ παρουσιάστηκε ως εμφύλιος

πόλεμος, αλλά ως ένας αγώνας που είχε στόχο την απελευθέ-

ρωση της πατρίδας από την «ντόπια φασιστική κλίκα και τ’

αφεντικά της τους αμερικανο-άγγλους καταχτητές», ως «συνέ-

χεια του 1821, με ανώτερη όμως συνείδηση και οργάνωση και

με πιο στενούς δεσμούς με τον λαό», ως «δεύτερη αντίσταση»,

και «λαϊκή επανάσταση των ετών 1943-1949». Χρειάστηκε να

περάσουν σαράντα χρόνια ώστε οι ελληνικές κυβερνήσεις να

υιοθετήσουν επισήμως τον όρο εμφύλιος πόλεμος. Αναμφί-

βολα σημαντικό σταθμό σε αυτή τη διαδρομή αποτέλεσε η νο-

μιμοποίηση του ΚΚΕ το 1974 και η αλλαγή του πολιτικού κλί-

ματος αλλά και της ποιότητας της πολιτικής αντιπαράθεσης.

Τομή επίσης αποδείχτηκε η αναγνώριση αργότερα, το 1982,

της εαμικής αντίστασης ως εθνικής. Eντέλει, η νομική κατοχύ-

ρωση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» με την ψήφιση από την

ελληνική βουλή της άρσης των συνεπειών του δεν έγινε παρά

το 1989, δηλαδή σαράντα χρόνια μετά το τέλος του.

Περνώντας από την πολιτική στο πεδίο της επιστημονικής

έρευνας, διαπιστώνουμε ότι τόσο στην ιστοριογραφία όσο και

στην πολιτική επιστήμη και κοινωνιολογία, που αποτελούν τις


33

επιστήμες που κατά κόρον έχουν ασχοληθεί με τους εμφύλιους

πολέμους, συναντάει κανείς κυριολεκτικά δεκάδες ορισμούς.

Στη μεγάλη τους πλειονότητα συμφωνούν ότι πρόκειται για

ένοπλη σύγκρουση μεταξύ αντιμαχόμενων παρατάξεων που

δρουν μέσα στο πλαίσιο των συνόρων μιας αναγνωρισμένης

κρατικής οντότητας. Υπάρχει έτσι ένας σαφής κοινός παρονο-

μαστής στους περισσότερους ορισμούς: εμφύλιος είναι ο μη

διακρατικός ή ο ενδοκρατικός πόλεμος, ο πόλεμος δηλαδή

στον οποίο δεν συγκρούονται δύο κράτη, αλλά δύο (και κάποιες

φορές παραπάνω) παρατάξεις που τις ακολουθούν και τις υπο-

στηρίζουν πολίτες του ίδιου κράτους. Ας σημειωθεί ότι η ανα-

γνώριση μιας σύγκρουσης ως εμφύλιας δεν επηρεάζεται από

την εμπλοκή ή μη ξένων δυνάμεων ή από το στάτους των

εμπολέμων. Αρκεί τα μέλη τους να είναι πολίτες του ίδιου

κράτους. Η αντίληψη αυτή, που έχει τις ρίζες της τόσο στον

Θουκυδίδη (και την περιγραφή του της στάσης της Κέρκυρας

στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου) όσο και στον

Ιούλιο Καίσαρα (και το βιβλίο του Commentarii de Bello Civili),

έχει επικρατήσει στη διεθνή βιβλιογραφία και αποτελεί το θε-

μέλιο για εκατοντάδες μελέτες αλλά και για τη δημιουργία με-

γάλων στατιστικών βάσεων δεδομένων που χρησιμοποιούνται

στη συστηματική μελέτη των εμφυλίων, με πιο γνωστή τη βάση

δεδομένων του Πανεπιστημίου της Ουψάλας στη Σουηδία

(Uppsala Conflict Data Program ή UCDP). Συμπερασματικά,

η επιστημονική ακρίβεια θα επέβαλλε να μιλάμε για «εσωτερι-

κούς» ή «ενδοκρατικούς πολέμους», αλλά κυριάρχησε ο όρος

«εμφύλιος», λόγω της διαδεδομένης χρήσης του στο καθημε-

ρινό λεξιλόγιο.

Αντίθετα από τους διακρατικούς πολέμους, οι εμφύλιοι


34

έχουν ως βασικό διακύβευμα την ίδια την κρατική κυριαρχία,

δηλαδή το νόμιμο κρατικό μονοπώλιο της βίας στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης επικράτειας, η οποία τότε αμφισβητείται

στην πράξη. Με άλλα λόγια, το να είναι κάποιος πολίτης ενός

κράτους δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι αφοσιωμένος στην

οντότητα αυτή ούτε και ότι επιθυμεί οπωσδήποτε τη διατήρηση

της ακεραιότητάς της. Μεγάλος αριθμός εμφυλίων (πάνω από

τους μισούς σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς) είναι

«εθνοτικοί» ή «αποσχιστικοί» πόλεμοι που αποσκοπούν στη

σύσταση νέου κράτους. Τέτοιοι πόλεμοι ήταν, για παράδειγμα,

ο αμερικανικός εμφύλιος (1861-1865) και ο εμφύλιος στη

Βοσνία (1992-1995).


35




ISBN: 978-618-03-0068-0

ΒΟΗΘ. ΚΩ∆.: 80068


Στά

θης

Ν. Κ

αλύ

βας,

Νίκ

ος Μ

αρ

αντ

ζίδη

ς

23 Ε

ΡΩΤΗ

ΣΕ

ΙΣ Κ

ΑΙ

ΑΠ

ΑΝ

ΤΗΣ

ΕΙΣ

ΓΙΑ

ΤΟ

Ν Ε

ΜΦ

ΥΛΙΟ

ΕΜ

ΦΥΛ

ΙΑ Π

ΑΘ

Η




























C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K


Στάθης τάθΝ.Κατλύάβ,αθΝλύίά Στάθης Ν. Κα Emfilia Pa8h...

Documents

Transcript of Στάθης τάθΝ.Κατλύάβ,αθΝλύίά Στάθης Ν. Κα Emfilia Pa8h...