Το Βυζάντιο τον 12ο αιώνα

Αλέξιος Α΄ Κομνηνός

Μετά την πολιτική αστάθεια στα τέλη του 11ου αιώνα, την εξουσία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία πήρε η δυναστεία των Κομνηνών (1081-1185). Μετά τους Κομνηνούς βασίλεψε η δυναστεία των Αγγέλων (1185-1204). Με τους Κομνηνούς στο θρόνο, οι δυνατοί έγιναν πολύ ισχυροί πολιτικά. Οι Κομνηνοί αναδιοργάνωσαν το βυζαντινό κράτος και κατέλαβαν αρκετά άλλοτε βυζαντινά εδάφη στη Μικρά Ασία. Ακόμη, σταθεροποίησαν την κυριαρχία τους στη Βαλκανική χερσόνησο.

ΑΛΕΞΙΟΣ Α’ ΚΟΜΝΗΝΟΣ

Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ήταν αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από το 1081 ως το 1118. Είχε εξέχουσα στρατιωτική και πολιτική μορφή, ήταν ο ουσιαστικός θεμελιωτής της δυναστείας των Κομνηνών μιας από τις ενδοξότερες της βυζαντινής ιστορίας.

Ο Αλέξιος γεννήθηκε το 1048/1056 και εξέπνευσε στις 15 Αυγούστου του 1118. Καταγόταν από την μεγάλη αριστοκρατική στρατιωτική οικογένεια των Κομνηνών, που κατείχε μεγάλες εκτάσεις στην Κασταμώνα της Παφλαγονίας. Οι γονείς του ήταν ο Ιωάννης Κομνηνός και η μητέρα του ήταν η Άννα Δαλασσηνή. Είχε τρία αδέρφια τον Ισαάκιο Κομνηνό, τον Αδριανό Κομνηνό και τον Μανουήλ Κομνηνό.

Άννα Δαλασσηνή Ιωάννης Κομνηνός

Ισαάκιος Κομνηνός Μανουήλ Κομνηνός

Τα πρώτα στάδια για τον θρόνο

• Ο Αλέξιος από πολύ νωρίς κατατάχθηκε στον αυτοκρατορικό στρατό και αντιμετώπισε αρκετούς στασιαστές και διεκδικητές του αυτοκρατορικού θρόνου. Επί Μιχαήλ Ζ΄ στάλθηκε ως στρατηγός αυτοκράτορας στην Μικρά Ασία και κατόρθωσε να του παραδοθεί από τους Σελτζούκους Τούρκους ο στασιαστής αρχηγός των Νορμανδών μισθοφόρων Ρουσέλ ντε Μπαγιέλ, τον οποίο έφερε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1078 ορίστηκε αρχηγός του στρατού της Δύσης από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη. Οι μεγαλύτερες επιτυχίες του ήταν η νίκη και σύλληψη πρώτα του Νικηφόρου Βρυέννιου και αργότερα του Νικηφόρου Βασιλάκιου. Κέρδισε την εύνοια της αυτοκράτειρας Μαρίας της Αλανίας, συζύγου των αυτοκρατόρων Μιχαήλ Ζ’ και Νικηφόρου Γ´ που τον υιοθέτησε και τον βοήθησε στην προσπάθεια ανόδου του στην στρατιωτική ιεραρχία.

Η ζωή του ως βασιλιάς

Το 1081 στασίασε και ο ίδιος με τους αδερφούς του και πήρε το θρόνο από το Νικηφόρο Γ΄ μετά από παρότρυνση και με τη βοήθεια του Ιωάννη Δούκα, θείου του Μιχαήλ Ζ´ Δούκα. Μετά από την άνοδό του στο θρόνο παντρεύτηκε την Ειρήνη Δούκαινα , εγγονή του Ιωάννη Δούκα, θείου του Μιχαήλ Ζ΄. Για να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Δουκών επανέφερε τον Κωνσταντίνο Δούκα, γιο του Μιχαήλ Ζ΄ και της Μαρίας της Αλανής ως συναυτοκράτορα. Μάλιστα αργότερα τον αρραβώνιασε με την πρωτότοκη κόρη του, Άννα. Η γέννηση του γιου του Αλέξιου, Ιωάννη, το 1087 τερμάτισε την αναγνώριση του Κωνσταντίνου ως συναυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος, όμως, συνέχισε να έχει φιλικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα μέχρι το θάνατό του, περίπου το 1095.

Τα παιδιά του

Άννα ΜαρίαΙωάννης Β'ΑνδρόνικοςΙσαάκιος ΚομνηνόςΕυδοκίαΖωήΘεοδώρα

Ο στόχος της εξουσίας του

Με τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό στο θρόνο οι δυνατοί κυριαρχούν στην πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία. Από εδώ και πέρα το βυζαντινό κράτος θα το κυβερνούν οι πιο ισχυρές οικογένειες. Είναι πλούσιοι γαιοκτήμονες, που έχουν και κρατικές θέσεις. Έχουν, δηλαδή, πολιτική και οικονομική δύναμη. Την ομάδα αυτή την ονομάζουμε αριστοκρατία. Με αυτό τον σκοπό ο Αλέξιος ήθελε να δημιουργήσει μια ισχυρή δυναστεία. Για να το πετύχει, δυνάμωσε την αυτοκρατορική οικογένεια με πολλούς τρόπους και δημιούργησε νέα αξιώματα για τα μέλη της.

Η Εσωτερική πολιτική του κράτους του

Ως αυτοκράτορας ο Αλέξιος προσπάθησε να συγκρατήσει τις φυγόκεντρες δυνάμεις των τοπικών αρχόντων στις επαρχίες, να εξυγιάνει αναζωογονήσει την οικονομία και το Για να βρει πόρους αναγκάστηκε να επιβάλει επιπλέον φόρους στο λαό. Νέοι αυλικοί και διοικητικοί τίτλοι εφευρέθηκαν όπως αυτός του σεβαστοκράτορα για να αντικαταστήσουν τους παλιούς, που είχαν χάσει τη αξία τους με την πρακτική των προηγούμενων αυτοκρατόρων να τους μοιράζουν αφειδώς, αλλά και για να ικανοποιήσει και για να εντάξει στον κρατικό μηχανισμό όσα περισσότερα μέλη της αριστοκρατίας μπορούσε. Παράλληλα έπρεπε να αντιμετωπίσει σωρεία συνωμοσιών και εξωτερικών απειλών.

Η Πρόνοια

O Aλέξιος Α΄ Κομνηνός για να δυναμώσει το στρατό του έδωσε πολλά προνόμια στους αριστοκράτες. Το πιο σημαντικό ήταν η πρόνοια.

Με την πρόνοια ο βυζαντινός αυτοκράτορας έδινε σε έναν ανώτερο στρατιωτικό, συνήθως αριστοκράτη (προνοιάριο), το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται κρατική γη. Οι πάροικοι που εργαζόταν στα χωράφια αυτά έδιναν πια στον προνοιάριο το μερίδιο από την παραγωγή, τους φόρους και ό,τι άλλο χρωστούσαν. Για αντάλλαγμα ο προνοιάριος έπρεπε να προσφέρει στον αυτοκράτορα στρατιωτικές υπηρεσίες. Η πρόνοια δείχνει ότι το βυζαντινό κράτος δε στηρίζεται πια στους μικροκαλλιεργητές αλλά στους μεγάλους γαιοκτήμονες.

Η Χαριστική δωρεά

Ο Aλέξιος Α΄ Kομνηνός καθιέρωσε και τη χαριστική δωρεά. Με τη χαριστική δωρεά το κράτος έδινε (έκανε δωρεά) εκκλησιαστικά ιδρύματα (π.χ. μοναστήρια) ή δημόσια ιδρύματα (π.χ. νοσοκομεία, ορφανοτροφεία) και τις περιουσίες τους. Αυτό όμως γινόταν με όρους. Εκείνος που έπαιρνε δωρεά ένα ίδρυμα έπρεπε να φροντίζει την περιουσία του, ώστε το κάθε ίδρυμα να συνεχίσει το έργο του.

Στην Οικονομική πολιτική του

Ο Αλέξιος Α' πραγματοποίησε μεγάλη νομισματική μεταρρύθμιση το 1092, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την πτώση της περιεκτικότητας σε χρυσό του ισταμένου. Την περίοδο 1081-1092 τα ιστάμενα και τεταρτηρά νομίσματα ήταν από ήλεκτρο ή άργυρο, αργυρά ολόκληρα ή στα 2/3 ή στο 1/3 του μιλιαρησίου και χάλκινες φόλλεις. Μερικά κόπηκαν στη Θεσσαλονίκη. Τα χρυσά νομίσματα είχαν γίνει σχεδόν αργυρά λόγω της πολύ μεγάλης οικονομικής κατάπτωσης. Επειδή ο Αλέξιος Α' δεν είχε χρυσό, συμφώνησε με τον πατριάρχη να δανειστεί αφιερώματα της Εκκλησίας.

Την περίοδος 1092-1118, Ο Αλέξιος Α' εισήγαγε το χρυσό υπέρπυρον 20 καρατίων, το άσπρον τραχύ εξ ηλέκτρου που μάλλον ήταν το 1/3 του υπερπύρου, το άσπρον τραχύ εκ κράματος από χαλκό και λίγο άργυρο που μάλλον ήταν το 1/16 του προηγουμένου και το χάλκινο τεταρτηρό. Μερικά κόπηκαν και στη Θεσσαλονίκη και ίσως και στη Φιλιππούπολη.

Η Εξωτερική πολιτική του Αλέξιου

Την ίδια χρονιά που ο Αλέξιος ανέβηκε στο θρόνο οι Νορμανδοί που είχαν καταλάβει τη βυζαντινή Ιταλία από το 1071 αποβιβάστηκαν στις ακτές της Ηπείρου και με αρχηγό το Ροβέρτ Γυισκάρδο πολιόρκησαν το Δυρράχιο. Για να τους αντιμετωπίσει ο Αλέξιος αναγκάστηκε να ζητήσει την βοήθεια των Βενετών παραχωρώντας τους αποκλειστικά οικονομικά προνόμια.

Στην συνέχεια, οι Βενετοί καταναυμάχησαν τον στόλο των Νορμανδών αλλά ο Αλέξιος ηττήθηκε κατά κράτος στο Δυρράχιο. Στη συνέχεια όμως, μετά την επιστροφή του Ροβέρτου στην Σικελία λόγω εσωτερικών προβλημάτων, νίκησε τους Νορμανδούς στην Λάρισα και ανακατέλαβε την Καστοριά. Ο πόλεμος με τους Νορμανδούς τερματίστηκε το 1085 με το θάνατο του Ροβέρτου Γυισκάρδου και τη σύγκρουση για τη διαδοχή του μεταξύ των γιων του Βοημούνδου και Ρογήρου Μπόρσα.

Η Αντιμετώπιση των Πετσενέγκων - Κουμάνων

Μετά από λίγο καιρό, όμως, ο Αλέξιος χρειάστηκε να αντιμετωπίσει τουρκικούς λαούς που περνούσαν το Δούναβη και έκαναν επιδρομές στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, τους Πετσενέγκους και τους Κουμάνους. Οι επιδρομές αυτές συνεχίστηκαν με μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση για αρκετά χρόνια, και μάλιστα οι Πετσενέγκοι συνεργάστηκαν το 1090 με τον εμίρη της Σμύρνης, Τζαχά που είχε βλέψεις στο βυζαντινό θρόνο, και επιτέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος χρησιμοποιώντας τους Κουμάνους εναντίον τους κατάφερε να τους νικήσει στην μάχη του Λεβουνίου το 1091. Το 1094 ήταν η σειρά των Κουμάνων να επιδράμουν εναντίον των Βυζαντινών, ξεσηκωμένοι από έναν διεκδικητή του θρόνου που υποκρινόταν ότι ήταν ο Κωνσταντίνος Διογένης, ένας γιος του Ρωμανού Διογένη που στην πραγματικότητα είχε πεθάνει χρόνια πριν. Οι Κουμάνοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν όταν ο ψευδο-Διογένης εξουδετερώθηκε στην Αδριανούπολη. Ο Αλέξιος κατάφερε να εξουδετερώσει και την απειλή του Τζαχά, στρέφοντας εναντίον του τον γαμπρό του, τον Κιλίτζ Αρσλάν Α΄, ο οποίος και τον δολοφόνησε στη διάρκεια ενός συμποσίου το 1094. Έχοντας σταθεροποιήσει την ειρήνη στα ευρωπαϊκά εδάφη.

Σελτζούκοι Τούρκοι- Βοήθεια από την Δύση Το μεγαλύτερο πρόβλημα της αυτοκρατορίας ήταν οι Σελτζούκοι

Τούρκοι. Ο Αλέξιος προβληματισμένος πως να τους αντιμετωπίσει καθώς ο στρατός του ήταν αποδυναμωμένος στράφηκε προς την Δύση. Ο Αλέξιος έστειλε μία επιστολή στον πάπα της Ρώμης Ουρβανό B΄ ζητώντας βοήθεια από τη Δύση με την μορφή αποστολής μισθοφόρων για να μπορέσει να ανακαταλάβει τα χαμένα εδάφη και ότι αυτό το αίτημά του ήταν μία από τις αφορμές της Πρώτης Σταυροφορίας.

Το πρώτο τάγμα των σταυροφόρων

Ο Αλέξιος προσπάθησε να αντιμετωπίσει με τη διπλωματία τους σταυροφόρους που κατέφθαναν κατά ομάδες στα εδάφη του. Η Σταυροφορία του Λαού, με κυριότερο αρχηγό τον Πέτρο τον Ερημίτη ήταν το πρώτο μεγάλο σώμα σταυροφόρων που έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, τον Αύγουστο του 1096. Ο Αλέξιος τους παραχώρησε πλοία για να περάσουν στην Μικρά Ασία και τους προειδοποίησε να περιμένουν τους υπόλοιπους σταυροφόρους πριν επιτεθούν στους Τούρκους γιατί δεν ήταν αρκετά ισχυροί. Οι προστριβές ανάμεσα στους σταυροφόρους και η διαίρεσή τους σε μικρότερες ομάδες συνετέλεσαν στην καταστροφή τους και στο σφαγιασμό τους από τους Τούρκους. Οι λίγοι που γλίτωσαν επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη.

Το δεύτερο τάγμα – η συμφωνία μεταξύ τους Το Νοέμβριο του 1096 άρχισαν να φτάνουν στην Κωνσταντινούπολη νέα σώματα

σταυροφόρων, άλλοι από τα σύνορα με την Ουγγαρία και άλλοι από τις δυτικές ακτές της αυτοκρατορίας. Αυτή τη φορά επρόκειτο για οργανωμένα σώματα πολεμιστών. Σημαντικότεροι αρχηγοί τους ήταν ο Γοδεφρείδος του Μπουιγιόν, ο Ραϋμόνδος της Τουλούζης και ο Βοημούνδος του Τάραντα. Διάφορα επεισόδια λεηλασιών και συγκρούσεων και με το νέο κύμα σταυροφόρων έπεισαν τον Αλέξιο να ακολουθήσει επιθετική πολιτική όσο οι σταυροφόροι δεν ήταν ακόμη τόσοι πολλοί ώστε να τον απειλήσουν και να τους αρνηθεί τη βοήθεια του. Ακόμη διέταξε το στρατό στην Κωνσταντινούπολη να επαγρυπνεί. Χαρακτηριστικότερο το επεισόδιο του με τον Σταυροφόρο Ούγο των Βερμαντουά, αδελφό του βασιλιά της Γαλλίας. Αυτά τα μέτρα πέτυχαν και έπειτα από πολλές διαπραγματεύσεις και μικροσυγκρούσεις οι αρχηγοί των σταυροφόρων δήλωσαν υποταγή και υποσχέθηκαν όσα εδάφη κατελάμβαναν από τους Τούρκους και προηγουμένως ανήκαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να τα παραδώσουν σε βυζαντινή διοίκηση (δηλαδή όλα τα εδάφη από τη Νίκαια ως την Αντιόχεια).

Η άνοιξη του 1097

Την άνοιξη του 1097 οι σταυροφόροι είχαν πλέον συγκεντρωθεί όλοι στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης και ο Αλέξιος τους έδωσε καράβια για να μεταφερθούν στην απέναντι ακτή και ένα μικρό εκστρατευτικό σώμα υπό τον στρατηγό Τατίκιο για να τους οδηγήσει μέχρι την Αντιόχεια. Εκεί, κατάφεραν να νικήσουν τους Τούρκους της Νίκαιας και απέκλεισαν την πόλη. Οι Τούρκοι όμως ήρθαν σε συνεννόηση με τους Βυζαντινούς, οι οποίοι διέσχισαν με πλοιάρια τη λίμνη στην πίσω μεριά της πόλης, και τους παρέδωσαν τη Νίκαια χωρίς να μπορέσουν να αντιδράσουν σε αυτό οι σταυροφόροι. Αυτό το συμβάν ψύχρανε τελείως τις σχέσεις των σταυροφόρων και Βυζαντινών.

Τα τελευταία κατορθώματα του

Τα χρόνια 1110-1116ο Αλέξιος εξεστράτευσε ξανά στην Μικρά Ασία προσπαθώντας να περιορίσει τους Τούρκους και να υπερασπίσει τις περιοχές που ήταν στα χέρια των Βυζαντινών. Κατάφερε τελικά να ανακαταλάβει τα εδάφη από την Τραπεζούντα ως το Αμόριο και το Φιλομήλιο της Φρυγίας, και από εκεί ως τις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου. Ακόμη, προσπάθησε να περιορίσει την αίρεση των Βογομίλων που εκείνη την εποχή είχε εξαπλωθεί αρκετά και είχε κέντρο της τη Φιλιππούπολη. Μία από τις τελευταίες ενέργειες του ήταν να κάψει στην πυρά τον Βασίλειο, έναν αρχηγό των Βογομίλων.

Ο θάνατος του Αλέξιου Α’ Κομνηνού

• Η ποδάγρα και η ραγδαία επιδείνωση της σε συνδυασμό με την κόπωση δεκαετιών οδήγησαν τον Αλέξιο Κομνηνό στον θάνατο. Ήδη το 1116 είχε επιδεινωθεί τόσο πολύ ώστε ο Αλέξιος δεν μπορούσε να περπατήσει. Ενάμιση χρόνο μετά τα πρώτα συμπτώματα, σύμφωνα με τον προσωπικό γιατρό του αυτοκράτορα, Νικόλαο Καλλικλή, είχε αρχίσει η μετάσταση. Η επιδείνωση ήταν ραγδαία σε βαθμό που ο Αλέξιος υποχρεωνόταν να παραμένει συνέχεια καθιστός. Φλεγμονές, οιδήματα και διάρροιες ταλαιπώρησαν τον αυτοκράτορα προκαλώντας του περιπλοκές και φριχτούς πόνους, έως ότου εξέπνευσε στις 15 Αυγούστου 1118. Τις τελευταίες ημέρες της ζωής του δεν τις πέρασε σε ηρεμία. Η σύζυγός του, Ειρήνη, και η κόρη του, Άννα, συνωμοτούσαν για να μην τον διαδεχθεί ο Ιωάννης στο θρόνο, αλλά ο σύζυγος της Άννας, Νικηφόρος Βρυέννιος. Το σχέδιο τους, όμως, απέτυχε. Ο Ιωάννης πήγε μυστικά στο μοναστήρι των Μαγγάνων, όπου βρισκόταν ο πατέρας του και πήρε το αυτοκρατορικό δαχτυλίδι από το χέρι του λίγες ώρες πριν πεθάνει .Η έγινε Ετάφη στη Μονή Παμμακάριστου στην Κωνσταντινούπολη.

Τέλος

Μάριος Άνθης