ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ

Η ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑΓενικότερα, η έννοια της επιθετικότητας χρησιμοποιείται με δύο σημασίες: α) μια γενική που αναφέρεται στο δυναμισμό και τη ζωτική ενέργεια με την οποία ένα άτομο ικανοποιεί τις ανάγκες του και β) μια πιο στενή, συνυφασμένη με βιαιότητα και εχθρική συμπεριφορά.

Η επιθετικότητα είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο, χαρακτηριστικό του ανθρώπου και της κοινωνικής ζωής, βασικό στη διαδικασία ανάπτυξης και ενηλικίωσης του ατόμου. Στην κοινωνική ζωή, στις διαπροσωπικές σχέσεις και στις κοινωνικές δραστηριότητες η αντιπαράθεση και η σχετική σύγκρουση είναι αναπόφευκτες. Κάθε φορά που αλληλεπιδρούν άνθρωποι και τίθενται ζητήματα επιλογής ή λήψης απόφασης, διατυπώνονται ποικίλες ιδέες, γνώμες, απόψεις, θεωρίες, πληροφορίες, συμπεράσματα και θεωρίες που θα επιχειρηθεί να επιβληθούν και μοιραία να συγκρουστούν.

Με τη δεύτερη έννοια, σκοπός της επιθετικής συμπεριφοράς, είτε πρόκειται για άτομο είτε για ομάδα, είναι η πρόκληση ζημίας ή/και πόνου στο θύμα. Η βίαιη και επιθετική συμπεριφορά ενός ατόμου ή μιας ομάδας εκδηλώνεται είτε κατά προσώπου, είτε κατά περιουσίας / βανδαλισμοί . Σ’ αυτή την περίπτωση, η επιθετικότητα στο χώρο του σχολείου αναφέρεται στη βία και στο σχολικό εκφοβισμό.

ΟΡΙΣΜΟΣ

• Οι όροι «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βίαιη και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου

ΑΙΤΙΑ ● Η βία έχει σχέση με την κοινωνική ανισότητα, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τη ματαίωση, τη διαφορετικότητα, την παραβατικότητα, το αδιέξοδο, το φόβο αλλά και την εκμηδένιση, την απαξίωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. ● Η βία στο χώρο του σχολείου είναι συνάρτηση των ατομικών

χαρακτηριστικών του κάθε παιδιού και των κοινωνικών και πολιτισμικών φαινομένων και καταστάσεων της κοινωνίας.

● Είναι συνυφασμένη με τους κοινωνικούς και πολιτισμικούς όρους ζωής και συχνά προκύπτει ως μία εναλλακτική απάντηση στην κοινωνική αδικία.

Ένας μαθητής εκφοβίζεται ή θυματοποιείται όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για αρκετό χρονικό διάστημα σε αρνητικές πράξεις άλλου ή άλλων μαθητών που εκδηλώνονται ως μορφές βίαιης ή επιθετικής συμπεριφοράς. ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ • Όταν δεν υπάρχει ανισότητα ανάμεσα στα μέλη ( σωματική διάπλαση,

κοινωνική θέση, κουλτούρα), • Όταν υπάρχει όμοια συναισθηματική αντίδραση ή απλές παρεξηγήσεις -

καυγάδες μεταξύ μαθητών ή γίνονται αστεία που διασκεδάζουν πραγματικά και τις δύο πλευρές

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ

• Πρόθεση• Πόνος• Επαναληψιμότητα• Διάρκεια• Δύναμη• Πρόκληση

«Πρωταγωνιστές» του φαινομένου

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΘΥΜΑΤΩΝ • Χαμηλή αυτοεκτίμηση • Σωματικά πιο αδύναμοι από τους συνομηλίκους τους• «Σωματικό άγχος», φτωχός σωματικός συντονισμός• Προσεκτικοί, ευαίσθητοι, ήσυχοι, αποτραβηγμένοι, παθητικοί,

υποτακτικοί, ντροπαλοί. Βάζουν εύκολα τα κλάματα• Αγχώδεις, ανασφαλείς, δυστυχισμένοι, στενοχωρημένοι• «Εύκολος στόχος» • Δεν επιβάλλονται σε συνομήλικους σωματικά, λεκτικά ή με άλλους

τρόπους• Συχνά σχετίζονται καλύτερα με ενηλίκους• Καλή, μέτρια ή χαμηλή σχολική επίδοση

Τα θύματα όταν υφίστανται εκφοβισμό και βία αντιδρούν με:

• έλλειψη αυτοπεποίθησης και αδυναμία αντιπαράθεσης• παθητική αποδοχή της βίας• φόβο για περαιτέρω βία ή τιμωρία από τους μεγάλους• σύγχυση, απόγνωση, έντονο άγχος και πανικό• απόσυρση και κλάμα, κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας• πεποίθηση ότι η παρέμβαση ενός ενήλικα δε θα είναι αποτελεσματική,• πεποίθηση ότι αν συζητήσουν το πρόβλημα με έναν ενήλικα, θα εισπράξουν περισσότερη βία από τους θύτες.

Σημάδια Κινδύνου:• Γίνεται επιθετικό, παράλογο, ανήσυχο• Εκφοβίζει ή θυματοποιεί άλλα παιδιά ή αδέρφια• Σταματά να τρώει• Φοβάται να χρησιμοποιήσει το κινητό ή το ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο• Τρομάζει, φέρεται αμήχανα όταν λαμβάνει μήνυμα στο κινητό• Φοβάται να περπατήσει μόνο στο σχολείο• Δεν θέλει να πάει σχολείο/ούτε να χρησιμοποιήσει το λεωφορείο• Εκλιπαρεί να το πάνε σχολείο με το αμάξι• Αλλάζει διαδρομή πηγαίνοντας προς το σχολείο• Κάνει απουσίες/κοπάνες• Αρχίζει να τραυλίζει• Απειλεί με αυτοκτονία• Κλαίει πριν κοιμηθεί/έχει εφιάλτες• Το πρωί νιώθει άρρωστο/δεν θέλει να πάει σχολείο• Πέφτει η σχολική του επίδοση• Επιστρέφει με σχισμένα ρούχα, κατεστραμμένα βιβλία• Του λείπουν πράγματα• Ζητά ή κλέβει χρήματα (για να τα δώσει στον δράστη-εκβιαστή)• Χάνει συνέχεια το κολατσιό του ή τα χρήματά του- επιστρέφει πεινασμένο• Έχει ανεξήγητες μελανιές-χτυπήματα• Δίνει απίθανες εξηγήσεις για όλα τα παραπάνω.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΘΥΤΩΝ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΩΝ

• Επιθετικότητα • Παρορμητικότητα• Ανάγκη κυριαρχίας, υποταγής• Χωρίς ενσυναίσθηση• Έλλειψη συνεργασίας• Χωρίς όρια, κανόνες

Φόβος της δικής τους στοχοποίησης • Αδιαφορία• Διάχυση ευθύνης• Άγνοια πληροφορίας• Το θύμα το «αξίζει»

Οι μαθητές που υπερασπίζονται το θύμα εκφοβισμού έχουν τόσο την ικανότητα όσο και τη βούληση να το πράξουν (ελάχιστα παιδιά)Οι μαθητές που παραμένουν παθητικοί έχουν έλλειψη αυτοπεποίθησης και αίσθησης προσωπικής ευθύνης, για να βοηθήσουν τον συμμαθητή τους που έχει πέσει θύμα εκφοβισμού. (Στοχοποίηση- «Καρφί»)

Οι μαθητές που ενισχύουν τον εκφοβισμό, φαίνεται να έχουν κίνητρα που σχετίζονται με σκέψεις επιθετικότητας, όπως και οι θύτες .

Η υπεράσπιση από συνομηλίκους προς το θύμα του εκφοβισμού αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο, για να σταματήσει ο εκφοβισμός, όμως οι θεατές του περιστατικού σπανίως επεμβαίνουν . Η ενδυνάμωση των θεατών, ώστε να υποστηρίξουν ενεργά και να υπερασπιστούν το θύμα, είναι μια από τις αποτελεσματικές παρεμβάσεις κατά του εκφοβισμού . Προκειμένου να είναι σε θέση οι εκπαιδευτικοί να ενθαρρύνουν τους μαθητές να υποστηρίξουν το θύμα, είναι απαραίτητο να προσδιοριστούν τα κίνητρα που εξηγούν, γιατί οι περισσότεροι μάρτυρες επιλέγουν είτε να μην εμπλακούν ή να ενθαρρύνουν τον θύτη.

• «Κάρφωμα»: όταν ένας μαθητής λέει σε κάποιον ενήλικα τι έκανε ένας άλλος μαθητής απλά για να τον βάλει σε μπελάδες

• Πληροφόρηση: όταν ένας μαθητής λέει σε κάποιον ενήλικα τι έκανε κάποιος άλλος μαθητής επειδή οι πράξεις του συγκεκριμένου μαθητή ήταν επικίνδυνες ή έβλαψαν ένα άλλο άτομο

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΑ ΘΥΜΑΤΑ• Σωματικές: μώλωπες, γδαρσίματα, διαστρέμματα, συχνοί πονοκέφαλοι,

στομαχόπονοι, ανήσυχος ύπνος, βουλιμία ή απώλεια όρεξης.

• Πνευματικές: δυσκολίες εκμάθησης & απομνημόνευσης, έλλειμμα συγκέντρωσης & επικοινωνίας, συχνές απουσίες, σχολική άρνηση.

• Κοινωνικές: αποφυγή συναντήσεων με συμμαθητές, προσκόλληση σε έναν – φόβος μοναξιάς, δυσκολία δημιουργίας σχέσεων εμπιστοσύνης.

• Αυτοεικόνα: μειωμένη αυτοεκτίμηση, υπέρμετρη ευαισθησία, παιδιά αυστηρά & επικριτικά με τον εαυτό τους και τους άλλους.

• Ψυχολογικές: νευρικότητα, αγωνία, φόβος, ευερεθιστικότητα, μελαγχολία, κατάθλιψη, δημιουργία έντασης στο σπίτι, αγενής και εχθρική στάση, ομιλία χαμηλόφωνη και γρήγορη.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΘΥΤΕΣ• Ελλειμματική προσοχή• Χαμηλές σχολικές επιδόσεις• Δυσκολία διαπροσωπικών σχέσεων• Δυσκολία διαχείρισης θυμού και συγκρούσεων• Μοναξιά• Αυξημένος κίνδυνος διακοπής σχολείου• Αυξημένος κίνδυνος νεανικής εγκληματικότητας• Χρήση ουσιών & αλκοόλ• Τάσεις φυγής από το σπίτι• Αυξημένη πιθανότητα άσκησης ενδοοικογενειακής βίας• Τείνουν να αναπτύσσονται ως επιθετικοί ενήλικες - αυξημένες πιθανότητες να

εμπλακούν σε εγκληματικές πράξεις

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΑΣ• Σχολική επιτυχία για όλα τα παιδιά• Θετική αυτοεικόνα • Θετικό ψυχοκοινωνικό κλίμα του σχολείου• Ατομικές και κοινωνικές δεξιότητες• Οικογενειακή επάρκεια• Συμμετοχή, Υπευθυνότητα, Ένταξη σε δραστηριότητες, αποφάσεις του

σχολείου• Συμμετοχή σε δημιουργικές/αθλητικές δραστηριότητες κατά τον

ελεύθερο χρόνο

• Οι περισσότερες περιπτώσεις σχολικής επιθετικότητας συμβαίνουν εν αγνοία των γονέων και των δασκάλων▪ Ο εκφοβισμός είναι μια ‘υπόγεια’ δραστηριότητα την οποία συχνά δεν αντιλαμβάνονται οι ενήλικες. Οι δάσκαλοι επεμβαίνουν μόνο στο 14% των επεισοδίων εκφοβισμού μέσα στην τάξη και μόλις στο 4% των επεισοδίων εκφοβισμού στην αυλή του σχολείου (Crothers & Kolbert, 2004).• Τα περισσότερα θύματα διστάζουν να ενημερώσουν κάποιον ενήλικα λόγω αισθημάτων ντροπής, φόβου για μη κατανόηση από τους ενήλικες, φόβου για εκδίκηση από τους θύτες• Η παρέμβαση είναι απαραίτητη: Η σχολική επιθετικότητα δεν επιλύεται μεταξύ του θύτη και του θύματος. Η ανισορροπία ισχύος είναι εναντίον του θύματος (Γιοβαζολιάς,2011)

ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΛΗΨΗΣ & ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣΗ έκταση του σχολικού εκφοβισμού σε συνδυασμό με την κρισιμότητα των συνεπειών καθιστούν επιτακτική ανάγκη άμεσης αντιμετώπισης. Στην περίπτωση του εκφοβισμού παρέμβαση και πρόληψη είναι αλληλένδετες. Έτσι η πολιτική για την απαλοιφή του φαινομένου πρέπει να στοχεύει τόσο στη πρόληψη όσο και στη διαχείριση της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την εφαρμογή αποτελεσματικών προγραμμάτων , τόσο στο επίπεδο του σχολείου, όσο και σε άλλα επίπεδα (τάξης, οικογένειας, κοινότητας και σε κάθε παιδί ξεχωριστά).Το σχολείο από μόνο του δεν μπορεί να αλλάξει ένα βίαιο, επιθετικό άτομο ούτε να αλλάξει μια βίαιη κοινωνία. Ωστόσο, με τις κατάλληλες παρεμβάσεις μπορεί να διδάξει συμπεριφορές, δεξιότητες και γνώσεις με βάση τις οποίες τα παιδιά, όταν εμπλέκονται σε διαπροσωπικές ή ομαδικές συγκρούσεις, να μπορούν να επιλέγουν εναλλακτικές, εποικοδομητικές συμπεριφορές, καλλιεργώντας τους την ικανότητα να δρουν υπεύθυνα στη διαχείριση συγκρούσεων.

• Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών οφείλεται κυρίως στην υιοθέτηση της Κοινωνικής-Οικολογικής προσέγγισης, μιας ολιστικής προσέγγισης, που στοχεύει στην αλλαγή του κλίματος του σχολείου, ώστε να μην αναπαράγει τη βία. Κάποιες αποτελεσματικές πρακτικές, είναι:

• σε επίπεδο σχολείου:• συγκρότηση Σχολικής Επιτροπής ενάντια στον εκφοβισμό & την ενδοσχολική βία• σύνταξη Διακήρυξης του σχολείου ενάντια στη βία: δικαιώματα-υποχρεώσεις-

καθήκοντα για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας• αύξηση της επίβλεψης του σχολικού χώρου• ευαισθητοποίηση και συνεργασία με τους γονείς, προκειμένου να σταματήσει ο

κύκλος αναπαραγωγής και ενθάρρυνσης της ενδοσχολικής βίας

• • σε επίπεδο τάξης:• συζήτηση στην τάξη για τον ορισμό & τις μορφές της ενδοσχολικής βίας και του

εκφοβισμού• συζήτηση για τις επιπτώσεις του εκφοβισμού• ενημέρωση σχετικά με το γιατί η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός δεν είναι

αποδεκτά από το σχολείο• τρόποι & προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση από τους μαθητές: σύνταξη

των κανόνων της τάξης ενάντια στη βία• παροχή βοήθειας από μαθητές σε άλλους, για την επίλυση των συγκρούσεων που

θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε εκφοβισμό• προαγωγή των συνεργατικών αλληλεπιδράσεων• παροχή ευκαιριών για θετική έκφραση της επιθετικότητας (π.χ. μέσω των

αθλημάτων)

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

• Κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας έχει ρόλο και ευθύνη για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους, σχετίζεται τόσο με την ιδιότητά του, όσο και με τη σοβαρότητα, τη συχνότητα και την ένταση του περιστατικού εκφοβισμού. Άλλος είναι ο ρόλος και η ευθύνη του διευθυντή του σχολείου, άλλος του δασκάλου, άλλος των συμμαθητών, άλλος των γονιών.

• Ωστόσο, θα πρέπει όλοι να συνεργαστούν σε ένα πλαίσιο παράλληλων δράσεων, διότι, αφού η αιτιολογία του εκφοβισμού είναι πολυπαραγοντική και η αντιμετώπισή του θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη.

ΑΜΕΣΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

• • Διευθυντής:

• Καταγράψτε το περιστατικό, δίνοντας πληροφορίες για το πού και πότε συνέβη το περιστατικό, για το ποιοι συμμετείχαν, ποιοι παρατηρούσαν, τι μορφή εκφοβισμού ασκήθηκε και περιγράφοντας ακριβώς το τι έγινε.

• Διατηρήστε αρχείο καταγραφής των περιστατικών, ώστε να μπορούν να έχουν εύκολη πρόσβαση σε αυτό και τα υπόλοιπα ενδιαφερόμενα μέρη

• Προσδιορίστε αν πρόκειται για επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά παραβίασης των κανόνων ενάντια στη βία

• Αν πρόκειται για επαναλαμβανόμενη εκφοβιστική συμπεριφορά, επικοινωνήστε με τους γονείς του παιδιού τηλεφωνικά και κανονίστε μια συνάντηση για να συζητήσετε

• Καθορίστε τις συνέπειες για το παιδί που εκφοβίζει, ύστερα από τη συζήτηση με τους γονείς, το παιδί που εκφοβίζει, τα παιδιά-υποστηρικτές του παιδιού που εκφοβίζει, και τη Σχολική Επιτροπή

• Σχεδιάστε τον τρόπο παρακολούθησης του προβλήματος ώστε να έχετε εποπτεία της εξέλιξης της κατάστασης

• • Εκπαιδευτικοί:

• Μιλήστε στο παιδί που εκφοβίζεται και ακούστε με προσοχή και σοβαρότητα αυτά που έχει να σας πει. Διαβεβαιώστε το παιδί ότι θα ανταποκριθείτε άμεσα για να το προστατεύσετε και ότι είστε διαθέσιμος να παράσχετε κάθε δυνατή βοήθεια. Πείτε στο παιδί, να σας κρατά ενήμερο σχετικά με οποιαδήποτε εξέλιξη

• Συζητήστε με τους γονείς του παιδιού, εκφράστε τις ανησυχίες σας και δείξτε ότι είστε αποφασισμένος να αναλάβετε δράση

• Εξακριβώστε ποιο παιδί είναι αυτό που εκφοβίζεται ή αυτό που εκφοβίζει

• Εξακριβώστε αν υπάρχει ομάδα παιδιών η οποία ενθαρρύνει ή/και υποστηρίζει το παιδί που εκφοβίζει

• Οδηγήστε το παιδί που εκφοβίζει στο γραφείο του Διευθυντή και συζητήστε σοβαρά μαζί του για το περιστατικό

• Υποστηρίξτε το παιδί που εκφοβίζεται σε συνεργασία με τον Διευθυντή

• Συμμαθητές μέσα στην τάξη:

• Προσδιορίστε ποιοι συμμαθητές σας ήταν παρόντες στο περιστατικό εκφοβισμού

• Ξεκαθαρίστε αν συμμετείχαν ως ουδέτεροι παρατηρητές ή αν ενθάρρυναν το παιδί που εκφοβίζει

• Συζητήστε μαζί τους για το ποια θα ήταν η κατάλληλη συμπεριφορά σε μια τέτοια περίπτωση (π.χ. να μιλήσουν σε κάποιον ενήλικα για να βοηθήσει) και για το ποιες ευθύνες έχουν όταν παρατηρούν να συμβαίνει περιστατικό εκφοβισμού

• Συζητήστε σχετικά με το τι θα μπορούσαν να είχαν κάνει για να αποφευχθεί ο εκφοβισμός και να εξασφαλίσουν ένα ασφαλές περιβάλλον τόσο για τους ίδιους όσο και για τους συμμαθητές τους