Σχολικός εκφοβισμός & Eνδοσχολική βία

Δρ. Κατέρη Ευαγγελία

Διδάκτωρ Ψυχολογίας (Phd.)/Κλινική Ψυχολόγος (Msc.)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Ορισμός, μορφές, επιδημιολογικά στοιχεία σχολικού εκφοβισμού και τα εμπλεκόμενα μέρη.

2. Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις.

3. Σημάδια εντόπισης περιστατικών και παράγοντες κινδύνου.

4. Αιτιολογικοί παράγοντες και πρόληψη.

5. Γονείς και αντιμετώπιση.

6. Εκπαιδευτικοί- Σχολείο και αντιμετώπιση.

Μαθησιακό αποτέλεσμα ενότηταςΟ κάθε εκπαιδευόμενος θα πρέπει, στο τέλος της

ενότητας, να είναι σε θέση

1. Να διακρίνει τον εκφοβισμό από την βία.

2. Να εντοπίζει τα «σημάδια» στην συμπεριφορά «θύματος» και «θύτη».

3. Να γνωρίζει ποια είναι η ενδεδειγμένη στάση της οικογένειας σε περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού.

4. Να γνωρίζει ποια είναι η ενδεδειγμένη στάση του σχολείου σε περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού.

1. Ορισμοί: Σχολικός Εκφοβισμός «Ένας μαθητής γίνεται αντικείμενο εκφοβισμού ή

θυματοποιείται όταν υποβάλλεται, κατ’επανάληψη κατ’εξακολούθηση, σε αρνητικές ενέργειες από έναν ή περισσότερους άλλους μαθητές» (Olweus, 1991, όπως αναφέρεται σε Olweus, 2009).

Βασικό χαρακτηριστικό του εκφοβισμού αποτελεί η ασυμμετρία δύναμης μεταξύ των παιδιών που εκφοβίζουν και των παιδιών που εκφοβίζονται.

Βασικό χαρακτηριστικό είναι η επαναληπτικότητα των περιστατικών βίας.

1. Διάκριση από βία-επιθετικότηταΕπιθετική συμπεριφορά:• Απρόκλητη.

• Επαναλαμβανόμενη.

• Ασκείται από ένα θεωρούμενο ως ισχυρότερο παιδί προς ένα θεωρούμενο ως ασθενέστερο.

• Έχει στόχο να προκαλέσει φόβο, ανησυχία ή πόνο.

• Το ισχυρότερο παιδί αντλεί από αυτήν ευχαρίστηση.

• Το ασθενέστερο παιδί δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του.

1η Εργασία (εργασία σε ομάδες) Χωριστείτε σε 2 ομάδες και συζητείστε

μεταξύ σας τι σχέση μπορεί να έχει ο σχολικός εκφοβισμός με τις συμμορίες ανηλίκων.

1. Μορφές Eκφοβισμού• Σωματικός• Λεκτικός• Σεξουαλικός• Ηλεκτρονικός• Αρπαγή/καταστροφή πραγμάτων• Απειλή/εξαναγκασμός• Αποκλεισμός• Έμμεσος (π.χ., διάδοση αρνητικής φήμης)

Ως προς το ειδικό του περιεχόμενο ο εκφοβισμός μπορεί να είναι:• Ρατσιστικός• Έμφυλος• Ομοφοβικός• Να οφείλεται σε διαφορές στην ικανότητα

1. Επιδημιολογικά δεδομένα του εκφοβισμού στην Ελλάδα

• Το 10 -15% των μαθητών πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών

εκφοβισμού στο σχολείο.

• Οι μαθητές που εκφοβίζουν υπολογίζονται ότι ξεπερνούν το

5% του συνόλου των μαθητών.

• Η πιο συχνή μορφή εκφοβισμού στα αγόρια είναι ο

σωματικός σε σύγκριση με τα κορίτσια.

•Τα κορίτσια φαίνεται να χρησιμοποιούν πιο έμμεσους

τρόπους εκφοβισμού (π.χ. συκοφαντία, λεκτικό και κοινωνικού

εκφοβισμού.

2η Εργασία (καταιγισμός ιδεών) Ποιοι πιστεύετε ότι εμπλέκονται στα

περιστατικά σχολικού εκφοβισμού;

1. Τα άτομα που εμπλέκονται στα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού

•Παιδί που εκφοβίζεται.

•Παιδί που εκφοβίζει.

•Οι παρατηρητές.

•Οι εκπαιδευτικοί.

•Οι γονείς.

2. Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στο παιδί που εκφοβίζεται

•Το παιδί βιώνει φόβο, θυμό, ντροπή, ενοχή, μοναξιά.•Αύξηση του άγχους και του αισθήματος ανασφάλειας•Μείωση αυτοεκτίμησης•Άρνηση για το σχολείο, σχολική φοβία, σχολική

εγκατάλειψη. •Εμφάνιση ψυχοσωματικών προβλημάτων, φοβιών,

κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών, μετατραυματική διαταραχή στρες.

•Απόπειρες αυτοκτονίας•Έναρξη επιβλαβών συνηθειών για την υγεία, όπως το

κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ κ.α.

2. Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στο παιδί που εκφοβίζει

•Στιγματισμός

•Απομάκρυνση από το σχολείο ή διακοπή της σχολικής φοίτησης

•Εμφάνιση ψυχικών διαταραχών: Διαταραχή συμπεριφοράς

•Αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης παραβατικών συμπεριφορών στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή – προβλήματα με το νόμο

2. Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στους παρατηρητές

Άγχος. Φοβίες. Μετατραυματικό στρες. Μήνυμα ατιμωρησίας ή αυτοδικίας. Υιοθέτηση βίαιης συμπεριφοράς. Αίσθηση αδυναμίας. Επιφυλακτικότητα στις συναναστροφές.

3η Εργασία (εργασία σε ομάδες) Χωριστείτε σε 2 ομάδες. Η 1η ομάδα καλείται να συζητήσει ποια

στοιχεία της συμπεριφοράς του παιδιού μπορεί να υποδεικνύουν ότι είναι θύμα σχολικού εκφοβισμού.

Η 2η ομάδα καλείται να συζητήσει ποια στοιχεία της συμπεριφοράς του παιδιού μπορεί να υποδεικνύουν ότι είναι θύτης σχολικού εκφοβισμού.

3. Σημάδια εντόπισης περιστατικώνΕνδείξεις στα Παιδιά που εκφοβίζονται Στο σπίτι Το παιδί μπορεί να επιστρέφει από το σχολείο με σκισμένα ή

ασυνήθιστα ακατάστατα ρούχα, σκισμένα βιβλία Έχει μελανιές, χτυπήματα, κοψίματα, γρατσουνιές Περιορισμένοι κοινωνικοί κύκλοι φίλων Μπορεί να φοβούνται ή να μη θέλουν να πάνε στο σχολείο Μπορεί να έχουν ανήσυχο ύπνο, με συχνούς εφιάλτες και κλάματα Μπορεί να φαίνονται θλιμμένα, στεναχωρημένα Μπορεί να ακολουθούν διαδρομές ασυνήθιστες για να πάνε και

να επιστρέψουν από το σχολείο Μπορεί να χάσουν το ενδιαφέρον τους για το σχολείο Μπορεί να απαιτούν ή να κλέψουν χρήματα από την οικογένειά

τους

3. Σημάδια εντόπισης περιστατικών

Ενδείξεις στα Παιδιά που εκφοβίζονται Στο σχολείο μπορεί να υφίστανται: Χλευασμό, πειράγματα, εξευτελιστικές συμπεριφορές με στόχο

την υποτίμηση Χτυπήματα, σπρωξίματα, κλωτσιές και γι’ αυτό έχουν συχνά

μελανιές, γδαρσίματα, σκισμένα ρούχα Κλοπή ή καταστροφή προσωπικών αντικειμένων

Τα παιδιά αυτά: Μπορεί να είναι κοινωνικά αποκλεισμένα από την ομάδα των

συνομηλίκων Μπορεί να προσπαθούν να βρίσκονται κοντά στο δάσκαλο της

τάξης τους Μπορεί να εμφανίσουν ξαφνική ή σταδιακή πτώση των σχολικών

τους επιδόσεων

3. Σημάδια εντόπισης περιστατικώνΕνδείξεις στα Παιδιά που εκφοβίζουν

Ενοχλούν (επανειλημμένα) με άσχημο τρόπο, απειλούν, χτυπούν, να αποσπούν ή καταστρέφουν αντικείμενα άλλων συμμαθητών τους.

Επιδεικνύουν διογκωμένη αυτοεικόνα. Εμφανίζονται ως απείθαρχα, χωρίς όρια.

Μπλέκουν συχνά σε καβγάδες και χρησιμοποιούν τη σωματική τους δύναμη για να υποτιμήσουν και να επιβληθούν στους άλλους

Συμπεριφέρονται παρορμητικά και με μικρή ανοχή στη ματαίωση.

Δείχνουν έλλειψη ενσυναίσθησης.

Εμπλέκονται σε σχετικά νεαρή ηλικία σε αντικοινωνικές συμπεριφορές.

3. Παράγοντες Κινδύνου

Κοινωνική απομόνωση. Απόρριψη από συνομιλήκους. Κακοποίηση στο σπίτι, στο σχολείο ή αλλού. Απότομη σχολική αποτυχία. Συχνή έκφραση βίας. Ανεξέλεγκτος θυμός ή έντονη θλίψη. Παρορμητικές συμπεριφορές. Προβλήματα πειθαρχίας. Συναναστροφές με παρέες αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Έλλειψη ανοχής σε ατομικές και πολιτισμικές διαφορές. Χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών.

4. Αιτιολογικοί Παράγοντες Ατομικά χαρακτηριστικά Οικογενειακοί παράγοντες. Σχολικοί παράγοντες. Κοινωνικοί παράγοντες (αντιλήψεις,

συνθήκες)

4. Αιτιολογία: Ατομικά χαρακτηριστικά Χαμηλή αυτοεικόνα. Επιθετικό- Παθητικό παιδί. Δημοφιλές-μη Δημοφιλές παιδί. Εσωστρέφεια & ευαισθησία. Απουσία Ενσυναίσθησης. Έλλειψη ορίων. Δυσκολία ελέγχου των παρορμήσεων. Διαφορετικότητα. Χειριστικότητα και δεσποτικότητα. Υπερκινητικότητα.

4. Αιτιολογία: Οικογενειακό Περιβάλλον Συναισθηματική στάση γονέων. Οριοθέτηση επιθετικών συμπεριφορών. Σκληρές τιμωρητικές πρακτικές. Επιθετικότητα γονέων. Δυσλειτουργικότητα οικογένειας. Γονεικό στυλ (π.χ. υπερπροστασία,

αυταρχικότητα).

Σω

ματι

κή Τ

ιμω

ρία

Συχνότερες μορφές θεωρούνται: το ξύλο, το χαστούκισμα, το άγριο σπρώξιμο ή γράπωμα του παιδιού αλλά και το χτύπημα με κάποιο αντικείμενο

όπως, ζώνη, βέργα, παντόφλα κλπ., που είναι επιτρεπτή και διαδεδομένη μορφή

4. Κατευθυντήριες Οδηγίες (Guidelines) για την αποτελεσματική ανατροφή και συμμόρφωση των παιδιών

Η σωματική τιμωρία των παιδιών

αυξάνει τις πιθανότητες ατυχημάτων και κακώσεων, ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά και στα βρέφη

τροποποιεί δραστικά σε αρνητική κατεύθυνση τις ενδο-οικογενειακές σχέσεις

μπορεί να φαίνεται αποτελεσματικό μέσο άμεσα, μεσο- και μακρο-πρόθεσμα, όμως, είναι λιγότερο αποτελεσματική από άλλα μέσα

μπορεί να επιφέρει απώτερες ψυχολογικές και συμπεριφορικές επιπτώσεις στα παιδιά, όπως έντονος θυμός, παραβατική ή και αντικοινωνική συμπεριφορά και χρήση αλκοόλ ή ουσιών,

καθιστά αναποτελεσματική τη χρήση άλλων ήπιων μέσων συμμόρφωσης των παιδιών, είτε «θετικών» όπως ο διάλογος ή η θετική ενίσχυση είτε «αρνητικών» μέσων όπως η στέρηση κάποιων προνομίων κ.λ.π.

4. Αιτιολογία: Σχολικοί παράγοντες

Ανεπαρκής εποπτεία και έλλειψη προσωπικού.

Κλίμα στην τάξη. Τιμωρία και αποβολή ως μέσα πειθαρχίας. Ο αγώνας για διακρίσεις και υψηλές

επιδόσεις. Η υπερβολική ποσότητα της διδακτέας ύλης. Πολυπληθής τάξη. Η διεύθυνση του σχολείου.

4. Αιτιολογία: Ο ρόλος των εκπαιδευτικών

Η αυταρχική & μεροληπτική συμπεριφορά τους. Η ανεπαρκής προετοιμασία τους για το μάθημα. Η ασυνέπειά τους στην τήρηση κανόνων. Οι υπερβολικές απαιτήσεις τους προς τους μαθητές. Η έλλειψη ικανοτήτων και γνώσεων για την

δημιουργία θετικού κλίματος στην τάξη. Η ελλιπής συνεργασία με τους γονείς.

4. Αιτιολογία: Κοινωνικοί παράγοντες Λανθασμένες αντιλήψεις για τον εκφοβισμό.

Προβολή βίας από τα Μ.Μ.Ε.

Κοινωνικά προβλήματα όπως ο ρατσισμός και η οικονομική κρίση παίζουν ρόλο.

Η επίδραση των συνομιλήκων (κυρίως στην εφηβεία).

4. Πρόληψη: Ο ρόλος της οικογένειας

Καλή ποιότητα οικογενειακών σχέσεων. Επικοινωνία γονέων-παιδιού. Θετική ενίσχυση. Οριοθέτηση συμπεριφοράς παιδιών. Ορθή αντιμετώπιση διαζυγίου, θανάτου και

άλλων κρίσιμων γεγονότων για την ζωή της οικογένειας.

Οι γονείς ως πρότυπα διεκδικητικότητας.

4. Πρόληψη από τον εκπαιδευτικό

Καλή ποιότητα διαπροσωπικών σχέσεων μαθητών-δασκάλου.

Ενίσχυση κοινωνικών δεξιοτήτων και βιωματικά εργαστήρια για τον εκφοβισμό..

Επιβράβευση θετικών συμπεριφορών. Θέσπιση κανόνων στην τάξη. Καλή διδασκαλία (προετοιμασία, συνεργατικό στυλ,

βιωματικές ασκήσεις, υποστήριξη μαθητών). Αναγνώριση και κατάλληλη αντιμετώπιση των γνωστικών

και συναισθηματικών αλλαγών των μαθητών από το δημοτικό στο Γυμνάσιο.

«Το κουτί των παραπόνων».Δρ. ΚΑΤΕΡΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ/ Τηλ. 6932235868

5. Τρόποι Αντιμετώπισης

Πολυπαραγοντική προσέγγιση: Αντιμετώπιση από τους γονείς. Αντιμετώπιση από το σχολείο. Συνεργασία σχολείου & οικογένειας.

4η εργασία (παιχνίδι ρόλων) Χωριστείτε σε 2 ομάδες. Φανταστείτε ότι είστε γονείς παιδιού θύματος

σχολικού εκφοβισμού (1η ομάδα) και ότι το παιδί έρχεται και σας αποκαλύπτει το πρόβλημα. Ένας από εσάς θα είναι το παιδί και ο άλλος ο γονέας. Τι θα έλεγε το παιδί και τι θα έπρεπε να πει ο γονέας; Οι άλλοι είστε παρατηρητές και κρατάτε σημειώσεις.

Η ίδια εργασία για παιδί και γονείς θύτη.

5. Οικογένεια και αντιμετώπιση Οριοθέτηση συμπεριφοράς: κοινή στάση γονέων. Καλή επικοινωνία γονέα- παιδιού. Συνεργατικό στυλ – όχι αυταρχικό & τιμωρητικό. Θετική ενίσχυση. Αγάπη και υποστήριξη. Αντιμετώπιση οικογενειακών προβλημάτων

(συγκρούσεων,ψυχοπαθολογίας κ.λ.π.)

5. Οι γονείς του παιδιού θύματος σχολικού εκφοβισμού

Απενοχοποιείστε το παιδί. Εξηγείστε του ότι κανείς δεν έχει δικαίωμα να του

φέρεται έτσι. Εξηγείστε του την διαφορά του «μαρτυράω» ένα

μυστικό με το αποκαλύπτω ένα πρόβλημα. Μην το προτρέπετε να ανταποδώσει. Μιλήστε στον δάσκαλο. Μην εκφοβίζεται εσείς το παιδί «θύτη».

5. Βασικά σημεία παρέμβασης σε παιδί «θύμα» σχολικού εκφοβισμού

Διαβεβαίωση του παιδιού ότι δεν του αξίζει η βίαιη συμπεριφορά & ότι δεν φταίει αυτό.

Παρότρυνση να είναι μαζί με άλλους και όχι μόνο του.

Παρότρυνση να μιλάει σε έμπιστους ενήλικες για όσα συμβαίνουν και να μην φοβάται.

Εξάσκηση σε συμπεριφορές διεκδικητικότητας. Αύξηση αυτοεκτίμησης.

5. Οι γονείς του παιδιού «θύτη» σχολικού εκφοβισμού

Είναι σημαντικό να αποδεχτούν ότι το παιδί τους είναι «θύτης» σχολ.εκφοβισμού.

Να ευαισθητοποιηθούν στο ατομικό πρόβλημα του παιδιού τους, στο οποίο μπορεί να αποτελούν μέρος.

Να συνεργαστούν με τον δάσκαλο του παιδιού και με κάποιον ειδικό, αν χρειαστεί.

Παρατηρήστε την δική σας συμπεριφορά και θυμηθείτε πως τα παιδιά μας μιμούνται.

5. Βασικά σημεία παρέμβασης σε παιδί «θύτη» σχολικού εκφοβισμού

Επιδιώκουμε την αύξηση της επίγνωσης των συνεπειών πράξεων και της ευθύνης του ίδιου του παιδιού.

Επιδιώκουμε την αύξηση της επίγνωσης αναφορικά με τους λόγους που το παιδί ασκεί βία.

Αντιμετώπιση της αρνητικής συμπεριφοράς. Αναγνώριση της θετικής συμπεριφοράς. Διαχωρισμός συμπεριφοράς από το άτομο. Εξάσκηση σε συμπεριφορές ενσυναίσθησης.

6. Αντιμετώπιση από το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς

Δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων που εμπλέκονται στο πρόβλημα .

Ενδυνάμωση και στήριξη του παιδιού που εκφοβίζεται. Κατανόηση της συμπεριφοράς του παιδιού που εκφοβίζει και

αποφυγή στοχοποίησης. Ενίσχυση του ρόλου των παρατηρητών. Προώθηση συνεργασίας με τα παιδιά, τους γονείς και τους

άλλους εκπαιδευτικούς.

6. Η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού από το σχολείο

Κανονισμός σχολείου & τάξης : κοινοποίηση σε μαθητές & γονείς.

Θεσμοθέτηση επιτροπής για θύματα βίας στο σχολείο: διευθυντής, 2 εκπαιδευτικοί, σχολ.σύμβουλος, ψυχολόγος, 2 γονείς.

Έρευνα μεταξύ των μαθητών: ανώνυμα ερωτηματολόγια σε μαθητές.

Καταγραφή σχετικών περιστατικών σε αρχείο του σχολείου. Επιτήρηση επικίνδυνων σημείων. Συνεργασία με Διευθυντή, δάσκαλο, σχολικό σύμβουλο και

άλλους φορείς αν χρειαστεί.

6. Ο ρόλος των παρατηρητώνΕυαισθητοποίηση των παρατηρητών σχολικού

εκφοβισμού για την σημασία του ρόλου τους, ώστε να:

Να μην αδιαφορούν. Να παρεμβαίνουν ομαδικά και να μην

φοβούνται. Να μην ενθαρρύνουν τον θύτη. Να απευθύνονται σε έναν ενήλικα.

6. Διαχείριση περιστατικού Σταματάμε την βίαιη συμπεριφορά, τονίζοντας ότι

δεν επιτρέπεται η βία. Ενημερώνουμε τον θύτη ότι θα συζητήσουμε αυτό

το περιστατικό αργότερα. Παρηγορούμε το θύμα και προσφέρουμε βοήθεια

και υποστήριξη. Συλλέγουμε πληροφορίες από τους παρατηρητές. Συναντάμε ξεχωριστά θυτη και θύμα και δεν τους

ζητάμε «να δώσουν τα χέρια».Δρ. ΚΑΤΕΡΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ/ Τηλ6932235868

6. Λεκτική επικοινωνία σε θύτη «Πώς και αποφάσισες να τον χτυπήσεις;» «Θα πρέπει τώρα να πάμε στο γραφείο και να

βρούμε έναν τρόπο να λύσουμε μαζί το πρόβλημα».

«Πώς νομίζεις ότι ένοιωσε το άλλο παιδί»; «Τι νομίζεις ότι θα μπορούσε να γίνει για να

μην επαναληφθεί ξανά;»

Δρ. ΚΑΤΕΡΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ/ Τηλ. 6932235868

6. Επιβολή Ποινών…. Οι ποινές τείνουν να σταματήσουν τον

εκφοβισμό, αλλά μόνο προσωρινά. Συχνά δημιουργούν αισθήματα θυμού και

πρόθεση εκδίκησης στους θύτες και ο εκφοβισμός είτε χειροτερεύει είτε κρύβεται καλύτερα.

Είναι αποτελεσματικές, όταν έχει κερδηθεί ο σεβασμός του θύτη.

Δρ. ΚΑΤΕΡΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ/ Τηλ. 6932235868

6. Συνεργασία με τους γονείς

Η συνεργασία εκπαιδευτικών-γονέων είναι απαραίτητη, αλλά κάποιες φορές δύσκολη.

Οι γονείς, αλλά και οι εκπαιδευτικοί, κάποιες φορές έχουν διαφορετικές αξίες.

Είναι δύσκολο, συνήθως, για έναν γονέα να αποδεχτεί ότι το παιδί του έχει άσχημη συμπεριφορά.

Αυτή η άρνηση, δημιουργεί θυμό και προβολή ευθυνών στον εκπαιδευτικό.

6. Λεκτική επικοινωνία με γονείς «θύτη»

Σας κάλεσα σήμερα εδώ για να συζητήσουμε για κάποια πράγματα που με προβληματίζουν στην συμπεριφορά του Γιάννη…Ο Γιάννης είναι ιδιαίτερα έξυπνος και φιλότιμος…. Κάποιες φορές, όμως, χτυπάει άλλα παιδιά. Επειδή είναι ένα καλό παιδί, αναρωτιέμαι τι να έχει συμβεί και συμπεριφέρεται έτσι….. Εσείς πώς τον βλέπετε στο σπίτι; Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή; Επειδή η βία δεν επιτρέπεται στο σχολείο, ας προσπαθήσουμε μαζί να βρούμε μια λύση στο πρόβλημα….

Δρ. ΚΑΤΕΡΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ/ Τηλ. 6932235868

6. Διαχείριση δύσκολων περιπτώσεων…

1. Όλα τα γεγονότα βίας καταγράφονται. (Ν. 201/98).

2. Κάνουμε ένα πρακτικό με όλα αυτά τα γεγονότα και το υπογράφει ο Σύλλογος διδασκόντων. Το κοινοποιούμε (με αρ. πρωτοκόλλου) σε Σχολ. Σύμβουλο και Διευθυντή Εκπαίδευσης

3. Καλούμε τους γονείς και αναφέρουμε την παρουσία αυτού του εγγράφου, προσπαθώντας νε βρούμε από κοινού λύση.