ADAMSMITH

ΕΡΕΥΝΑ

ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ . ΚΑΙ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥΠΛΟΥΤΟΥ

·τΩΝΕΘΝΩΝ

ελλnνιιφ Q ευρuεκ,.δοτιιφ ~

ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ rf H Φ ΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑΑΙΤΙΑ ΤΟΥ

ΠΛΟΥΤΟΥ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

fl πρώτη έκδοση του έργου του Άνταμ Σμιθ στην Ελλάδα έγινε σε μετάφραση και

επιμέλεια του αειμνήστου καθηγητού

ΔΙΙΜΙΙΤΡΙΟΥ ΚΑΛΙΤΣΟΥΝΑΚΙΙ

Το παρόν βιβλίο αποτελεί ανατύπωση και

συμπλήρωση της πρώτης εκδόσεως σε

σύγχρονη γλώσσα.

Η «Ελληνική Ευρωεκδοτική» αισθάνεται την ανάγκη

να εκφράσει θερμές ευχαριστίες στον κ. Εμμανουήλ

Καλιτσουνάκη για την ευγενή παραχώρηση του δικαι­

ώματος μεταγλώττισης και έκδοσης αυτού του μνη­

μειώδους κειμένου που αποτελεί και την πεμπτουσία

του έργου του 'Α νταμ Σμιθ.

Τις ευχαριστίες μας εκφράζουμε, επίσης, στον Πρύτα- _ νη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Πέτρο Γέμτο που

δέχτηκε να προλογίσει αυτή την έκδοση.

Ο ΕΚΔΟΤΗΣ

© 1991 «ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΕΥΡΩΕΚΔΟτΙΚΉ» ΕΠΕ Ναυαρίvου 14 160 80 Αθήνα Τηλ. 3617.350 Fax: 3613.676

ISB N: 960-241-020-5

ΑΝΤΑΜΣΜΙΘ

ΕΡΕΥΝΑ

ΓΙΑ ΤΗ Φ ΥΣΗ ΚΑΙ

ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ

ΠΛΟΥΤΟΥ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

Πρόλογος

Πέτρου Γέμτου

Πρύτανη Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισαγωγή

Δημητρίου Καλιτσουνάκη

eλλnνιιφ Q ΕUρc.>Ε"δοτιιφ ~

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η χρησιμότητα της μελέτης των μεγάλων φιλοσοφικών και

επιστημονικών έρy'•)ν του παρελθόντος για τη σύγχρονη έρευνα

είναι ένα θέμα που και σήμερα συζητείται πολύ (Stig1er [1982, 1983], Boulding [1971], Tarascio [1971], Cesarano [1983], Γέμτος [Τιμητικός Τόμος Λ. Χουμανίδη].

Για τους παλιούς θετικιστές η ιστορία μιας επιστήμης ήταν

ένα σύνολο εσφαλμένων ιδεών πεθαμένων ανθρώπων - που όσο

περισσότε ρο απομακρυνόμαστε απ ' αυτές τόσο καλύτερα . Για

πολλούς φιλοσόφους της ιστορίας, η ιστορία των ιδεών έχει

καθαρά παιδαγωγικούς σκοπούς, αφού μας βοηθά να μαθαίνουμε

από τα λάθη μας. Υπάρχουν απ' την άλλη μεριά και οι καθαροί

ιστορικοί που θεωρούν ότι η ενασχόληση με τις ιδέες του παρελ­

θόντος έχε ι πρωτογενές γνωστικό ενδιαφέρον , όπως έχουν όλες

οι ιστορικές μελέτες . Η προσφορά ωστόσο θετικών γνωστικών

συμβολών στην ανάπτυξη της επιστήμης χρειάζεται λεπτότερη

θεμελίωση: στηρίζεται στο γενικά αναγνωρισμένο σήμερα , αμε­

τάκλητα υποθετικό χαρακτήρα των επιστημονικών μας κατα­

σκευών και στο γεγονός της εμφάνισης πολλαπλών γνωστικών

απωλειών στη διαχρονική ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης.

Το έργο του Α. Smith αποτελεί την καλύτερη απόδειξη της μεγάλης χρησιμότητας έργων του παρελθόντος για τη σύγχρονη

επιστήμη. Αν και δημιούργημα του 18ου αιώνα ανήκει ουσιαστι­κά σ ' αυτό που ο Baumol [1971] ονόμασε εκτεταμένο παρόν, στο

ζωντανό δηλαδή χώρο διαμόρφωσης, κριτικού ελέγχου και εξέ­

λιξης των επιστημονικών υποθέσεων. Ιδιαίτερα <ω Πλούτος των

Εθνών» είναι ένα κομβικό έργο με τεράστιο εξελικτικό δυναμικό

που συλλαμβάνοντας και μελετώντας με ακρίβεια τους βασικούς

θεσμούς του «απλού συστήματος φυσικής ελευθερίας» αποτέλεσε

ήδη την πηγή δύο σημαντικών ρευμάτων σύγχρονης οικονομικής σκέψης: του αμερικάνικου ινστιτουτοσιοναλισμού στην παρά­

δοση των Veblen , Commons και Mitchell και των νεώτερων θεω-

7

ρητικών θεσμοκρατικών προσεγγίσεων των περιουσιακών ή

πραξιακών δικαιωμάτων [Γέμτος (Ι 99 Ι)]. Το γεγονός ότι οι θεσμοί βρίσκονται σήμερα στο επίκεντρο

των οικονομικών αναλύσεων, ενώ συγχρόνως είναι η κοινή ανα­

λυτική κατηγορία που συνδέει τις έρευνες των ειδικών κοινωνι­

κών επιστημών, οφείλεται κατά κύριο λόγο σε μια νέα ανάγνωση

του έργου του Α. Smith. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Α. Smith επικαλούνται τόσο εκείνοι που προσεγγίζουν τους θεσμούς με

κυρίως περιγραφική-ιστορικιστική μέθοδο, όσο και εκείνοι που

επιχειρούν να τους εξηγήσουν και να ερευνήσουν τις κοινωνικο­

οικονομικές τους συνέπειες με χρήση γενικών επιστημονικών

υποθέσεων και θεωριών.

Ο Α. Smith γεννήθηκε το Ι723 στο Kirkcaidy της Ανατολι­κής Σκωτίας , λίγο μετά το θάνατο του πατέρα του. Έζησε μια

συγκρατημένη και μοναχική ζωή, χωρίς οικογενειακές υποχρε­

ώσεις , αφοσιωμένος στην έρευνα και τη διδασκαλία. Λίγο δειλός

και αιώνια αφηρημένος , ήξερε, ωστόσο, να λάμπει στις λογοτε­

χνικές και κοινωνικές συναναστροφές και να κερδίζει τη συμπά­

θεια των συνομιλητών του. Ύστερα από εγκύκλιες σπουδές στο

Kirkcaidy γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης (1737-40), ένα από τα ζωντανότερα της εποχής, ενώ συνέχισε τις σπου­δές του χωρίς ενθουσιασμό και ιδιαίτερη προσωπική ικανοποίη­

ση στην Οξφόρδη ( 1740-46). Το Ι 751 εκλέχτηκε καθηγητής της Λογικής και λίγο αργότερα της Ηθικής Φιλοσοφίας στην Γλα­

σκώ β η. Από το Ι 7 64 έως το 17 66 β ρ έθη κ ε στη Γ αλλ ία ως συνοδός και δάσκαλος του Δούκα του Buccieuch. Ήταν πάντοτε ένας ιδιαίτερα κριτικός παρατηρητής της οικονομικής και πνευματι­

κής ζωής στη Γλασκώβη, το Λονδίνο, το Εδιμβούργο και το

Παρίσι , ένας συγγραφέας με μεγάλες λογοτεχνικές ικανότητες

αλλά και βαθιά γνώση των πραγμάτων που εκτιμούσαν ιδιαίτερα

οι σημαντικότεροι Βρετανοί πολιτικοί. Είχε στενές σχέσεις με

τις διασημότερες προσωπικότητες του πνευματικού κόσμου της

εποχής του, το φιλόσοφο Daνid Hume, τον οικονομολόγο Jacq­ues Turgot, τον φυσικό James Watt, τους συγγραφείς Waiter Scott και Samuel Johnson, το γεωγράφο Joshua Reynolds, τον Ιστορικό

8

Eduard Gibbon, τον ηθοποιό Daνid Gorrick, ενώ διατηρούσε φιλικό δεσμό με τον πολιτικό William Pitt. Το συγγραφικό του έ ργο τον αναδεικνύει ως ένα οξύ και ρεαλιστικό αναλυτή της

κοινωνικ1jς ζωής με πίστη στον άνθρωπο και τις μεγάλες δη­

μιουργικές του ικανότητες , με συμπάθε ια προς τον απλό πολίτη ,

τους 'Ίabouring poor", και τις μικρές και μεγάλες ανθρώπινες αδυναμίες. Η θετική αξιολόγηση του ιδίου συμφέροντος αναπό­

σπαστα δεμένη με τους ηθικοπαραγωγικούς μηχανισμούς του

«αμερόληπτου παρατηρητή» και της εσωτερικής ανάγκης για επιδοκιμασία και έγκριση από τους άλλους, ανοίγουν το δρόμο

προς την ανοικτή κοινωνία των ελεύθερων κριτικών και παραγω­γικών ανθρώπων και δίνουν ένα μήνυμα αιώνιας επικαιρότητας

για όλες τις γεννιές που έρχονται. Ο Α. Smith έζησε ως το 1790 μια ήσυχη εξωτερική ζωή αλλά

εσωτερικά μια πραγματική περιπέτεια ιδεών , προσφέροντας στην

ανθρωπότητα ένα εκπληκτικό έργο ηθικής φιλοσοφίας (Θεωρία

των ηθικών συναισθημάτων, 1759) και το βιβλίο-θεμέλιο της οικονομικής επιστήμης (Ο Πλούτος των Εθνών, I 786) καθώς και ένα πλήθος μελετών που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από την

ιστορία της Αστρονομίας και της Αρχαίας Φυσικής έως παραδό­

σεις της Νομικής που θεωρήθηκε ιδιαίτερα επιτυχείς πραγμα­

τείες λογοτεχνικού περιεχομένου.

11

Ο Πλούτος των Εθνών θεωρήθηκε από νωρίς «η έκφραση όχι

μόνο ενός μεγάλου μυαλού αλλά και μιας ολόκληρης εποχής» ,

Όπως όλα τα μεγάλα έργα, στηρίχθηκε στη γόνιμη αξιοποίηση των σημαντικότερων μέχρι τότε συμβολών στην ανάλυση των

κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων. Πλάτων, Αριστοτέ­

λης, Locke, Hobbes, Petty, Mandevil\e, Cantillon, Quesnay, Hume και άλλοι πολλοί αναφέρονται συχνά στο έργο σε μια προσπά­

θεια να συ λ λ ηφθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νέου οικο­νομικού συσηjματος της αγοράς, να διαφωτιστούν η ιστορική

του πορεία και οι εξελικτικές του δυνατότητες. Το πρώτο βιβλίο αρχίζει με μια λεπτομερή ανάλυση του καταμερισμού έργου σε

ένα εργοστάσιο καρφιτσών, προχωρεί σε μια διερεύνηση της

καταγωγής και της χρησιμότητας του χρήματος και ολοκληρώ-

9

νεται με τη διατύπωση των βασικών θέσεων της θεωρίας αξίας και διανομής. Η Αριστοτέλεια διάκριση αξίας χρήσης και αξίας

ανταλλαγής παίρνει νέο πε ριεχόμενο και οδηγεί σε μια θεωρία

κόστους παραγωγής για τις προηγμένες κεφαλαιοκρατικές κοι­

νωνίες , όπου και οι τρεις συντελεστές παραγωγής διαμορφώνουν

την αξία των αγαθών. Το δεύτερο βιβλίο έχει ως αντικείμενο την ανάλυση του κεφαλαίου ως αποθέματος αγαθών που σωρρευόμε­

να σε συνδυασμό και με την ως τεχνική πρόοδο εκλαμβανόμενη

διεύρυνση της κατανομής έργων, οδηγούν σε μια χωρίς ορατά

όρια ανάπτυξη της οικονομίας, παρόλο που και γίνονται σκέψει για ενδεχόμενη πτώση του ποσοστού κέρδους λόγω ανταγωνι­

σμού των κεφαλαίων (και όχι λόγω αύξησης της γαιοπροσόδου ,

όπως αργότερα πίστευε ο Ricardo ). Στο τρίτο βιβλίο παρουσιάζε­ται με εκπληκτικό πλούτο στοιχείων η ιστορία της γεωργίας

στην Ευρώπη μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με

πολλές αναφορές στη μεσαιωνική οικονομική ζωή και Πολιτι­

σμό. Το τέταρτο βιβλίο περιέχει την περίληψη κριτικής του Α.

Smith στο εμποροκρατικό σύστημα και τους φυσιοκράτες, ενώ το πέμπτο βιβλίο αποτελεί τη Δημόσια Οικονομική του Α. Smith με σαφή οριοθέτηση των κρατικών δραστηριοτήτων ως προς την

επιχειρηματική δράση αλλά και πλήρη συνείδηση του κρίσιμου

ρόλου του κράτους στις προηγμένες κοινωνίες. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν επίσης έκθεση των διαφόρων μεθόδων άμυνας και απο­

νομής δικαιοσύνης στις πρωτόγονες κοινωνίες , των καταβολών

και της εξέλιξης των μονίμων στρατευμάτων στην Ευρώπη, ιστο­

ρία της εκπαίδευσης στον μεσαίωνα και κριτική των πανεπιστη­

μιακών θεσμών της εποχής, ιστορική αναδρομή στην κοσμική

εξουσία της εκκλησίας και τον τρόπο εκλογής των επισκόπων, καθώς και ανάλυση της μεγάλης αύξησης του δημόσιου χρέους ,

ενώ διατυπώνονται και εύστοχες παρατηρήσεις για τις αρνητικές

επιπτώσεις του καταμερισμού έργου (που δείχνουν την διορατικό­

τητα του μεγάλου αυτού στοχαστή).

Όταν τελειώνει κανείς το διάβασμα του σuνολικού έργου

των 900 περίπου σελίδων, έχει ακόμα μπροστά του μια ζωντανή εικόνα της Αγγλίας του 18ου αιώνα στις παραμονές της βιομηχα­

νική ς επανάσταση ς με τις μεγάλες μεταβολές της οικονομικής της ζωής ν.:αι τα διάφορα νί:α cπαγγcλμα-τα , -την προϊούσα cyχρη

ματοποίηση των συναλλαγών τη ~, τον οξίJ ανταγωνισμ-ό ψπόpων

10

και γαιοκτημόνων, τη μεγάλη σημασία που αποκτούν οι εξαγω­

γείς των αγαθών. Πρόκειται για ένα βιβλίο με μεγάλες θεωρητι­κές συλλήψεις και εύστο-χες παρατηρήσεις που αφορούν στα

μεγάλα προβλήματα της επο-χής αλλά και σε μικρότερης σημα­

σίας θέματα που -χαλαρώνουν την πυκνότητα της γραφής και

δίνουν -χάρη στο συνολικό έργο, όπως κάνουν σκέψεις για τις

πε ριορισμένες δυνατότητες μαθησιακής πρόσληψης στο Πανε­

πιστήμιο της Οξφόρδης ή στατιστικές αλιείας ρέγγας μετά το

1771.

ΠΙ

Ο Α. Smith ανήκει στη μεγάλη γεννιά των Σκωτσέζων δια­νοητών του Ι 8ου αιώνα που δημιούργησαν αυτό που ονομάστηκε

«Ο σκωτικός διαφωτισμός». Οι επιδράσεις που δέ-χθηκαν οι δια­

νοούμενοι αυτοί από τους φιλοσόφους του γαλλικού διαφωτι­

σμού ήταν μεγάλες. Ο ίδιος ο Α. Smith θαύμαζε το Βολταίρο και τον Rousseau, αν και θεωρούσε σημαντικότερο τον Montesquieu που έθεσε τις βάσεις της κοινωνιολογικής ανάλυσης των θεσμών.

Για τον Α. Smith, ωστόσο, η ισ-χυρότερη επιρροή ήλθε από τους συμπατριώτες του. Ο δάσκαλος Francis Hutcheson (1694-1746) και ο στενός φίλος David Hume (1711-Ι776) με την αναλυτική σκέψη και τον αυστηρό εμπειρικό προσανατολισμό διαμόρφω­

σαν τη μεθοδολογική βάση και τους γνωστικούς σκοπούς του

Σμιθιανού έργου. Καθοριστική ήταν και η πνευματική παρουσία

του μεγάλου lsaac Newton. Η σύλληψη του κόσμου ως μιας τε ράστιας αρμονικής μηχανής που δεί-χνει σε κάθε μέρος της τη

σοφία του δημιουργού της μεταφέρεται στην ερμηνεία των κοι­νωνικών φαινομένων από τον σημαντικότερο ερμηνευτή του Νεύ­

τωνα στο Ι 8ο αιώνα Coiin Maciaurin. Ο ίδιος ο Α. Smith (στην πραγματεία του για την Ιστορία της Αστρονομίας) θεωρούσε τη

Νευτώνεια Μη-χανική «τη μεγαλύτερη ανακάλυψη που έγινε ποτέ

από άνθρωπο». Οι Βρετανοί ηθικοί φιλόσοφοι του Ι8ου αιώνα

επι-χείρησαν να ενοποιήσουν τον κοινωνικό και ηθικό κόσμο με

αρχές ανάλογες προς την βαρύτητα της Νευτώνειας Φυσικής. Για

το Shaftesbιιry (1671-1713) οι άνθρωποι έχουν ένα έμφυτο ηθικό

αίσθημα που εναρμονίζει το ατομικό με το γενικό καλό - γεγο­

νός που αμφισβήτησε ο Bernard Mandeville (1670- Ι 733) με τον

ι ι

ισχuρισμο οτι οι ιδιωτικές κακίες, όπως η επιδίωξη κέρδους,

δημιουργούν δημόσιες αρετές. Για τον Francis Hutcheson το ηθικό αίσθημα οδηγεί και στηρίζεται σε αγαθοεργία και χρησιμό­

τητα, ενώ οι ηθικές αξιολογήσεις θεμελιώνονται σε μια εσ· Jτερι­

κή ηθική ικανότητα που δημιουργεί από μόνη τη ς ευλ.iριστα

συναισθήματα. Ο Hume και ο Smith απορρίπτουν την υπόθεση τοu εμφύτοu ηθικού αισθήματος και θέτουν ως αρχή της ηθικής

συμπεριφοράς τη συμπάθεια και την επιδοκιμασία των άλλων.

Πολλές φορές ο Adam Smith ονομάστηκε ο Νεύτωνας των κοινωνικών επιστημών (παρόλο που για πολλούς οι κοινωνικές

επιστήμες αναζητούν ακόμα το Γαλιλαίο τους). Η σύγκριση δεν

είναι άστοχη. Ο Νεύτωνας με τα αξιώματά του της Μηχανικής

και της θεωρίας της βαρύτητας διατύπωσε για πρώτη φορά ένα

πλήρες και συνεπές σύστημα εξήγησης του φυσικού κόσμου. Ο

Α. Smith κατασκεύασε μια ενοποιημένη θεω ρία κοινων.ικής συ­μπεριφο ράς με βάση την αρχή της συμπάθειας (στη «Θεωρία των

ηθικών συναισθημάτων») τοvίζοντας σε μια πρώτη και θεμελιακή προσέγγιση τη σημασία των θεσμών για τη λειτουργία και ανά­

πτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Και ενώ η Νευτώνεια θεω ρία

έχε ι σήμε ρα περιορισμένη περιοχή εφαρμογής στο πλαίσιο της

σύγχρονης θεωρίας της σχετικότητας , οι θεω ρητικές διεισδύσεις

του Smith βρίσκονται στον πυρήνα των νεώτερων θεσμολογικών προσεγγίσεων στις οικονομικές ή κοινωνικές σχέσεις (που απο­τελούν και την πρωτοπορία των κοινωνικών ερευνών σήμε ρα) .

Παρόλο που αυτό δεν αποτελεί κριτήριο σύγκρισης μεταξύ των

δύο αυτών μεγάλων διανοητών, ε ίναι ενδεικτικό τη ς πολύ μεγά­

λης επιρροής που ασκεί ο Α. Smith στη σύγχρονη επιστήμη .

IV

Ο Πλούτος των Εθνών είναι ένα μεγαλόπνοο έ ργο με αισιο­

δοξία και π.ίστη στο μέλλον. Η δ ιεύρυνση της κατανομής των

έ ργων και η κεφαλαιακή συσσώρευση δημιουργούν σχεδόν απε­

ριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης. Οι ε ργατικοί μισθοί αυξάνο­

νται διαχρονικά , λόγω της ταχύτε ρης αύξησης του κεφαλαίου

από τον αριθμό των εργαζομένων . Ο εφιάλ της της πτωτικής τά­

σης του κέ ρδους βρίσκεται στον πολύ μακρό χρόνο και δεν

δημιουργεί προβλήματα στο ορατό μέλλον. Η αγοραία οικονομία

12

με την ανταγωνιστική της διάρθρωση και ένα κατάλληλο πλέγμα

θεσμών οδηγεί σαν ένα αόρατο χέρι τη δράση των ανθρώπων που

προσανατολίζονται στο ίδιο συμφέρον, στο γενικό καλό. Αποτε­

λεί τραγική ειρωνεία ότι ο Α. Smith θεωρήθηκε κάποτε ότι εκ­προσωπεί τα συμφέροντα της ανερχόμενης βιομηχανικής τάξης.

Αν έχει συμπάθεια για κάποιους, είναι για τους καταναλωτές που

θέλει να προστατεύσει από μονοπώλια και κρατικές παρεμβά­

σεις. Για τους εμπόρους και βιομηχάνους έγραψε πολλές φορές

ότι δεν είναι οvτε πρέπει να είναι οι ηγέτες της aνθρωπότητας.

Αλλού μιλούσε για την αρπακτικότητά τους και το μονοπωλιακό

τους πλέγμα. Και πάντοτε εφιστούσε την προσοχή σε κάθε πρό­

ταση που προέρχεται απ' αυτούς , γιατί το μόνο που επιδιώκουν

είναι το δικό τους κέρδος. Όμως πάντοτε είχε επίγνωση της μεγάλης συμβολής τους στις παραγωγικές διαδικασίες και της μεγάλης υποτίμησης του pόλου τους από τους φυσιοκράτες.

Η πρόσφατη κατάρρευση των σοσιαλιστικών συστημάτων

της Ανατολικής Ευρώπης οφείλεται κυρίως στην παραγνώριση

σταθερών στοιχείων της ανθρώπινης συμπεριφοράς που είχε

ανακαλύψει ήδη πριν διακόσια χρόνια ο μεγάλος Σκώτος φιλό­

σοφος ή οικονομολόγος, ότι δηλαδή ο άνθρωπος στο χώρο της

παραγωγής, διανομής 1l κατανάλωσης των αγαθών και στα πλαί­σια μεγiiλων ομάδων προσανατολίζεται στο ίδιο συμφέρον, προ­

σπαθώντας να αυξήσε ι όσο μπορεί το επίπεδο ικανοποίησης των

αναγκών του. Κοινωνικοοικονομικά συστήματα που στηρίζονται

σε εξωπραγματικές παραδοχές προσανατολισμού των ανθρώπων

στο γενικό καλό δεν επιτυγχάνουν το σκοπό αυτό, ενώ αδυνατώ­

ντας να δημιουργήσουν κίνητρα παραγωγικής δραστηριότητας ή

προσφέροντας εσφαλμένα κίνητρα οδηγούνται από την εσωτερι­

κή τους δυναμική σε μαρασμό και κατάρρευση. Η ηθική επιδοκι­

μασία της επιδίωξης του ίδιου συμφέροντος στο πλαίσιο θεσμών

που διαμορφώνονται από τους μηχανισμούς της συμπάθειας και

της επιδοκιμασίας των άλλων, όπως με ανεπανάληπτο τρόπο

διατυπώθηκε στο έργο του Α. Smith, προσφέρε ι την εναρμονισμέ­

νη προς την ανθρώπινη φύση οικονομική βάση της ελεύθερης

κοινωνίας. Από την άλλη μεριά η εμπιστοσύνη στους απρόσω­

πους αγοραίους μηχανισμούς, για την οποία τόσο μεγάλη συμβο­λή είχε το έργο του Α. Sn1ith περιορίζε ι στο σωστό μέτρο την

εξουσία των ειδικών (Feyerabend) και αποδυναμώνει την ενυπάρ-

13

χουσα σε κάθε επιστήμη αλαζονεία της γνώσης (Hayek).

14

Πέτρος Γέμτος

Πρύτανης

Πανεπιστημίου Αθηνών

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Ο Σμιθ γεννήθηκε στις 5 Ιουνίου του 1723 στη μικρή Σκωτική παραθαλάσσια εμπορική πόλη Kirkaldy, από πατέ­ρα μετρίως εύπορο (τον τελωνειακό ελεγκτή και δικηγόρο

Σμιθ) και μητέρα τη Μαργαρίτα, το γένος Douglas. Ο πατέ­ρας του πέθανε προτού γεννηθεί ο Σμιθ.

Μετά επιμελημένη ανατροφή από τη μητέρα του και

φοίτηση στο κλασικό σχολείο της γενέτειράς του, εγγρά­φηκε στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, όπου σπούδασε

προπαντός κοντά στον ηθικοφιλόσοφο Hutcheson. Η περί ηθικής και φυσικού δικαίου διδασκαλία του φιλοσόφου

αυτού επέδρασε σημαντικά στη σκέψη του. Ο Hutcheson τον μύησε γενικά και στην Πολιτική Οικονομία.

Μετεγγράφηκε με υποτροφίά το 1740 στο Πανεπιστή­μιο της Οξφόρδης, στο οποίο, ως μέλος του Κολλεγίου Balliol, παρέμεινε μέχρι το 1746, σπουδάζοντας aρχαίες γλώσσες, αγγλική, γαλλική και ιταλική φιλολογία καθώς

και φιλοσοφία.

Στο Πανεπιστήμιο αυτό έλαβε το Bachelor of art και επέστρεψε και πάλι στη γενέτειρά του όπου παρέμεινε για

δύο χρόνια, αφού εγκατέλειψε τη σταδιοδρομία του θεολό­

γου, για την οποία, όπως φαίνεται, προοριζόταν, και ακο­

λούθησε ακαδημαϊκή καριέρα.

Το φθινόπωρο του 1748, ο Σμιθ προσκαλείται στο Εδιμβούργο για εξωπανεπιστημιακά μαθήματα στην αγ­

γλική φιλολογία και την αισθητική . Στην επιτυχία μάλιστα

15

των μαθημάτων αυτών, κατά το τέλος των οποίων (1750-51) προστέθηκαν και διαλέξεις Πολιτικής Οικονομίας, όφειλε την εκλογή του ως καθηγητή της λογικής στο Πανεπιστή­

μιο της Γλασκόβης, το 1751. Πολύ γρήγορα, όμως, η έδρα αυτή μετατράπηκε σε έδρα ηθικής φιλοσοφίας που την

κατείχε ο παλιός δάσκαλός του Hutcheson. Δίδαξε μέχρι το 1764 ηθική φιλοσοφία (φυσική θεολογία, ηθική, δίκαιο και

πολιτική) και μεταφυσική (συμπεριλαμβανόμενης και της

ψυχολογίας) .

Καρπός αυτηάς της διδασκαλίας του είναι το έργο

Theory of moral sentiments, που εκδόθηκε το 1759, με το οποίο ο Σμιθ αναγνωρίστηκε ως ισότιμος στη μεγάλη σχο­λή των 'Αγγλων ψυχολόγων και ηθικολόγων. Ταυτόχρονα,

όλο και περισσότερο ασχολούνταν και με την Πολιτική

Οικονομία. Με την επαφή που είχε με την πρακτική της

«Οικονομικής Εταιρείας», της οποίας ήταν μέλος, ήθελε να

πλουτίσει τις γνώσεις του στην Πολιτική Οικονομία και να εμβαθύνει όσο γινόταν περισσότερο.

Από τα χρόνια αυτά στη Γλασκόβη χρονολογείται και

η στενή επικοινωνία του με τον Hume στη «Φιλοσοφική Εταιρεία». Η επικοινωνία αυτή με τον Hume συνετέλεσε στη γραπτή και προφορική ανταλλαγή γνωμών, καθώς και

στην ανάπτυξη εγκάρδιας φιλίας μεταξύ τους, που διήρκε­

σε μέχρι το θάνατο του τελευταίου το 1776. Το 1764 δέχτηκε να συνοδεύσε ι στο ταξίδι του και να

φροντίσει για τη μόρφωση -μέχρι το 1766- του νεαρού δούκα του Buccleugh, αφού δε εγκατέλειψε την πανεπιστη­

μιακή του σταδιοδρομία, έλαβε τον τίτλο του Legum Doc­tor. Κατά το ταξίδι του αυτό, πε ριόδευσε στη νότια Γαλλία και επισκέφτηκε την Τουλούζη, τη Γενεύη, όπου μάλιστα

συναντήθηκε επανειλημμένως με τον Βολταίρο και παρέ­

μεινε το 1955-56 στο Παρίσι, όπου επικοινωνούσε συχνά με

εξαιρετικά πνεύματα της εποχής εκείνης, όπως ο d'Alem­bert, ο Helvetius, ο Mirambeau, ο Turgot, ο Quesmay, ο Necker κ.ά., οι οποίοι επέδρασαν σοβαρά στη διαμόρφωση

16

του οικονομικού του συστήματος.

Το τέλος αυτού του εκπαιδευτικού ταξιδιού του δούκα

έδωσε την ευκαιρία στον Σμιθ να αρχίσει την επεξεργασία

του έργου του περί της Πολιτικής Οικονομίας, που είχε

αρχίσει στη Γαλλία. Για το σκοπό αυτόν, μάλιστα, απο­σύρθηκε στη γενέτειρά του, όπου κοντά στη μητέρα του

-την οποία πάντοτε υπεραγαπούσε- εργάστηκε συντονι­

σμένα και με απόλυτη αφοσίωση στην εργασία του. Το 1773, πήγε στο Λονδίνο για συμπληρωματικές

έρευνες, όπου φυσικά και η πρακτική παρακολούθηση της

οικονομικής ζωής και η επικοινωνία του με πολιτικούς,

οικονομολόγους και ιστορικούς, τον υποβοηθούσε στην

περαιτέρω επεξεργασία του κειμένου και την ολοκλήρωση

του έργου του.

Τον Μάρτιο του 1776, κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση, ενώ η δεύτερη είδε το φως της δημοσιότητας το 1778, όταν ο Σμιθ προσελήφθη ως ανώτατος τελωνειακός σύμβουλος

της Σκωτίας με έδρα το Εδιμβούργο. Εκεί, έχοντας σημα­

ντικές απολαβές από αυτή τη θέση και ετήσια_ επιχορήγηση

από τον δούκα του Buccleugh, είχε το χρόνο να ασχολείται με τη βελτίωση και συμπλήρωση των εκδόσεων των δύο

έργων του, με τη συγγραφή κάποιας εγκυκλοπαίδειας με

θέμα το Δίκαιο και την Πολιτεία, καθώς και με κάποια Γενική Γραμματολογία. Λίγο πριν από τον θάνατό του,

όμως, έκαψε ό,τι σχετικό υλικό είχε συγκεντρώσει γι' αυτά τα έργα, καθώς και όσα από τα χειρόγραφά του είχαν μείνει

ατελή. Πάντως, σήμερα, από χειρόγραφο ακροατή (ή μα­

θητή του) έχουν διασωθεί τα μαθήματά του, όπως το Lec­tures ση Justice, το Police, Revenue and Arms του 1763, τα οποία βρήκε τυχαία κάποιος δικηγόρος το 1876 και τα δημοσίευσε ο Edwin Cannam το 1896.

Κατά τα έτη 1788-89, λίγο πριν από τον θάνατό του, εκλέχτηκε τιμητικά λόρδος πρύτανης του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης. Στις 17 Ιουλίου του 1790 πέθανε στο Εδιμ­βούργο από γεροντική εξασθένηση.

17

Η βαθύτερη κατανόηση και η ορθή εκτίμηση της οι­

κονομικής διδασκαλίας του Σμιθ προϋποθέτει τη γνώση

. της θέσης που παίρνει αυτός απέναντι στον φυσικό θεϊσμό -ο οποίος κυριαρχούσε τότε στα «φωτισμένα» πνεύματα

στην Αγγλία- απέναντι στη σκωτική ηθική φιλοσοφία

της Γλασκόβης, καθώς και απέναντι στην ατομιστική φι­

λοσοφία της εποχής του (Η. Pesch). Είναι, λοιπόν, φυσικό οι σκέψεις του Σμιθ, όπως και

όλων εκείνων που ασχολούνται με τα κοινωνικά θέματα, να

έχουν διαμορφωθεί από το συγκεκριμένο κοινωνικο­

οικονομικό περιβάλλον στο οποίο έζησε και από το οποίο

αντλούσε τις παραστάσεις για τη διατύπωση των θεωριών

του, καθώς και από τους προγενεστέρους του, δηλαδή από τη μέχρι τότε πνευματική εξέλιξη .

Η Σκωτία ήταν μια μικρή, αραιοκατοικημένη και φτω­

χή χώρα. Στις 78 χιλιάδες τετραγωνικών χιλιομέτρων της κατοικούσαν, το 1700, περίπου ένα εκατομμύριο και το 1801 περισσότερες από ενάμισι εκατομμύριο ψυχές. Οι κάτοικοί

της ήταν πολύ ευφυείς και υγιείς απόγονοι Κελτικών και

Βορειογερμανικών γενών.

Κατά τον Μεσαίωνα, η Σκωτία είχε ισχυρό, σχεδόν

ανεξάρτητο από τη Ρώμη, κλήρο, που είχε στην κατοχή του εκκλησιαστικά κτήματα εκτάσεως πάνω από το μισό του

βασιλείου. Στα χρόνια της μεταρρυθμίσεως, το μεγαλύτερο

μέρος αυτών των κτημάτων, που ανήκαν στην εκκλησία, το

ιδιοποιήθηκαν συντηρητικοί και άκαμπτοι ευγενείς. Για

πολλούς αιώνες γίνονταν σκληροί αγώνες ανάμεσα στους

ευγενείς και τη βασιλεία . Τη μεταρρύθμιση την ολοκλή­

ρωσε ο θερμός οπαδός του Καλβίνου John Knox. Με συ­γκλονιστικούς αγώνες κατά των Καθολικών και αδέξιων

ηγεμόνων, που κυβερνούσαν τότε και προέρχονταν από τον

Οίκο των Στιούαρτ, ίδρυσαν τόσο η εκκλησία, όσο και οι διαμαρτυρόμενοι ευγενείς, μια καλβινιστική, σχεδόν θεο­κρατική, πολιτεία. Η πολιτεία αυτή, χωρισμένη από την

Αγγλία λόγω φυλετικών και θρησκευτικών (εκκλησιαστι-

18

κών) διαφορών, παρά τους κοινούς βασιλείς που είχαν , διατήρησε την πλήρη ανεξαρτησία της .

Την ανεξαρτησία αυτή και τις ιδιαιτερότητές της τη

διέσωσε, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, η Σκω­

τία ως τις μέρες μας. Πουθενά αλλού, εκτός από τη Γενεύη,

δεν επικράτησε τόσο πολύ το καλβινιστικό πνεύμα με την επαγγελματική ηθική, την κυριαρχία των εκλεκτών, τη δη­

μοκρατική ατομική διάκριση, καθώς και την αυστηρά εκ­

κλησιαστική διαπαιδαγώγηση.

Διαμορφώθηκε, λοιπόν, φιλοσοφική ορθολογική και

συστηματική σκέψη, μεγάλη σοβαρότητα, ισχυρό κοινω­

νικό αίσθημα και γόνιμη κοινωνική ζωή. Ο τραχύς, πανέ­ξυπνος και έντιμος Σκωτσέζος αναπτύσσει νηφάλια δράση

και επιδεικνύει μεγάλη αφοσίωση στο επάγγελμά του, κά­

νει συστηματική χρησιμοποίηση του χρόνου και καλλιερ­

γεί κερδοσκοπική αντίληψη. Στους εμπορικούς και αστι­

κούς κύκλους, διαμορφώνεται σε ιερό σχεδόν σκοπό ή άκαμπτη τάση για πλουτισμό. Έχει λεχθεί, άλλωστε, πολ­

λές φορές ότι ένας Σκωτσέζος ισοδυναμεί με περισσότε­

ρους από τρεις Εβραίους.

Γενικότερα, η οικονομική ζωή, την οποία μελετούσε ο

Σμιθ, ήταν κυρίως η αγγλική του δεύτερου μισού του 18ου

αιώνα, κατά την οποία συντελέστηκαν μεγάλες μεταβολές

στην αγγλική οικονομία. Στη γεωργία, σημειώθηκε συ­στηματική και εντατική καλλιέργεια, καθώς επίσης και

οικονομική ανάπτυξη της μεγάλης επιχείρησης σε βάρος

της μικρής. Στη βιομηχανία, η οργάνωση και ιδίως ο κατα­

μερισμός της εργασίας και οι διάφορες εξελίξεις της τεχνι­

κής οδήγησαν στη γρήγορη εξάπλωση των μεγάλων επι­

χειρήσεων και στον παραμερισμό της χειροτεχνίας. Στο

εμπόριο, τέλος, οι εμποροκρατικές συνθήκες είχαν δη­μιουργήσει εμπορικά και aποικιακά μονοπώλια. Κατά των

μονοπωλίων αυτών είχε εξεγερθεί η κοινή γνώμη και ζητού­σε ελεύθερο εμπόριο και ρύθμιση με συμβάσεις των διε­

θνών εμπορικών σχέσεων. Είναι, λοιπόν, αναμφισβήτητο

19

το γεγονός ότι οι συνθήκες αυτές του περιβάλλοντος και

της πρακτικής οικονομικής ζωής, επέδρασαν στη σύλληψη

και διαμόρφωση του οικονομικού συστήματος του Σμιθ. Η δυτικο-ευρωπαϊκή ανώτερη πνευματική μόρφωση

και επιστήμη εισέδυσαν δυναμικά στη Σκωτία από το τέλος

του 17ου αιώνα. Στο γεγονός αυτό, βοήθησαν ιδίως οι στε­

νές σχέσεις της Σκωτίας με τη Γαλλία και την Ολλανδία.

Το 1696 συστήθηκε στις σκωτικές κοινότητες να συντη­ρούν, κάθε μία, ένα σχολείο. Ο καλβινισμός ευνοούσε πολύ τις νομικές, ιστορικές , ηθικές και φιλοσοφικές σπουδές.

Στη μικρή αυτή χώρα υπήρχαν τέσσερα πανεπιστήμια: του

Εδιμβούργου, της Γλασκόβης, του Αμπερντήν και του Αγίου Ανδρέα.

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, κυριαρχούσαν ισό­τιμα οι μεγάλες επιστημονικές κορυφές της Σκωτίας Ντέι­

βιντ Χιουμ και Άνταμ Φέργκιουσον (1694-1747), ο οποίος ήταν καθηγητής της ηθικής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο

της Γλασκόβης, υπήρξε δε δάσκαλος και φίλος του Σμιθ

και ιδρυτής και πρωτεργάτης της σκωτικής σχολής. Η

σκωτική αυτή φιλοσοφική σχολή εμπνεόταν από πλήρως

ελεύθερο πνεύμα επιστημονικής έρευνας, ανεξάρτητο από

εκείνο της εκκλησίας. Το γεγονός όμως αυτό δεν εμπόδισε

να διαμορφωθεί σε πολλούς, όπως και στον Άνταμ Σμιθ,

σταθερή και βαθιά πίστη και σεβασμός προς το Θεό, ο

οποίος τα «πάντα εν σοφία εποίησε» και τα ρύθμισε αρμο­

νικότατα μέσα στον κόσμο που έπλασε. Όσο για την επι­

στημονική, πνευματική και τη γενικότερη κατάρτιση του

Σμιθ, σημειώνεται ότι υπήρξε οπαδός της αγγλικής ηθικής

φιλοσοφίας, η οποία, ως πανεπιστημιακός κλάδος, παρα­

δοσιακά περιλάμβανε φυσική θεολογία, ηθική με τη στενή έννοια του όρου, διδασκαλία περί του δικαίου και πολιτική·

αποδεχόταν τη φιλοσοφική και ειδικότερα την σκωτική

αντίληψη της εποχής του για το φυσικό δίκαιο, καθώς και

εκείνη των φυσιοκρατών .

Ειδικότερα, ο φυσικός θεϊσμός ήταν γενικά η καθορι-

20

στική κοσμοθεωρία και του Σμιθ: ο Θεός έπλασε τον κόσμο

για την ευτυχία των ανθρώπων. Η ευτυχία αυτή πραγματο­ποιείται με τους φυσικούς νόμους . Όπως το ρολόι λειτουρ­

γεί εφόσον δεν διαταράσσεται η κίνηση των τροχών του, έτσι και ο άνθρωπος επιτελεί τον κοσμικό προορισμό του

ι.:φόσον επικρατούν οι φυσικοί νόμοι και ειδικά εκείνοι,

που κυριαρχούν έναντι των φυσικών ορμών. Η φύση μας

κατευθύνει με τα πρωτογενή και άμεσα ένστικτα. Οι πρά­

ξεις με τις οποίες ο άνθρωπος πραγματοποιεί το θεϊκό κο­σμικό πρόγραμμα έχουν, επομένως, το «δρων και ιθύνον»

αίτιό τους όχι στη συνειδητή λογικότητα του ανθρώπου,

αλλά στις ενστικτωδώς ενεργούσες δυνάμεις των φυσικών

ορμών. Τις διέπει, βέβαια, ο λογισμός, όχι όμως εκείνος του ανθρώπου, αλλά η σοφία του Θεού. Με θαυμαστή τέχνη,

όλοι οι τροχοί ενός ρολογιού είναι έτσι διασκευασμένοι,

cοστε να επιτυγχάνεται ο τελικός σκοπός αυτού του ρολο­

γιού, δηλ. ο καθορισμός της ώρας. Εάν οι τροχοί αυτοί

είχαν την επιθυμία ή την πρόθεση να παραγάγουν το αποτέ­λεσμα αυτό, δεν θα μπορούσαν να το πραγματοποιήσουν

καλύτερα. Και όμως, ποιος θα σκεπτόταν να προσδώσει σ'

αυτούς τέτοια επιθυμία ή πρόθεση; Εντούτοις, αυτή την

αποδίδουμε στον ωρολογοποιό και γνωρίζουμε ότι οι τρο­

χοί εκείνοι κινούνται με ένα ελατήριο, το οποίο, όπως και

οι τροχοί , δεν έχε ι την πρόθεση να κάνει ό,τι πραγματικά

επιτελεί. Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν ανάγονται και σε μας τα

συναισθήματα και οι πράξεις μας, με τις οποίες προάγουμε

τόυς μεγάλους τελικούς σκοπούς της φύσεως , αλλά με φυ­

σικές ορμές και ένστικτα φερόμαστε εκε ί όπου θέλει να μας

οδηγήσει η σοφία του Θεού . Εφόσον ενεργούμε σύμφωνα

με τις φυσικές μας ορμές, χρησιμοποιούμε τα αποτελεσμα­

τικότατα μέσα για να προαγάγουμε την ευτυχία των ανθρώ­

πων, τον μεγάλο αυτόν τελικό σκοπό της φύσεως και μπορεί

τότε να λεχθεί ότι είμαστε συνεργάτες του Θεού και βοηθού­με , κατά δύναμη, στην πραγματοποίηση των σκοπών της

θε ίας πρόνοιας .

21

Μι: ταξύ των ορμών, κυριαρχούν οι εγωιστικές, των

οποίων ·ίο φυσικό αντικείμενο αποτελούν κατά τον Σμιθ τα

οικονομικά αγαθά. Πάντως, παραδέχεται ο Σμιθ ότι υπάρ­

χουν και όρια των ορμών αυτών καθοριζόμενα από τη λογι­

κή, τη δικαιοσύνη, τη συμπάθεια. Η περί του κράτους αντίληψη του Σμιθ ήταν aτομικι­

στική. Θεωρούσε την aτομικιστική φιλοσοφία της εποχής

του ως επικύρωση της ηθικής του φιλοσοφίας. Η αισιόδοξη

αντίληψη, που προέρχεται από τον φυσικό θεϊσμό και υπο­στηρίζει ότι ο Θεός διέπλασε έτσι τον κόσμο, ώστε εφόσον

οι φυσικές δυνάμεις δρουν ελεύθερα, να απολαμβάνεται η

μέγιστη ευτυχία, συνεπάγεται eo ipso την εκδοχή ότι πρέπε ι

να αφεθε ί η φύση να επιτελεί ακώλυτα τον σκοπό της. Αυτή μας καθοδηγεί, και στον οικονομικό τομέα , με τον μηχανι­

σμό των ορμών μας, ιδίως με τον ενστικτώδη εγωισμό μας,

προς τον «Μεγάλο τελικό σκοπό της». Λογικά , επομένως,

το κράτος οφείλει να απέχει από παρεμβάσεις στην οικο­

νομική ζωή. Η ελευθερία του ατομικού συμφέροντος , το

αδέσμευτο του ατομικού οικονομικού συμφέροντος, το αδέ­

σμευτο του ατομικού οικονομικού αυτοκαθορισμού, ως

ασφαλέστατη βάση της υλικής ευημερίας των λαών, αυτή

ήταν η ιθύνουσα ιδέα, την οποία ο Σμιθ μετέφε ρε από τη

«Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων» στον «Πλούτο των

Εθνών».

Μερικοί θεώρησαν ότι ο Σμιθ ήταν οπαδός υλιστικής

κοσμοθεωρίας ή έγινε τέτοιος κατόπιν της επικοινωνίας

του με τους Γάλλους. Σήμερα, η άποψη αυτή έχε ι αναιρεθεί πλήρως.

I. Γιατί παρά την επίδραση που είχαν οι φυσιοκράτες

επ ί του Σμιθ, λόγω της συμφωνίας και των δικών του από·

ψεων όσον αφορά τις συνέπειες του φιλελευθερισμού, όλοι

οι Γάλλοι φίλοι του Σμιθ, και ιδίως ο Turgot με τον οποίο συχνότερα επικοινωνιούσε, δεν ήταν υλιστές.

2. Γιατί στην έκτη έκδοση της Theory of moral Senti­ments -έργο γραμμένο γ tα την θεϊστική θέση- που κυ-

22

κλοφόρησε κατά το έτος του θανάτου του, καμία νύξη δεν

γ ίνεται για μεταπήδησή του στον υλισμό αλλά, αντίθετα ,

εξαίρεται ρητώς η φιλοσοφική ομοιογένεια της «Theory» και του «Wealth», πράγμα που θα ήταν αδύνατο, εάν το Wealth είχε ως βάση μια τελείως διαφορετική κοaμοθεω­ρία.

3. Γιατί οι από τον Cannan δημοσιευθείσες παραδό­σε ις του που τις έγραψε πριν από το ταξίδι του, τον εμφανί­

ζουν να έχει σχηματισμένες ήδη κατά τα ουσιώδη τους

μέρη τις οικονομικές του διδασκαλίες, πρι ν και από τις

κατά τα ανωτέρω προσωπικές με αυτούς συζητήσεις ή τις

αναγνώσεις έργων τους , τα οποία ούτε η Εθνική Βιβλιοθή­

κη της Γλασκόβης ούτε η προσωπική του Σμιθ τα είχαν την εποχή εκείνη.

Την Theory of moral Sentiments τη θεμελίωσε ο Σμιθ σε όλη την προηγηθείσα σειρά των έργων των Άγγλων ηθικολόγων Locke ( 1632-1704), Cumber1and ( 1632-1719), Shaftesbary (1671-1713), Butler (1692-1752), Hutcheson (1694-1747), Hume (1711-1766), ιδίως όμως στα έργα και τις αντιλήψεις του δασκάλου του Hutcheson κα ι του φίλου του

Hume. Το ηθικά καλό ως καθ' ευατό τέλειο, έχει κατ' ανάγκην και αξία, είναι αντικείμενο ύψιστης ικανοποιή­

σεως και επομένως είναι αντιληπτό μόνο συναισθηματικά, βρίσκεται δε σε στενές σχέσε ις με το ωραίο. Όπως το

ωραίο στηρίζεται στην αρμονία, δηλαδή στην εξομάλυνση

των αντιθέσεων, έτσι και το ηθικό , η αρετή, συνίσταται σε

αρμονική εξομάλυνσι των αντιθέσεων που υπάρχουν στην ανθρώπινη φυλετική και συναισθηματική ζωή. Στον άν­

θρωπο εμφωλεύουν εγωιστικές ροπές που επιδιώκουν το

ατομικό όφελος, φιλάγαθες κλίσεις. Οι εγωιστικές ορμές

είναι αναγκαίες γ ια το καλό του συνόλου , εφόσον περιορί­

ζονται μέσα στα ορθά πλαίσια, ενώ οι κοινωνικές κλίσε ις

δ εν πρέπει να υπερταθούν, για να μη μειωθεί η ιδιοτέλεια.

Την ανάλυση αυτή της aνθρώπινης φυλετικής και συναι­σθηματικής ζωής τη συνέχισε και την εκλέπτυνε ο Hutche-

23

son. Αυτός αναγνωρίζει στην περί εγωισμού διδασκαλία του τη μεγάλη σημασία της ιδιοτέλειας για την οικονομική ζωή, αποκρούει όμως κάθε εξάρτηση των φιλαλληλικών

κλίσεων και των συναισθημάτων συμπάθειας από τον εγωι­

σμό, την υστεροβουλία και τα ανταλλάγματα και τις θεωρεί

ως προερχόμενες -όπως και τις αισθητικές μας κρίσεις­

από πηγαίο κριτικό περιεχόμενο, δηλαδή από την ηθική

συναίσθηση, η οποία χρησιμοποιεί τον λογισμό μόνο ως εξυπηρετικό όργανο, που παρέχε ι τα μέσα για την πραγμα­

τοποίηση του σκοπού. Την αντίληψη αυτή της ηθικής συ­ναισθήσεως τη συνεπλήρωσε κατόπιν ο Hume. Η αποδοχή ή η μομφή για όσα συμβαίνουν στην κοινωνία δεν στηρίζε­

ται κυρίως στον εγωισμό μας ή σε ωφελιμοκρατικές από­

ψεις , αλλά στη συμπάθεια, δηλαδή στην ικανότητα να αι­

σθανόμαστε άλλες υπάρξεις και στις πράξεις τους, να μετα­

φερόμαστε στη θέση τους και στις πράξεις τους και να

εκτιμούμε όχι μόνο ό,τι τυχόν ενδιαφέρει εμάς τους ίδιους, αλλά να επιδοκιμάζουμε ή αποδοκιμάζουμε ό,τι προάγει ή

ανακόπτε ι τη ζωή και την ύπαρξη και των συνανθρώπων μας . Η εκτίμησή μας μάλιστα αυτή για τη συμπεριφορά των

άλλων ανθρώπων με τα συναισθήματα της συμπάθειας ένα­

ντι αυτών , ε ίναι η πρώτη μας ηθική ενέργεια. Με μέτρο

αυτή, κρίνουμε κατόπιν τις δικές μας ατομικές ιδιότητες και καταστάσεις, εκτιμώντας τις στη συνείδησή μας , εάν οι

ενέ ργε ιες που απορρέουν από αυτές επιδρούν θετικά η η

ανασταλτικά στο καλό των άλλων και επομένως γενικά της

κοινωνίας. Συνεπώς, η επιδοκιμάζουσα ή αποδοκιμάζουσα

συνείδηση με τη βοήθεια των αισθημάτων αυτών της συμπά­

θε ιας , δεν είναι πρωταρχική ψυχική δύναμη, αλλά προϊόν

της κοινωνικής συμβιώσεως των ανθρώπων, του από αυτή

αναπτυσσόμενου συναισθήματος οικειότητας , ώστε η ηθι­

κή κρίση να μην προάγεται από το άτομο αλλά μάλλον από

την κοινωνία . Αυτή είναι η νέα κατεύθυνση την οποία δίνει

στην ηθική ο Hume και με την οποία κατορθώνει να εξηγή­σε ι εύκολα και προφανώς τη συνδρομή και της κοινωνικής

24

ωφέλειας κατά τη διαμόρφωση των ηθικών κανόνων. Όλη η σειρά αυτή των διανοητών επιδρά στον Σμιθ, ο οποίος , στηριζόμενος σε αυτούς, διαμορφώνει και ο ίδιος περαιτέ­

ρω την ηθική αυτή φιλοσοφία της Σκωτικής Σχολής.

Ποια είναι, λοιπόν, κατά τον Σμιθ τα γεγονότα της

ηθικής επιγνώσεως; Σε τι συνίσταται το ηθικά καλό και πώς γεννάται η ηθική κρίση;

Κατά τον Σμιθ, ο άνθρωπος αισθάνεται φυσική κλίση στο να συμμετέχει σε γεγονότα, συναισθήματα και πράξεις

των άλλων· οι κινητήριες αφορμές του ενεργούντος τονίζο­νται ως το κύριο αντικείμενο της ηθικής εκτιμήσεως, πολύ

περισσότερο από τον Σμιθ παρά από τον Hume, ο οποίος σύμφωνα με την ωφελιμοκρατική αρχή του, προτάσσει

μάλλον την εξωτερική επιτυχία. Οι άνθρωποι αλληλοεξετά­ζονται, οι πράξεις και τα ελατή ριά τους υπό κει ντα ι σε διαρ­

κή κρίση εκ μέρους των γύρω τους. Ο άνθρωπος δίδάσκεται

να κρίνει τον εαυτό του μέσα από τον καθρέπτη των ομοίων

του. Από τη συμπάθεια, από την απήχηση κάθε ανθρώπινου

συμβάντος στην καρδιά και στο νου των γύρω μας ανθρώ­πων , γεννάται η ηθική κρίση, ο φόβος της μομφής, η επιθυ­

μία της τιμής και εκτιμήσεως. Και είναι μεν και αυτά κατά

βάθος εγωιστικές ψυχικές λειτουργίες, αλλά τέτοιες που

οδηγούν πέρα από τον κοινό εγωισμό και εμφυτεύουν στον άνθρωπο τα στοιχεία της υπέρτερης ηθικότητας, την υπό­

σταση του χαρακτήρα. Ο αμέτοχος παρατηρητής αναμετρά

τη διάθεση, τα κινητήρια αίτια των άλλων και επιδοκιμάζει

ή αποδοκιμάζει τη συμπεριφορά τους, θεωρώντας την ηθι­

κά καλή ή απορριπτέα. Το βασικό ηθικό αίτημα είναι τού­

το : να ενεργείς έτσι ώστε ο aπροκατάληπτος παρατηρητής

να σε συμπαθεί.

Η αρχή της «συμπάθειας», λοιπόν, η οποία μας οδηγεί στην κεντρική άποψη του aπροκατάληπτου παpατηρητού , είναι σπουδαία πρωτότυπη ιδέα, η οποία προειδοποιητικά

μας φέρνει ακόμη πιο κοντά προς την κατηγορική προστα­

γή του Καντ .

25

Τη Σμίθεια <<συμπάθεια» πρέπει να την αντιληφθούμε ως κάτι το διαφορετικό από την έννοια της ευμένειας. Η

συμπάθεια εδώ είναι κάτι το εσωτερικό, το ενδιάθετο, είναι

μια εμπειρική αρχή επιγνώσεως του ηθικού. Γιατί, κατά τον

Σμιθ, εκείνες οι πράξεις είναι ηθικά καλές, οι οποίες επιδο­

κιμάζονται συναισθηματικά (προκαλούν τη συμπάθεια)

από τον αμερόληπτο παρατηρητή, που τις καταλαβαίνει

καλά.

Εγκρίνουμε τις πράξεις των άλλων, εάν συμφωνούμε

πλήρως με τα κινητήρια αίτια αυτών των πράξεων και υπο­

βάλλουμε τους εαυτούς μας σε ηθική κρίση, μετατιθέμενοι

στη θέση των άλλων και ρωτώντας τους ίδιους τους εαυτούς μας πώς θα συμπεριφερόμαστε αν βρισκόμαστε στη θέση

των άλλων. Η εμφανιζόμενη, λοιπόν, επιτάσσουσα δύναμη είναι η συνείδησή μας, ο «αμερόληπτος παρατηρητής στα

ενδότερά μας». Τέλος, ως βάση του συναισθήματος της

δικαιοσύνης, την οποία δεν καθόρισε ο Hume, θεωρεί ο ΣμιΘ τη φυσική ορμ1Ί της ανταποδόσεως, που εμείς συμπα­

θούμε. Έτσι, ο Σμιθ στήριξε και αυτή τη Δικαιοσύνη σε

συναισθηματική βάση. Τη Δικαιοσύνη δεν τη στηρίζουν

γενικές επί του λογισμού στηριζόμενες απόψεις, για το

καλό της κοινωνίας ως συνόλου, αλλά aτομιστικές, ωφελι­μοκρατικές απόψεις ή, ορθότερα, η ορμή της ςινταποδό­

σεως . Στην έρευνα των ηθικών συναισθημάτων έχουμε ανά­

λυση και καθορισμό της συνολικής ανθρώπινης δράσεως ,

που βρίσκεται σε παράλληλη σχέση με την έρευνα της

οικονομικής δράσεως. Το γεγονός αυτό υποβοηθεί την πλ ή­ρη κατανόηση της κοσμοθεωρίας του Σμιθ.

Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων εξασφάλισε

στον Σμιθ -ο οποίος στο σημείο αυτό δημιούργησε κάτι

τέλειο και βαθύτΑτα πηγάζον από την ιδιοσυστασία του­

τη φήμη ενός από τα κυρίαρχα πνεύματα της εποχής του,

που για μακρό διάστημα σκέφτηκε αν θα έπρεπε να τη

διακύβευε με ένα νέο έργο του. Το 1776, όμως, αποφάσισε τελικά την έκδοση του Wealth of Nations, για την οποία ο

26

Hurne εκ των προτέρων έγραφε ότι ο Σμιθ θα εκδώσει νέο βαθυστόχαστο έργο.

Η Πολιτική Οικονομία ως επιστήμη κατά την πριν από

τον Σμιθ εποχή, εξελίχθηκε με την κριτική του αυτή κατά

του εμποροκρατικού συστήματος και τη θεμελιώδη αντί­

ληψή του Σμιθ για την οικονομική λειτουργία. Πριν από τους Quesnay και Σμιθ δεν είχε αναχθεί αυτή σε κύριο σύστημα, αλλά ερευνούσε μόνο μεμονωμένες εκδηλώσεις και ομάδες ζητημάτων και από τις έρευνες αυτές αποκόμισε

μερικές διδασκαλίες και θεωρίες ακόμη. Έτσι, συναντούμε

στην αγγλική, αλλά και στη γαλλική, γερμανική και ιταλι­

κή αντιεμποροκρατική φιλολογία διδασκαλίες, που επέ­

δι;-ιασαν στον Σμιθ, ο οποίος και τις συναφομοίωσε στο σύστημά του. Μεταξύ των διδασκαλιών αυτών, άξιες ιδιαί­

τερης μνείας είναι προπαντός η περί ελευθέρου εμπορίου

και συναλλακτικής οικονομίας διδασκαλία του, αλλά και η

περί χρήματος, οι απαρχές της περί ελευθέρου εμπορίου

και συναλλακτικής οικονομίας διδασκαλία του, οι απαρχές

της περί αξίας και τιμής διδασκαλίας, περί τόκου, εγγείου προσόδου, καθώς και μερικές δημοσιονομικές διδασκα­λίες, οι οποίες είχαν διαμορφωθεί στους πολυάριθμους οι­

κονομολόγους του 18ου αιώνα.

Η περί .ελευθέρου εμπορίου διδασκαλία αναπτύχθηκε

πριν από τους φυσιοκράτες και τον Σμιθ. Στην Αγγλία,

βρίσκουμε σχετικές απαρχές στον Williarn Petty (1623-1687) στην πολεμική του κατά των νόμων που ήταν αντίθε­τοι με τους φυσικούς νόμους, στην έξαρση της αξίας της

φυσικής εξελίξεως και στη διακήρυξη της ελευθερίας, ως υπάτης αρχής της οικονομικής. Ο Petty τόνισε επίσης σε άλλη εργασία του (England's Great Happiness 1677) την αλληλεξάρτηση των εθνών και την ανάγκη της διεθνούς

εμπορικής συναλλαγής, συνήγαγε δε πραγματικά συμπερά­

σματα υπέρ του ελευθέρου εμπορίου, στηριζόμενα στην

ειδικοποίηση των διαφόρων χωρών, η οποία αναγκάζει

προς ανταλλαγή . Παρά την Πολεμική του όμως κατά των

27

προστατευτικών δασμών, δεν έπαιρνε και θέση φιλελεύθε­ρα εμπορική , αλλά αποδεχόταν την περί εμπορικού ισοζυ­

γίου διδακαλία των εμποροκρατικών και δεν απέκρουε τις παρεμβάσεις στο εμπόριο. Γι ' αυτό, ως πρώτοι συνεπείς

πρόμαχοι της οικονομικής ελευθερίας στο εμπόριο, μπο­

ρούν να θεωρηθούν ο Νικόλαος Barbon, ο Dudle North και ο Vanderlint Matthew Decker. Τα πλείστα των επιχειρημά­των τους συναντώνται είτε συστηματικά εκτεθειμένα από

τον Hume στη συνθετική αναίρεση του εμποροκρατικού συστήματος, μολονότι αυτός δεν απέκρουσε πάντοτε τους προστατευτικούς δασμούς, ακόμη και την κρατική παρέμ­

βαση. Τέλος, αξίζει εδώ να μνημονευθεί και ο Josiah Tucker.

Αμφίβολο -:ίναι αν, εκτός από τους Άγγλους συγγρα­

φείς , επέδρασαν στην περί ελευθέρου εμπορίου διδασκαλία

του Σμιθ και Γάλλοι σύγχρονοί του (d'Argenson Gournay) ή και ο ίδιος ο Quesnay και η σχολή του. Πάντως, δεν δανείστηκε από αυτούς, γιατί αποδεδειγμένα πριν από την

εμφάνιση της φυσιοκρατίας, σε μαθήματά του και λόγους

υποστήριζε τις ίδιες αντιλήψεις, που αποτέλεσαν κατόπιν

τις θεμελιώδεις αρχές της Πολιτικής Οικονομίας του. Οι

άλλες διδασκαλίες του δεν διακρίνονται τόσο σαφώς στην εξέλιξή τους πλην ίσως του ποσοτικού θεωρήματος που διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Bodinus, βελτιώθηκε από τους Locke, Mondesquieu και διαμορφώθηκε πλήρως από τον Hume. Αυτές είναι εγκατεσπαρμένες εδώ και εκεί και δεν έχουν ιστορική συνοχή .

Το σύστημα του Quesnay προηγήθηκε του συστήματος του Σμιθ και δεν είναι δυνατόν να έμεινε χωρίς επίδραση σ '

αυτόν . Πάντως, καθόλου δεν είναι παρόμοιο με αυτό. Γιατί

το μεν φυσιοκρατικό σύστημα παρουσιάζει διδασκαλία πε ­

ρί της διαρθρώσεως του οικονομικού οργανισμού και της

όλης διαδικασίας της παραγωγής, διανομής και αναλώσεως

των αγαθών -επιδιώκει επομένως να συλλάβει την οικο­νομική κυκλοφορία- ενώ αντίθετα το σύστημα του Σμιθ

28

είναι διδασκαλία μιας συναλλακτικής οικονομίας, δηλαδή ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών. Παρά ταύτα, είναι αναμφισβήτητο ότι ορισμένες φυσιοκρατικές αντιλήψεις

παραλήφθηκαν από τον Σμιθ και έτυχαν επεξεργασίας στο

σύστημά του (όπως π.χ. κυρίως ότι ο πλούτος καθορίζεται

από το μέγεθος της ετήσιας αναπαραγωγής, η έννοια και

διδασκαλία περί κεφαλαίου, η διδασκαλία ότι το ημερομί­σθιο, ο τόκος και η έγγειος πρόσοδος δεν είναι μόνο καθο­

ριστικός λόγος των τιμών, αλλά και μορφές εισοδήματος, η συνεπής αντίληψη των κρατικών οικονομικών ως οικονο­

μικής εκδηλώσεως, η περί επιπτώσεως διδασκαλία και ίσως

και κάτι άλλο ακόμα). Γενικά, αποσκοράκισαν τελείως από τον φυσιοκρατικό κόσμο των ιδεών την ιδιαίτερη θέση του

εδάφους, τη συνδετική αυτή γέφυρα με τη φυσιοκρατική

ιδεολογία, η οποία ως ένα σημείο μαρτυρεί πρωτόγονη και

ριχή οικονομική σκέψη. Εκείνος που υπερνίκησε τη φυ­σιοκρατική ιδεολογία ήταν ο Ricardo.

Ολοκληρωμένο σύστημα ηθικής φιλοσοφίας δεν κα­ταρτίστηκε από τον Σμιθ, αλλά μόνο τμήματα της ηθικής

και οικονομικής φιλοσοφίας. Τα σχέδια που συνέγραψε

περί φυσικού δικαίου, καταστράφηκαν από τον ίδιο, όπως

προαναφέρθηκε. Η συστηματική του όλου κύκλου μπορεί,

πάντως, να συνοψιστεί διαγραμματικά ως ακολούθως:

Τη φυσική θεολογία πραγματευόταν ο Σμιθ όπως την

αντιλαμβανόταν ο αισιόδοξος αγγλικός θεϊσμός των Νεύ­

τωνος, Shaftesbury και Hutcheson. Διαπίστωνε, δηλαδή, την ύπαρξη Θεού, ο οποίος με τη σοφία και αγαθότητά Του έπλασε τον κόσμο γενικά και τους ανθρώπους ειδικότερα

κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να συλλειτουργούν ως μία καλλι­τεχνική μηχανή. Διαπίστωσε επίσης βασικά ορμέμφυτα

και διαθέσεις, δηλαδή φιλοσοφικούς και ψυχολογικούς

όρους των ηθικών πράξεων (ιδιοτέλεια, συμπάθεια, ικανο­

ποίηση, τελειοποίηση), με τις οποίες ο Θεός προίκισε τους ανθρώπους. Καταρχήν, επομένως, βρίσκονται σε συνάφεια

τα δύο αυτά τμήματα, αφού η μεν «Θεωρία των ηθικών

29

συναισθημάτων» έχει ως αντικείμενο την εσωτερική συ­

ναλλαγή (εξομάλυνση) των εγωιστικών ορμών με τη συμπά­

θεια, <ω δε Πλούτος των Εθνών» την εξωτερική και, φυσικά,

αναγκαία στη συναλλακτική οικονομία εξίσωση, με την ι8ιοτέλεια.

Ο κοινωνικός βίος εμφανίζεται, επομένως, ως μηχανι­

σμός ο οποίος, με βάση τη φυσική κοινωνικότητα του

ανθρώπου, δημιουργεί αναγκαστικά τον ψυχικό και υλικό πολιτισμό , την ηθικότητα και την εκπολίτιση.

Ειδικότερα ο Σμιθ δεν περιέλαβε στην πολιτική του

οικονομία όλα όσα δίδασκε στο τέταρτο τμήμα της ηθικής

φιλοσοφίας, την «Πολιτική», αλλά περιορίστηκε κύρίως

στην ανάπτυξη των καθαρά οικονομικών τμημάτων της.

Περιλαμβάνει, δηλαδή, το σύστημά του στο πρώτο του

βιβλίο θεωρία των οικονομικών εκδηλώσεων και γεγονό­των, την παραγωγή και τη διανομή: ποια είναι τα αίτια της

αυξήσεως της παραγωγικότητας της εργασίας και πώς φυ­

σικά κατανέμεται το προϊόν της ετήσιας αργασίας μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Στο δεύτερο βιβλίο ; αναφέρεται στη φύση του κεφαλαίου και στη γένεσή του,

στην ποσότητα της εργασίας που ανάλογα με τον τρόπο της

χρησιμοποιήσεώς του μπορεί να κινητοποιήσει, αφού ο

αριθμός των παραγωγικά εργαζόμενων εργατών εξαρτάται παντού από την ποσότητα και το είδος των υπαρχόντων

κεφαλαίων. Το τρίτο βιβλίο περιλαμβάνει σύντομη επισκό­πηση των πραγματικών προόδων, που επιτέλεσε η οικονο­

μία στους διάφορους λαούς από την πτώση του ρωμαϊκού

κράτους και έπειτα, υπό την επίδραση των εναλλασσόμε­

νων οικονομικοπολιτικών μέτρων. Στο τέταρτο βιβλίο εξε­τάζονται κριτικά τα μέχρι τότε οικονομικά συστήματα, το εμποροκρατικό και το φυσιοκρατικό και ταυτόχρονα εκτί­

θενται οι δικές του αντιλήψεις για τη σκοπιμότερη οικονο­

μική πολιτική. Τέλος, στο πέμπτο βιβλίο ερευνώνται τα

έξοδα και τα έσοδα του κράτους. Οι ουσιώδεις και καθοριστικές ιδέες του συστήματος

30

του Σμιθ είναι οι εξής:

Η εργασία που καταβάλλεται για τη διαρκή και ωφέλι­

μη παραγωγή ι;iναι η πηγή κάθε ευημερίας όχι το ενεργη­τικό εμπορικό ισοζύγιο ή το μεταλλικό απόθεμα. Το γεγο­

νός του εθνικού αυτού πλούτου εξαρτάται από τον παραγω­

γικότερο ή όχι τρόπο της διεξαγωγής της εργασίας, από τη

μεγαλύτερη ή μικρότερη αποδοτικότητα της φύσεως και από την ποσότητα και το είδος του κεφαλαίου. Παραγωγι­

κή όμως δεν είναι μία μόνο τάξη, π. χ. εκείνη των γεωργών,

όπως πίστευαν οι φυσιοκράτες, αλλά πολύ περισσότερο

όλες οι τάξεις και όλοι οι οικονομικοί κλάδοι, περισσότερο ή λιγότερο. Ο καταμερισμός της εργασίας είναι το σπου­

δαιότερο από τα αίτια της αποδοτικότητας της εργασίας. Ο

καταμερισμός έχει ως επακόλουθο την ανταλλαγή των αγα­

θών στην αγορά και έτσι επανασυνδέει τα με αυτόν χωρισθέ­

ντα οικονομικά υποκείμενα. «Χωρίς τη βοήθεια και συνερ­

γασία πολλών χιλιάδων ανθρώπων, και ο τελευταίος κάτοι­

κος μιας πολιτισμένης χώρας δεν μπορεί να προμηθευτεί

και τα στοιχειωδέστερα ακόμη χρειώδη του». Γι' αυτό, οι

νόμοι της ανταλλαγής είναι οι βασικοί νόμοι της διαμορ­

φώσεως του πλούτου. Κατά την ανταλλαγή εκτιμώνται τα

αγαθά, ανάλογα με την αξία τους, είτε την ανταλλακτική

της χρήσεώς τους. Τη συναλλαγή την καθορίζει πάντοτε η

ανταλλακτική αξία, η οποία συνήθως εκφράζεται σε χρή­

μα, δηλαδή η τιμή. Γι' αυτό, ερευνούμε ποιο είναι το αλη­

θές κριτήριο της ανταλλακτικής αξίας ή η αληθής τιμή

όλων των αγαθών · ποια είναι τα συστατικά της τιμής, πώς

διαμορφώνεται η τιμή· ποια είναι τα αίτια που συντελούν

ώστε η πραγματική τιμή των αγαθών, η αγοραία τιμή, να

είναι άλλοτε μεγαλύτερη και άλλοτε μικρότερη από την αληθινή, τη φυσική τιμή.

Το αληθές μέτρο της αξίας όλων των αγαθών είναι,

κατά τον Σμιιθ, στις μεν πρωτόγονες κοινωνίες -χωρίς

ιδιοκτησία και χωρίς κεφάλαιο- η εργασία, δηλαδή ο μόχθος που καταβλήθηκι; για την παραγωγή αυτών των

31

αγαθών. Στο μέτρο, όμως, που διαμορφώνεται ατομική

ιδιοκτησία επί των μέσων της παραγωγής (εδάφους­

κεφαλαίου), αντιστοιχεί το μέτρο της πραγματικής αξίας

που είναι τα έξοδα της παραγωγής, δηλαδή: ο μισθός της

εργασίας για την απόκτηση και επεξεργασία των πρώτων υλών, το κέρδος του κεφαλαίου (δηλαδή ο τόκος του για τον

κίνδυνο που διατρέχει ο μισθός και το κέρδος του επιχειρη­ματία) και η έγγειος πρόσοδος, δηλαδή η διαφορά της τιμής

των προϊόντων της γης από τα έξοδα της παραγωγής. Τα

στοιχεία αυτά αποτελούν τη φυσική τιμή, που πρέπει να

είναι τόση, ώστε τα πρόσωπα που συνεισέφεραν την εργα­

σία τους, το κεφάλαιο και το έδαφος να απολαμβάνουν το

εισόδημα εκείνο, το οποίο, ανάλογα με τις συνθήκες της

εποχής, μΠορούσαν να αναμένουν. Η αγοραία τιμή, δηλαδή

η πραγματική τιμή, κυμαίνεται γύρω στη φυσική τους τιμή

και καθορίζεται στο πραγματικό της ύψος από την προ­σφορά και τη ζήτηση. Η διακύμανση της προσφοράς και

ζητήσεως συντελεί, ώστε η πραγματική τιμή, να αιωρείται

γύρω από τη φυσική τιμή. Το γεγονός αυτό αντιπροσωπεύει

και την προσφορότερη κατάσταση, γιατί οι τιμές προσαρ­

μόζονται στη φυσική διαμόρφωση των συστατικών τους,

δηλαδή του μισθού, του τόκου και της εγγείου προσόδου.

Αυτό επιτυγχάνεται προπαντός με τον ελεύθερο ανταγωνι­σμό, γιατί με αυτόν κάθε απόκλιση της πραγματικής από τη

φυσική τιμή , έχει ως αποτέλεσμα μετακινήσεις στην προ­σφορά και ζήτηση, οι οποίες αποκαθιστούν την ισορροπία.

Επομένως, όταν λειτουργεί ελεύθερος ανταγωνισμός, είναι

καθοριστική η κίνηση αυτή, την οποία ακολουθεί καθένας

από τους συντελεστές της τιμής: το ημερομίσθιο, το κέρ­

δος, η έγγειος πρόσοδος. Και ο καθορισμός της κινήσεως αυτής είναι το έργο της επιστήμης. Τον επιχειρεί δε ο Σμιθ,

σε όσο το δυνατόν περισσότερο πρωτόγονες, ή φυσικές

συνθήκες, στις οποίες κυριαρχεί ο ελεύθερος ανταγωνι­σμός, καθώς και η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος.

Προχωρεί όμως και παραπέρα ο Σμιθ και υποδεικνύει τις

32

μεταβολές που η διαφορετική ποικιλία της πραγματικής

ζωής επιφέρει στις φυσικές τάσεις. Έτσι, αναμιγνύονται αφηρημένες θεωρητικές και συγκεκριμένες πραγματικές

έρευνες, οι οποίες γι' αυτό ακριβώς έχουν και μέχρι σήμε­

ρα μεγάλη σημασία yια τη θεωρία της διαμορφίΏσεως του εισοδήματος, στη συναλλακτική οικονομία.

Ο μηχανισμός αυτός της διάμορφώσεως των τιμών, ο οποίος καθορίζει τη συναλλαγή στην αγορά, πραγματο­

ποιεί ταυτόχρονα και τη διανομή του παραγόμενου εισοδή­ματος μεταξύ των τριών συντελεστών του: της εργασίας,

του κεφαλαίου, της εγγείου προσόδου . . Η ανταλλαγή των αγαθών στην αγορά πραγματοποιεί­

ται με τη μεσολάβηση του χρήματος «του μεγάλου τροχού

της κυκλοφορίας». Το χρήμα είναι εμπόρευμα, το οποίο

πάντοτε μπορεί να ανταλλαχθεί με άλλα εμπορεύματα και

να εισέλθει σε μια χώρα, ώστε από την άποψη αυτή, η προσπάθεια των εμποροκρατών για ενεργητικό εμπορικό

ισοζύγιο ήταν εσφαλμένη.

Στον αυτορυθμιζόμενο αυτόν οικονομικό μηχανισμό,

η παντοδύναμη κινητήρια δύναμη είναι το ατομικό συμφέ­ρον, ή, όπως το αποκαλεί ως Σμιθ, το ορμέμφυτο (το ένστι­

κτο, η φυσική τάση του ανθρώπου να βελτιώσει την κατά­στασή του). Αυτό δημιουργεί αυτομάτως και κρατάει την

κίνηση στην πολύπλοκη οικονομική συνάρθρωση , εξισώ­

νει προσφορά και ζήτηση και προσαρμόζει διαρκώς την παραγωγή των αγαθών στην πραγματική ζ ή τη ση. Γι' αυτό ,

περιττεύουν οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις του κράτους στην

οικονομική ζωή. Τα ατομικά συμφέροντα του καθενός

εναρμονίζονται όχι από το κράτος και με τη νομοθεσία, όχι με συμβιβασμούς, αλλά με τη σοφή διαρρύθμιση των ορ­

μών , τις οποίες ο παντοδύναμος Θεός διαμόρφωσε έτσι

ώστε η κοινωνία να λειτουργεί σαν ένα ρολόι. Όταν αίρο­

νται οι εσφαλμένες παρεμβάσεις των νομοθετών, των προ­

νομίων, των επαγγελματικών, εμπορικών, τελωνειακών

διαρρυθμίσεων, η κοινωνία επανέρχεται στη φυσική της

33

τάξη, στη δικαιοσύνη, στην ισότητα. Μάλιστα, η φυσική τάξη του κόσμου επιτελεί eo ipso τη σκοπιμότερη εξυπηρέ­τηση της ολότητας, με την επιδίωξη από τον κάθε άνθρωπο

του ατομικού του συμφέροντος. Το ατομικό συμφέρον είναι

το βασικό κίνητρο της οικονομικής ενέργειας, καθώς και

του κοινωνικού μηχανισμού. Έτσι, ο ελεύθερος ανταγωνι­

σμός αίρει αυτομάτως τις επιβλαβείς επιδράσεις της εγωι­

στικής δράσεως των ατόμων, γιατί εξαναγκάζει προς την

οικονομική αρχή της φθηνότερης παραγωγής. Η απόλυτη

αύτη οικονομική ελευθερία στο εσωτερικό και στο εξωτε­ρικό εμπόριο έχει ως επακολούθημα τον άριστο διεθνή

καταμερισμό, ο οποίος είναι επωφελέστατος σε όλα τα

έθνη, γιατί πωλούν σε ευρύτατη αγορά τα εμπορεύματά τους, υπό τις ευμενέστερες συνθήκες, όπως και αγοράζουν

φθηνότατα. Παρ' όλη την απόλυτη διατύπωση των βασι­

κών οικονομικοπολιτικών αυτών διδασκαλιών του, ο Σμιθ

δεν υπήρξε ποτέ άμετρα δογματικός, ούτε απόλυτα aνιστό­

ρητος. Α νέμε ν ε βαθμιαία συντελούμενη την απόλυτη αυτή

οικονομική ελευθερία και επομένως κακώς τον επικαλού­

νται με ρικοί ακραίοι οπαδοί του και ιδίως η Μεγχεστριακή

Σχολή (Bastial, Cobden, Prince, Smith κλπ.). Δεν υπήρξε, πάντως, ο Σμιθ ούτε σχετικιστής, ούτε φύση ιστορική , ενώ

τον διέκρινε ο καιροσκοπισμός. Το έργο του Σμιθ αντιτάχθηκε στην οικονομία της

εποχής του και δημιούργησε νέα, σύμφωνα με τις αρχές

του, πράγμα που είναι περίεργο για έργο στηριζόμενο σε ισχυρή μεταφυσική βάση. Το σύστημα του Σμιθ έχει διπλή

φύση: ισχυρή μεταφυσική περίσφιξη, προς την οποία πα­

ράλληλα κινείται εμπειρία που αντλεί από την πηγή της

ζωής. Στην πρώτη, επικρατεί ο θεωρητικός νους, που κυ­

ριαρχείται από τον φυσικό θεϊσμό και τη φυσικοδικαιική

ηθική, ενώ στη δεύτερη εκείνος που καθοδηγείται από το

πρακτικό, εμπειρικό πνεύμα. Όσοι ασχολήθηκαν ιδιαίτε­

ρα με τον Σμιθ, κάνουν αυτή τη διαπίστωση και πιστεύουν ότι στη διπλ1Ί αυτή φύση του έργου του οφείλεται η επιτυ-

34

χία του. Ο Ingram διαπιστώνει με αδρότητα: μεταφυσική θεωρία επί βάσεως αφενός φυσικής υποθέσεως, αφετέρου

επαγωγικής παρατηρήσεως και έρευνας. Πάντως, η διμέ­

ρεια αυτή αποτέλεσε και το αγεφύρωτο ρήγμα στη σκέψη

του Σμιθ και προκάλεσε τη διάλυση των βάσεων του συστή­ματός του. Η εσωτερική αυτή ανομοιογένεια του έργου του

Σμιθ είχε μέγιστη επίδραση στην περαιτέρω εξέλιξη της

κλασικής σχολής. Πάντως, το σφάλμα της αγγλικής οικο­

νομικής γενικά ήταν κυρίως ότι προήγε την οικονομική

φύση, ότι μόνο με αυτή επιχειρούσε τις αφαιρέσεις και τις

ερμηνείες της. Τέλος, αυτή διέβλεπε ότι επηρεάζεται ο

άνθρωπος στην οικονομική δράση του και γενικά στη ζωή

από το οικονομικό ελατήριο, ενώ λίγο πρόσεχε τα άλλα ελατήρια, τη δυναμικότητά τους, καθώς και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις κατά άτομα, και σ' αυτά πάλι κατά επο­

χές, λαούς και κοινωνικές τάξεις.

Πολλές λεrrτές και αληθινές παρατηρήσεις κάνει πε­

ραιτέρω ο Σμιθ· γλαφυρά και ανεπιτήδευτα εκθέτει νέες

ιδέες, με συμπάθεια κάνει λόγο για τους εργάτες και τη

βελτίωση της καταστάσεώς τους, ενώ καυτηριάζει τον εγω­

ισμό των επιχειρηματιών, που γίνεται αφορμή τεχνητής

νομοθεσίας.

Η σκόπιμη και επιδέξια πρόταξη της εργασίας και του καταμερισμού της, η συχνή επανάληψη ότι η εργασία γεν­

νά παντού πλούτο, παρέχει στην ανάπτυξη των τμημάτων

πε ρί παραγωγής , ανταλλαγής και διανομής του «Πλούτου

των Εθνών», στερεά ενότητα, που δελεάζει και κερδίζει

τους αναΎνώσtες του έργου αυτού. Πέτυχε την προσφορό­

τερη διατύπωση ορισμένων αιτημάτων της εποχής του και

τα στήριξε σε γενική θεωρία ευνοούσα και την πρακτική

αντίληψη και τα συμφέροντα των οικονομικά επικρατου­

σών τάξεων· γι' αυτό εξασφάλισε στις ιδέες του βαθιά και

μακρόχρονη επίδραση. Όπως λ~ει ο Schmollei, έδωσε στα φιλελεύθερα αιτήματα του οικονομικού ατομικισμού την πληρέστερη εκδήλωση· κήρυξε ορθές πρακτικές μεταρ-

35

ρυθμίσ r>ις στην κατάλληλη εποχή. Αποδέχθηκε ανεπιφύ­λακτα τα μεγάλα φιλοσοφικά, ηθικά ιδεώδη του αιώνα του,

ενώ ταυτόχρονα έφερε μέσα του τη σφραγίδα νηφάλιας

επιστημονικότητας και εμπειρικής έρευνας. Το έργο αυτό,

παρά τις μονομέρειές του, παρά την εσφαλμένη πίστη του

στη φυσική ισότητα των ανθρώπων, παρά την μη ορθή

εκτίμηση της υφιστάμενης εξαρτήσεως μεταξύ κράτους και

κοινωνικών τάξεων, παρά την αισιόδοξη υπερτίμηση του

ατόμου και των εγωιστικών ορμών του, παρά την παραγνώ­

ριση του κράτους και των κρατικών λειτουργιών , παρά την

επικράτηση του ,1ασιοναλισμού του αιώνα των φώτων στη

σκέψη του ε ρευνητή Σμιθ, σε σχέση με την ιστορική και

ψυχολογική πραγματικότητα , παρά το περιορισμένο πεδ ίο

τη ς έρευvάς του, συγκi:ντρωσε επί εκατό και πλέον χρόνια κάτω από τη σημαία του τους πολιτικούς και τις κοινωνικές

τάξεις, που επιδίωκαν να καθιερώσουν στη Δυτική Ευριοπη

την αστική φιλελεύθερη συναλλακτική οικονομία ελεύθε­ρων ανθρώπων και ατομικ1Ί ς ιδιοκτησίας .

Έργα του Σμιθ:

ι . Theory of Moraι Sentiments, London ι 759.6. Έκδο­

ση σε δύο τόμους 1790. ι. ConsideΓat i ons concerning ihe first formation of lan­

guages and the different genius of originaι and comρouded languages, London 1761 (Ως παράρτημα στη 2η έκδοση της Theory of Moral Sentiments, 1761 ).

3. Inquiry into the nature and causes of the Wealth of Nations, London 1776, 2η έκδnση 1777, 3η ι 784, 4η l 786, 5η ι 789. Έκτοτε , πλε ίστες όσF.ς από διαφόρους (Buchanan 1814, Mac Culloch 1828, Wakcfield 1835 κ.λπ.). Η σπουδαιό­τερη από όλες με εισαγωγή, σημειώσεις, πίνακες , είναι εκε ίνη του Edwin Cannan 1904 (Βλ. και την σ' αυτή στηρι­

ζόμενη αμερικανική του The modern Library (New Υ ork, ι 937 με πρόλογο του Μ. Lerner).

4. Posthumous essays ρublished by dr Black and the p Γinciρles which lead and diΓect ρhilosoρhical inquities , il-

lustrated by the history of astronomy, by the history of the ancient physics and by the history of the ancient logics and metaphysics (απόσπασμα)· of the natu.re of that imitations which take place in what are called the imitative arts of the affinity between certain english and italian verses; of the external senses.

5. Lectures ο η justice, police, revenue and arms, delive­red in the University of Glasgow by Α. Smith, reported by a student in 1763 and edited with an introduction and notes by Edwin Cannan, Oxford 1896.

Ο Adam Smith έγραψε επιπλέον δύο άρθρα για το λεξικό του Johnson και έκθεση για τη γενική φιλολογική κίνηση στην Ευρώπη (Edinburg Review, 1755). Συμμετείχε, τέλος, στην έκδοση της Edinburg Review 1755 και της Edinburg Magazine and Review 1773 κ.ε.

37

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Η ετήσια εργασία κάθε λαού είναι η κύρια πηγή, που του παρέχε ι όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες της ζωής, τα

οποία χρησιμοποιεί όλο το έτος και αποτελούν είτε την

άμεση απόδοση της εργασίας αυτής, είτε τα αγαθά που

αποκτά με ανταλλαγή από άλλους λαούς.

Η απόδοση αυτή ή όσα αποκτώνται μέσω αυτής, βρί­

σκονται σε αναλογική σχέση με τον αριθμό των ατόμων

που πρόκειται να τα καταναλώσουν. Αν είναι περισσότερα

ή λιγότερα τα άτομα αυτά, θα εξυπηρετούνται με τα ανα-

. γκαία αγαθά και τις υπηρεσίες καλύτερα ή χειρότερα. Η αναλογία αυτή, βέβαια, σε κάθε λαό εξαρτάται από

δύο όρους: πρώτον από τη δεξιοτεχνία, την ευχέρεια και την αποτελεσματικότητα που επιδεικνύονται κατά τη διε­

ξαγωγή της εργασίας και δεύτερον από τη σχέση του αριθ­

μού εκείνων που παρέχουν χρήσιμη εργασία με τον αριθμό

εκείνων που δεν παρέχουν. Οποιοδήποτε και αν είναι το έδαφος, το κλίμα, ή η έκταση της χώρας που κατοικείται

από ένα λαό, η άφθονία ή η στενότητα του ετήσιου εφοδια­

σμού του θα εξαρτάται αναλογικά από τους δύο όρους που ανέφερα.

Η αφθονία, άλλωστε, ή η στενότητα του εφοδιασμού

σε αγαθά εξαρτάται, όπως φαίνεται, περισσότερο από τον

πρώτο όρο παρά από τον δεύτερο. Στους άγριους λαούς κυνηγών ή αλιέων, κάθε ικανός για εργασία άνθρωπος,

ασχολείται -λίγο πολύ- με χρήσιμη εργασία και επιδιώκει, ανάλογα με τις δυνάμεις του , να εξεύρει τα αναγκαία και

περισσότερα από αυτά, που κάνουν τη ζωή ευχάριστη, για

τον εαυτό του ή για εκείνα τα μέλη_της οικογένειας ή της ' φυλής του, τα οποία είναι πολύ ηλικιωμένα, πολύ νεαρά ή

39

πολύ αδύνατα για να μπορούν να κυνηγούν ή να ψαρεύουν.

Και όμως, αυτοί οι λαοί είναι τόσο θλιβερά φτωχοί ώστε

κάποτε μόνο από ένδεια να θεωρούν χωρίς δισταγμό ανα­γκαία την εγκατάλειψη των παιδιών τους, των γερόντων

τους και εκείνων που πάσχουν από βαριές ασθένειες ή να

αναγκάζονται να τους αφήνουν aπροστάτευτους από την πείνα και τη βορά των άγριων θηρίων. Αντίθετα, ανάμεσα

σε πολιτισμένους και ακμάζοντες λαούς, η απόδοση της

συνολικής εργασίας στην οικονομία είναι τόσο μεγάλη -έστω και αν ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων δεν εργάζε­

ται καθόλου και πολλοί από αυτούς καταναλώνουν το

προϊόν της εργασίας δέκα ή και εκατό ανθρώπων περισσό­

τερο από εκείνο που καταναλώνουν οι περισσότεροι από

τους εργαζομένους- ώστε να εφοδιάζονται όλοι και ακόμη

και ένας εργάτης από τα κατώτερα και φτωχότερα στρώμα­τα, αν είναι οικονόμος και φίλεργος, να μπορε ί να απολαύ­

σει μεγαλύτερο ποσοστό από τα αναγκαία αγαθά και τις

υπηρεσίες της ζωής από όσα ένας άγριος.

Τα αίτια αυτής της αυξήσεως της αποδόσεως παραγω­

γικών δυνάμεων της εργασίας και η νομοτέλεια, με την

οποία φυσικά κατανέμεται η απόδοσή τους στα διάφορα

κοινωνικά στρώματα, αποτελούν το αντικείμενο του πρώ­

του βιβλίου αυτού του έργου.

Οποιοδήποτε και αν είναι το μέτρο της δεξιοτεχνίας,

της ευχέρειας και της αποτελεσματικότητας στο οποίο φθά­

νει η εργασία σε ένα λαό, πρέπει σε κάθε στάδιο εξελίξεως

η αφθονία ή η στενότητα του ετήσιου εφοδιασμού του με

αγαθά να εξαρτάται από τη σχέση του αριθμού εκείνων που

εργάζονται όλο τον χρόνο σε ωφέλιμες εργασίες με τον

αριθμό εκείνων που δεν εργάζονται. Ο αριθμός των εργα­

τών,πουμπορούvνααπασχοληθούνστηνπαροχήπαραγω­

γικής εργασίας σε μια οικονομία, βρίσκεται παντού στην

ίδια σχέση, όπως θα αποδειχθεί παρακάτω, με το κεφάλαιο που χρησιμοποιείται ώστε να τους δώσει εργασία και επί­

σης με τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο έχει τοποθετηθεί.

40

Το δεύτερο βιβλίο ασχολείται με τη φύση του κεφαλαίου,

με τον τρόπο με τον οποίο βαθμιαία συσσωρεύεται αυτό και

με τα διάφορα ποσοστά εργασίας τα οποία μπορεί να θέσει

σε κίνηση ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο έχει επενδυ­

θεί.

Λαοί οι οποίοι, όσον αφορά τη δεξιοτεχνία, την ευχέ­ρεια και την αποτελεσματικότητα της εργασίας έχουν ανα­πτυχθεί αρκετά, σημείωσαν πολύ διαφορετικές προόδους

σχετικά με τη γενική καθοδήγηση και κατεύθυνση της εργασίας, ενώ τα ανάλογα μέτρα δεν απέβησαν όλα εξίσου

ευνοϊκά ως προς την απόδοση της εργασίας. Η οικονομική

πολιτική αρκετών εθνών ευνόησε ιδιαίτερα τη γεωργία.

Σχεδόν κανένα κράτος δεν συμπεριφέρθηκε όμοια και αμε­

ρόληπτα απέναντι σε όλους τους επαγγελματικούς κλά­

δους. Από την πτώση του r ~μαϊκού κράτους, η οικονομική

πολιτική στην Ευρώπη ήταν περισσότερο ευνοϊκή απένα­

ντι στις τέχνες, τα επαγγέλματα, το εμπόριο, δηλαδή απέ­

ναντι στα αστικά επαγγέλματα σε σχέση με τη γεωργία,

δηλαδή με τα αγροτικά επαγγέλματα. Οι όροι κάτω από

τους οποίους εμφανίστηκε μια τέτοια πολιτική και φαίνεται

ότι επικράτησε, θα ερευνηθούν στο τρίτο βιβλίο.

Αν και τα ιδιαίτερα αυτά μέτρα εισήχθησαν στην αρχή

ίσως υπέρ των ιδιαίτερων συμφερόντων και προλήψεων μερικών κοινωνικών ομάδων, χωρίς να δοθεί προσοχή στις

συνέπειές τους για τη γενική ευημερία της κοινωνίας, έδω­σαν αφορμή στην επιστήμη για τη διατύπωση διαφόρων

κοινωνικοπολιτικών απόψεων, από τις οποίες μερικές εξυ­μνούν τα αστικά επαγγέλματα και άλλες τη γεωργία. Οι

απόψεις αυτές άσκησαν ισχυρή επιρροή όχι μόνο στην

επιστήμη, αλλά και στην οικονομική πολιτική των ηγεμό­

νων και των πολιτικών. Στο τέταρτο βιβλίο προσπαθώ να

εκθέσω όσο γίνεται εξαντλητικότερα και σαφέστερα κάθε μία από αυτές τις οικονομικοπολιτικές θεωρίες και τις κύ­

ριες επιδράσεις τους κατά καιρούς στους διάφορους λαούς.

Το αντικείμενο, λοιπόν, των τεσσάρων πρώτων βιβλί-

41

ων το αποτελούν διασαφήσεις σχετικά με το σε τι συνίστα­

ται το εισόδημα των μεγάλων μαζών του λαού ή με το ποιες

υπήρξαν οι πηγές με τις οποίες, σε διάφορες εποχές, διάφο­ροι λαοί κάλυψαν τις ετήσιες ανάγκες τους. Το πέμπτο και

τελευταίο βιβλίο πραγματεύεται το εισόδημα του ηγεμόνα

ή του κράτους. Σ' αυτό προσπάθησα να αποδείξω: 1) Ποιες είναι οι αναγκαίες δαπάνες του ηγεμόνα ή του κράτους,

ποιες από τις δαπάνες αυτές θα καλυφθούν με συνεισφορά

όλων και ποιες πρέπει να εισφέρονται από ένα μέρος ή από

μερικά στρώματα του λαού. 2) Σε ποιες μεθόδους μπορεί να υπαχθεί ολόκληρος ο λαός για την κάλυψη των κρατικών

δαπανών και ποια είναι τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα ή μειο­

νεκτήματα των διαφόρων αυτών μεθόδων και 3) Ποια είναι τα κινητήρια αίτια που ανάγκασαν όλες σχεδόν τις σύγ­

χρονες κυβερνήσεις να προβούν στην ενεχυρίαση ενός μέ­

ρους του εισοδήματός τους, δηλαδή να συνάψουν δάνεια,

και ποιες επιδράσεις οδήγησαν αυτά τα δάνεια στην πραγ­

ματική λαϊκή ευημερία, δηλαδή στην ετήσια απόδοση της

γης και της εργασίας σε μια οικονομία.

42

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ

Τα αίτια αυξήσεως της αποδόσεως των παρα­

γωγικών δυνάμεων της εργασίας και η νομοτέ­

λεια με την οποία η απόδοσή της διανέμεται

με φυσικό τρόπο στα διάφορα κοινωνικά

στρώματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η έκτακτη αύξηση της παροχής των παραγωγικών

δυνάμεων της εργασίας και η αυξημένη επιδεξιότητα και

αποτελ~σματικότητα με την οποία παντού διευθύνεται ή

τι:α ρέχεiαι η εργασία υπήρξαν, σύμφωνα με όλες τις ενδεί­

ξε ις, αποτέλεσμα του καταμερισμού τη ς εργασίας.

Τα αποτελέσματα του καταμερισμού της εργασίας σε

ολόκληρη την οικονομική ζωή θα κατανοηθούν ευκολότε­

ρα αν παρακολουθήσει κανείς την επίδρασή τους στον κάθε

επαγγελματικό κλάδο. Κατά κανόνα πιστεύεται ότι σε με­

ρικά επαγγέλματα αναπτύχθηκε ο καταμερισμός περισσό­τερο από όσο σε άλλα. Και δι:ν θα έπρεπε μεν να αμφισβη­

τείται ότι πραγματικά σε αυτά ο καταμερισμός της εργα­

σίας προχώρησε περισσότερο από όσο σε άλλα με μεγαλύ­

τερη σπουδαιότητα , αλλά στα ασήμαντα επαγγέλματα που

πρόκειται να καλύψουν τις ταπεινές ανάγκες ενός πε ριορι­

σμένου μόνο αριθμού ανθρώπων, πρέπει ο συνολικός αριθ­

μός των εργατών να είναι αναγ~αστικά μικρός και πολλές

φορές είναι ενδεχόμενο, αν και εκτελούν διαφορετικές ε ρ­

γασίες, να βρίσκονται όλοι μαζί στο ίδιο ε ργαστήριο και

μπορούμε να τους δούμε εκεί αμέσως. Αντίθετα, στους μεγά­

λους εκείνους κλάδους των επαγγελμάτων που καλύπτουν

τις μαζικές ανάγκες των ευρύτερων λαϊκών μαζών, κάθε

45

κλάδος εκμεταλλεύσεως απασχολεί τόσο μεγάλο αριθμό

εργατών, ώστε να είναι αδύνατη η συγκέντρωσή τους σε ένα

εργαστήριο. Σπάνια μπορεί κανείς να δει μια φορά εκεί

περισσότερους από εκείνους που απασχολούνται σε ένα

μοναδικό κλάδο. Α ν και στα επαγγέλματα αυτά ολόκληρη η

διεξαγωγή της εργασίας κατανέμεται σε πολλά τμήματα

εκμεταλλεύσεως, περισσότερα από όσα σε επαγγέλματα

μικρότερης σπουδαιότητας, δεν θεωρείται ούτε κατά προ­σέγγιση ότι είναι τόσος ο καταμερισμός της εργασίας και

επομένως αυτός έχει παρατηρηθεί πολύ λιγότερο στα επαγ­

γέλματα αυτά.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα τη χειροτεχνία καρφιτσών,

ένα πολύ αφανές επάγγελμα, του οποίου όμως ο καταμερι­

σμός της εργασίας πολλές φορές έχει υποδειχθεί. Ένας

εργάτης, ο οποίος δεν θα ήταν aσκημένος στην κατασκευή καρφιτσών (ο καταμερισμός της εργασίας διαμόρφωσε σή­

μερα την εργασία τους ως αυτοτελές επάγγελμα), που δεν θα γνώριζε δηλαδή τη χρήση των χρησιμοποιούμενων για

αυτές μηχανών (για την εφεύρεση των οποίών πιθανώς ο ίδιος πάλι καταμερισμός της εργασίας έδωσε την αφορμή),

θα μπορούσε και με την εντονότερη προσπάθεια vα κατα­

σκευάσει έστω μία καρφίτσα ασφαλή, όχι όμως είκοσι.

Αντίθετα, κατά τον σημερινό τρόπο κατασκευής, όχι μόνο διαμορφώθηκε το σύνολο σε ένα αυτοτελές επάγγελ­

μα, αλλά αυτό υποδιαιρείται σε έναν αριθμό υποεπαγελμά­

των, από τα οποία τα πcρισσότερα επίσης είναι αυτοτελή. Ο

ένας εργάτης τραβά το σύρμα, ο άλλος το ισιώνει, ένας

τρίτος το κόβει, ένας τέταρτος το κάνει μυτερό και ένας

πέμπτος το πλαταίνει στο πάνω άκρο για να γίνει η κεφαλή.

Η κατασκευή της κεφαλής απαιτεί δύο ή τρείς διαφορετικές

εργασίες: η δημιουργία της κεφαλής είναι από μόνη της μια

εργασία, η λεύκανση των βελονών μια άλλη, το τύλιγμα των βελονών στο χαρτί αποτελεί μια αυτοτελή εργασία. Με

αυτόν τον τρόπο, το δύσκολο πρόβλημα της κατασκευής μιας βελόνας υποδιαιρείται σε δεκαοχτώ περίπου διαφορε-

46

τικές ειδικές εργασίες, οι οποίες σε μερικά εργαστήρια

(χειροτεχνεία) εκτελούνται όλες από διαφορετικά χέρια,

ι:νώ σε άλλα μερικές φορές ο ίδιος ε ργάτης κάνει δύο ή

τρε ίς ε ργασίες. Είδα ένα μικρό εργαστήριο αυτού του ε ί­

δους, στο οποίο απασχολούνταν μόνο δέκα εργάτες και

ι:πομένως μερικοί από αυτούς έπρεπε να εκτελούν δύο έως τρε ις διαφορετικές εργασίες. Αν και ήταν πολύ φτωχοί και

γι ' αυτόν το λόγο δεν ήταν επαρκώς εφοδιασμένοι με τα αναγκαία μηχανήματα, ωστόσο τα κατάφερναν όταν εργά­

ζονταν συντονισμένα να ετοιμάζουν σε μια μέρα όλοι μαζί

δώδεκα λίτρες βελόνες. Μια λίτρα περιλαμβάνε ι πε ρισσό­

τερες από τέσσερις χιλιάδες βελόνες μέτριου μεγέθους .

Αυτοί, λοιπόν, οι δέκα εργάτες μπορούσαν να κατασκευά­σουν καθημερινώς πάνω από σαρανταοχτώ χιλιάδες βελό­

νες. Και επειδή στον καθένα αναλογεί το ένα δέκατο των

σαρανταοχτώ χιλιάδων , μπορούμε να πούμε πως ο καθένας

τους κατασκεύασε ημερησίως τέσσερις χιλιάδες οχτακό­σιες βελόνες. Α ν, αντίθετα, είχαν ε ργαστε ί όλοι τους ξεχω­

ριστά και ανεξάρτητα ο καθένας από τον άλλο και αν κανείς

τους δεν ήταν ιδιαίτε ρα aσκημένος, τότε ασφαλώς δεν θα

κατασκεύαζε κανείς είκοσι, ίσως μάλιστα να μην μπορούσε

κανείς να κατασκευάσει ούτε μία την ημέρα , δηλαδή σί­

γουρα ούτε το ένα διακοσιοστό τεσσαρακοστό ή ίσως ούτε

το ένα τετράκις χιλιοστό και οχτακοσιοστό εκείνων που

είναι σε θέση να κάνουν σήμερα με έναν κατάλληλο κατα­

μερισμό και έναν συνδυασμό των διάφορων διαδικασιών

της ε ργασίας.

Αλλά και σε κάθε άλλη χειροτεχνία ή βιοτεχνία , οι συνέπε ιε ς του καταμερισμού της ε ργασίας είναι απολύτως

όμοιες με αυτές του παραπάνω ασήμαντου παραδείγματος ,

αν και σε πολλές από αυτές ούτ ε η ε ργασία είναι τόσο

κατατμημένη , ούτε μια διαδικασία εργασίας μπορεί να

υποβιβαστεί σε τόσο απλή εκτέλεση. Όσο όμως ο καταμε­

ρισμός της εργασίας εισέρχεται στο κάθε επάγγελμα , τόσο

πραγματοποιείται και ανάλογη αύξηση της απόδοσης των

47

παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας.

Η κατανομή σε διάφορες εκμεταλλεύσεις και σε ορι­

σμένα επαγγέλματα φαίνεται ότι ήταν επακόλουθο του πα­

ραπάνω πλεονεκτήματος. Ο διαχωρισμός αυτός συνήθως

πραγματοποιήθηκε ευρύτατα στις χώρες που βρίσκονται

στην ανώτατη βαθμίδα της βιομηχανικής αναπτύξεως και

της γενικότερης προόδου. Εκείνο που σε μια aπολίτιστη

κοινωνική κατάσταση κάνει ένας μόνο άνθρωπος, το κά­

νουν συνήθως περισσότεροι σε ένα αναπτυγμένο στάδιο

προόδου. Σε κάθε πολιτισμένη κοινωνία, ο γεωργός είναι

συνήθως μόνο γεωργός, ο επαγγελματίας μόνο επαγγελμα­

τίας . Η εργασία που απαιτείται για τη βιομηχανική παρα­

γωγή ενός τέλειου προϊόντος κατανέμεται σχεδόν πάντα σε ένα μεγάλο αριθμό εργατικών χειρών . Πόσα διαφορετικά

επαγγέλματα υπάρχουν στον κάθε κλάδο π. χ . της λινοβαμ­

βακοβιομηχανίας, από τον λινοπαραγωγό και τον βαμβα­

κοπαραγωγό ως τον εργάτη που λευκαίνει, λε ιαίνε ι το λινό

ή χρωματίζε ι και σχεδιάζε ι το ρούχο! Αντίθετα, η φύση της

γεωργίας δεν επιτρέπει την εξειδίκευση σε τέτοιο βαθμό,

όπως αυτή παρουσιάζεται στα επαγγέλματα, ούτε τόσο σα­

φή διάκριση της μιας απασχολήσεως από την άλλη . Είναι

αδύνατο να διακριθεί επαγγελματικά τόσο σαφώς η εργα­σία του κτηνοτρόφου από την ε ργασία του καλλιεργητή

των δημητριακών, όπως κατά κανόνα διακρίνεται το επάγ­

γελμα του μαραγκού από εκείνο του σιδηρουργού . Ο νημα­

τουργός ε ίναι σχεδόν πάντα διαφορετικό πρόσωπο από τον

υφαντουργό, ενώ αντίθετα ο ζευγάς, ο σβαρνιστής, ο σπο­ρέας και ο θεριστής του σιταριού είναι συχνά το ίδιο πρό­

σωπο . Επειδή οι ευκαιρίες για τα διάφορα αυτά είδη εργα­σίας επανέρχονται με τις διάφορες εποχές του έτους, γι'

αυτόν το λόγο είναι αδύνατο ένας άνθρωπος να ασχολείται

διαρκώς με μία από αυτές τις εργασίες. Το γεγονός ότι είναι

αδύνατος ένας πλήρης και ολοκληρωτικός διαχωρισμός

όλων των κλάδων εργασίας που παρουσιάζονται στη γεωρ­

γ ία είναι ίσως η αφορμή για τηv μη τελειοποίηση των

48

παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας στο επάγγελμα αυτό με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο προχωρεί αυτή στη βιομη­

χανία. Πάντως, τα πλούσια έθνη υπερτερούν συνήθως όλων

των γ ει τόνων τους τόσο στη γεωργία όσο και στη βιομηχα­

νία, η υπεροχή τους όμως διακρίνεται συνήθως περισσότε­

ρο στην τελευταία παρά στην πρώτη. Τα χωράφια τους

είναι γενικά καλύτερα καλλιεργημένες και, επειδή κατα­

βάλλονται περισσότερη. εργασία και δαπάνες, αποδίδουν

περισσότερα σε σχέση με την έκταση και την ευφορία του

εδάφους τους. Το πλεόνασμα όμως σπάνια υπερβαίΎει κατά πολύ τη σχέση υπάρχει μεταξύ της περισσότερης εργασίας

και των δαπανών. Στη γεωργία, η εργασία της πλούσιας χώρας δεν είναι πάντοτε πολύ παραγωγικότερη από εκείνη της φτωχής ή τουλάχιστο δεν είναι ποτέ τόσο περισσότερο

παραγωγική όσο αυτό συμβαίνει συνήθως στα επαγγέλμα­

τα. Το σιτάρι τής πλούσιας χώρας, της ίδιας ποιότητας, δεν φθάνει πάντοτε φθηνότερο στην εγορά από εκείνο της φτω­

χής. Το πολωνικό σιτάρι, της ίδιας ποιότητας, είναι εξίσου φθηνό με το γαλλικό, παρά τον μεγαλύτερο πλούτο και την ανώτερη βαθμίδα προόδου της Γαλλίας. Το γαλλικό σιτάρι

των σιτοπαραγωγικών περιφερειών είναι εξίσου καλό και

τα περισσότερα χρόνια εξίσου φθηνό με το αγγλικό σιτάρι,

αν και ίσως η Γαλλία, όσον αφορά τον πλούτο και το μέτρο της οικονομικής της αναπτύξεως, υστερεί της Αγγλίας. Και

όμως, τα αγγλικά σιτοχώραφα καλλιεργούνται καλύτερα

από τα γαλλικά και αυτά πάλι, όπως φαίνεται, καλλιεργού­

νται πολύ καλύτερα από τα πολωνικά. Α ν όμως μια φτωχή

χώρα, παρόλη την κατώτερη στάθμη της καλλιέργειας των

χωραφιών της, μπορεί μέχρις ενός σημείου να συναγωνι­

στεί μια πλούσια όσον αφορά τη φτήνεια και την ποιότητα

του σίτου, ωστόσο δεν μπορεί να αντέξει σε ανάλογο αντα­

γωνισμό στη βιοτεχνία της, πολύ λιγότερο μάλιστα, όταν αυτή η βιοτεχνία ανταποκρίνεται στο έδαφος, το κλίμα και

τη θέση της πλούσιας χώρας. Τα γαλλικά μεταξωτά είναι

καλύτερα και φθηνότερα από τα αγγλικά, γιατί η βιοτεχνία

49

των μεταξωτών (ανεξάρτητα από τους υψηλούς δασμούς

κατά την εισαγωγή του ακατέργαστου μεταξιού) δεν προσι­

διάζει τόσο στο κλίμα της Αγγλίας όπως στο κλίμα της Γαλλίας. Αλλά τα αγγλικά είδη από σίδερο και χοντρό

μαλλί είναι αναμφισβήτητα καλύτερα από τα γαλλικά και

ακόμη στις ίδιες ποιότητες πολύ φθηνότερα.

Στην Πολωνία, δεν φαίνεται να υπάρχουν κάποιες

σπουδαίες βιοτεχνίες εκτός από τις λίγες εκείνες που παρά­

γουν τα χονδροειδή εκείνα σκεύη του νοικοκυριού που υπάρχουν σε κάθε χώρα.

Η υπερβολική αύξηση των ποσοτήτων της εργασίας,

που επιτυγχάνεται με τον καταμερισμό της εργασίας και

τον ίδιο αριθμό προσώπων, στηρίζεται πάνω σε τρείς δια­

φορετικούς όρους: πρώτον στην αυξανόμενη επιδεξιότητα

του κάθε εργάτη, δεύτερον στην εξοικονόμηση χρόνου που

χανόταν κατά την εναλλαγή της μιας εργασίας με την άλλη

και τέλος στην εφεύρεση διαφόρων μηχανών, οι οποίες διευκολύνουν και συντομεύουν την εργασία και καθιστούν

εφικτό το να κάνει ένας μοναδικός άνθρωπος την εργασία

πολλών .

Η με τον καταμερισμό της εργασίας πραγματοποιού­

μενη στα διάφορα επαγγέλματα μαζική παραγωγή προκα­

λεί σε μια συγκροτημένη κοινότητα ανθρώπων τη γενική εκείνη ευημερία, που φτάνει ακόμη και στα κατώτατα λαϊκά

στρώματα. Κάθε εργάτης μπορεί να δαπανά ένα μεγάλο

μ~ρος του εισοδήματος από την εργασία του, δηλαδή το πλεόνασμα που δεν χρειάζεται, και επειδή κάθε άλλος εργά­

της βρίσκεται και αυτός στην ίδια ακριβώς θέση, για το λόγο αυτόν, μπορεί και εκείνος ένα σημαντικό μέρος του

εισοδήματός tου να το ανταλλάξει με ένα μεγάλο μέρος, της

ίδιας αξίας με την τιμή ενός μεγάλου μέρους των εισοδημά­

των άλλων εργατών. Εφοδιάζει πλούσια τους άλλους με όσα

χρειάζονται, ενώ αυτοί τον εφοδιάζουν εξίσου πλούσια με

όσα αυτός έχει ανάγκη και έτσι εξαπλώνεται γενική ευημε­ρία σε όλα τα λαϊκά στρώματα.

50

Α ν λάβουμε υπόψη όλα αυτά και φανταστούμε τον

αριθμό των χεριών που τίθενται σε κίνηση για κάθε εργα­σία, τότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ούτε ο πιο

απλοϊκός στη ζωή άνθρωπος μιας πολιτισμένης χώρας δεν

μπορεί να τροφοδοτηθεί χωρίς τη βοήθεια και τη συνεργα­

σία πολλών, όσο και αν το θεωρούμε εμείς αυτό -κατά κανόνα λανθασμένα- απλό και εύκολο. Αν βέβαια συγκρί­

νουμε τις εργατικές συνθήκες ζωής με τη σπάταλη πολυτέ­

λεια των μεγάλων, θα μας φανούν αυτές αναμφισβήτητα

απλούστατες και aπέριττες. Και όμως, νομίζουν ότι δεν

διαφέρει τόσο πολύ η κατάσταση ενός Ευρωπαίου ηγεμόνα

από την κατάσταση ενός επιμελούς και οικονόμου γεωρ­

γού, όσο η θέση πολλών Αφρικανών βασιλέων, που είναι

απόλυτοι κύριοι της ζωής και της ελευθερίας δεκάδων χιλιά­

δων γυμνών αγρίων .

51

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΑΡΧΗ ΠΟΥ ΜΑΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΟΝ

ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Αρχικά, αυτός ο καταμερισμός της εργασίας, που συ­

vεπέφερε τόσες προόδους, δεν ήταν έργο ενθρώπινης σο­φίας που τον είχε προβλέψει και επιδίωκε την προκληθείσα

από αυτόν γενική ευημερία. Ο καταμερισμός της εργασίας ήταν μάλλον to αναγκαίο ι::πακόλn~>Αο κάπωας κλίσcως της όχι Προς μεγάλες ωφέλειες κατευθυνόμενης ανθρώπινης

φύσεως και μάλιστα μιας κλίσεως για ανταλλαγή για

ανταλλακτικό εμπόριο και ανταλλαγή, ενός πράγματος

έναντι ενός άλλου.

Αν η κλίση αυτή αποτελεί μία από τις πρωταρχικές

ιδιότητες της ανθρώπινης φύσεως , για την οποία δεν μπορεί

να δοθεί καμία περαιτέρω εξήγηση, ή αν πιθανότερα, είναι

η ίδια η αναγκαστική συνέΠεια της χρήσης του λογικού και

της γkώσσας, αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο της έρευνάς

μας. Πάντως, αυτή είναι κοινή σε όλους τους ανθρώπους

και δεν συναντάται στα ζώα, τα οποία φαίνεται ότι δεν γνωρίζουν καθόλου ούτε αυτή, ούτε κανένα άλλο είδος

αμοιβαίας συμφωνίας. Δύο κυνηγόσκυλα, που κυνηγ9ύν

ένα λαγό, φαίνονται για μια στιγμή σαν να ενεργούν κατά

κάποιο τ ρόπσ με συνεννόηση . Το καθένα από αυτά κατευθύ­νε ι τον λαγό προς τον σύντροφό του ή κυνηγά το ίδιο για να

53

τον πιc:σει αν του τον στέλνει ο σύντροφός του. Αυτό όμως

δεν αποτελεί τη συνέπεια μιας οποιασδήποτε συνεννοή­

σεως, αλλά είναι μια τυχαία σύμπτωση ενστικτωδών ενερ­γειών τους προς το ίδιο αντικείμενο συγχρόνως. Κανείς

άνθρωπος δεν είδε ποτέ ένα σκύλο να ανταλλάσει τίμια και

λογικά με έναν άλλο σκύλο ένα κόκαλο με ένα άλλο κόκα­

λο. Κανείς άνθρωπος δεν είδέ ποτέ ένα ζώο να δήλωνε με

άγριες ή φυσικές φωνές σε ένα άλλο ζώο: «Αυτό είναι δικό

μου, εκείνο είναι δικό σου, σου δίνω αυτό για εκείνο». Αν

ένα ζώο θέλει να πάρει από έναν άνθρωπο ή από ένα άλλο

ζώο κάτι, δεν έχει στη διάθεσή του κανένα άλλο μέσο για να παρακινήσει γι' αυτό, εκτός από το να προκαλέσει την

ευμένεια εκείνων από τους οποίους θέλει να πάρει κάτι.

Ένα σκυλάκι χαϊδεύει τη μητέρα του και ένα κυνηγόσκυλο

προσπαθεί με χίλιους τρόπους να το αντιληφθεί ο κύριός

του που κάθεται στο τραπέζι, ώστε να τόν κάμει να κατορ­θώσει να του δώσει κάτι να φάει. Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί κάποτε έναντι των συνανθρώπων του τις ίδιες μεθόδους και,

αν δεν του μένει πλέον κανένα άλλο μέσο για να τους πείσει

να ενεργήσουν όπως θέλει, τότε προσπαθεί και αυτός με

κάθε δουλοπρεπή και κολακευτική συμπεριφορά να επιτύ­

χει τη συγκαταβατικότητά τους. Πάντως, δεν βρίσκει αρκε­

τό καιρό ώστε να το κάνει αυτό πάντα. Σε μια πολιτισμένη

κοινωνία, έχει ανάγκη διαρκούς συμπράξεως και συμπαρα­

στάσεως ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, ενώ ολόκληρη η

ζωή του δεν αρκεί για να κερδ1σει τη φιλία και την εμπι­

στοσύνη μερικών ανθρώπων. Σε όλα σχεδόν τα άλλα ζώα,

κάθε ένα από αυτά, όταν αναn τυχθεί, είναι πλήρως αυτοτε­

λές και δεν έχει πλέον ανάγκη -στη φυσική του

κατάσταση- από τη βοήθεια κανενός άλλου ζώου . Ο άν­

θρωπος, αντίθετα, χρειάζεται πάντα τη βοήθεια των συναν­

θρώπων του και μάταια θα την περίμενε από την καλοσύνη

τους και μόνο. Θα επιτύγχανε πολύ πιο γρήγορα τους σκο­

πούς του αν κατηύθυνε το δικό τους συμφέρον ευνοϊκά για

τον εαυτό του και αν μπορούσε να τους αποδείξει ότι επιδι-

54

ώκουν και το δικό τους συμφέρον αν κάνουν γι' αυτόν αυτό

που τους ζητάει. Όποιος προτείνει σε έναν άλλο μια

οποιαδήποτε δουλειά, ενεργεί με το ίδιο πνεύμα. Δώσε μου

ό,τι μου χρειάζεται και θα έχεις αυτό που εσύ χρειάζεσαι·

αυτό είναι το πνεύμα κάθε τέτοιας προσφοράς και με τέτοιο

τρόπο παίρνουμε ο ένας από τον άλλο πολύ μεγαλύτερο

μέρος από όλες τις υπηρεσίες από τις οποίες έχουμε μεταξύ

μας ανάγκη. Δεν λαμβάνουμε από την καλοσύνη του κρεο­

πώλη, του ζυθοπώλη ή του aρτοπώλη ό,τι χρειαζό-μαστε για

τη διατροφή μας, αλλά από την κατανόηση εκ μέρους τους

του δικού τους συμφέροντος. Δεν απευθυνόμαστε προς την

αγάπη τους για την ανθρωπότητα, αλλά προς το δικό τους

συμφέρον και δεν μιλάμε ποτέ σ' αυτούς για τις ανάγκες

μας , αλλά για τα οφέλη που έχουν αυτοί από εκείνες. Κανείς

εκτός από έναν ζητιάνο δεν θα μπορούσε κατά πρώτο λόγο

να εξαρτάται από την καλοσύνη των συμπολιτών του. Η αγαθοεργία φιλάνθρωπων προσώπων τον εφοδιάζει με τα

μέσα που χρειάζεται για να ζει. Αν ακόμη και το αίτημα

αυτό της θρησκείας δημιουργεί τελικά. την πηγή , η οποία

τον εφοδιάζει με όλα τα αναγκαία αγαθά της ζωής, ωστόσο δεν τον εφοδιάζει με αυτά αμέσως, ούτε και μπορεί να το

κάνε ι. Το μεγαλύτερο μέρος των εκάστοτε αναγκών του

ικανοποιείται με τον ίδιο τρόπο όπως και των άλλων αν­

θρώπων, δηλαδή με συμφωνία ανταλλαγής και αγοράς. Με

τα χρήματα που του δίνει κάποιος, αγοράζει κάτι για την

τροφή του· τα παλιά ρούχα που του χαρίζει ένας άλλος τα

ανταλλάσει με άλλα παλιά ρούχα, που του πηγαίνουν καλύ­τε ρα, ή με διαμονή , με είδη διατροφής ή τέλος με χρήματα

με τα οποία μπορεί να αγοράσει και είδη διατροφής και

ρούχα , ή να εξασφαλίσει στέγαση , ανάλογα με τις ανάγκες

του κάθε φορά.

Καιόπωςτώραεπιτυγχάνουμεμεσυμβάσε~,ανταλλα­

γές και αγορές το μεγαλύτερο μέρος των υπηρεσιών τις

οποίες έχουμε ανάγκη αμοιβαία, έτσι και η κλίση προς ανταλλαγή οδηγεί αρχικά στον καταμερισμό της εργασίας.

55

Σε μια ορδή κυνηγών ή βοσκών π. χ., κι:ιτασκευάζει κάποιος

ευκολότερα και επιτηδειότερα από κάποιον άλλον τόξα και

βέλη. Αυτά τα ανταλλάσσει με τους συντρόφους του κάθε

φορά, παίρνει ζώα και τελικά διαπιστώνει ότι τον συμφέρει

καλύτερα αυτό, επειδή επιτυγχάνει περισσότερο κυνήγι απ' ό,τι αν πήγαινε στο κυνήγι. Έτσι, για το δικό του συμφέρον κάνει κύρια απασχόλησή του την κατασκευή

τόξων και βελών και γίνεται ένας είδος οπλοσιδηρουργού.

'Αλλος διακρίνεται κατά την οικοδόμηση του σκελετού

και της στέγης των μικρών καλυβιών ή κινητών σπιτιών.

Συνηθίζει, λοιπόν, να βοηθά τον γείτονά του σε αυτή την

εργασία μέχρις ότου αφιερώνεται, μόνο για το συμφέρον

του, πλήρως σε αυτή την απασχόληση και έτσι γίνεται ένα είδος μαραγκού. Κατά τον ίδιο τρόπο γίνεται ένας τρίτος

σιδεράς ή υδραυλικός, ένας τέταρτος βαφέας ή κατασκευα-·

στής προβειών ή δερμάτων των κυριότερων ειδών ενδύσεως

των αγρίων. Έτσι, η βεβαιότητα ότι το πλεόνασμα μετά τη

χρησιμοποίηση των προϊόντων της εργασίας μας θα μπορέ­

σει να aνταλλαγεί με προϊόντα άλλων ανθρώπων, τα οποία

χρειαζόμαστε, κάνει τους ανθρώπους να αφιερώνονται

αποκλειστικά σε μια ορισμένη εργασία και να καλλιεργούν

και τελειοποιούν την έμφυτη ικανότητά τους σε αυτό ή σε

εκείνο το είδος της εργασίας.

Η διαφοροποίηση στις φυσικές ιδιότητες των ανθρώ­

πων είναι στην πραγματικότητα πολύ μικρότερη από εκεί­

νη που συνήθως δεχόμαστε . Οι πολύ διαφορετικές ικανό­

τητες, οι οποίες χαρακτηρίζουν προφανώς τους ανθρώπους

στα διάφορα επαγγέλματα είναι -όταν αυτές έχουν πλήρως αναπτυχθεί- σε πολλές περιπτώσεις , όχι τόσο η αιτία,

αλλά πολύ περισσότερο το αποτέλεσμα του καταμερισμού

της εργασίας. Η διαφοροποίηση μεταξύ των ανομοιογενέ­

στερωv από αυτά. π.χ., μεταξύ ενός φιλοσόφου και ενός

κοινού aχθοφόρου, φαίνεται να μην προέρχεται τόσο από

τη φύση τους, όσο από το πως έχουν διαμορφωθεί από τον

τρόπο της ζωής τους, από τις συνήθειες και την ανατροφή

56

τους. Όταν γεννήθηκαν -ίσως και μέχρι τα πρώτα έξ ι ως

οχτώ έτη της ζωής τους- έμοιαζαν πολύ μεταξύ τους και

δεν μπορούσαν να ανακαλυφθούν αξιόλογες διαφορές σε

αυτούς ούτε από τους γονείς ούτε από την συντροφιά τους.

Σε αυτή την ηλικία όμως, ή λίγο μετά από αυτή, αρχίζQυν τα

παιδιά να μορφώνονται με πολύ διαφορετικό τρόπο. Αρχί­

ζε ι λοιπόν τότε για πρώτη φορά να γίνεται αισθητή η δια­

φορά των ικανοτήτων τους και σιγά-σιγά διευρύνεται, μέ­

χρις ότου τελικά ο φιλόσοφος υπερήφανα δεν θέλει να παραδεχτεί καμία ομοιότητά του με τον aχθοφόρο. Και

όμως: χωρίς την τάση προς τη συναλλαγή, το εμπόριο και

την ανταλλαγή, ο καθένας θα ήταν υποχρεωμένος να προ­

μηθεύει στον εαυτό του τα αναγκαία είδη και τις ανέσεις της ζωής. Όλοι μας θα έπρεπε να aπασχολούμαστε στις ίδιες

εργασίες και δεν θα μπορούσε να έχει εμφανιστεί ποτέ μια τέτοια ποικιλία στα επαγγέλματα, ποικιλία στην οποία και μόνο οφείλεται η διαμόρφωση τόσο διαφορετικών ικανοτή­

των.

Η ίδια κλίση, η οποία μεταξύ ανθρώπων διαφόρων

επαγγελμάτων διαμορφώνει αυτές τις διαφορετικές ικανό­

τητες, είναι εκείνη που καθιστά και ωφέλιμες αυτές τις

διαφορές . Πολλά είδη ζώων που αναμφισβήτητα ανήκουν

στο ίδιο γένος παρουσιάζουν εκ φύσεως μια πολύ πιο χτυ­πητή διαφορά στην ιδιοσυστασία, από όσο φαίνεται να

υπήρχε στους ανθρώπους προτού αποκτήσουν τις συνή­

θειες και την ανατροφή τους. Από τη φύση δεν διαφέρει

ένας φιλόσοφος όσον αφορά την ιδιοσυστασία και την

κλίση ούτε κατά το μισό από έναν aχθοφόρο, απ' ό ,τι ένα

μπουλντόγκ από ένα τσοπανόσκυλο ή απ' ό,τι το τελευταίο

από ένα ποιμενόσκυλο. Και όμως τα διάφορα αυτά είδη των ζώων, αν και ανήκουν στο ίδιο γένος , δεν αλληλοβοηθού­

νται με κανέναν τρόπο. Τη δύναμη του μπουλντόγκ δεν τη βοηθάει ούτε η ταχύτητα ούτε η όσφρηση του λαγωνικού ,

ούτε η φρόνηση του τσοπανόσκυλου. Τα αποτελέσματα

των διαφόρων αυτών ιδιοσυστασιών και κλίσεων, επειδή

57

απουσιάζει η ικανότητα ή η κλίση προς συναλλαγή ή το

εμπόριο, δεν μπορούν να αξιοποιηθούν σαν κεφάλαιο για

το σύνολο και δεν συντελούν ούτε ελάχιστα στην καλυτέ­ρευση και τη μεγαλύτερη άνεση της ζωής του γένους. Κάθε ζώο, όπως παλιά έτσι και τώρα, είναι αναγκασμένο να συ­

ντηρείται και να αυτοπροστατεύεται ξεχωριστά και ανε­ξάρτητα από το άλλο. Δεν έχει, λοιπόν, κανενός είδους

πλεονεκτήματα από τις πολύμορφες ικανότητες με τις

οποίες η φύση προίκισε τα όμοιά του ζώα. Αντίθετα, στους

ανθρώπους και αυτές ακόμη οι πιο διαφορετικές ιδιοσυ­

γκρασίες αλληλοεξυπηρετούνται, εφόσον τα διάφορα πα­

ραγωγικά αποτελέσματα των ιδιαίτερων ικανοτήτων τους ,

με τη γενική κλίση προς συναλλαγή και το εμπόριο συνε­

νώνονται συγχρόνως σε ένα κοινό κεφάλαιο, από το οποίο

ο καθένας χρησιμοποιεί το μέρος εκείνο της αποδόσεως

από τη χρήση των ικανοτήτων των άλλων ανθρώπων, που

είναι χρήσιμη για αυτόν.

58

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ

ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΤΑΣΗ

ΤΗΣΑΓΟΡΑΣ

Επειδή η δυνατότητα της ανταλλαγής είναι εκείνη που

μας οδηγεί στον καταμερισμό της εργασίας, έπεται ότι η

επέκταση της δυνατότητας του καταμερισμού αυτού εξαρτά­

ται εκάστοτε από την επέκταση της δυνατότητας της

ανταλλαγής, με άλλα λόγια: από την έκταση της αγοράς. Αν η αγορά είναι πολύ περιορισμένη, δεν τολμά κανείς να

αφοσιωθεί αποκλειστικά σε μία απασχόληση, γιατί δεν θα έχει τη δυνατότητα να ανταλλάξει το πλεόνασμα του προϊό­

ντος της εργασίας του, δηλαδή εκείνο που περισσεύει μετά

από τη δική του κατανάλωση, με αντίστοιχα προϊόντα της

αποδόσεως της εργασίας των άλλων, τα οποία ακριβώς

χρειάζεται αυτός.

Υπάρχουν μερικά είδη επαγγελμάτων και μάλιστα

aπλούστατης μορφής, τα οποία μόνο σε μια μεγάλη πόλη

μπορούν να ασκηθούν. Ένας aχθοφόρος π. χ. δεν μπορεί να βρει σε κανένα άλλο μέρος απασχόληση και συντήρηση·

ένα χωριό έχει πολύ μικρό πεδίο δράσεως γι' αυτόν και

ακόμη μια μέτρια κωμόπολη δεν είναι τόσο μεγάλη ώστε να

του δίνει διαρκή απασχόληση. Στα αγροκτήματα και στα

πολύ μικρά χωριά, τα οποία σε μια τόσο άγονη χώρα όπως

59

είναι τα σκωτικά υψίπεδα είναι διασκορπισμένα, κάθε γε­

ωργός πρέπει να είναι συγχρόνως ο ίδιος κρεοπώλης,

φούρναρης και ζυθοποιός της οικογένειάς του . Στα μέρη

αυτά δεν πρέπει να περιμένει κανείς να συναντήσει ένα

σιδηρουργό, ξυλουργό, χτίστη σε απόσταση μικρότερη

από είκοσι μίλια από έναν άλλον ομότεχνό του. Οι οικογέ­

νειες που ζουν διασκορπισμένες σε μια απόσταση οχτώ ως

δέκα μιλίων από τον πλησιέστερο επαγγελματία οφείλουν

να μάθουν να κάνουν οι ίδιες πολλές μικροεργασίες, τις

οποίες σε πυκνοκατοικημένες περιοχές θα ανέθεταν στους

ειδικούς χειροτέχνες. Σχεδόν παντού αναγκάζονται και οι

ίδιοι οι χειροτέχνες των χωριών να ασχολούνται με τα πιο

διαφορετικά επαγγέλματα που σχετίζονται μεταξύ τους , επειδή βασίζονται στην επεξεργασία της ίδιας πρώτης

ύλης. Π.χ. ένας ξυλουργός στο χωριό αναλαμβάνει να εκτελέσει κάθε είδους ξυλουργική εργασία, ένας σιδη­ρουργός του χωριού κάθε είδους εργασία με σίδηρο. Ο

πρώτος εργάζεται όχι μόνο ως μαραγκός αλλά και ως λε ­

πτουργός, επιπλοποιός, ξυλογλύπτης καθώς επίσης και ως κατασκευαστής τροχών αρότρων και αμαξών. Το πεδίο δρά­

σεως του τελευταίου είναι μάλιστα ακόμα πιο εκτεταμένο.

Και αυτό το επάγγελμα ενός σιδηρουργού καρφιτσών δεν θα μπορούσε καθόλου να συντηρηθεί από μόνο του στις

απομακρυσμένες περιοχές των εσωτερικών υψιπέδων της

Σκωτίας. Έτσι, ένας τεχνίτης που θα κατασκεύαζε χίλια

καρφιά την ημέρα και θα εργαζόταν τριακόσιες ημέρες το

έτος, θα κατασκεύαζε τριακόσιες χιλιάδες καρφιά. Δεν θα

ήταν όμως δυνατόν να διαθέτει ούτε χίλια καρφιά το χρόνο ,

δηλαδή την εργασία μιας μόνο ημέρας.

Επειδή με τη βοήθεια της μεταφοράς μέσω των υδάτων

διανοίγεται για κάθε είδους απασχόληση μια πε ρισσότερο εκτεταμένη αγορά απ ' ό,τι με μόνη τη μεταφορά δια ξηράς,

για αυτόν το λόγο σε κάθε είδους απασχόληση ο καταμερι­

σμός άρχισε στις ακτές των θαλασσό)ν και στις όχθες των

πλωτών ποταμών και εκε ί γ ια πρώτη φορά διαμορφώθηκε

60

και πολύ αργότερα εξαπλώθηκε και στο εσωτερικό της

χώρας . Ένα πλατύτροχο φορτηγό αμάξι , συνοδευόμενο

από δύο πρόσωπα και συρόμενο από οχτώ άλογα μεταφέρει

σε έξι εβδομάδες περίπου από το Λονδίνο ως το Εδιμβούργο αγαθά περίπου τεσσάρων τόννων κατά την αναχώρηση και

την επιστροφή. Στον ίδιο περίπου χρόνο, ένα πλοίο με έξι ή οχτώ ναύτες πλήρωμα μεταφέ ρει σε κάθε αναχώρηση και

επιστροφή από τα λιμάνια του Λονδίνου και του Λέιθ μέχρι

διακόσιους τόννους εμπορευμάτων . Έτσι, μπορούν έξι ή οχτώ άνθρωποι να μεταφέρουν δια θαλάσσης στον ίδιο

χρόνο την ίδια ποσότητα αγαθών μεταξύ Λονδίνου και

Εδιμβούργου, την οποία μεταφέρουν δια ξηράς πενήντα πλατύτροχα φορτηγά αμάξια οδηγούμενα από εκατό αν­

θρώπους και συρόμενα από τετρακόσια άλογα. Οι διακό­

σιοιτόννοιεμπορευμάτων, λοιπόν,οιοποίοιμεταφέρονται

δια ξηράς από το Λονδίνο στο Εδιμβούργο , με τη φθηνότε­

ρη δια ξηράς συγκοινωνία, επιβαρύνονται με τα έξοδα συ­

ντηρήσεως εκατό ανθρώπων επί τρείς εβδομάδες και επιπλέ­

ον με τη συντήρηση, καθώς και τα έξοδα, που είναι σχεδόν τα ίδια με εκείνα που απαιτούνται για την απασχόληση

τετρακοσίων αλόγων και τη φθορά πενήντα φορτηγών αμα­

ξ ιών, ενώ η ίδια ποσότητα αν μεταφερόταν δια θαλάσσης θα

επιβαρυνόταν με τη συντήρηση έξι ή οχτώ ανθρώπων και

τη φθορά ενός πλοίου διακοσίων τόννων, συμπεριλαμβα­

νομένου και του μεγαλύτερου κινδύνου, ή της διαφοράς

μεταξύ των ασφαλίσεων της ξηράς ή της θάλασσας . Αν δεν

υπήρχε , λοιπόν, μεταξύ των δύο αυτών τοποθεσιών άλλη

συγκοινωνία παρά μόνο η δια ξηράς, δεν θα ήταν δυνατόν να μεταφερθούν από το ένα μέρος στο άλλο παρά μόνο

αντικε ίμενα σπουδαίας αξίας σε σύγκριση με το βάρος

τους, τα οποία θα αποτελούσαν ένα πολύ μικρό μέρος του

σημερινού εμπορίου μεταξύ τους και συνεπώς οι μεταφορές

αυτές θα συνέβαλλαν ελάχιστα στην ενθάρρυνση της αμοι­

βαίας αναπτύξεως της βιομηχανίας τους . Υπό τους όρους

αυτούς , δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρξει παρά ελάχιστη ή

61

και καθόλου εμπορική επικοινωνία μεταξύ απομακρυσμέ­

νων περιοχών του κόσμου. Ποιου είδους εμπορεύματα θα

ήταν δυνατόν να αντέξουν στα έξοδα ενός ταξιδού δια ξη­

ράς από το Λονδίνο στην Καλκούτα; Ή και αν υποθέσουμε

ότι υπάρχουν αρκετά πολύτιμα εμπορεύματα, αν θα μπορού­

σαν να αντέξουν σε τέτοια έξοδα, με ποια μέτρα ασφαλείας

θα μπορούσαν να μεταφερθούν μέσα από περιοχές τόσο

aπολίτιστων λαών; Ωστόσο, μεταξύ αυτών των δύο πόλεων

διεξάγεται σήμερα ζωηρό εμπόριο και με τις αγορές που διανοίγονται στα δύο μέρη προάγεται η βιομηχανική ζωή

τους αμοιβαία.

Από όλες τις χώρες των ακτών της Μεσογείου , φαίνε­

ται ότι η Αίγυπτος υπήρξε η πρώτη στην οποία αναπτύχθη­

καν η γεωργία και η βιοτεχνία και παρουσίασαν σπουδαίες

προόδους. Η 'Ανω Αίγυπτος εκτείνεται σε όλα τα σημεία σε

απόσταση λίγων μιλίων από τον Νείλο και στην Κάτω

Αίγυπτο ο μεγάλος αυτός ποταμός χωρίζεται σε πολλές

διώρυγες, τις οποίες με λίγα μόνο τεχνικά μέσα θα αποκτού­σε, ώστε να σχηματιστεί υδάτινη συγκοινωνία όχι μόνο

μεταξύ όλων των μεγάλων πόλεων, αλλά και των σπουδαιό­

τερων χωριών, καθώς επίσης και μεταξύ πολλών αγροκτη­μάτων, περίπου με τον ίδιο τρόπο που αυτό γίνεται σήμερα

στον Ρήνο και τον Μοζέλα στην Ολλανδία. Η έκταση και η

ευκολία της εσωτερικής αυτής ναυσιπλοlας ήταν πιθανώς

τα πρώτα αίτια της πρώιμης aνθήσεως της Αιγύπτου.

Με τον τρόπο αυτόν, φαίνεται ότι οι πρόοδοι της γεωρ­

γίας και της βιοτεχνίας στις επαρχίες της Βεγγάλης, στην

υπόλοιπη Ινδία και σε μερικές ανατολικές επαρχίες της

Κίνας ανάγονται στην πολύ μακρινή αρχαιότητα, αν και η

αρχαιότατη αναδρομή της αναπτύξεως αυτής δεν τεκμηρι­ώνεται από ιστορικές πηγές, στην εγκυρότητα των οποίων

θα μπορούσε κανείς να στηριχθεί. Στη Βεγγάλη, ο Γάγγης

και μερικοί άλλοι ποταμοί διαχωρίζονται σε πολλές πλεύ­

σιμες διώρυγες με τον ίδιο τρόπο όπως ο Νείλος στην Αίγυπτο. Στις ανατολικές επαρχίες της Κίνας, επίσης μερι-

62

κοί μεγάλοι ποταμοί με τους διάφορους βραχίονές τους

σχηματίζουν ένα πλήθος διωρύγων και διευκολύνουν με

την αλληλοσύνδεσή τους μια εσωτερική ναυσιπλο'i:α, ακό­

μη περισσότερο εκτεταμένη από εκείνη του Ρήνου ή του

Γάγγη ή ίσως και των δύο μαζί. Είναι αξιοσημείωτο το

γεγονός ότι ούτε οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ούτε οι Ινδοί ή οι

Κινέζοι προήγαγαν το εξωτερικό εμπόριο, αλλά προφανώς

όφειλαν τον μεγάλο τους πλούτο στην εσωτερική αυτή ναυσιπλοία.

Όλες οι εσωτερικές περιοχές της Αφρικής και ολό­

κληρο το τμήμα εκέίνο της Ασίας, που βρίσκεται αρκετά

μακριά προς βορράν της Μαύρης και της Κασπίας θάλασ­

σας, η αρχαία Σκυθία, η νέα Ταρταρική και η Σιβηρία

φαίνεται ότι παραμένουν πάντοτε στην ίδια βάρβαρη και

aπολίτιστη κατάσταση στην οποία τις βρίσκουμε και σή­

μερα. Η θάλασσα της Ταρτικής είναι η παγωμένη θάλασσα που δεν επιτρέπει την ναυσιπλοία και αν μερικοί από τους

μεγαλύτερους ποταμούς της γης διαρρέουν τη χώρα, αυτοί

απέχουν πολύ μεταξύ τους, ώστε να εισχωρήσει μέσα από

αυτούς στο εσωτερικό της χώρας το εμπόριο και η συγκοι­

νωνία. Στην Αφρική δεν υπάρχουν τόσο μεγάλες θαλάσσιες

εισχωρήσεις, όπως η Βαλτική και η Αδριατική θάλασσα στην Ευρώπη, όπως η Μεσόγειος και η Μαύρη θάλασσα

μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, όπως οι κόλποι Αραβικός,

Περσικός, Ινδικός, της Βεγγάλης και του Σιάμ στην Ασία,

ώστε να κατευθύνουν το θαλάσσιο εμπόριο στο εσωτερικό

της μεγάλης αυτής ηπείρου, και οι μεγάλοι ποταμοί της

Αφρικής απέχουν πολύ μεταξύ τους ώστε να διευκολύνουν

μια αξιόλογη εσωτερική ναυτιλία. Από το άλλο μέρος, το εμπόριο ενός λαού σε ένα ποταμό -που δεν κατανέμεται σε

μεγάλο αριθμό παραποτάμων ή διωρύγων και προτού φτά­σει στη θάλασσα, διέρχεται από ξένη περιοχή -δεν μπορεί

ποτέ να είναι σπουδαίο και μάλιστα για το λόγο ότι οι λαοί που κατέχουν την άλλη περιοχή έχουν πάντα τη δυνατότη­τα να διακόψουν τη σύνδεση μεταξύ ενδοχώρας και θάλασ-

σας. Η ναυσιπλοία του Δούναβη για τη Βαβαρία, Αυστρία

και Ουγγαρία θα είχε σχετικά πολύ μικρότερη σπουδαιότη­τα, παρά εάν ένα κράτος από αυτά κυριαρχούσε μόνο του

αποκλειστικά και πλήρως σε ολόκληρο τον ρου του ποτα­

μού, μέχρι τις εκβολές του στη Μαύρη θάλασσα.

64

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

Εφόσον επικρατήσει ο καταμερισμός της εργασίας,

ένα μικρό μόνο μέρος των αναγκών του ανθρώπου μπορεί να

ικανοποιηθεί με την απόδοση αποκλειστικά της δικής του

εργaσίας. Το πολύ μεγαλύτερο μέρος των αναγκών του καλύπτεται με την ανταλλαγή του πλεονάσματος εκείνου

της εργασίας του ~το οποίο υπερβαίνει τη δική του

κατανάλωση~ για προϊόντα άλλων που ακριβώς αυτός

χρειάζεται . Με αυτόν τον τρόπο , όλοι ζουν με την ανταλλα­

γή. Με άλλα λόγια, γίνεται ο καθένας έμπορος και η ίδια η

ανθρώπινη κοινωνία διαμορφώνεται σε μια εμπορική κοι­

νωνία , όπως θα τη χαρακτήριζε κανείς πολύ επιτυχημένα.

Κατά τις αρχές, πάντως , του καταμερισμού της εργα­

σίας, πρέπει το σύστημα αυτό της ανταλλαγής συχνότατα

να κατέληγε σε αδιέξοδο και να συναντούσε μεγάλες δυ­

σκολίες. Αν υποθέσουμε ότι ο ένας είχε περισσότερο εμπό­

ρευμα από όσο θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, ενώ ένας άλλος άνθρωπος είχε λιγότερο, τότε ο πρώτος θα έδινε

ευχαρίστως ένα μέρος του πλεονάσματος και ο τελευταίος

θα αγόραζε από αυτό. Αν όμως ο τελευταίος αυτός δεν έχει

τίποτε από εκείνα ακριβώς που χρειάζεται ο πρώτος, τότε

δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί καμία ανταλλαγή μεταξύ

τους. Ο κρεοπώλης έχει περισσότερο κρέας στο κρεοπω­

λείο του από όσο ο ίδιος θα μπορούσε να καταναλώσει , ο

65

ζυθοπώλης όμως και ο αρτοπώλης ευχαρίστως θα αγόραζαν

ένα μέρος από αυτό. Αλλά δεν έχουν να δώσουν τίποτε άλλο

ως αντάλλαγμα παρά μόνο τα προϊόντα του επαγγέλματός

τους, ενώ ο κρεοπώλης έχει ήδη προμηθευτεί την ποσότητα

εκείνη του άρτου και ζύθου που έχει ανάγκη κατά τη στιγμή

αυτή. Στην περίπτωση αυτή, δεν είναι δυνατόν να πραγμα­

τοποιηθεί ανταλλαγή. Αυτός δεν μπορεί να είναι ο έμπορός

τους και αυτοί δεν μπορούν να είναι πελάτες του και έτσι . όλοι είναι λιγότερο χρήσιμοι ο ένας για τον άλλο. Για να

αποφύγουμε το ασύμφορο μιας τέτοιας καταστάσεως, πρέ­

πει φυσικά κάθε λογικός ά\'Ορωπος σε οποιαδήποτε φάση

αναπτύξεως της ανθρώπινης r.:οινωνίας και αν έγινε αυτό,

μετά την πρώτη εισαγωγή του καταμερισμού της εργασίας

να προσπαθεί να ρυθμίζει έτσι τις υποθέσεις του, ώστε

πάντα εκτός από το ιδιαίτερο προϊόν της δικής του απα­

σχολήσεως να διαθέτει κάποια ποσότητα από αυτό ή εκείνο

το εμπόρευμα για το οποίο θα πίστευε ότι πιθανώς λίγοι

άνθρωποι κατά την ανταλλαγή δεν θα το δέχονταν αντί του

προϊόντος της δικής τους απασχολήσεως. Πιθανώς για το

σκοπό αυτόν να χρησιμοποιήθηκαν διαδοχικά διάφορα

εμπορεύματα, που θεωρήθηκαν κατάλληλα και επομένως

χρησιμοποιήθηκαν γι' αυτό. Στα πρώτα χρόνια της ανθρώ­

πινης κοινωνίας φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν τα ζώα ως

γενικό ανταλλακτικό μέσο και αν αυτά δεν ήταν τόσο κα­

τάλληλα φαίνεται , ωστόσο, σε αρχαίους καιρούς να βρί­σκουμε υπολογισμούς πραγμάτων συγκριτικά με τον αριθ­

μό των ζώων, αριθμό που δόθηκε έναντι κατά την ανταλλα­γή. Ο εξοπλισμός του Διομήδη, λέε ι ο Όμηρος, στοίχιζε

μόνο εννιά βόδια, ενώ του Γλαύκου εκατό . Στην Αβησσυνία

φαίνεται ότι το αλάτι ήταν το κοινό μέσο του εμπορίου και

των ανταλλαγών· ένα ε ίδος κοχυλιών σε μερικά κέντρα

συναλλαγής στις ακτές των Ινδιών· βακαλάος στη Νέα Γη·

καπνός στη Βιργινία· ζάχαρη σε μερικές από τις αποικίες

μας στις δυτικές Ινδίες και σήμερα ακόμη υπάρχει χωριό στη Σκωτία, όπου, όπως με πληροφόρησαν, δεν ε ίναι κάτι

66

το ασυνήθιστο ένας εργάτης να προσφέρει, αντί για χρήμα­

τα , καρφιά στον aρτοπώλη ή στο καπηλε ιό. Σε όλες τις χώρες όμως φαίνεται ότι τελικά οι άνθρω­

ποι -για λόγους αναπόφευκτους- προτίμησαν κατά τη

χρήση για τον σκοπό αυτόν τα μέταλλα απ' όλα τα άλλα

εμπορεύματα . Τα μέταλλα όχι μόνο aποθησαυρίζονται με

ελάχιστη απώλεια της αξίας τους, γιατί δεν υπάρχουν άλλα

εμπορεύματα που να είναι λιγότερο φθαρτά από αυτά, αλλά

μπορούν και να διαιρεθούν κατά βούληση χωρίς να χάσουν

την αξία τους, και κατόπιν να ξανασυγχωνευθούν τα διάφο­ρα τεμάχια· είναι μια ιδιότητα που δεν την έχει κανένα άλλο

αγαθό, έστω και της ίδιας διάρκειας και η οποία περισσό­

τερο από κάθε άλλη ιδιότητα τα καθιστά κατάλληλα να χρησιμοποιούνται ως εμπορικά και κυκλοφοριακά μέσα.

Αν π. χ . κανείς παλιότερα ήθελε να αγοράσει αλάτι και δεν

ε ίχε να δώσει τίποτε άλλο ως αντάλλαγμά παρά μόνο ζώα, θα ήταν αναγκασμένος να αγοράσει αλάτι αξίας ενός ολό­

κληρου βοδιού ή ενός ολόκληρου προβάτου. Σπάνια θα

μπορούσε να μοιραστε ί χωρίς να χάσει μέρος της αξίας του. Και αν ήθελε να αγοράσει περισσότερο, πάλι θα έπρεπε για

τον ίδιο λόγο να αγοράσει το διπλάσιο ή το τριπλάσιο ,

δηλαδή το αντίτιμο δύο ή τριών βοδιών ή δύο ή τριών προβάτων. Αν διέθετε όμως αντί των βοδιών ή των προβά­

των μέταλλα κατά την ανταλλαγή, τότε θα μπορούσε να

συσχετίσει εύκολα την ποσότητα του μετάλλου με την πο­

σότητα του εμπορεύματος που τη στιγμή εκείνη χρειαζό­

ταν. Από τους διάφορους λαούς χρησιμοποιήθηκαν διάφο­

ρα μέταλλα για τους σκοπούς αυτούς. Ο σίδηρος ήταν το

γενικό μέσο ανταλλαγής στους αρχαίούς Σπαρτιάτες, ο χαλκός στους aρχαίους Ρωμαίους και ο χρυσός καθώς και ο

άργυρος σε όλα τα πλούσια και.εμπορικά έθνη.

Τα μέταλλα αυτά φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν αρ­

χικά σε ακατέργαστη μορφή, χωρίς σφραγίδα ή άλλο χα­

ρακτηριστικό. Ο Πλίνιος μας αναφέρει -στηριζόμενος σε μαρτυρ ία του Τιμαίου , αρχαίου ιστοριογράφου- ότι μέχρι

την εποχή του Σέρβιου Τουλλίου οι Ρωμαίοι δεν χρησιμο­ποιούσαν νομισματοποιημένο χρήμα, αλλά μεταχειρίζο­

νταν για τις αγορές aσφράγιστα τεμάχια χαλκού. Τέτοιες

ακατέργαστες πλάκες αναπλήρωναν άλλοτε τις λειτουργίες

του χρήματος.

Η χρησιμοποίηση των μετάλλων στην ακατέργαστη

αυτή κατάσταση συνδεόταν με δύο πολύ σπουδαίες ατέ­

λε ιες: πρώτον με το πρόβλημα της ζυγίσεως και δεύτερον με

τη δοκιμή του καθαρού περιεχομένου του μετάλλου. Στις

περιπτώσεις που χρησιμοποιούνταν πολύτιμα μέταλλα

όπου μια μικρή !3ιαφορά στην ποσότητα προκαλεί μεγάλη διαφορά στην αξία, το ζύγισμα.απαι τε{ -εφόσον θα γίνεται με την αναγκαία προσοχή- πολίι καλά επεξεργασμένα

σταθμά και ζυγαριές." Η ζύγιση ειδικά του χρυσού είναι μια πράξη μέγιστης ακρίβειας. Στην περίπτωση χρησιμοποιή­

σεως μη ειδικών μετάλλων , στα οποία μια μικρή διαφορά

έχει μικρή μόνο σημασία, δεν θα απαιτούνταν βέβαια τόση

ακρίβεια. Και.όμως θα θεωρούσαμε πολύ επίπονη την περί­πτωση κατά την οποία ένας φτωχός θα ήταν αναγκασμένος

κάθε φορά που αγόραζε ή πωλούσε για ένα φαρδί νι*, τόσες φορές να είναι αναγκασμένος vα ζυγίζε ι το φαρδίνι . Ο κα­

θορισμός του καθαρού περιεχομένου είναι ακόμη περισσό­

τερο δυσκολότερος και επίπονος , αν δε το ένα μέρος του μετάλλου δεν χυθεί κανονικά μ ε τα κατάλληλα μέσα στο

χωνευτ1Ίρι, τότε το αποτέλεσμα είναι πάρα πολύ αμφίβολο.

Γι' αυτό, οι άνθρωποι πριν απr.J τη ν εισαγωγή του νομισμα­

τοποιημένου χρήματος, αν δεν υποβάλλονταν στην επίπο­νη και δύσκολη αυτή εξέταση, θα έπρεπε να υφίστανται τις

μεγαλύτερες απάτες και καταδολιεύσεις και σε κάποια

στιγμή, για μια λίτρα καθαpού αργύρου ll χαλκού θα λάμ­βαναν ένα απατηλό μείγμα των χονδροειδέστερων και ευ­

τελεστέρων μετάλλων , το οποίο θα είχε εξωτερικά την εμφά­

νιση των μετάλλων εκείνων. Για να προστατευτούμε από

τέτοιες καταχρήσεις , για να διευκολύνουμνε τις ανταλλα­

γές και έτσι να προωθήσουμε τα επαγγέλματα και το εμπό-

68

ριο, θεώρησαν αναγκαίο σε όλες τις προοδευμένες χώρες,

να τεθεί μια σφραγίδα του κράτους σε ορισμένες ποσότητες εκείνων των μετάλλων που χρησιμοπcιούνταν σε αυτές τις

χώρες κατά κανόνα κατά την ανταλλαγή των εμπορευμά­

των. Αυτή είναι η απαρχή του νομισματοποιημένου χρήμα­

τος και των δημόσιων εκείνων μηχανισμών που ονομάζο­

νται νομισματοκοπεία, μηχανισμών της ίδιας ακριβώς μορφής με τους μηχανισμούς των μετρητών και σφραγι­

στών των μάλλινων και λινών υφασμάτων. Όλα αυτά επι­

διώκουν τον ίδιο σκοπό, δηλαδή: με επίσημη σφραγίδα να διαπιστώνεται η ποσότητα και η ποιότητα του κάθε εμπο­

ρεύματος που εισάγεται στην αγορά.

Οι πρώτες κρατικές σφραγίδες αυτής της μορφής, οι οποίες αποτυπώνονταν στα κυκλοφορούντα μεταλλικά τε­

μάχια, πρέπει πιθανώς σε πολλές περιπτώσεις να εγγυόνταν

αυτό που ήταν και το δυσκολότερο αλλά και το αναγκαιό­

τερο προς εγγύηση, δηλαδή τον tίτλο ή την καθαρή περιε­

κτικότητα του μετάλλου· πιθανώς να ήταν όμοιες με τη

μάρκα της στερλίνας με την οποία σταμπάρει κανείς και

σήμερα ακόμη αργυρά σκεύη και αργυρές πλάκες ή την

ισπανική μάρκα η οποία αποτυπώνεται μερικές φορές σε

ράβδους χρυσού και η οποία, επειδή είναι αποτυπωμένη μόνο στη μία πλευρά και δεν καλύπτει ολόκληρη την επιφά­

νειά τους , διασφαλίζει μεν τη γνησιότητα, όχι όμως και το

βάρος του μετάλλου. Ο Αβραάμ ζυγίζει στον Έφρονα τους

τετρακόσιους σάκους αργύρου που είχε υποσχεθεί να πλη­

ρώσει σ' αυτόν για τον αγρό Μαχπελάχ. Καθορίζονται βέβαια στην πρίπτωση αυτή ως τρέχον νόμισμα, αλλά ζυγί­

ζονται και δεν μετριούνται, όπως συμβαίνει και σήμερα

ακόμη προκειμένου για χρυσό και άργυρο σε μορφή ρά­

βδων. Τα εισοδήματα των αρχαίων Σαξόνων βασιλέων της

Αγγλίας δεν πληρώνονταν σε χρήμα, αλλά in natura, δηλα­δή σε τρόφιμα και εφόδια κάθε είδους. Πρώτος ο Γουλιέλ­

μος ο κατακτητής εισήγαγε τη συvήθεια να καταβάλλονται οι φόροι σε χρήμα. Το χρήμα όμως αυτό για πολύ καιρό

69

παραλαμβανόταν από τα ταμεία ζυγιζόμενο και όχι μετρού­

μι:νο.

Η δυσκολία και η επιβάρυνση του ακριβούς ζυγίσμα­

τος του μι:τάλλου ήταν η πρώτη αφορμή για το θεσμό της

κοπής του νομίσματος, του οποίου οι σφραγίδες, επειδή

καλύπτουν ι:ντελώς και τις δύο πλευρές του μετάλλου και

μψικές φορές και τη ράχη, θεωρr1 θηκε πως ήταν δυνατόν

να ι:γγυcονται όχι μόνο τον τίτλο αλλά και το βάρος. Τέτοια νομίσματα παραλαμβάνονταν για το λόγο αυτόν όπως και

σήμι:ρα, καταμετρούμενα έτσι ώσπ εξέλιπε ο κόπος της

ζυγίσεώς τους.

Με τον τρόπο που περιγράφηκε , κατέστη το χρήμα σε

όλους τους πολιτισμένους λαούς το παγκόσμιο όργανο του

εμπορίου με την παρέμβαση του οποίου τα κάθε είδους

αγαθά αγοράζονται και πωλούνται ή ανταλλάσσονται με

άλλα.

Προχωρούμε τώρα πλέον στην έρευνα των κανόνων

πουεφαρμόζουνοιάνθρωποικατάτηνανταλλαγήεμπορεύ­

ματος για χρήμα ή εμπορεύματος για εμπόρευμα. Οι κανό­

νες αυτοί καθορίζουν αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε

σχετική ή ανταλλακτική αξία των αγαθών.

Πρέπει να παρατηρηθεί ότι η λέξη αξία έχει δύο δια­

φορετικές σημασίες: άλλοτε δηλώνει τη χρησιμότητα ενός

ειδικού αντικειμένου και άλλοτε τη δυνατότητα που παρέ­

χεται με την κατοχή αυτού του αντικειμένου για την από­

κτηση με αυτό άλλων αγαθών. Η μία ονομάζεται «αξία χρήσεως» και η άλλη «αξία ανταλλαγής». Πράγματα που έχουν πολύ μεγάλη αξία χρήσεως που έχουν πολλές φορές

μικρή ή και καμία ανταλλακτική αξία και αντιστρόφως :

πράγματα που έχουν πολύ μεγάλη ανταλλακτική αξία χρή­

σεως έχουν πολλές φορές μικρή ή καμία αξία χρήσεως.

τίποτε δεν είναι χρησιμότερο από το νερό . Αλλά δεν μπο­

ρούμε να αγοράσουμε σχεδόν τίποτε με αυτό, ούτε σχεδόν τίποτε να ανταλλάξουμε. Αντίθετα, ένα διαμάντι δεν έχει

σχεδόν καμία αξία χρήσεως, συχνά όμως μπορούμε να

70

ανταλλάξουμε με αυτό μεγάλο πλήθος άλλων αγαθών.

Για να διαπιστώσουμε, λοιπόν, τις αρχές που καθορί­

ζουν την ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων, θα προ­σπαθήσω να αποδείξω,

πρώτον: ποιο είναι το πραγματικό μέτρο για την

ανταλλακτική αυτή αξία ή σε τι συνίσταται η πραγματική

τιμή όλων των εμπορευμάτων.

δεύτερον: ποια είναι τα διαφορετικά μέρη από τα οποία

απαρτίζι.:ται η πραγματική αυτή τιμή ή τα οποία την καθο­

ρίζουν

τέλος: ποιοι είναι οι διάφοροι καθοριστικοί λόγοι που,

άλλοπ ανεβάζουν μερικά ή όλα τα μέρη της τιμής πάνω από

το φυσικό ή το συνηθισμένο επίπεδό τους και άλλοτε τα κατεβάζουν ή ποια είναι τα αίτια που παρεμποδίζουν μερι­

κές φορές την αγοραία τιμή, δηλαδή την παρούσα τιμή των

ι.:μπορευμάτων στο να συμπέσει ακριβώς με αυτό που μπο­

ρεί ίσως να ονομαστεί φυσική τιμή.

Θα προσπαθήσω να εξετάσω τα τρία αυτά ζητήματα

όσο γίνεται πληρέστερα και σαφέστερα στα τρία επόμενα

κεφάλαια, ζητώ όμως γι' αυτό την ιδιαίτερη υπομονή και

προσοχή του αναγνώστη· την υπομονή του για να εξετάσει

λεπτομέρειες που σε μερικά σημεία ίσως του φανούν περιτ­

τές και κουραστικές και την προσοχή του, ώστε να κατανοή­

σει εκείνα που παρόλες τις διεξοδικές εξηγήσεις τις οποίες

θα δώσω, ίσως του φανούν σκοτεινά σε κάποιο βαθμό. Πάντως, θα προτιμούσα να φανώ aπεραντολόγος, αρκεί να

είμαι βέβαιος ότι γίνομαι κατανοητός. Παρά τη μεγάλη μου

προσπάθεια, όμως, να είμαι σαφής, εντούτυις θα παραμείνει κάποια ασάφεια, γιατί πρόκειται για ένα αντικείμενο, που

από τη φύση του είναι υπερβολικά αφηρημένο.

71

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΗΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ&ΗΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗΤΙΜΗ

ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΕΥΜΆΤΩΝ Ή Η ΤΙΜΗ

ΤΟΥΣ ΣΕ ΕΡΓΑΣΙΑ & ΣΕ ΧΡΗΜΑ

Κάθε άνθρωπος ε ίναι πλούσιος ή φτωχός, ανάλογα με

το βαθμό κατά τον οποίο μπορε ί να ικανοποιήσε ι τις ανά­

γ κες του, τις ανέσεις του και τις aπολαύσεις της ανθρώπι­

νης ζωής . Μετά τη γενική επικράτηση του καταμερισμού

της εργασίας, η ίδια η εργασία του κάθε ανθρώπου μπορεί

να τον εφοδιάσει με ένα ελάχιστο μέρος όλων των αγαθών·

το ασύγκριτα μεγαλύτερο μέρος τους πρέπει να προμηθεύε­

ται μέσω της εργασίας και άλλων και θα είναι πλούσιος ή

φτωχός ανάλογα με τις ποσότητες της εργασίας που διαθέ­

τει ή μπορεί να αγοράσει. Σύμφωνα με αυτά, η αξία.fνός εμπορεύματος για εκείνον που το κατέχει και που σκέπΊεται να μην το χρησιμοποιήσει ο ίδιος ή να το καταναλώσει ,

αλλά να το ανταλλάξει για άλλα εμπορεύματα, ισούται με

την ποσότητα εργασίας την οποία το εμπόρευμα αυτό του

επιτρέπει να αγοράσει ή να παραγγείλει. Η εργασία, λοι­

πόν, είναι το πραγματικό μέτρο της ανταλλακτικής αξίας

όλων των εμπορευμάτων.

Η πραγματική τιμή κάθε αντικειμέν~υ, δηλαδή αυτό

που στοιχίζει πραγματικά σε εκείνον που επιθυμεί να το

73

προμηθευτεί, είναι ο κόπος και η όχληση που πρέπει να

καταβληθούν ώστε να το επιτύχει.

Αυτό που κάθε πράγμα αξίζει πραγματικά σε αυτόν που

το προμηθεύτηκε και που μπορεί να το διαθέσει ή θέλει να

το ανταλλάξει με κάτι άλλο, είναι ο κόπος και η ενόχληση που μπόρεσε να αποφύγει με την απόκτηση του πράγματος

αυτού και που μπόρεσε να επιβαρύνει με αυτά άλλους αν­

θρώπους. Ό,τι αγοράζεται με χρήμα ή με αγαθά, αγοράζε­

ται επίσης με εργασία όπως εκείνο που δημιουργούμε με

την ίδια μας την εργασία. Το χρήμα ή τα αγαθά αυτά μας

εξοικονομούν πραγματικά εργασία. Και τα δύο έχουν μέσα τους την αξία μιας ορισμένης ποσότητας εργασίας, που

ανταλλάσσουμε για ένα πράγμα, για το οποίο νομίζουμε ότι

κατά το χρόνο της ανταλλαγής ενσωματώνει την αξία μιας

ίδιας ποσότητας εργασίας. Η εργασία αποτελούσε την

πρώτη τιμή, το πρωταρχικό αγοραστικό χρήμα, η οποία

πληρωνόταν για όλα τα άλλα πράγματα.

Δεν αποκτήθηκαν αρχικά με χρυσό ή άργυρο όλα τα

πλούτη του κόσμου, αλλά με εργασία · η αξία τους για εκείνους που τα κατέχουν και που επιθυμούν να τα ανταλλά­

ξουν με άλλα πράγματα είναι ακριβώς η ίδια με την ποσό­τητα εργασίας, την οποία αγοράζουν με αυτά ή μπορούν να διαθέσουν οι άνθρωποι αυτοί, με τη βοήθεια του πλούτου

αυτου.

Ο πλούτος, λέει ο Χόμπς, είναι δύναμη . Εκείνος όμως

που αποκτά ή κληρονομεί μια μεγάλη περιουσία δεν απο­

κτά ή κληρονομεί μαζί με αυτή, αναγκαστικά, οποιαδήποτε

κρατική δύναμη, πολιτική ή στρατιωτική. Ίσως μπορέσει

με την περιουσία αυτή να προσποριστεί τα μέσα για να την

αποκτήσει , αλλά από μόνη η κατοχή της περιουσίας αυτής

δεν του εξασφαλίζει αυτή τη δύναμη άμεσα. Η δύναμη που

αυτή η περιουσία του προσπορίζει άμεσα και ευθέως είναι η

αγοραστική δύναμη: μια ορισμένη κυριαρχία πάνω σε κάθε εργασία ή πάνω σε ολόκληρη την απόδοση της c:ργασίας

όπως βρίσκεται στην αγορά αυτή κατά τη στιγμή εκείνη. Η

74

περιουσία του είνάι μεγαλύτερη ή μικρότερη ανάλογα με

τηνέκτασητηςδυνάμεωςαυτήςήτηςποσότηταςτηςεργα­

σίας ή, πράγμα που είναι το ίδιο, των αποδόσεων της εργα­

σίας άλλων που μπορεί με την περιουσία αυτή να αγοράσει

ή να θέσει στη δική του διάθεση. Η ανταλλακτική αξία του

κάθε αντικειμένου πρέπει πάντα να ανταποκρίνεται ακρι­

βώς στην έκταση της δυνάμεως που προσπορίζει το αντι­

κείμενο αυτό στον κάτοχό του.

Όμως, αν και η εργασία είναι το αληθινό μέτρο της

ανταλλακτικής αξίας όλων των εμπορευμάτων, δεν είναι

παρ' όλα αυτά εκείνη που μετρά κατά κανόνα την αξία τους. Πολλές φορές είναι δύσκολο να καθορίσουμε ακριβώς τη

σχέση μεταξύ δύο διαφορετικών ποσοτήτων εργασίας. Ο χρόνος που χρησιμοποιείται με δύο διαφορετικές εργασίες

δεν μπορεί να είναι πάντα ο μόνος αποφασιστικός παράγο­

ντας για τη σχέση αυτή. Πρέπει να συνυπολογίσουμε επί­

σης τους διαφόρους βαθμούς του κόπου που καταβλήθηκε

και της προσοχής που καταναλώθηκε. Είναι δυνατόν σε μια σκληρή προσπάθεια μιας ώρας να βρίσκεται περισσότερη

εργασία παρά σε μια εύκολη απασχόληση δύο ωρών· ή σε μιας ώρας άσκηση ενός επαγγέλματος για τη μάθηση του

οποίου ο άνθρωπος χρείάστηκε δέκα χρόνια, παρά στην

απασχόληση ενός μήνα, αν πρόκειται για μια εργασία συ­

νηθισμένη, για μια εύκολα ασκούμενη απασχόληση. Δεν

είναι όμως εύκολο να βρεί κανείς ένα οποιοδήποτε ακριβές

μέτρο, είτε για τον κόπο, είτε για την ιδιοφυία. Πάντως,

κατά την ανταλλαγή των διάφορων προϊόντων, διαφορετι­

κών ειδών εργασίας μεταξύ τους, λαμβάνονται υπόψη και

τα δύο. Δεν τακτοποιείται όμως αυτό με ένα ακριβές μέτρο, αλλά με τη συζήτηση και την διαπραγμάτευση στην αγορά,

δηλαδή σύμφωνα με μια κατά προσέγγιση συμφωνία, που,

αν και δεν είναι ακριβής, ωστόσο αρκεί για να κλειστούν οι συναλλαγές της καθημερινής ζωής.

Εξάλλου, όλα τα εμπορεύματα ανταλλάσσονται πολύ

συχνότερα με εμπορεύματα, παρά με εργασία, και επομένως

75

είναι συγκρίσιμα μεταξύ τους. Είναι, λοιπόν, και πιο φυσι­κό να υπολογίζεται η ανταλλακτική τους αξία σε σύγκριση

με την ποσότητα ενός άλλου εμπορεύματος, παρά με την

ποσότητα εργασίας, που μπορεί κανείς να αγοράσει με

αυτά. Επιπλέον, οι περισσότεροι άνθρωποι κατανοούν κα­

λύτερα τι σημαίνει μια ποσότητα ενός ορισμένου εμπορεύ­ματος, παρά τι σημαίνει μια ορισμένη ποσότητα εργασίας.

Το ένα είναι ένα χειροπιαστό αντικείμενο, το άλλο είναι

μια αφηρημένη έννοια, η οποία, αν και μπορεί να διευκρι­

νιστεί αρκετά, ωστόσο, δεν είναι τόσο τέλεια φυσική και εξόφθαλμη.

Αμέσως, λοιπόν, αφού έπαυσε ο aντιπραγματισμός και

διαμορφώθηκε το χρήμα, ως κοινά αναγνωριζόμενο ανταλ­λακτικό μέσο, ανταλλάσσεται κάθε πράγμα συχνότερα με

χρήμα, παρά με άλλα εμπορεύματα . Ο κρεοπώλης σπάνια

πλέον φέρνει το μοσχάρι ή το πρόβατά του στον aρτοποιό ή

στο ζυθοποιό, για να τα ανταλλάξει με ψωμί και μπίρα. Η ποσότητα του χρήματος που παίρνει γι' αυτά καθορίζει και

την ποσότητα σε ψωμί ή μπίρα, που θα μπορέσει κατόπιν να

αγοράσει με αυτό. Είναι, λοιπόν, πιο φυσικό και οφθαλμο­

φανές γι' αυτόν να εκτιμήσει την αξία του κρέατός του από

την ποσότητα του χρήματος, με το οποίο το ανταλλάσσει αμέσως, παρά από την ποσότητα του ψωμιού και της μπί­

ρας, δηλαδή από την ποσότητα των εμπορευμάτων εκείνων

που μπορεί να το ανταλλάξει μόνο με την παρεμβολή ενός άλλου εμπορεύματος και είναι καλύτερα γι' αυτόν να πει

ότι το μισό χιλιόγραμμο του κρέατος αξίζει τρείς ή τέσσε­

ρις δραχμές, παρά να πει ότι αξίζει τρία ή τέσσερα μισόκιλα

ψωμιού ή τρία-τέσσερα τέταρτα γαλονιού ξανθής μπίρας.

Έτσι συμβαίνει, η ανταλλακτική αξία όλων των εμπορευμά­

των να εκτιμάται συχνότερα κατά την ποσότητα του χρή­

ματος, παρά είτε κατά την ποσότητα εργασίας είτε κατά την

ποσότητα οποιουδήποτε άλλου εμπορεύματος, που μπορεί

να aνταλλαχθεί με αυτά.

Η αξία όμως του χρυσού και του αργύρου όπως και

76

κάθε άλλου εμπορεύματος κυμαίνεται· αυτά είναι άλλοτε

φθηνότερα,άλλοτεακριβότερα,πότεαγοράζονταιευκολό­

τερα, πότε δυσκολότερα . Η ποσότητα της εργασίας, που μπορούμε να αγοράσουμε ή να παραγγείλουμε με ένα ορι­

σμένο ποσό των μετάλλων αυτών, ή η ποσότητα άλλων

αγαθών , που μπορεί να aνταλλαχθεί με το ποσό αυτό, εξαρ­

τάται πάντοτε από την αποδοτικότητα ή τη στειρότητα των

μεταλλείων, που επικρατεί κατά την εποχή της ανταλλαγής

αυτής. Η ανακάλυψη των πλούσιων μεταλλωρυχείων της

Άμερικής κατά τον δέκατο έκτο αιώνα, υποβίβασε την αξία

του χρυσού και του αργύρου στην Ευρώπη στο ένα τρίτο

του προηγούμενου ύψους της. Επειδή, λοιπόν, στοίχιζε λιγότερη εργασία η μέχρι τότε μεταφορά των μετάλλων

αυτών από τα ορυχεία στην αγορά, γι' αυτόν τον λόγο

μπορούσε κανείς όταν μεταφέρονταν αυτά στην αγορά να

αγοράσει ή να παραγγείλει με αυτά λιγότερη εργασία· η

αναστάτωση αυτή στην αξία τους, αν και υπήρξε ίσως η

μεγαλύτερη, ωστόσο δεν ήταν η μοναδική που αναφέρει η

ιστορία. Όπως όμως ένα μέτρο μεγέθους -π. χ. ο φυσικός

πόδας, η οργιά, ή η σπιθαμή- το οποίο είναι πάντα το ίδιο

μεταβλητό, δεν μπορεί ποτέ να αποτελέσει ένα ακριβές

μέτρο γ ια την αξία άλλων εμπορευμάτων, έτσι και ένα εμπό­

ρευμα, που είναι πάντοτε μεταβλητό στην ίδια αξία του, δεν

μπορεί ποτέ να αποτελέσε ι ακριβές μέτρο για την αξία

άλλων εμπορευμάτων. Οι ίσες ποσότητες εργασίας, μπορεί

να πε ι κανείς ότι σε όλες τις εποχές και σε όλους τους

τόπους υπήρξαν ίσης αξίας για τον εργάτη. Ενώπιον της

συνήθους καταστάσεως της υγείας του, της δυνάμεως και

της διανοητικότητάς του, προκειμένου του ίδιου βαθμού

της επιδεξιότητάς του και της ικανότητάς του , πρέπει πά­

ντα να θυσιάζει το ίδιο μέρος της αναπαύσεώς του, της

ελευθερίας του και της ευτυχίας του. Η τιμή την οποία

πληρώνει, πρέπε ι να είναι η ίδια πάντοτε, οποιαδήποτε και αν είναι η ποσότητα των αγαθών, που παίρνει αυτός ως

αποζημίωση. Από τα αγαθά αυτά μπορεί βέβαια να παίρνει

77

πότε περισό-ότερα και πότε λιγότερα, αλλά στην περίπτωση αυτή μεταβάλλεται η αξία των αγαθών και όχι η αξία της εργασίας, η οποία χρησιμεύει για να τα αποκτήσει. Πάντο­

τε και παντού είναι ακριβό εκείνο που δύσκολα αποκτάται, ή εκείνο που επιτυγχάνεται με πολλή εργασία και φθηνό

εκείνο που μπορεί εύκολα κανείς να προμηθευτεί ή με πολύ

λίγη εργασία. Μόνο η εργασία η οποία ποτέ δεν κυμαίνεται

στην ίδια την αξία της, είναι επομένως το τελικό και αληθι­νό μέτρο, με το οποίο πάντοτε και παντού μπορεί να εκτιμη­

θεί και συγκριθεί η αξία όλων των εμπορευμάτων. Αυτή είναι η πραγματική τιμή τους. Το χρήμα είναι μόνο η ονο­

μαστική τιμή τους .

Ωστόσο, αν και ίσες ποσότητες εργασίας έχουν για τον

εργάτη πάντοτε την ίδια αξία, γι' αυτόν που απασχολε ί τον

εργάτη, φαίνεται ότι έχουν πότε μεγαλύτερη , πότε μικρότε­

ρη αξία . Αυτός τις αγοράζει, πότε με μεγαλύτερη, πότε με

μικρότερη ποσότητα αγαθών και του φαίνεται ότι η τιμή

της εργασίας μεταβάλλεται aπαράλλακτα, όπως μεταβάλ­

λεται η τιμή όλων των άλλων αγαθών. Στη μια περίπτωση

του φαίνεται ακριβότερη , στην άλλη φθηνότε ρη. Στην

πραγματικότητα όμως, τα αγαθά είναι εκείνα που πότε είναι

φθηνά και πότε ακριβά.

Κατά τη λαϊκή αυτή εκδοχή , λοιπόν, μπορεί να πει

κανείς ότι η εργασία, όπως και τα εμπορεύματα , έχει μια πραγματική και μια ονομαστική αξία. Η πραγματική της

αξία μπορεί να υποστηριχθεί ότι συνίσταται στην ποσότη­

τα των μέσων διατροφής και ανέσεως , τα οποία προσφέρο­

νται γι' αυτή και η η ονομαστική της αξία στην ποσότητα

του χρήματος . Ο εργάτης είναι πλούσιος ή φτωχός, αμείβε­

ται καλώς ή κακώq ανάλογα με την πραγματική , όχι την

ονομαστική τιμή της εργασίας του. Η διάκριση μεταξύ

πραγματικής και ονομαστικής τιμής των εμπορευμάτων και

της εργασίας, δεν είναι όμως δήθεν θεωρητικό ζήτημα,

αλλά μπορεί καμιά φορά στην πράξη να έχει σοβαρή ση­

μασία. Η ίδια πραγματική τιμή έχει πάντοτε την ίδια αξία ,

78

αν και εξαιτίας των εναλλαγών στην αξία του χρυσού και

του αργύρου, η ίδία ονομαστική τιμή έχει μερικές φορές εντελώς διαφορετικές αξίες. Αν λοιπόν ένα αγρόκτημα πω­

ληθεί υπό τον όρο της διαρκούς καταβολής ενός επιδόμα­τος, θέλει δε κανείς το επίδομα αυτό να έχει πάντοτε την ίδια αξία, τότε το συμφέρον της οικογένειας υπέρ της

οποίας συνομολογείται η διαρκής παροχή προστατεύεται

ασφαλώς, αν αυτή η παροχή δεν συνομολογήθηκε σε μια ορισμένη ποσότητα χρήματος. Γιατί στην περίπτωση αυ­

τή, η αξία του θα υπέκειτο σε αποκλίσεις δύο ειδών: πρώ­τον, σε διάφορες εποχές διαφορετικές ποσότητες χρυσού

και αργύρου περιέχονται σε νομίσματα της ίδιας ονομαστι­

κής αξίας και δεύτερον η αξία των ίδιων ποσοτήτων χρυσού και αργύρου, σε διάφορες εποχές είναι διαφορετική.

Ηγεμόνες και κράτη πολλές φορές θεώρησαν ότι το

συμφέροv τους crε μια δεδομένη στιγμή συνίστατο στο γε­γονός της ελαττώσεως της ~εριεχόμενης ποσότητας καθα­

ρού μετάλλου στα νομίσματά τους σε σπανιότατες περι­

πτώσεις, όμως, φαντάστηκαν ότι τους συνέφερε να την αυξήσουν. Νομίζω , λοιπόν, ότι η ποσότητα του περιεχομέ­

νου ευγενούς μετάλλου σε νομίσματα, διαρκώς ελαττώνεται

σε όλους τους λαούς και ποτέ δεν αυξήθηκε. Γι' αυτόν το λόγο , οι μεταβολές αυτές τείνουν πάντα να ελαττώσουν την

αξία ενός χρηματικού μισθώματος.

Τα μισθώματα τα οποία συνομολογούνται σε δημη­

τριακά διατήρησαν πολύ καλύτερα την αξία τους από εκεί­

να που συνομολογήθηκαν σε χρήμα, έστω και αν η ονομα­

στική αξία (τίτλος) των νομισμάτων δεν υπέστη καμιά με­ταβολή. Όταν συμπίπτει μαζί με την ελάττωση της αξίας του αργύρου να ελαττώνεται ακόμη και η ποσότητά του, η

οποία περιέχεται στα νομίσματα του ίδιου τίτλου, η ζημιά είναι ακόμη μεγαλύτερη. Στη Σκωτία, όπου ο τίτλος των

νομισμάτων υπέστη πολύ μεγαλύτερες μεταβολές από όσες

συνέβησαν ποτέ στην Αγγλία και τη Γαλλία όπου υπέστη ακόμη μεγαλύτε ρες από όdες ποτέ στη Σκωτία, πολλά μι-

79

σθώματα τα οποία αρχικά αντιπροσώπευαν αξιόλογη αξία,

με αυτόν τον τρόπο σχεδόν εκμηδενίστηκαν.

Είναι, λοιπόν, φανερό ότι η εργασία αποτελεί και το μοναδικό γενικό καθώς και το μόνο ακριβές μέτρο αξίας ή

το μοναδικό μέτρο αξίας, κατά το οποίο οι αξίες όλων των

εμπορευμάτων πάντοτε και παντού συγκρίνονται. Είναι

αλήθεια ότι δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε την πραγματική

αξία διαφόρων εμπορευμάτων από αιώνα σε αιώνα από τις

ποσότητες αυτές του αργύρου που δίνονται γι' αυτά, ούτε

από έτος σε έτος ανάλογα με τις ποσότητες δημητριακών.

Μπορούμε όμως να υπολογίσουμε με τη μεγαλύτερη ακρί­

βεια την πραγματική αξία τόσο από αιώνα σε αιώνα, όσο

από έτος σε έτος από τις ποσότητες δημητριακών. Από

αιώνα σε αιώνα τα δημητριακά αποτελούν καλύτερο μέτρο

αξίας απ' ό,τι είναι ο άργυρος, γιατί από αιώνα σε αιώνα οι

ίδιες ποσότητες δημητριακών μπορούν πολύ καλύτερα να

aνταλλαχθούν με την ίδια ποσότητα εργασίας απ' ό,τι οι

ίδιες ποσότητες αργύρου. Αντίστροφα, από έτος σε έτος

είναι ο άργυρος καλύτερο μέτρο αξίας από τα δημητριακά,

γιατί οι ίδιες ποσότητές του πολύ ευκολότερα μπορούν να aνταλλαχθούν με την ίδια ποσότητα εργασίας. "

Αν και η διάκριση μεταξύ πραγματικής και ονομαστι­

κής τιμής μπορεί να είναι ωφέλιμη κατά τον καθορισμό

ισόβιων μισθωμάτων ή κατά τη συνομολόγηση μακροχρό­

νιων συμβάσεων, όμως αυτό δεν συμφέρει κατά τις αγορα­πωλησίες, που είναι οι πιο συνηθισμένες, και κατά τις

καθημερινές συναλλαγές της κοινωνικής ζωής.

80

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΤΑ ΣΥΣΤΑΣΤΙΚΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ

ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΕΥΜΆΤΩΝ

Κατά την aρχέγονη και πρωτόγονη κατάσταση της

κοινωνίας που προηγήθηκε της συγκεντρώσεως του κεφα­

λαίου και της ιδιοποιήσεως της γης, φαίνεται ότι η συσχέ­τιση των απαιτούμενων -για την απόκτηση διαφόρων

πραγμάτων- ποσοτήτων εργασίας υπήρξε το μοναδικό μέ­σο που αποτελούσε ένα κανόνα για την ανταλλαγή τους. Αν

π . χ. σε ένα λαό κυνηγών στοιχίζει πολύ το σκότωμα ενός

κάστορα, απαιτεί διπλό κόπο από το σκότωμα ενός ελα­φιού, τότε φυσικά ένας κάστορας θα αξίζει ή θα ανταλλάσ­

σεται με δύο ελάφια. Είναι φυσικό ότι το προϊόν συνήθους

εργασίας δύο ημερά)ν ή δύο ωρών, αξίζει το διπλό'σιο από το προϊόν που συνήθως παράγεται με εργασία μιας ημέρας ή

μιας ώρας.

Αν το είδος της μιας εργασίας είναι πιο κοπιώδες από μια άλλη , φυσικά τότε θα παρέχεται μια ανταμοιβή για τον

μεγαλύτερο κόπο και είναι δυνατόν να ανταλλάσσεται το

προϊόν μιας ώρας σκληρής εργασίας με το προϊόν δύο ωρών

ελαφρότερης εργασίας.

Επίσης, αν το ένα είδος εργασίας απαιτεί ένα ασυνήθι­στο βαθμό επιδεξιότητας και αντιλήψεως , τότε η εκτίμηση

81

των ανθρώπων- την οποία αποφέρουν τα χαρίσματα αυτά,

παρέχε ι στα προϊόντα τους μια αξία που υπερτερεί εκείνης

που αρμόζει στο χρόνο που δαπανήθηκε για την παραγωγή

τους. Τέτοια χαρίσματα σπάνια αποκτώνται με άλλο τρόπο

εκτός από μακρά μαθητεία και η μεγαλύτερη αξία των προϊόντων τους δεν συνίσταται σε τίποτε άλλο πέρα από

μια δίκαιη αποζημίωση για το χρόνο και την εργασία που

αναλώθηκαν για την απόκτηση αυτών των ικανοτήτων. Σε

περισσότερο ανεπτυγμένη κατάσταση της κοινωνίας, τέ­

τοιες αποζημιώσεις για περισσότερο κόπο και μεγαλύτερη

επιδεξιότητα παρέχονται συνήθως με την αμοιβή της εργα­

σίας και πιθανώς κάτι τέτοιο συνέβαινε και στις πρωτόγο­

νες και aρχέγονες κοιωνικές οργανώσεις. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, ανήκει στον εργάτη ολό­

κληρο το προϊόν της εργασίας τού και η ποσότητα εργα­

σίας που καταβλήθηκε -η οποία συνήθως καταβάλλεται

για την απόκτηση ή την παραγωγή ενός εμπορεύματος­

είναι το μόνο γεγονός που μπορεί να ορίσει την ποσότητα

της εργασίας την οποία πρέπει να αγοράσει κανείς συνήθως με το εμπόρευμα εκείνο ή να χρησιμοποιήσει ή να ανταλλά­

ξει.

Αμέσως όταν συγκεντρωθεί κεφάλαιο στα χέρια μερι­

κών ανθρώπων, είναι φυσικό μερικοί από αυτούς να χρησι­

μοποιήσουν το κεφάλαιό τους για την απασχόληση εργα­

τικών ανθρώπων, παρέχοντάς τους υλικά και είδη διατρο­

φής, για να επιτύχουν κέρδος από την πώληση του προϊό­

ντος της εργασίας τους, ή από την αξία την οποία πρόσθεσε

στο υλικό η εργciσία τους. Κατά την ανταλλαγή του έργου

και με χρήμα , εργασία, ή άλλα αγαθά, πρέπει να καταβλη­

θεί κάτι επιπλέον των απαιτούμενων υλικών για την πλη­

ρωμή του μισθού της εργασίας, για να το λάβει ως κέρδος ο επιχειρηματίας αυτής της επιχειρήσεως, ο οποίος aποτόλ­

μησε τη διάθεση του κεφαλαίου του για την παραγωγή

αυτού του προϊόντος . Αναλύεται, λοιπόν, η αξία που οι εργάτες προσθέτουν στο υλικό στην περίπτωση αυτή σε

82

δύο μέρη , από τα οποία το ένα χρησιμοποιείται για την

πληρωμή του εργατικού μισθού και το άλλο πρέπει να λάβε ι

ο εργοδότης που προκατέλαβε ολόκληρο το κεφάλαιο σε

υλικά και μισθό εργασίας. Γιατί διαφορετικά δεν θα μπορού­σε να έχε ι κανένα ενδιαφέρον να απασχολεί τους εργάτες,

αν δεν ή λπιζε να επιτύχει από την πώληση της εργασίας

τους κάτι επιπλέον από όσο θα χρειαζόταν για την αντικατά­

σταση του κεφαλαίου του. Επίσης , δεν θα είχε κανένα εν­

δ ιαφέρον να απασχολεί καλύτερα ένα μεγάλο αντί για ένα

μικρό κεφάλαιο, αν τα κέρδη του δεν ήταν ανάλογα με το

μέγεθος του κεφαλαίου . Θα πίστευε κανείς ότι το κέρδος του κεφαλαίου είναι απλώς μια άλλη ονομασία για το μισθό

ενός ορισμένου είδους εργασίας , της εργασίας της επιθεω­ρήσεως και διευθύνσεως. Αυτό είναι τελείως διαφορετικό,

καθορίζεται από εντελώς διαφορετικές αρχές και δεν βρί­σκεται σε καμιά σχέση με το μέγεθος, τη δυσκολία και την

πνευματική κόπωση τη ς υποθετικής αυτής εργασίας της

εποπτε ίας και διευθύνσεως . Το κέρδος ρυθμίζεται πάντα

ανάλογα με την αξία του καταβληθέντος κεφαλαίου και

είναι ανάλογο με το μέγεθος αυτού του κεφαλαίου, μεγαλύ­

τερο ή μικρότερο. Ας υποθέσουμε π.χ. ότι σε έναν τόπο,

όπου το συνηθισμένο ετήσιο κέρδος του βιομηχανικού κε­

φαλαίου ανέρχεται σε 10%, βρίσκονται δύο διαφορετικά εργοστάσια, το καθένα από τα οποία χρησιμοποιεί <είκοσι

εργάτες για δεκαπέντε λίρες τον χρόνο ή συνολικά για

τριακόσιες λίρες. Ας υποθέσουμε ακόμη ότι η πρώτη ύλη

την οποία ετησίως επεξεργάζεται το ένα στοιχίζει επτακό­

σιες μόνο λίρες , ενώ η καλύτερη πρώτη ύλη του άλλου

στοιχίζει επτά χιλιάδες. Το χρησιμοποιούμενο στο ένα

κεφάλαιο στην περίπτωση αυτή ανέρχεται σε χίλιες λίρες, ενώ το χρησιμοποιούμενο στο άλλο ανέρχεται σε επτά

χιλιάδες τριακόσιες . Κατά συνέπεια, σύμφωνα με το επιτό­κιο 10%, ο επιχειρηματίας του πrιώτου θα αναμένει ένα κέρδος περίπου εκατό λιρών, ενώ ο επιχειρηματίαs του

δεύτερου εργοστασίου θα υπολογίζει σε επτακόσιες τριά-

83

ντα λίρες. Αν και τα κέρδη τους είναι τόσο διαφορετικά,

είναι δυνατόν, ωστόσο, η εργασία της εποπτείας και της

διευθύνσεως και στα δύο να είναι είτε απολύτως είτε σχεδόν

απολύτως η ίδια . Σε πολλά εργοστάσια, ολόκληρη η εργα­

σία του ίδιου είδους ανατίθεται σε έναν προϊστάμενο. Ο

μισθός του ανταποκρίνεται κυρίως στην αξία της εργασίας

αυτής της εποπτείας και διευθύνσεως. Αν και κciτά τον

καθορισμό του μισθού του λαμβάνει συνήθως υπόψη όχι μόνο η εργασία και η επιδεξιότητά του, αλλά και η εμπι­

στοσύνη με την οποία τον περιβάλλει κανείς , εν πάση

περιπτώσε ι ο μισθός αυτός δεν βρίσκεται ποτέ σε ανάλογη

σχέση με το κεφάλαιο του οποίου τη διαχείριση επιβλέπε ι·

Πολύ περισσότερο αναμένει ο κύριος αυτού του κεφαλαίου, αν και απαλλάχθηκε από κάθε εργασία, ένα κέρδος, το

οποίο να είναι ανάλογο με το κεφάλαιό του. Έτσι, λοιπόν,

στην τιμή των εμπορευμάτων το κέρδος του κεφαλαίου

αποτελεί ένα εντελώς διαφορετικό και από τελείως διαφο­

ρετικές αρχές εξαρτώμενο συστατικό , από τον μισθό της

εργασίας.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, δεν ανήκε ι πάντα ολό­

κληρο το προϊόν της εργασίας στον εργάτη . Αυτός πρέπει

να το μοιραστεί στις περισσότερες περιπτώσεις με τον

ιδιοκτήτη του κεφαλαίου, ο οποίος τον απασχολεί. Ούτε

είναι η για την απόκτηση ή παραγωγή ενός εμπορεύματος

συνήθως απαιτούμενη εργασία, το μοναδικό κριτήριο που

καθορίζει την ποσότητα την οποία πρέπει να αγοράσει, να

παραγγείλει ή να aνταλλαχθεί αυτό. Είναι προφανές ότι

πρέπει να καταβληθεί μια ιδιαίτερη ακόμη ποσότητα χρή­ματος ως κέρδος για το κεφάλαιο που προκατέβαλε τους

μισθούς και τα υλικά για την εργασία εκείνη.

Αμέσως όταν ολόκληρο το έδαφος μιας χώρας γίνει

ατομική ιδιοκτησία , οι γαιοκτήμονες επιθυμούν, όπως και

όλοι οι άλλοι άνθρωποι, να θερίσουν εκεί που δεν έσπειραν

και απαιτούν μάλιστα για το φυσικό προϊόν ένα μίσθωμα . Η ξυλεία του δάσους, η βοσκή των αγρών και όλοι οι φυσικοί

84

καρποί της γης, οι οποίοι, εφόσον το έδαφος ανήκε σε

όλους, στοίχιζαν στον εργάτη μόνο τον κόπο της συλλο­γής, αποκτούν πλέον και για αυτόν μια πρόσθετη τιμή η

οποία συσχετίζεται με αυτούς. Ο εργάτης πρέπει τώρα να

πληρώσει για την άδεια της συλλογής και να δώσει στον γαιοκτήμονα ένα μέρος από εκείνο που συλλέγει ή παράγει

η εργασία του. Το μέρος αυτό ή καλύτερα η τιμή του μέρους

αυτού αντιπροσωπεύει την έγγειο πρόσοδο και αποτελεί

στην τιμή των περισσότερων εμπορευμάτων το τρίτο συ­

στατικό μέρος.

Πρέπει να παρατηρηθε ί ότι η πραγματική αξία των

διαφόρων συστατικών μερών της τιμής μετριέται σύμφωνα

με την ποσότητα της εργασίας, που κάθε ένα από αυτά

μπορεί να αγοράσει ή να παραγγείλει. Η εργασία καθορίζει

την αξία όχι μόνο του μέ ρους εκείνου της τιμής που αναλύ­

εται το ίδιο πάλι σε εργασία , αλλά και εκείνου που αναλύε­

ται στο εισόδημα και στο κέρδος του κεφαλαίου. Σε κάθε κοινωνία, τελικά, η τιμή όλων των εμπορευμά­

των αναλύεται στο ένα ή στο άλλο ή σε όλα αυτά τα τρία

μέρη και σε κάθε πολιτισμένη κοινωνία συνυπάρχουν όλα

αυτά τα τρία μέρη, λίγο-πολύ, ως συστατικά της τιμής του

μέγιστου μέρους όλων των εμπορευμάτων.

Ένας κηπουρός που καλλιεργε ί τον κήπο του με τα

δικά του χέρια, συγκεντρώνε ι στο πρόσωπό του την τριπλή

ιδιότητα του γαιοκτήμονα, του μισθωτή και του εργάτη.

Έτσι το προϊόν φέρνει σ ' αυτόν την έγγειο πρόσοδο του

πρώτου , το κέρδος του δεύτερου και το μισθό του τρίτου .

Παρ' όλα αυτά, και τα τρία συνήθως θεωρούνται ως απόδο­

ση της εργασίας του . Στην περίπτωση αυτή , προστίθενται και η έγγειος πρόσοδος και το κέρδος μαζί με τον εργατικό

μισθό.

Επειδή σε μια πολιτισμένη χώρα λίγα μόνο εμπορεύ­

ματα υπάρχουν, των οποίων η ανταλλακτική αξία προέρχε­

ται μόνο από την εργασία, γιατί η έγγειος πρόσοδος και το

κέρδος συνυπάρχουν άφθονα στα περισσότερα εμπορεύμα-

85

τα, γι' ηυτόν το λόγο το ετήσιο προϊόν της χώρας αυτής θα

αρκεί πάντοτε για να πληρώσει ή να παραγγείλει μια ποσό­

τητα εργασίας πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που θα κατανα­λωνόταν για την παραγωγή , επεξεργασία και μεταφορά του προϊόντος αυτού στην αγορά. Αν η κοινωνία απασχολούσε

ετησίως όλη την εργασία, που θα μπορούσε ετησίως να

αγοράσει, τότε το προϊόν κάθε επόμενου έτους θα έφτανε σε

μια ασύγκριτα μεγαλύτε ρη αξία από εκείνη του προηγού­

μενου έτους, γ ιατί η ποσότητα της εργασίας θα έπρεπε να

αυξάνεται σημαντικά κάθε χρόνο. Δεν υπάρχει όμως καμία χώρα στην οποία ολόκληρο το προϊόν της εργασίας χρησι­

μοποιείται για τη συντήρηση των επαγγελματικά απασχο­

λουμένων . Παντού οι μη εργαζόμενοι καταναλώνουν μεγά­

λο μέρος των προϊόντων και, ανάλογα με τη σχέση της

ετήσιας διανομής των προϊόντων μεταξύ των δύο αυτών

διαφορετικών τάξεων του λαού, πρ έπει η συνηθισμένη ή

κατά μέσο όρο αξία τους να αυξάνεται ή να ελαττώνεται ή

να παραμένε ι η ίδια από χρόνο σε χρόνο .

86

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ Η ΑΓΟΡΑΙΑ ΤΙΜΗ

ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΕΥΜΆΤΩΝ.

Σε κάθε κοινωνία ή σε κάθε τόπο, υπάρχε ι ένα συνηθι­

σμένο ή μέσο όριο για την αμοιβή της εργασίας και για το

κέρδος του κεφαλαίου σε κάθε είδους απασχόληση εργα­

σίας ή κεφαλαίου. Το όριο αυτό, όπως θα αποδείξω παρακά­

τω, καθορίζεται με φυσικό τρόπο: αφενός μεν από τη γενική

κατάσταση της κοινωνίας, τον πλούτο ή τη φτώχεια της , τίς

προόδους της, τη στασιμότητα ή την οπισθοδρομικότητά

της και αφετέρου από την ιδιαίτερη φύση κάθε απασχολή­

σεως.

Υπάρχε ι επίσης σε κάθε κοινωνία ή τόπο ένα συνηθι­

σμένο ή μέσο όριο για την έγγειο πρόσοδο , που, όπως

επίσης θα αποδείζω παρακάτω, καθορίζεται εν μέρε ι από τη γενική κατάσταση της κοινωνίας ή του τόπου όπου βρίσκε­

ται το έδαφος και εν μέρει από τη φυσική ή την τεχνητά

αυξανόμενη καρποφορία του εδάφους. Τα τακτικά αυτά ή μέσου όρου όρια μπορεί κανείς, για

τον καιρό και τον τόπο όπου ίσως επικρατούν ως συνηθισμέ­να, να τα χαρακτηρίσει ως φυσικά όρια της αμοιβής εργα­

σίας, της εγγείου προσόδου, του κέρδους του κεφαλαίου. Αν η τιμή ενός εμπορεύματος δεν είναι ούτε υψηλότε-

87

ρη ούτε χαμηλότερη από εκείνη που απαιτείται για να πληρωθεί σύμφωνα με το φυσικό όριο η έγγειος πρόσοδος,

ο μισθός της εργασίας και το κέρδος του κεφαλαίου που

χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή, την παραγωγή και τη

μεταφορά μέχρι και την αγορά, τότε το εμπόρευμα πωλείται

σε μία τιμή την οποία μπορούμε να ονομάσουμε φυσική.

Το εμπόρευμα πωλείται τότε ακριβώς για όσο αξίζει ή

για τόσο όσο πραγματικά κοστίζει σε εκείνον που το προ­

σκομίζει στην αγορά. Γιατί, αν και στην συνηθισμένη

φρασεολογία αυτό που ονομάζει κανείς τιμή αγοράς ενός

εμπορεύματος δεν ενσωματώνει το κέρδος του μεταπράτη ,

όμως αυτός προφανώς ζημιώνεται, αν πωλεί το εμπόρευμα

σε μια τιμή που δεν του εξασφαλίζει το συνηθισμένο στον

τόπο του όριο του κέρδους του κεφαλαίου, γιατί με μια

οποιαδήποτε άλλη τοποθέτηση του κεφαλαίου του θα πραγματοποιούσε ίσως αυτό το κέρδος. Μαζί με το κέρδος

του μάλιστα προστίθεται η πρόσοδός του, η κύρια πηγή της συντηρήσεώς του. Καθώς αυτός, κατά το χρόνο στον οποίο

παράγει τα εμπορεύματά του και τα προσκομίζει στην αγο­

ρά, προκαταβάλλει στους εργάτες το ημερομίσθιό τους ή τη

συντήρησή τους, κατά τον ίδιο τρόπο προκαταβάλλει στον

εαυτό του τη δική του συντήρηση, η οποία τότε καθορίζε­ται σύμφωνα με το κέρδος , το οποίο λογικά αναμένει από

την πώληση των αγαθών του. Εφόσον λοιπόν δεν αποφέ­

ρουν αυτά το κέρδος αυτό σ' εκείνον, τότε δεν αντικαθι­

στ.ούν γι' αυτόν, ό,τι πραγματικά του κόστισαν.

Αν και η τιμή , λοιπόν, που του αφήνει αυτό το κέρδος

δεν είναι πάντα η κατώτερη, στην οποία γενικά ένας έμπο­

ρος πωλεί τα εμπορεύματά του, αποτελεί ωστόσο αυτή το

κατώτατο όριο , μέχρι του οποίου αυτός μπορεί διαρκώς να

πωλεί τουλάχιστο στα μέρη εκείνα όπου επικρατεί πλήρης ελευθερία, δηλαδή, εκεί όπου μπορεί να αλλάζει το επάγ­

γελμά του οποτεδήποτε θέλει.

Η πραγματική τιμή, στην οποία πωλείται ένα εμπό­

ρευμα στην αγορά, ονομάζεται αγοραία τιμή του. Η τιμή

88

αυτή μπορεί να είναι ανώτερη από τη φυσική ή κατώτερη

' από αυτή ή να είναι ακόμη ακριβώς ίση με αυτή. Η αγοραία τιμή ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τη

σχέση της ποσότητας των εμπορευμάτων, η οποία προσκο­

μίζεται πραγματικά στην αγορά, για τη ζήτηση από εκεί­

νους που είναι πρόθυμοι να πληρώσουν τη φυσική τιμή της , δηλαδή ολόκληρη την αξία της εγγείου προσόδου των εξό­

δων εργασίας και του κέρδους του κεφαλαίου, που στοίχισε ως τη στιγμή της πωλήσεως. Αυτούς τους ανθρώπους μπο­

ρούμε να τους ονομάσουμε πραγματικούς ζητητές και τη ζήτησή τους πραγματική· γιατί αυτή έχει ως αποτέλεσμα

την πραγματική προσκόμιση του εμπορεύματος στην αγο­

ρά. Αυτή πρέπει να τη διακρίνουμε από την απόλυτη ζήτη­

ση. Γιατί μπορεί να πει κανείς μέχρις ενός σημείου για ένα

πάμπτωχο άνθρωπο ότι θα επιθυμούσε να έχει μια άμαξα με

έξι άλογα, αφού ευχαρίστως θα την ήθελε. Η ζήτησή του

όμως δεν είναι αποτελεσματική, γιατί το εμπόρευμα, που θα ικανοποιούσε αυτή τη ζήτηση, δεν θα προσκομιστεί ποτέ

στην αγορά.

Αν η ποσότητα του εμπομύματος που θα προσκομι­

στεί στην αγορά είναι μικρότερη από την πραγματική ζή­

τηση, τότε δεν θα μπορέσουν να εφοδιαστούν με το εμπό­

ρευμα αυτό όλοι εκείνοι που είναι διατεθειμένοι να πληρώ­

σουν ολόκληρη την αξία της εγγείου προσόδου, των ημε­

ρομισθίων και του κέρδους, η οποία δαπανήθηκε μέχρι

τότε . Για να μην αποχωρήσουν λοιπόν από την αγορά με

άδεια χέρια, μερικοί από αυτούς προσφέρονται να πληρώ­

σουν περισσότερα. Αμέσως όταν αρχίσει ο ανταγωνισμός,

η αγοραία τιμή του εμπορεύματος αυξάνεται λιγότερο ή

περισσότερο πάνω από τη φυσική τιμή ανάλογα με τη με­

γαλύτερη ή μικρότερη ζωηρότητα που θα προσδώσει στον

ανταγωνισμό αυτόν το μέγεθος της ελλείψεως ή η ευμάρεια

ή η επιθυμία για πολυτέλεια των ανταγωνιζομένων. Μεταξύ ανταγωνιστών της ίδιας οικονομικής αντοχής ή της ίδιας

κλίσης προς την πολυτέλεια και με τον ίδιο βαθμό θα δια-

&9

μορφωθεί ένας λιγότερο ή περισσότερο ζωηρός ανταγωνι­

σμός, ανάλογα με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη σπουδαιότη­τα που θα έχει για αυτούς η απόκτηση του εμπορεύματος.

Από το γεγονός αυτό εξηγούνται οι εξωφρενικές τιμές των

ειδών διατροφής σε εποχές πολιορκίας μιας πόλεως ή λι­μού.

Αν η ποσότητα που εισάγεται στην αγορά είναι μεγαλύ­

τερη από την πραγματική ζήτηση, δεν μπορεί να πουληθεί

ολόκληρη σε εκείνους που συμφωνούν να πληρώσουν ολό­

κληρη την αξία της εγγείου προσόδου, των ημερομισθίων

και του κέρδους, τα οποία πρέπει να πληρωθούν για να προσκομιστούν τα εμπορεύματα στην αγορά. Ένα μέρος

από αυτά πρέπει να πωληθεί σ' εκείνους που πληρώνουν

λιγότερα, και η χαμηλή τιμή που προσφέρουν πρέπει να ελαττώσει την τιμή του συνόλου. Η τιμή της αγοράς θα

πέσει λίγο - πολύ από τη φυσική τιμή, ανάλογα με τον

μεγαλύτερο ή μικρότερο ανταγωνισμό των πωλητών, που

θα προκαλέσει η ποσότητα του πλεονάσματος, ή ανάλογα

με το μεγαλύτερο ή μικρότερο ενδιαφέρον που θα έχουν για

να απαλλαγούν αμέσως από το εμπόρευμα. Το ίδιο πλεόνα­σμα κατά την εισαγωγή ενός είδους εύκολα καταστρεφόμε­

νου προκαλεί ανταγωνισμό πολύ ζωηρότερο απ' ό,τι η

εισαγωγή ενός εμπορεύματος που μπορεί να διατηρηθεί·

παράδειγμα η εισαγωγή πορτοκαλιών και η εισαγωγή πα­

λιοσιδηρικών .

Αν η ποσότητα που προσκομίστηκε στην αγορά επαρ­

κεί ακριβώς για την ικανοποίηση των αναγκών της πραγ­ματικής ζητήσεως και δεν είναι μεγαλύτερη από αυτή, τότε

φυσικά η τιμή της αγοράς θα ήταν ακριβώς η ίδια ή, στο σημείο τουλάχιστο που μπορεί κανείς να συμπεράνει, σχε­

δόν η ίδια με τη φυσική τιμή. Ολόκληρη η υπάρχουσα

ποσότητα, τότε , θα διετίθετο στην τιμή αυτή και όχι σε

μεγαλύτερη . Ο ανταγωνισμός των διάφορων πωλητών τους

υποχρεώνει όλους να δεχτούν αυτή την τιμή και όχι χαμηλό­

τερη .

90

. )

Η ποσότητα κάθε εμπορεύματος, που εισάγεται στην

αγορά, προσαρμόζεται αυτομάτως μετά στην πραγματική

ζήτηση. Το συμφέρον όλων εκείνων που χρησιμοποιούν το

έδαφος, την εργασία, τα κεφάλαιά τους είναι η ποσότητα

όλων των εισαγόμενων στην αγορά εμπορευμάτων να μηΝ

υπερβαίνει την πραγματική ζήτηση· αντίστροφα, το συμφέ­

ρον όλων των άλλων ανθρώπων απαιτεί η ποσότητα αυτή να

μην υπολείπεται ποτέ από αυτή τη ζήτηση.

Α ν όμως κάποτε η ποσότητα των εισαγόμενων εμπο­

ρευμάτων υπερβαίνει την πραγματική ζήτηση, τότε το ένα

ή το άλλο συστατικό στοιχείο της τιμής τους πρέπει να

πληρωθεί κάτω από τη φυσική τιμή του. Αν αυτό αφορά την έγγειο πρόσοδο, τότε οι γαιοκτήμονες θα αναγκαστούν, για

το δικό τους συμφέρον, να εγκαταλείψουν αμέσως την καλ­λιέργεια μέρους των γαιών τους και αν αυτό αφορά τα

ημερομίσθια ή το κέρδος του κεφαλαίου, τότε το δικό τους

συμφέρον θα παρακινήσει τους εργάτες στη μια περίπτωση ή τους κεφαλαιούχους στην άλλη να κάνουν το ίδιο με ένα

μέρος της εργασιμότητάς τους ή των κεφαλαίων τους από

την εκμετάλλευση αυτή. Η εισαγόμενη στην αγορά ποσό­

τητα εμπορευμάτων γρήγορα θα επαρκέσει για την κάλυψη

μόνο της πραγματικής ζητήσεως. Όλα τα διάφορα συστα­τικά της τιμής τους θα ανέλθουν στο φυσικό όριό τους και.

ολόκληρη η τιμή στη φυσική τιμή.

Αν, αντιθέτως, καμιά φορά η εισαγόμενη στην αγορά

ποσότητα εμπορευμάτων ήταν μικρότερη από την πραγμα­

τική ζήτηση, τότε θα έπρεπε το ένα ή το άλλο συστατικό

στοιχείο της τιμής να ανεβεί πάνω από το φυσικό όριό του.

Αν αυτό αφορούσε την έγγειο πρόσοδο, το συμφέρον όλων

των άλλων γαιοκτημόνων θα τους ωθούσε φυσικά στο να

καλλιεργήσουν περισσότερα εδάφη με σκοπό την παραγω­γή αυτού του εμπορεύματος αν αυτό αφορά τον εργατικό

μισθό ή το κέρδος του κεφαλαίου, τότε το συμφέρον θα

παρακινούσε όλους τους άλλους εργάτες και εμπόρους να

χρησιμοποιήσουν περισσότερη εργασία και περισσότερο

91

κεφάλαιο για την παραγωγή και κυκλοφορία αυτού του

εμπορεύματος. Έτσι, το προσκομιζόμενο στη\7 αγορά εμπό­

ρευμα θα αρκούσε για την ικανοποίηση της πραγματικής

ζητήσεως. Τα επιμέρους στοιχεία της τιμής θα υποχωρού­

σαν στο φυσικό όριό τους και ολόκληρη η τιμή στη φυσική

της τιμή.

Η φυσική τιμή είναι, λοιπόν, η κεντρική κατά κάποιο

τρόπο τιμή προς την οποία διαρκώς τείνουν σχεδόν πάντα

οι τιμές όλων των εμπορευμάτων. Διάφορα τυχαία γεγονότα

μπορούν για λίγο να την κρατήσουν κατά ένα σπουδαίο

ποσοστό πάνω από αυτή και με ρικές φορές μάλιστα να την

κατεβάσουν κάτω από αυτή. Οποιαδήποτε όμως και αν είναι

τα εμπόδια, αντιστέκονται έτσι ώστε να παραμένουν οι

τιμές στο ισόρροπο αυτό σταθερό κέντρο· όμως αυτές τεί­

νουν αδιάκοπα προς αυτό.

Ολόκληρη η ετησίως καταβαλλόμενη βιοτεχνική ερ­

γασία, η οποία χρειάζεται για την παραγωγή ενός εμπορεύ­

ματος αυτοκατευθύνεται με αυτόν τον τρόπο προς την

πραγματική ζήτηση. Η εργατική απασχόληση επιδιώκει

από μόνη της να προσκομίζει πάντοτε στην αγορά ακριβώς την ποσότητα εκείνη, που αρκεί για την ικανοποίηση της

πραγματικής ζητήσεως, όχι μεγαλύτερη από αυτή.

Ωστόσο , σε μερικά είδη επαγγελμάτων, η ίδια ποσότη­

τα εργασίας παράγει σε διάφορα χρόνια πολύ διαφορετικές

ποσότητες εμπορευμάτων, ενώ σε άλλα επιτυγχάνεται η

ίδια η σχεδόν η ίδια ποσότητα εμπορευμάτων. Ο ίδιος

αριθμός γεωργικών εργατών παράγει σε διαφορετικά χρό­

νια πολύ διαφορετικές ποσότητες δημητριακών, κρασιού, λαδιού, λυκίσκου κ.λπ., ενώ ο ίδιος αριθμός νηματουργών

και υφαντουργών παράγει στον έναν όπως και στον άλλο χρόνο την ίδια ή σχεδόν την ίδια ποσότητα νήματος ή

υφάσματος. Μόνο η μέση παραγωγή του ενός είδους απα­σχολήσεως είναι εκείνη που μπορεί από μια άποψη να προσαρμοστεί στην πραγματική ζήτηση · επειδή η πραγμα­

τική ποσότητα παραγωγής είναι άλλοτε πολύ μεγαλύτερη

92

και άλλοτε πολύ μικρότερη από αυτή τη μέση παραγωγή,

γι' αυτόν το λόγο η ποσότητα των προσκομίζεται στην

αγορά εμπορευμάτων πότε θα είναι πολύ μεγαλύτερη και

πότε πολύ μικρότερη από την πραγματική ζήτηση. Και

στην περίπτωση ακόμη που η ζήτηση αυτή θα εξακολουθή­

σει να είναι η ίδια, η τιμή των προϊόντων αυτών στην αγορά θα υπόκειται σε μεγάλες διακυμάνσεις και πότε θα πέφτει

κάτω από τη φυσική τιμή και πότε θα την υπερβαίνει κατά

πολύ . Στο άλλο είδος απασχολήσεως όμως μπορεί η ποσό­

τητα που έχει παραχθεί, επειδή οι ίδιες ποσότητες εργασίας

παράγουν πάντα τις ίδιες ή σχεδόν τις ίδιες ποσότητες, να

προσαρμοστεί περισσότερο στην πραγματική ζήτηση. Εφό­

σον λοιπόν η ζήτηση αυτή για προϊόντα της απασχολή­σεως αυτής παραμένει κατά πάσα πιθανότητα η ίδια, η τιμή

της αγοράς των προϊόντων αυτών θα παραμένει η ίδια και θα

είναι εντελώς όμοια με τη φυσική τιμή, ή τουλάχιστο θα

πλησιάζει όσο το δυνατόν περισσότερο προς αυτή. Το γε­

γονός ότι η τιμή των νημάτων και υφασμάτων δεν υπό κει τα ι

ούτε σε τόσο συνηθισμένες, ούτε σε τόσο μεγάλες διακυ­

μάνσεις όπως η τιμή του σίτου, κάθε ένας το γνωρίζει από

την πείρα του. Η τιμή του ενός είδους εμπορεύματος μετα­

βάλλεται ανάλογα με τις διακυμάνσεις της ζητήσεως μόνο· ενώ του άλλου είδους, όχι μόνο ανάλογα με τις διακυμάν­

σεις της ζητήσεως, αλλά ανάλογα με τις πολύ μεγαλύτερες

ή πολύ συχνότερες διακυμάνσεις στην ποσότητα της παρα­

γωγής των προϊόντων αυτών, τα οποία προσκομίζονται

στην αγορά για να ανταποκριθούν στη ζήτηση . Οι τυχαίες και πρόσκαιρες διακυμάνσεις στην αγοραία

τιμή ενός εμπορεύματος αφορούν πρ.οπαντός τα μέρη εκεί­

να της τιμής του που αναλύονται στο μισθό της εργασίας

και στο κέρδος του κεφαλαίου. Αντίθετα, το τμήμα εκείνο

που αναλύεται στην έγγειο πρόσοδο, πλήττεται από αυτά λιγότε ρο. Το πάγιο σε χρήμα εισόδημα δεν επηρεάζεται

καθόλου από τις διακυμάνσεις τους, ούτε στο απόλυτο ύψος

του ούτε στην αξία του. Ένα εισόδημα όμως, το οποίο

93

συνίσταται σε ένα ορισμένο ποσοστό της ακαθάριστης

αποδόσεως ή σε μια ορισμένη ποσότητά της, επηρεάζεται

από τις τυχαίες και παροδικές διακυμάνσεις της αγοραίας

τιμής του εν λόγω ακατέργαστου προϊόντος στην ετήσια

αξία του, σπάνια όμως στο ετήσιο απόλυτο ύψος του. Κατά

τον καθορισμό των όρων της πακτώσεως, προσπαθούν οι

γαιοκτήμονες και οι μισθωτοί να προσαρμόσουν το μίσθω­

μα όχι στις παροδικές και επομένως λίγο πολύ τυχαίες

τιμές, αλλά, όσο μπορούν καλύτερα, στις μέσες και συνή­

θεις τιμές του προϊόντος.

Τέτοιες διακυμάνσεις πλήττουν τηy αξία και το απόλυ­

το ύψος του μισθού της εργασίας ή του κέρδους του κεφα­

λαίου στο μέτρο που η αγορά εφοδιάζεται με περισσότερη ή λ_ιγότερη ποσότητα εμπορευμάτων ή εργασίας , με εργασία

η οποία έχει παρασχεθεί ήδη ή θα παρασχεθεί στο μέλλον.

Ένα δημόσιο πένθος αυξάνει την τιμή του μαύρου υφάσμα­

τος (με το ο:rοίο η αγορά σ' αυτές τις περιπτώσεις βρίσκε­

ται σχεδόν πάντα όχι επαρκώς εφοδιασμένη) και έτσι αυξά­

νει και τα κέρδη των εμπόρων, οι οποίοι κατέχουν σημαντι­κές ποσότητες απ' αυτό. Αλλά δεν έχει επίδραση στα ημε­

ρομίσθια των υφαντουργών. Η αγορά δεν είναι εφοδιασμέ­νη με ιψπόρευμα και δεν της λείπει η εργασία· υπάρχει

έλλειψη αποταμιευθείσης και όχι παρασχετέας εργασίας.

Αντίθετα, αυξάνεται ο μισθός της εργασίας των ραπτών

επειδή υπάρχει έλλειψη στη δουλειά τους, δηλαδή σ' αυ­

τούς εμφανίζεται μια ξαφνική πραγματική ζήτηση εργα­σίας, που θα παρασχεθεί για πρώτη φορά τώρα. Η τιμή των

χρωματιστών μεταξωτών και υφαντών, αντίθετα, πέφτει και συνεπώς το κέρδος των εμπόρων που διαθέτουν μεγάλες

παρακαταθήκες από αυτά, περιορίζεται. Κατά τον ίδιο τρό­

πο πέφτει και το ημερομίσθιο των εργατών που απασχολού­

νται στην παραγωγή τέτοιων εμπορευμάτων, που η ζήτηση

διακόπηκε για έξι ή και για δώδεκα μήνες. Στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, επικρατεί υπερπροσφορά στην αγορά, τόσο

όσον αφορά το εμπόρευμα όσο και την εργασία.

94

Όμως, αν και όπως περιγράψαμε, η αγοραία τιμή κάθε εμπορεύματος τείνει διαρκώς προς τη φυσική τιμή, μπορεί

κάποτε ειδικές συνθήκες, κάποτε φυσικές αφορμές και τέ­λος οικονομικοπολιτικά μέτρα να κρατήσουν την αγοραία

τιμή πολλών εμπορευμάτων για μακρό χρόνο συνεχώς αρ­

κετά πάνω από τη φυσική τιμή.

Αν με την αύξηση της πραγματικής ζητήσεως η αγο­

ραία τιμή ενός εμπορεύματος αυξάνεται σημαντικά πάνω

από τη φυσική τιμή , τότε τα πρόσωπα που έχουν τοποθετή­σε ι τα κεφάλαιά τους στον εφοδιασμό της αγοράς με τα

εμπορεύματα αυτά επιδιώκουν γενικά να αποκρύψουν επι­

μελώς τη μεταβολή που επήλθε. Γιατί, αν αυτό γινόταν

γνωστό σε όλους, το υπερβολικό κέρδος θα προσεί~κυε πολλούς νέους ανταγωνιστές να επιδιώξουν την επένδυση

των κεφαλαίων τους στον ίδιο κλάδο, ώστε η πραγματική

ζήτηση να ικανοποιούνταν γρήγορα και πλήρως, με αποτέ­

λεσμα η τιμή αγοράς να πέσει στα φυσικά επίπεδα, ίσως

μάλιστα για λίγο καιρό και να κατέβει χαμηλότερα καί από

αυτή. Αν η αγορά βρίσκεται πολύ μακριά από την έδρα των

επιχειρήσεων εκείνων που την εφοδιάζουν, τότε αυτοί μπο­

ρούν για χρόνια να κρατούν το συναλλακτικό τους μυστικό και να απολαμβάνουν γι' αυτό το διάστημα τα έκτακτα

κέρδη τους , ανενόχλητοι από ανταγωνιστές. Ωστόσο, πρέ­

πει να ομολογηθεί ότι τέτοιου είδόυς συναλλακτικά μυστι­

κά σπάνια μπορούν να κρατηθούν για πολύ καιρό και το

έκτακτο κέρδος της περισσότερες φορές επιζεi του συναλ­

λακτικού μυστικού για πολύ λίγο καιρό μόνο.

Αντίθετα, τα επαγγελματικά μυστικά μπορούν να κρα­τηθούν για περισσότερο καιρό από ό,τι τα μυστικά του εμπορίου. Ένας βαφέας π.χ., ο οποίος εφεύρε ένα μέσο

παραγωγής ενός ορισμένου χρώματος από πρώτες ύλες που

κοστίζουν μόνο τη μισή τιμή από αυτές που συνήθως χρη­

σιμοποιούνται, μπορεί, εφόσον εργάζεται με τη δέουσα

προσοχή, να εκμεταλλευτεί τη μονοπωλιακή του εφεύρεση ­

και μάλιστα να τη μεταβιβάσει και στα παιδιά του. Το

95

έκτακτο κέρδος του προέρχεται από την υψηλή τιμή που

πληρώνεται για τη μυστική του εξυπηρέτηση. Στην πραγ­

ματικότητα, αυτή δεν αντιπροσωπεύει τίποτε άλλο από μια μεγάλη ανταμοιβή κυρίως της εργασίας του. Επειδή όμως αυτή επαναλαμβάνεται σε κάθε νέα επιστροφή του κεφα­

λαίου του και έτσι το ολικό ποσό του κέρδους λογίζεται σε μια σταθερή σχέση με την όλη κεφαλαιουχική δαπάνη, γι'

αυτόν το λόγο θεωρούμε αυτή την ανταμοιβή ως έκτακτο κέρδος κεφαλαίου.

Τέτοιες ανεβασμένες τιμές στην αγορά έχουν προφα­

νώς την πρέλευσή τους σε ειδικούς όρους, των οποίων όμως

η επίδραση μπορεί να κρατήσει μερικές φορές για πολλά χρόνια.

Μερικά φυσικά προϊόντα παράγονται κάτω από τέ­

τοιες ειδικές εδαφολογικές και μετεωρολογικές συνθήκες,

ώστε και σε μια μεγάλη χώρα, όλο το έδαφος που προσφέ­

ρεται για την καλλιέργειά τους να μην αρκεί συχνά να

ικανοποιήσει την πραγματική ζήτηση. Γι' αυτό, όλη η

ποσότητα που εισάγεται στην αyορά διατίθεται σε εκείνους που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν Περισσότερα από ό,τι απαιτεί η αντιμετώπιση στο φυσικό ύψος της εγγείου

προσόδου του εδάφους όπου καλλιεργούνται και του μι­

σθού που απαιτείται για όλες τις εργασίες μέχρις ότου

προσκομιστούν για πώληση στην αγορά, καθώς και του

κέρδους του κεφαλαίου που αναλώθηκε γι' αυτά. Τέτοια

εμπορεύματα μπορούν για αιώνες να πωλούνται σε αναλό­

γως υψηλές τιμές και σε τέτοιες περιπτώσεις πληρώνεται συνήθως πάνω από το φυσικό όριό του το τμήμα εκείνο της

τιμής που αναλογεί στην έγγειο πρόσοδο. Η πρόσοδος ενός

εδάφους που παράγει τόσο μοναδικά και πολύτιμα προϊό­

ντα, όπως π.χ. μερικών γαλλικών αμπελώνων εδάφους ιδιαίτερης ποιότητας και κλιματολογικών όρ<.Qν, δεν μπο­

ρεί να συγκριθεί με την πρόσοδο άλλων εδαφών της ίδιας

περιοχής εξίσου εύφορων και εξίσου καλά καλλιεργηθέ­ντων.

96

Αντίθετα, ο μισθός της εργασίας και το κέρδος του

κεφαλαίου σπάνια στα εξαιρετικά αυτά προϊόντα υπερβαί­νει το κατά κανόνα συνηθισμένο στην περιοχή αυτή ύψος.

Οι παραπάνω ανατιμήσεις των αγαθών της αγοράς εί­

ναι προφανώς το αποτέλεσμα φυσικών όρων, οι οποίοι εμποδίζουν την πραγματική ζήτηση να ικανοποιηθεί ποτέ

πλήρως και επομένως μπορούν οι όροι αυτοί να επικρατούν

διαρκώς.

Ένα μονοπώλιο που οφείλεται είτε σε ένα άτομο είτε

σε μια εμπορική εταιρεία ~χει το ίδιο αποτέλεσμα με ένα

μυστικό στο εμπόριο ή τη βιοτεχνία. Τα μονοπώλια, διατη­

ρώντας την αγοpά μόνιμα aνικανοποίητη λόγω της μη πλή­ρους ικανοποιήσεως της αποτελεσματικής ζητilσεως, πω­λούν τα εμπορεύματά τους πολύ πάνω από τη φυσική τους

τιμή και αυξάνουν τα κέρδη τους που συνίστανται είτε σε ημερομίσθια είτε σε κέρδη πολύ πιο πάνω άπό το φυσικό τους ύψος. Η τιμή των μονοπωλίων είναι σε κάθε περίπτω­

ση η υψηλότερη που μπορεί να επιτευχθεί. Η φυσική τιμή,

αντίθετα, ή η τιμή σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού

είναι η κατώτατη που κάθε φορά μπορεί να επιτευχθεί και μπορεί προσωρινά να πέσει, όχι όμως συνεχώς. Πάντως, η

ανώτατη είναι εκείνη την οποία μπορεί να αποσπάσει κα­νείς από τους αγοραστές ή εκείνη η οποία υποτίθεται ότι

αυτοί είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν· η άλλη, αντίθετα,

είναι η κατώτατη την οποία κατά κα~όνα μποpοόν να δε­χθούν ως τελευταία οι Πωλητές για να παραχωρήσουν το εμπόρευμά τους και η οποία θα τους επιτρέπει να συνεχί­

σουν περαιτέρω τη λειτουργία της επιχειρήσεώς τους.

Τα αποκλειστικά προνόμια τω_ν συντεχνιών, οι κανο­

νισμοί των μαθητευομένων και όλοι εκείνοι οι νόμοι, οι

οποίοι σε ορισμένα επαγγέλματα περιόριζαν τον ανταγω­

νισμό μεταξύ ενός μικρότερου αριθμού από εκείνον που διαφορετικά θα υπήρχε, τείνουν προς τον ίδιο σκοπό, αν

και σε μικρότερο βαθμό. Αποτελούν ένα είδος ευρύτερων

μονοπωλίων, τα οποία πολλές φορές επί γενεές σε ολόκ:λη-

97

ρες επαγγελματικές ομάδες κρατούν την αγοραία τιμή ενός

εμπορεύματος πάνω από τη φυσική και έτσι κρατείται και η

αμοιβή της εργασίας και το κέρδος του κεφαλαίου κάπως σε

ανώτερο επίπεδο από το φυσικό.

Οι αυξήσεις αυτές της αγοραίας τιμής μπορούν να διατηρηθούν επί τόσο χρόνο, όσο ισχύουν τα νομοθετικά μέτρα στα οποία οφείλουν την ύπαρξή τους.

Έτσι, λοιπόν, αν και η τιμή ενός εμπορεύματος για πολύ χρόνο μπορεί να κρατηθεί πάνω από τη φυσική τιμή,

είναι σπάνιο να μπορέσει να παραμείνει για πολύ κάτω από αυτή. Ανεξάρτητα από το ποιο από τα στοιχεία της πληρώ­

νεται κάτω από το φυσικό όριο, πάντα τα πληττόμενα από το γεγονός αυτό πρόσωπα θα αισθανθούν αμέσως τη ζημιά

και θα αποσύρουν τόση γη, τόση εργασία ή τόσο κεφάλαιο,

ώστε το προσκομιζόμενο στην αγορά εμπόρευμα μόλις να

ικανοποιεί την πραγματική ζήτηση. Έτσι η τιμή της αγο­

ράς θα ανεβεί πάλι στο φυσικό της ύψος . Αυτό θα συμβεί

τουλάχιστο εκεί όπου επικρατεί πλήρης ελευθερία.

Οι ίδιοι κανονισμοί των μαθητευομένων και άλλες δια­τάξεις των συντεχνιών που παρέχουν στον επαγγελματία τη

δυνατότητα, εφόσον το επάγγελμα ευδοκιμεί, να αυξάνει

σημαντικά το ημερομίσθιό του πάνω από το φυσικό όριο ,

μπορούν καμιά φορά και να τον αναγκάσουν, όταν το επάγ­

γελμά του παρακμάζει, να αφήσει το ημερομίσθιό του να

κατεβεί σημαντικά κάτω από το φυσικό όριο· γιατί με τον

τρόπο που τα νομοθετικά αυτά μέτρα αποκλείουν πολλούς

ανθρώπους από τα επαγγέλματα αυτά, με τον ίδιο τρόπο

στην αντίθετη περίπτωση κρατούν το μέλος της συντεχνίας

μακριά από πολλές άλλες απασχολήσεις . Ωστόσο , η επί­

δραση τέτοιων κατατάξεων δεν είναι καθόλου τόσο μακρο­χρόνια στην κατεύθυνση της πτώσεως των ημερομισθίων

κάτω από το φυσικό τους όριο, όσο προς την κατεύθυνση

της υψώσεώς τους . Η επίδρασή τους στην πρώτη περίπτω­

ση μπορεί να διαρκέσει αιώνες, ενώ αντίθετα στη δεύτερη

δεν μπορεί να διαρκέσει περισσόπρο από τη ζωή των εργα-

98

τών, οι οποίοι εκπαιδεύθηκαν σ' αυτό το επάγγελμα κατά

την εποχή της ανθήσεώς του. Όταν αυτοί πεθάνουν, τότε ο

αριθμός εκείνων που θα μαθητεύσουν σ' αυτό το επάγγελμα

θα ρυθμιστεί αυτόματα από την ενεργό ζήτηση. Αλλιώς το

κράτος θα έπρεπε να είναι τόσο τυραννικό όπως η Ινδία ή η

αρχαία Αίγυπτος, όπου ο καθένας ήταν υποχρεωμένος από

τη θρησκεία να καταπιαστεί με το επάγγελμα του πατέρα

του και όπου θεωρούνταν ως το τρομερότερο ανοσιούργημα

ένας άνθρωπος να αλλάζει το επάγγελμά του. Έτσι, επί πολλές γενιές σε ένα επάγγελμα δεν μπορούσε να κατεβεί

κάτω από το φυσικό του όριο ούτε το ημερομίσθιο της

εργασίας, ούτε το κέρδος του κεφαλαίου. Όσα προεκτέθηκαν είναι αρκετά, νομίζω , επί του πα­

ρόντος για τις παροδικές ή διαρκείς αποκλίσεις της αγο­

ραίας τιμής από τη φυσική.

Και αυτή η φυσική τιμή κυμαίνεται ανάλογα με τα

φυσικά όρια των στοιχείων της, δηλαδή είτε του ημερομι­σθίου είτε του κέρδους του κεφαλαίου είτε της εγγείου

προσόδου· και σε κάθε οικονομία, αυτό το όριο είναι δια­

φορετικό, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες, ανάλογα με

τον πλούτο ή φτώχεια, ανάλογα με το μέτρο της προόδου,

της στασιμότητας ή της οπισθοδρομικότητας. Τα αίτια των

διαφορών αυτών θα προσπαθήσω να εκθέσω λεπτομερεια­

κά, όσο μπορώ πληρέστερα και σαφέστερα στα επόμενα

κεφάλαια.

Πρώτον, θα προσπαθήσω να aποσαφηνίσω ποιοι είναι

οι φυσικοί όροι που καθορίζουν το ύψος του μισθού της εργασίας και πως οι όροι αυτοί μπορούν να επηρεαστούν

από τη φτώχεια ή τον πλούτο από την κοινωνική πρόοδο ,

από τη στασ1μότητα ή την οπισθοδρόμηση .

Δεύτερον , θα προσπαθήσω να δείξω ποιοι είναι οι φυ­

σικοί όροι, που καθορίζουν το μέγεθος του κέρδους του

κεφαλαίου και πως οι όροι αυτοί με τις ίδιες μεταβολές

στην οικονομική διάρθρωση μπορούν να επηρεαστούν.

Αν και b χρηματικός μισθός και το χρηματικό κέρδος

99

στις δ .άφορες χρήσεις της εργασίας και του κεφαλαίου

έχουν '-'ιαφορετικά μεγέθη, ωστόσο, συνήθως φαίνεται να υπάρχει μια ορισμένη σχέση στον χρηματικό μισθό μεταξύ

όλων των διαφορετικών χρήσεων της εργασίας και στο

χρηματικό κέρδος μεταξύ των διαφόρων εγκαταστάσεων

κεφαλαίου.

Η σχέση αυτή εξαρτάται, όπως θα αποδειχθεί αργότε­

ρα, εν μέρει από τη φύση του κάθε τρόπου χρησιμοποιή­

σεως και εν μέρει από τα οικονομικοπολιτικά μέτρα του

κράτους εκείνου στο οποίο ασκούνται τα εν λόγω επαγγέλ­

ματα . 'Ομως, αν και η σχέση αυτή από πολλές απόψεις

εξαρτάται από τC'. νομοθετικά και οικονομικοπολιτικά μέ­τρα, από το άλλο μέρος φαίνεται πάλι ότι εξαρτάται λίγο μόνο από τον πλούτο ή τη φτώχεια της εν λόγω οικονομίας,

από την πρόοδο, τη στασιμότητα ή την οπισθοδρόμησή της

και ότι παραμένει σε όλες τις καταστάσεις ή ίδια ή σχεδόν η

ίδια. Τρίτον, θα προσπαθήσω να εκθέσω όλους τους διαφο­

ρετικούς καθοριστικούς λόγους, που επηρεάζουν τη σχέση

αυτή.

Τέταρτο και τελευταίο, θα προσπαθήσω να καταδείξω ποια είναι τα καθοριστικά αίτια, που επηρεάζουν το ύψος

της εγγείου προσόδου και πως αυτά αυξάνουν ή πιέζουν την πραγματική τιμή όλων των προϊόντων της γής.

ιοο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Ο ΜΙΣΘΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓ ΑΣΙΑΣ

Η απόδοση (το προϊόν) της εργασίας αποτελεί τη φυ­

σική ανταμοιβή της ή το φυσικό μισθό της εργασίας. Κατά την πρωτόγονη κατάσταση που προηγήθηκε της

γαιοκτησίας και της συσσωρεύσεως του κεφαλαίου, ολό­κληρη η απόδοση της εργασίας ανήκε στον εργάτη. Ο

εργάτης δεν υποχρεούται να τη μοιραστεί ούτε με τον γαιο­

κτήμονα ούτε με έναν εργοδότη.

Α ν η κατάσταση αυτή παρέμενε η ίδ'ια, ο μισθός της εργασίας θα αυξανόταν κατά το ίδιο μέτρο κατά το οποίο

αυξήθηκε η απόδοση των παραγωγικών δυνάμεων της ερ­γασίας με τον καταμερισμό της. Όλα τα αγαθά θα γίνονταν σιγά-σιγά φθηνότερα. Τα πάντα θα παράγονταν με χρησι­

μοποίηση λιγότερης εργασίας και, επειδή τα αγαθά που

είχαν κατασκευαστεί με την ίδια ποσότητα εργασίας θα

ανταλλάσονταν και στη βαθμίδα αυτή με aντιπραγματισμό,

θα αγοράζονταν με τον ίδιο φυσικό τρόπο με τον οποίο

αγοράζεται και το προϊόν μιας μικρότερης ποσότητας ερ­

γασίας.

Όμως, αν και στην πραγματικότητα όλα τα είδ.η θα

ήταν φθηνότερα, θα υπήρχαν ωστόσο και αρκετά -έστω και μόνο φαινομενικά- τα οποία έγιναν ακριβότερα και θα μπο­

. ρούσαν να aνταλλαχθούν μόνο με μια μεγαλύτερη ποσότη­τα άλλων αγαθών. Ας υποθέσουμε π. χ. ότι στα περισσότερα

101

επαγγέλματα οι παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας θα αυ­ξάνονταν στο δεκαπλάσιο ή ότι η εργασία μιας ημ~ρας παράγει δέκα φορές περισσότερα πράγματα από πριν, ότι αντίθετα σε μερικά επαγγέλματα αυξήθηκαν οι παραγωγι­

κές δυνάμεις μόνο δύο φορές ή ότι η εργασία μιας ημέρας δημιουργούσε δύο φορές μόνο περισσότερα αγαθά σε σχέ­

ση με την προηγούμενη παραγωγή.

Αν, λοιπόν, ανταλλάσσαμε το προϊόν της εργασίας

μιας ημέρας των πρώτων επαγγελμάτων με το προϊόν της

εργασίας των δευτέρων, τότε το δεκαπλάσιο της αρχικής

ποσότητας ημερήσιας παραγωγής των επαγγελμάτων εκεί­

νων θα αγόραζε μόνο το διπλάσιο της αρχικής ποσότητας

των τελευταίων αυτών. Μια ορισμένη ποσότητα εμπορεύ­

ματος, π. χ. μια λίτρα των τελευταίων αυτών ειδών θα φαινό­

ταν πέντε φορές ακριβότερη από πριν. Στην πραγματικότη­

τα, όμως, θα ήταν δυο φορές φθηνότερη από πριν. Γιατί, αν

και αγοράστηκε με μια πέντε φορές μεγαλύτερη ποσότητα

άλλων αγαθών, εντούτοις η παραγωγή ή η αγορά της απαί­

τησε μόνο τη μισή ποσότητα της προηγούμενης εργασίας.

Επομένως, η απόκτησή της θα ήταν δύο φορές ευκολότερη

απ' ό,τι προηγουμένως.

Αλλά η πρωτόγονη αυτή κατάσταση, κατά την οποία ο

εργάτης απολάμβανε ολόκληρη την απόδοση της εργασίας

του, δεν ήταν δυνατόν να διαρκέσει παρά μέχρι τη στιγμή

κατά την οποία διαμορφώθηκε η γαιοκτησία και η συγκέ­

ντρωση του κεφαλαίου. Δεν υπήρχε, λοιπόν, η κατάσταση

αυτή για πολύ καιρό προτού πραγματοποιηθούν οι μεγάλες πρόοδοι στην τελειοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων

της εργασίας και θα ήταν μάταιο να παρακολουθήσουμε ποιες επιδράσεις θα ασκούσε αυτή η πρωτόγονη κατάστα­

ση στο μισθό της εργασίας.

Αμέσως όταν η γη καταστεί ατομική ιδιοκτησία, ο

γαιοκτήμονας απαιτεί ένα μέρος σχεδόν από όλα όdα καλ­λιεργεί ή συλλέγει από αυτή ο εργάτης. Η γαιοπρόσοδος

αυτή αποτελεί την πρώτη αφαίρεση από το προϊόν της

102

εργασίας που καταβλήθηκε στο έδαφος.

Σπάνια αυτός που καλλιεργεί τη γη έχει και τα μέσα να συντηρηθεί μέχρι τη συγκομιδή. Η συντήρησή του του

προκαταβάλλεται συνήθως από το κεφάλαιο ενός αφεντι­

κού, του γαιοκτήμονα ο οποίος τον απασχολεί και δεν θα

ενδιαφερόταν να του δημιουργήσει εργασία αν δεν έπαιρνε

από την απόδοσή της αυτή ένα μερίδιο ή αν δεν του επι­

στρεφόταν το κεφάλαιό του με κέρδος. Το κέρδος αυτό

αποτελεί τη δεύτερη αφαίρεση από την απόδοση της εργα­

σίας, η οποία καταβλήθηκε στη γη.

Η απόδοση σχεδόν όλων των άλλων εργασιών υπόκει­

ται στην ίδια αφαίρεση για το κέρδος. Σε όλα τα επαγγέλ­ματα ή τις βιομηχανίες χρειάζονται οι εργάτες έναν εργοδό­

τη, ο οποίος τους προκαταβάλλει μέχρι την παραγωγή του

εμπορεύματος τις πρώτες ύλες, το μισθό και τη συντήρησή

τους. Αυτός έχει μερίδιο στο προϊόν της εργασίας του ή

στην υπεραξία, δηλαδή στην αξία που προσθέτει η εργασία στην επεξεργασμένη πρώτη ύλη, και το μερίδιο αυτό απο­

τελεί το κέρδος του .

Συμβαίνει, πάντως, μερικές φορές ένας αυτοτελής τε­

χνίτης να έχει αρκετό κεφάλαιο για να αγοράσει τις πρώτες ύλες και να συντηρηθεί μέχρι την παρασκευή του εμπορεύ­

ματος. Τότε αυτόςσυγκεντρώνει στο πρόσωπό του και τα

δύο: είναι και εργοδότης και εργάτης και απολαμβάνει όλη την απόδοση της εργασίας του ή ολόκληρη την αξία που

προσθέτει η εργασία του στην πρώτη ύλη και χρησιμοποιή­

θηκε για το σκοπό αυτό. Η απόδοση αυτή περιλαμβάνει δύο

είδη εισοδήματος που διαφορετικά θα απολαμβάνονταν ξε­

χωριστά, δηλαδή από δύο πρόσωπα. Αυτά τα δύο είναι το

κέρδος του κεφαλαίου και ο μισθός της εργασίας.

Τέτοιες περιπτώσεις όμως δεν είναι πολύ συχνές και

παντού στην Ευρώπη, μεταξύ είκοσι εργατών που χρησι­

μοποιούνται από εργοδότες, βρίσκεται ένας ο οποίος είναι

αυτοτελής εργάτης. Μισθό εργασίας εννοούμε κατά κανό­

να αυτόν, δηλαδή την αντα~ωιβή για μια σχέση εργασίας,

103

στην οποία ο εργάτης και ο κεφαλαιούχος που την απασχο­

λεί είναι δύο διαφορετικά πρόσωπα. Το συνηθισμένο μέγεθος του ημερομισθίου εξαρτάται

παντού από μια σύμβαση που συνομολογείται αμοιβαία από

τα δύο μέρη, των οποίων τα συμφέροντα δεν είναι καθόλου όμοια. Οι εργάτεςθελουν να λάβουν όσα μπορούν περισσό­

τερα, οι εργοδότες θέλουν να δώσουν όσα μπορούν λιγότε­ρα. Οι πρώτοι τείνουν στη συσπείρωσή τους για την αύξη­

ση του μισθού της εργασίας τους, οι εργοδότες για την ελάττωσή του.

Δεν είναι δύσκολο, ωστόσο, να προβλέψει κανείς τίπο­τα από τις δύο μερίδες, υπό κανονικές συνθήκες, θα επικρα­

τήσει στον αγώνα αυτόν και θα εξαναγκάσει την άλλη να

αποδεχτεί τους όρους της.Οι εργοδότες μπορούν, επειδή είναι λιγότεροι, να συνασπιστούν ευκολότερ-α και επιπλέον

ο νόμος επιτρέπει τους συνασπισμούς τους ή τουλάχιστο δεν τους απαγορεύει, ενώ απαγορεύει εκείνους των εργα­

τών. Δεν υπάρχουν νομοθετήματα που να εμποδίζουν συνα­σπισμούς για μείωση των ημερομισθίων, ενώ έχουμε πολλά

εναντίον ενώσεων οι οποίες αποσκοπούν στην αύξησή

τους. Σε όλες τις σχετικές διαμάχες, οι εργοδότες μπορούν

να κρατηθούν για πολύ μεγαλύτερο χρόνο. Ένας γαιοκτή­

μονας, ένας αρχιτεχνίτης ή ένας έμπορος έστω κι αν δεν

απασχολούν ούτε έναν εργάτη, μπορούν γενικά να ζήσουν

ένα ή και δύο χρόνια από το χρήμα που εξοικονόμησαν. Οι

~ερισσότεροι όμως εργάτες δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς

εργασία ούτε μία εβδομάδα, λίγοι ένα μήνα και κανείς ένα

χρόνο. Στο διηνεκές όμως μπορεί ο εργάτης να είναι εξίσου απαραίτητος στον εργοδότη του, όσο ο εργοδότης στον εργάτη· αλλά αυτή η ανάγκη δεν είναι τόσο κατεπείγουσα.

Ακούμε σπάνια για συνασπισμούς των εργοδοτών, ενώ

αντίθετα συχνά ακούμε για συνασπισμούς των εργατών. Όποιος όμως πιστεύει ότι οι εργοδότες σπάνια μόνο συνα­

σπίζονται, αυτός δεν ξέρει ούτε τον κόσμο ούτε τα γεγονότα

που συνδέονται με την προκείμενη υπόθεση. Οι εργοδότες

104

βρίσκονται παντού και πάντα σε ένα είδος σιωπηρής αλλά

διαρκούς κ'άι σταθερής συνεννοήσεως, η οποία αποσκοπεί

στο να μην αφήσει το ημερομίσθιο να ανεβεί πάνω από το

εκάστοτε όριο που επικρατεί. Η προσβολή της συνεννοή­

σεως αυτής θεωρείται παντού καταδικαστέα πράξη και ση­μαίνει για τον εργοδότη ένα πρωτοφανές αίσχος. Πάντως,

σπάνια ακούμε κάτι για συνεννοήσεις τέτοιου είδους, γιατί

είναι κοινότατες και μπορεί βέβαια να πει κανείς ότι είναι

μια εντελώς φυσική εκδήλωση, για την οποία ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο δεν ακούει τίποτα. Αλλά και εργοδότες

συνάπτουν, μερικές φορές, ιδιωτικές συμφωνίες μεταξύ

τους για να υποβιβάσουν τον μισθό της εργασίας. Τέτοιες συμφωνίες συνάπτονται πάντα με κάθε προφύλαξη και όσο το δυνατόν πιο μυστικά ως τον χρόνο της εκτελέσεώς τους,

έστω και αν ύστερα οι εργάτες χωρίς αντίσταση υποχωρή­

σουν, όπως συμβαίνει μερικές φορές, παρά τη μεγάλη ζημιά την οποία παθαίνουν από αυτά. Πάντως, πολλές φορές οι

εργάτες για να αποκρούσουν τέτοια συμφωνία συνασπίζο­

νται με τη σειρά τους, μάλιστα μερικές φορές το κάνουν

χωρίς καν να προκληθούν σ' αυτό για να εξαναγκάσουν

κυρίως σε κάποια άνοδο του μισθού της εργασίας τους. Το

συνηθισμένο πρόσχημα γι' αυτό είναι άλλοτε η ακρίβεια

των ειδών της διατροφής και άλλοτε τα μεγάλα κέρδη τα οποία πραγματοποιούν οι εργοδότες από την εργασία. Και

όποιον χαρακτήρα και αν έχουν αυτοί οι συνασπισμοί,

επιθετικό ή αμυντικό, πάντα γίνεται πολύς θόρυβος γύρω

από αυτό. Για να επιτύχουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορη

απόφαση, προστρέχουν πάντα οι ενδιαφερόμενοι σε εξω­

φρενικές φωνασκίες και μερικές φορές και σε βιαιοπραγίες

καθώς και σε κακοποιήσεις .

Και μολονότι οι εργοδότες γενικά πλεονεκτούν όταν

υπάρχουν τέτοιοι αγώνες για τους μισθούς, ωστόσο υπάρ­

χει και ένα ορισμένο όριο κάτω από το οποίο δεν μπορεί, όπως φαίνεται, να πέφτει συνεχώς ο συνηθισμένος μισθός και του aπλούστερου ακόμη είδους εργασίας.

105

Η ζήτηση ανθρώπων, που ζουν από το ημερομίσθιό

τους, μπορεί προφανώς να αυξηθεί μόνο κατά την ίδια σχέση με την οποία αυξάνεται και το απόθεμα το οποίο

είναι προορισμένο για μισθούς. Τα αποθέματα αυτά είναι

δύο ειδών: το απόθεμα που περισσεύει από το εισόδημα το οποίο αντιμετωπίζει τις αναγκαίες δαπάνες συντηρήσεως

και το κεφάλαιο που είναι περισσότερο από τα αναγκαία

μέσα για τη δράση των ίδιων των εργοδοτών. Αν ένας

γαιοκτήμονας, εισοδηματίας ή κεφαλαιούχος έχει εισόδη­μα που είναι μεγαλύτερο από- εκείνο που φαίνεται να είναι

αναγκαίο για τη συντήρηση της οικογένειάς του, τότε αυ­

τός χρησιμοποιεί ολόκληρο το πλεόνασμα ή ένα μέρος του

στο να συντηρεί ένα ή περισσότερους υπηρέτες. Εφόσον αυξάνεται αυτό το επιπλέον, φυσικό είναι να συντηρεί αυ­

τός περισσότερους υπηρέτες. Την άνοδο των μισθών της εργασίας την συνεπιφέρει η

συνεχής αύξηση του λαϊκού πλούτου και όχι το μέγεθός του κάθε φορά. Έτσι, ο εργατικός μισθός δεν είναι ο υψηλότε­ρος στίς χώρες που είναι πλουσιότερες, αλλά σε εκείνες που

ακμάζουν περισσότερο ή πλουτίζουν ταχύτερα. Η Αγγλία

αυτή τη στιγμή είναι ασφαλώς μια πολύ πλουσιότερη χώρα

από οποιαδήποτε περιοχή της Βόρειας Αμερικής. Ωστόσο,

οι εργατικοί μισθοί στη Βόρεια Αμερική είναι πολύ υψηλό­τεροι από οπουδήποτε στην Αγγλία.

Αν και η Βόρεια Αμερική δεν είναι ακόμη τόσο πλού­

σια όσο η Αγγλία, ωστόσο οι εργαζόμενοι προκόβουν ταχύ­

τερα και αποκτούν περισσότερα πλούτη γρήγορα. Το

ασφαλέστερο γνώρισμα για την ευδοκίμηση μιας χώρας είναι η αύξηση του αριθμού των κατοίκων της. Στη Μεγάλη

Βρετανία και τις περισσότερες άλλες χώρες της Ευρώπη, ο

πληθυσμός τους διπλασιάζεται -έτσι τουλάχιστο

υπολογίζεται- σε πεντακόσια χρόνια. Στις βρετανικές

aποικίες της Βόρειας Αμερικής διπλασιάστηκε ο πληθυ­

σμός, όπως διαπιστώθηκε ήδη, σε είκοσι ή εικοσιπέντα χρόνια. Επιλέον, η αύξηση αυτή κατά τα τελευταία έτη δεν

106

οφείλεται κυρίως στη διαρκή προσέλευση μεταναστών,

αλλά πολύ περισσότερο στη μεγάλη αύξηση του εγχώριου πληθυσμού.

Διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα σε μια χώρα στην

οποία το μισθοδοτικό απόθεμα θα ελαττωνόταν σημαντικά.

Αμέσως η ζήτηση για υπηρέτες και εργάτες crε όλα τα διάφορα είδη των απασχολήσεων θα ελαττωνόταν περισσό­

τερο κάθε χρόνο. Πολλοί που πρόκοψαν υπό καλύτερες

συνθήκες θα ήταν ευχαριστημένοι, επειδή στο ίδιο το επάγγελμά τους δεν βρίσκουν πλέον καμία απασχόληση , αν

μπορούσαν να βρουν απασχόληση κάπου αλλού και υπό τις μετριότερες συνθήκες. Και επειδή το κατώτερο στρώμα δεν

πληρούται μόνο με τους εργάτες που προέρχονται από αυ­τό, αλλά και με εκείνους που ξεπέφτουν σ' αυτό από όλα τα

άλλα στρώματα, γι' αυτόν τον λόγο, ο αγώνας για εργασία

στο στρώμα αυτό είναι τόσο μεγάλος, ώστε να υποβιβάσει

το μισθό της εργασίας στο αθλιότερο και γλισχρότερο

ελάχιστο όριο συντηρήσεως.

Πλούσια ανταμοιβή της εργασίας , λοιπόν, είναι μια

αναγκαία επίδραση και συγχρόνως ένα φυσικό χαρακτηρι­στικό αυξανόμενου λαϊκού πλούτου . Αντίθετα, άθλια στάθ­

μη της ζωής των φτωχότερων εργατικών στρωμάτων είναι

ένα φυσικό φαινόμενο του γεγονότος ότι η εξέλιξη σταμά­τησε και η πειναλέα ύπαρξή τους αποτελεί τεκμήριο ότι με

γρήγορα βήματα ξεπέφτουν.

Ο πραγματικός μισθός της εργασίας, δηλαδή η πραγ­

ματική ποσότητα των αγαθών που χρειάζονται για τη ζωή

και την κάνουν ευχάριστη, αυξήθηκε κατά τη διάρκεια

αυτού του αιώνα σε υψηλότερο ίσως ακόμη βαθμό απ' ό,τι ο

χρηματικός ονομαστικός μισθός γιατί όχι μόνο το σιτάρι

έγινε κάπως πιο φθηνό, αλλά και πολλά άλλα πράγματα, που διευκολύνουν τους φτωχότερους εργάτες για μια ευχά­

ριστη και υγιή εναλλαγή στη διατροφή, τα αγοράζουμε

σημαντικά φθηνότερα. Πατάτες π.χ. στοιχίζουν σήμερα

στο μεγαλύτερο μέρος το\j βασιλείου το μισό απ ' ό,τι στοί-

107

χιζαν πριν από τριάντα ή σαράντα χρόνια . Οι μεγάλες πρόοδοι στην παραγωγή χοντρών λινών και μάλλινων κατέ­

στησαν εφικτό τον εφοδιασμό των εργατών με καλύτερο

και φθηνότερο ρουχισμό και οι πρόοδοι στην επεξεργασία

των χοντρών μετάλλων τους προμήθευσαν όχι μόνο φθηνό­

τερα και καλύτερα εργαλεία, αλλά και πολλά πρακτικά

οικιακά σκεύη. Αντίθετα, το σαπούνι, το αλάτι, τα κεριά, τα

δέρματα, τα ποτά έγιναν πολύ ακριβότερα, κυρίως λόγω των

φόρων που επιβλήθηκαν σ' αυτά. Πάντως, οι ποσότητες

που χρησιμοποιούνται από τα φτωχότερα εργατικά στρώ­

ματα αναγκαστικά είναι τόσο μικρές, ώστε η άνοδος της

τιμής των ειδών αυτών δεν αντισταθμίζεται με την πτώση

των τιμών σε τόσα άλλα πράγματα. Η συνηθισμένη μομφή

ότι η πολυτέλεια εξαπλώνεται μέχρι τα κατώτερα λαϊκά

στρώματα και ότι τα φτωχότερα εργατικά στρώματα δεν

αρκούνται πλέον στην τροφή, το ντύσιμο και τη στέγαση, η

οποία τους αρκούσε κατά μέσο όρο προηγουμένως, μπορεί

να μας χρησιμεύσει ως απόδειξη ότι δεν ανέβηκε μόνο ο

ονομαστικός μισθός της εργασίας, άλλά και ο πραγματι­

κός.

Κάθε είδος στο ζωικό κόσμο αυξάνεται φυσικά κατά το μέτρο των μέσων διατροφής που έχει στη διάθεσή του και

κανένα από αυτά δεν μπορεί να αυξηθεί περισσότερο από τα μέσα αυτά. Σε μια πολιτισμένη κοινωνία όμως μπορεί, στα

κατώτερα λαϊκά στρώματα, μόνο η στενότητα στα είδη της

διατροφής να θέσει φραγμό σε μια παραπέρα αύξηση του

ανθρώπινου είδους και αυτό γίνεται μόνο γιατί η κοινωνία

αυτή σκοτώνει τα παιδιά που γεννήθηκαν σ ' αυτούς τους πραγματικά γόνιμους γάμους.

Και όμως η φτώχεια, όσο λίγο και αν εμποδίζει την αύξηση του πληθυσμού είναι ένα μεγάλο εμπόδιο για το

μεγάλωμα των παιδιών. Το τρυφερό δέντρο ανοίγει· αλλά

στο πολύ ψυχρό έδαφος και στο πολύ κακό κλίμα μαραίνε­

ται και γρήγορα πεθαίνει.

Στα υψίπεδα της Σκωτίας μου είπαν ότι πολλές φορές

!Οδ

δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο μια μητέρα που γέννησε είκο:­

σι παιδιά να μην έχει ούτε δύο στη ζωή. Έμπειροι αξιωμα­τικοί με διαβεβαίωσαν ότι όχι μόνο δεν μπορούσαν ούτε κατά προσέγγιση να συμπληρώσουν το σύνταγμά τους με

τα ανατρεφόμενα παιδιά των στρατιωτών του συντάγματος,

αλλά ούτε καν να συμπληρώσουν τον αριθμό των σαλπι­

γκτών και των χειριστών της πίπιζας. Και όμως, σπάνια

μπορεί να δει κανείς τόσα πολλά όμορφα παιδιά μαζί όσο γύρω στις στρατιωτικές παράγκες. Αλλά λίγα μόνο από

αυτά φθάνουν, όπως φαίνεται, στα δεκαπέντε τους χρόνια. Σε μερικά μέρη μάλιστα τα μισά παιδιά πεθαίνουν πριν από

το τέταρτο έτος τους, σε άλλα πριν από το έβδομο και σχεδόν παντού πριν από το ένατο ή δέκατο έτος τους. Η

μεγάλη αυτή θνησιμότητα όμως συναντάται πάντα προ πα­

ντός μεταξύ των παιδιών των κατώτερων στρωμάτων του

λαού, γιατί δεν μπορούν να τα περιποιηθούν με την ίδια επιμέλεια όπως τα παιδιά που προέρχονται από γονείς ανώ­

τsρων τάξεων. Έτσι , αν και οι γάμοι των κατώτερων κοινω­

νικών στρωμάτων κατά κανόνα είναι γονιμότεροι, σε σχέ­

ση με εκείνους των ανωτέρων τάξεων, ωστόσο ένας μικρός

αριθμός μόνο των παιδιών τους φθάνει στην ηλικία της

ωριμότητας . Στα ορφανοτροφεία και στα παιδιά που ανατρέ­

φονται με έξοδα των κοινοτήτων, η θνησιμότητα είναι ακό­

μη μεγαλύτερη από εκείνη των παιδιών των κατώτερων

λαϊκών τάξεων. Όπως η πλούσια ανταμοιβή της εργασίας είναι αποτέ­

λεσμα αυξανόμενου πλούτου, έτσι γίνεται αίτιο και της

αυξήσεως του πληθυσμού. Το να παραπονείται κανείς γι '

αυτό σημαίνει ότι στενοχωρείται για το γεγονός ότι ανα­

γκαστικά διαμορφώνεται συγχρόνως το αποτέλεσμα και το

αίτιο της μεγαλύτερης γενικής ευτυχίας.

Όπως η πλούσια ανταμοιβή της εργασίας αποτελεί κίνητρο για πολλαπλασιαμό, έτσι κεντρίζει και την επιμέ­

λεια των aπλοϊκών ανθρώπων. Ο μισθός της εργασίας είναι

το κίνητρο της επιμέλειας, που όπως κάθε άλλη ανθρώπινη

109

ιδιότητα αυξάνεται κατά το μέτρο που παρέχεται ενθάρ­ρυνση. Πλούσια διατροφή δυναμώνει τις σωματικές ικανό­

τητες του εργάτη και η ευχάριστη ελπίδα να βελτιώσει την

κατάστασή του και να συμπληρώσει έτσι τους σκοπούς της

ζωής του με άνεση και ευμάρεια τον τονώνουν στο να εντεί­

νει στο έπακρο τις δυνάμεις του. Όπου, λοιπόν, ο μισθός

της εργασίας είναι υψηλός, εκεί οι εργάτες είναι επιμελέ­

στεροι, δραστηριότεροι και ταχύτεροι από εκεί όπου ο μισθός είναι χαμηλός (στην Αγγλία π.χ . περισσότερο απ'

ό,τι στη Σκωτία, στα περίχωρα μεγαλύτερων πόλεων παρά

σε απομακρυσμένα τμήματα των επαρχιών). Αν και βρί­

σκονται πάντα εργάτες, οι οποίοι αν κερδίσουν σε τέσσερις ημέρες τόσα, όσα αρκούν για να ζήσουν μια εβδομάδα, τις

άλλες τρείς ημέρες δεν εργάζονται. Αυτό όμως δεν είναι ο

κανόνας. Αντίθετα, εργάτες αμειβόμενοι με γενναίο μισθό,

συνηθ(ζουν πολύ εύκολα να κάνουν υπερωρίες και να κατα­στρέφουν σε λίγα χρόνια την υγεία και τις σωματικές τους

δυνάμεις. Ο κεφαλαιοό"χος, που απασχολεί ένα μεγάλο αριθμό

εργατών, φροντίζει για το δικό του συμφέρον να καταστρώ­

νει έτσι επιδέξια την κατανομή και τον καταμερισμό της

εργασίας, ώστε να επιτυγχάνει από τους εργάτες του μια

όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απόδοση εργασίας . Γι' αυτό

προσπαθεί να εφοδιαστεί η επιχείρησή του με τις καλύτε­

ρες μηχανές, τις οποίες είτε αυτός είτε οι εργάτες του θα

μπορούσαν να σκεφθούν. Ό,τι όμως ισχύει για τους εργά­

τες μιας μικρής βιομηχανίας, αυτό ισχύει σε μεγάλο βαθμό,

για τους ίδιους λόγους, και για την ολότητα μιας εθνικής

οικονομίας. Όσο μεγαλύτερος είναι ο πληθυσμός, τόσο διαρθρώνεται τελείως αυτόματα πολυμερέστερα σε διάφο­

ρες επαγγελματικές απασχολήσεις και υποδιαιρέσεις, τόσο περισσότερες κεφαλές απασχολούνται με το να εφεύρουν

την πιο κατάλληλη μηχανή για την παραγωγή του κάθε

προϊόντος και τόσο είναι πιθανότερο ότι η μηχανή αυτή θα

εφευρεθεί. Υπάρχουν λοιπόν πολλά εμπορεύματα τα οποία,

110

εξαιτίας όλων αυτών των προόδων, παράγονται με τόσο λιγότερη εργασία από πριν, ώστε ο αυξημένος μισθός της

εργασίας με την ελάττωση της ποσότητας εργασίας, που

είναι αναγκαία για την παρασκευή του εμπορεύματος αυτού

να αντισταθμίζονται πολύ περισσότερο.

111

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΤΑ ΚΕΡΔΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Η άνοδος και η πτώση των κερδών του κεφαλαίου εξαρτάται από τα ίδια καθοριστικά αίτια όπως και η άνοδος

και η πτώση του μισθού της εργασίας, δηλαδή από την

αύξηση ή την ελάττωση του εθνικού πλούτου· αλλά τα

καθοριστικά αυτά αίτια επιδρούν στη μια περίπτωση τε­

λείως διαφορετικά από την άλλη. Η αύξηση του κεφαλαίου, η οποία έχει συνέπεια την

άνοδο του μισθού, δείχνει ωστόσο τάση μειώσεως του κέρ­δους του κεφαλαίου. Α ν τα κεφάλαια πολλών πλούσιων

εμπόρων κατευθυνθούν προς έναν και τον αυτόν εμπορικό

κλάδο , τότε ο αμοιβαίος ανταγωνισμός οδηγεί φυσικά σε

ελάττωση του κέρδους τους και αν διαπιστώνεται η , ίδια κεφαλαιακή κατεύθυνση προς τα διάφορα επαγγέλματα που

ασκούνται στην εν λόγω οικονομία, τότε πρέπει ο ανταγω­

νισμός και εδώ παντού να έχει την ίδια επίδραση. Δεν είναι εύκολο, όπως παρατηρήθηκε ήδη, να καθο­

ρίσουμε επακριβώς τον μέσο μισθό εργασίας, έστω και σε

ένα ορισμένο μέρος και σε μια ορισμένη εποχή. Και σε τέτοιες περιστάσεις σπάνια μπορούμε να καθορίσουμε κάτι περισσότερο από τον μισθό που είναι πιο συνηθισμένος. Και στο κέρδος του κεφαλαίου, ωστόgο α~τό είναι σπάνια μόνο δυνατόν. Το κέρδος κυμαίνεται τόσο, ώστε και εκεί­

νος ασχολείται με το επάγγελμα, δεν μπορεί να πει πάντοτε

11~

σε τι ποσό ανέρχεται το μέσο ετήσιο κέρδος του. Γιατί το

κέρδος καθορίζεται όχι μόνο από όλες τις διακυμάνσεις της

τιμής των εμπορευμάτων που εμπορεύεται αυτός ο επαγγελ­

ματίας , αλλά και από την καλή ή κακή τύχη του ανταγωνι­

σμού του και των πελατών του, καθώς και από χίλιες άλλες

συμπτώσεις στις οποίες είναι εκτεθειμένα τα εμπορεύματα

εάν έχουν φορτωθεί δια θαλάσσης ή δια ξηράς ή και αν

ακόμη φυλάσσονται στις γενικές αποθήκες. Αλλάζει, λοι­πόν, αυτό όχι μόνο από έτος σε έτος αλλά και από ημέρα σε μέρα και μάλιστα από ώρα σε ώρα. Εξάλλου, το να διαπι­

στώσουμε ποιο είναι το μέσο κέρδος σ ' όλα τα επαγγέλμα­

τα τα οποία ασκούνται σε μια μεγάλη χώρα, αυτό θα ήταν

ένα ακόμη δυσκολότερο πρόβλημα· και είναι τελείως αδύ­

νατο να σχηματίσουμε μια ορθή κρίση -έστω και κατά

προσέγγιση- για το πόσο μεγάλο ήταν αυτό το μέσο κέρ­δος, στα χρόνια που προηγήθηκαν ή ακόμη περισσότερο σε

πολύ μακρινές εποχές.

Όμως, αν και είναι αδύνατο να οριστεί έστω και κατά

προσέγγιση πόσο είναι το κατά μέσο όρο μέγεθος του κέρ­

δους του κεφαλαίου στην εποχή μας, ή πόσο ήταν σε πα­

λαιότερη εποχή, όμως μπορεί να βρεθεί έμμεσα από τον

τόκο του κεφαλαίου. Μπορεί να θεωρηθεί ως αρχή απαρά­

βατη ότι παντού όπου αποκερδαίνονται μεγάλα χρηματικά

κέρδη, κατά κανόνα καταβάλλεται και για τη χρήση τους

μεγάλη τιμή· όπου, αντίθετα, τα κέρδη είναι μικρά, εκεί

συνήθως και το επιτόκιο είναι χαμηλότερο. Ανάλογα λοι­πόν με τις μεταβολές του συνηθισμένου τόκου στη χώρα, μπορεί να συμπεράνει κανείς με βεβαιότητα ότι κυμαίνεται

και το μέσο ποσοστό του κέρδους του κεφαλαίου, δηλαδή,

υποβιβάζεται, όταν ο τόκος πέφτει και ανέρχεται όταν αυ­

τός αυξάνεται. Η κίνηση λοιπόν του επιτοκίου μας επιτρέ­πει να σχηματίσουμε γνώμη για την κίνηση του κέρδους

του κεφαλαίου.

Η απόκτηση νέων περιοχών ή η άνθηση νέων επαγ­γελματικών κλάδων μπορεί καμιά φορά να αυξήσει το κέρ-

114

δος του κεφαλαίου και έτσι και τον τόκο του χρήματος και

μάλιστα σε μια χώρα που προχωρεί γpήγορα στην απόκτη­ση πλούτου. Το κεφάλαιο της χώρας , επειδή δεν αρκεί για

την επέκταση των εργασιών την οποία δημιουργούν τέτοιες

προσκτήσεις στα διάφορα άτομα, μεταξύ των οποίων κατα­νέμεται αυτό -κατευθύνεται μόνο στους ιδιαίτερους κλά­

δους, οι οποίοι παρέχουν το μεγαλύτερο κέρδος. Ένα μέ­ρος, λοιπόν, του κεφαλαίου, το οποίο ήταν άλλοτε τοποθε­

τημένο σε άλλους κλάδους, αποσύρεται από αυτούς, γιατί

το απαιτεί η οικονομική ανάγκη και τοποθετείται σε νέους

κλάδους οι οποίοι υπόσχονται μεγαλύτερα κέρδη. Γι' αυτό,

στα παλιά αυτά επαγγέλματα ο ανταγωνισμός θα ελαττωθεί. Η αγορά θα εφοδιάζεται με μερικά είδη υπερεπαρκώς . Ανα­γκαστικά η τιμή τους θα αυξηθεί, λίγο πολύ, εξαιτίας αυτού του γεγονότος και αποφέρει μεγαλύτερα κέρδη γι' αυτούς

που διαπραγματεύονται αυτά τα είδη και αυτοί επομένως

μπορούν να αναλάβουν χρήματα με υψηλότερο επιτόκιο.

Όπως, λοιπόν, η ελάττωση του κεφαλαίου που βρί­

σκεται στη διάθεση μιας οικονομίας ή η ελάττωση του

ορισμένου για την επαγγελματική λειτουργία αποθέματος

υποβιβάζει το μισθό, έτσι αφετέρου η ελάττωση αυτή αυξά­νει το κέρδος του κεφαλαίου και συνεπώς και το επιτόκιο. Λόγω του μικρότερου όμως μισθού εργασίας, μπορούν οι

κάτοχοι των υπόλοιπων κεφαλαίων της οικονομίας να φέ­ρουν τα εμπορεύματά τους στην αγορά με λιγότερο από πριν κόστος και επειδή αφετέρου έχουν απασχοληθεί λιγό­τερα κεφάλαια για τον εφοδιασμό της αγοράς με το εμπό­ρευμα αυτό απ' όσο πριν, μπορούν να τα πωλούν ακριβότε­

ρα. Τα εμπορεύματά τους τους στοιχίζουν λιγότερο και παίρνουν περισσότερα γι' αυτά. Επειδή λοιπόν το κέρδος

τους αυξάνεται με διπλό τρόπο, μπορούν να πληρώνουν και υψηλότερους τόκους. Μια κακή νομοθεσία μπορεί να αυξή­σει προσωρινή σημαντικάτο επιτόκιο πάνω από την ενδει­

κνυόμενη από την οικονομική κατάσταση της -zώρας στάθ­μη. Όπου ο νόμος δεν εξαναγκάζει για την εκπλήρωση των

115

συμβάσεων, εκεί όλοι αυτοί που δανείζονται χρήματα το­

ποθετούνται στην ίδια γραμμή με αυτούς που έχουν χρεο­

κοπήσει ή με ανθρώπους αμφίβολης εμπιστοσύνης σε χώ­ρες όπου λειτουργούν καλύτερα οι νόμοι. Γιατί η αβεβαιό­

τητα για το αν θα εισπράξει πάλι τα χρήματά του ο δανει­

στής, τον αναγκάζει να ζητήσει τον ίδιο τοκογλυφικό τόκο

τον οποίο ζητούν συνήθως από αυτούς που χρεοκοπούν. Σε

βάρβαρους λαούς, οι οποίοι κατέκλυσαν τις δυτικές επαρ­

χίες του ρωμαϊκού κράτους, η εκπλήρωση των συμβάσεων

επαφιόταν για πολλά χρόνια στην εντιμότητα των αντισυμ­

βαλλομένων μερών. Τα δικαστήρια των βασιλέων τους σπά­

νια αναμιγνύονταν. Το υψηλό επιτόκιο, το οποίο στους

αρχαίους αυτούς χρόνους καταβαλλόταν, μπορεί ίσως να

θεωρηθεί ότι είχε ως μερική αφορμή τον λόγο αυτόν. Αν

απαγορεύει τελείως ο νόμος τη λήψη τόκων, τότε δεν παρα­

μερίζεται με αυτή την απαγόρευση ο τόκος. Πολλοί άνθρω­

ποι οφείλουν δηλαδή να δανειστούν και κανείς δεν θα τους δανείσει χρήματα χωρίς να ζητήσει μια αμοιβή γι' αυτή τη

διάθεση του χρήματος. Η αμοιβή αυτή δεν είναι όμως μόνο

λογική αποζημίωση για τη χρησιμοποίηση του χρήματος,

αλλά περιλαμβάνει και ένα ασφάλιστρο για τη δυσκολία

και τον κίνδυνο τα οποία συνεπάγεται η περιγραφή του

νόμου.

Το υψηλό επιτόκιο σε όλους τους ισλαμικούς λαούς

αποδίδεται από τον Μοντεσκιέ όχι μόνο στη φτώχεια τους, αλλά εν μέρει στους παράπάνω λόγους και εν μέρει στη

δυσκολία του να λάβει κανείς πίσω αυτά που δάνεισε.

Το κατώτερο δυνατό ποσοστό κέρδους πρέπει να είναι

κάπως ανώτερο από το ποσοστό που θα χρειαζόταν για την

ισοφάριση των τυχόν ζημιών στις οποίες είναι εκτεθειμένη κάθε τοποθέτηση κεφαλαίου. Και μόνο αυτό το επιπλέον

είναι το καθαρό κέρδος. Ό,τι ονομάζεται ακαθάριστο κέρ­δος περιλαμβάνει πολλές φορές όχι μόνο αυτό το πλεόνα­

σμα, αλλά και εκείνο που παρακρατείται για τις λεγόμενες

έκτακτες ζημιές. Οι τόκοι όμως που λογικά μπορεί να πλη-

116

ρώσει εκείνος που παίρνει χρήματα, πρέπει να βρίσκονται

σε λογική σχέση με το καθαρό κέρδος, δηλαδή την καθαρή

πρόσοδο. Κατά τον ίδιο τρόπο, το κατώτερο δυνατό επιτόκιο

πρέπει να βρίσκεται λίγο πιο κάτω από ό,τι είναι αναγκαίο για την ισοστάθμιση των τυχόν απωλειών, στις οποίες βρί­

σκεται εκτεθειμένος ο δανεισμός του χρήματος, έστω και με

τις αναγκαίες προφυλάξεις. Α ν δεν ήταν ανώτερος, τότε θα μπορούσε να δανείσει κανείς χρήματα μόνο από αγάπη ή φιλία.

Σε μια χώρα, η οποία θα έφθανε στο ανώτερο μέτρο διαμορφώσεως του εθνικού της πλούτου, εκεί δηλαδή όπου

σε κάθε επαγγελματικό κλάδο διατέθηκαν οι μεγαλύτερες

δυνατές ποσότητες κεφαλαίου, εκεί -επειδή το συνηθισμέ­

νο καθαρό κέρδος, δηλαδή η καθαρά πρόσοδος η οποία πραγματοποιήθηκε στην οικονομία, θα ήταν πολύ μικρό-

, , , · , , και το επιτοκιο το οποιο επικρατει στην πιστωτικη αγορα,

το οποίο θα έπρεπε να καταβληθεί από το κέρδος, θα βρισκό­ταν τόσο χαμηλά, ώστε μόνο οι πάρα πολύ πλούσιοι να

μπορούσαν να ζουν από τους τόκους των χρημάτων τους.

Αντίθετα, θα εξαναγκάζονταν όλοι αυτοί που διαθέτουν

μικρές ή μέτριες περιουσίες να φροντίζουν οι ίδιοι για την

κερδοφόρα επένδυση των κεφαλαίων τους. Θα έπρεπε δη­λαδή σχεδόν καθένας να είναι επιχειρηματίας ή να συνεργά­

ζεται σε οποιεσδήποτε επιχειρήσεις. Η Ολλανδία φαίνεται ότι πλησιάζει διαρκώς περισσότερο προς την κατάσταση

αυτή. Εκεί, το να μη συναλλάσσεται κανείς αντιτίθεται

· προς την καλή συμπεριφορά. Από την ανάγκη διαμορφώ­θηκε εκεί μια συνήθεια; που καθορίζει παντού την καλή συμπεριφορά. Όπως είναι γελοίο το να μην ντύνεται κανείς όπως και οι άλλοι άνθρωποι, έτσι είναι γελοίο κατά κάποιο

τρόπο και τον να μην είναι απασχολημένος συναλλακτικά όπως και αυτοί. Όπως η παρουσία ενός πολίτη σ' ένα στρατόπεδο ή σε μια φρnυρά είναι δυσάρεστη και μάλιστα

διατρέχει τον κίνδυνο να χτυπηθεί, έτσι συμβαίνει και με

117

κάποιον ο οποίος μεταξύ εμπόρων δεν ασχολείται με καμια

συναλi .-αγή.'

11 8

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η φύση της συγκεντρώσεως και

απασχολήσεως του αποθέματος

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Στην πρωτόγονη εκείνη κατάσταση της κοιvωνίας, όπου δεν υπάρχει καταμερισμός εργασίας, όπου ανταλλα­

γές σπάνια συμβαίνουν και όπου ο καθένας φροντίζει μόνος του για την ικανοποίηση των αναγκών του, δεν είναι ανα­

γκαίο να συγκεντρώνεται οποιοδήποτε κεφάλαιο ή να απο­θηκεύεται προκαταβολικά με σκοπό τη διεξαγωγή των ερ­

γασιών σε μια κοινωνία. Ο καθένας προσπαθεί να ικανο­ποιήσει με την προσωπική του εργατικότητα τις ανάγκες

που έχει κάθε φορά, με τον τρόπο που αυτές παρουσιάζο­

νται. Όταν πεινά πηγαίνει στο δάσος για να κυνηγήσει.

Όταν το ρούχο του είναι φθαρμένο ντύνεται με το δέρμα

του πρώτου μεγάλου θηρίου που σκοτώνει και όταν η καλύ­βα του αρχίσει να καταστρέφεται την επιδιορθώνει όσο

μπορεί καλύτερα με τα δέντρα και τη χλόη που βρίσκονται πιο κοντά σ ' αυτή.

Αλλά όταν ο καταμερισμός της εργασίας έχει πλήρως

εισαχθεί, το προϊόν της προσωπικής εργασίας των ανθρώ­

πων εξυπηρετεί μόνο ένα ελάχιστο μέρος των αναγκών που έχει κάθε φορά. Το υπόλοιπο μεγαλύτερο μέρος των ανα­

γκών αυτών καλύπτεται από το προϊόν της εργασίας άλλων

ανθρώπων, την οποία αυτός εξαγοράζει με το προϊόν, ή

-πράγμα που είναι το ίδιο- με το τίμημά του. Αλλά τέτοια

εξαγορά δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, παρά μόνο όταν το προϊόν της εργασίας του όχι μόνο συμπληρώθηκε, αλλά

και πωλήθηκε. Ένα απόθεμα αγαθών διαφόρων ειδών, λοι­πόν, πρέπει να αποθηκευθεί σε κάποιο μ.έρος και σε ποσό-

121

τητα επαρκή ώστε να τον συντηρήσει και να τον εφοδιάσει

με τις πρώτες ύλες και τα εργαλεία της εργασίας του, τουλά­χιστο μέχρις ότου η παραγωγή του προϊόντος και η πώλη­

σή του πραγματοποιηθούν. Ένας υφαντουργός δεν μπορεί

να ασχοληθεί πλήρως με την ιδιαίτερή του εργασία, εκτός

αν προκαταβολικά είχαν αποθηκευθεί σε κάποιο μέρος που

να ανήκει σ' αυτόν ή σε κάποιον άλλο, ένα απόθεμα αρκετό για τη συντήρησή του και για τον εφοδιασμό του με πρώτες

ύλες και τα εργαλεία του επαγγέλματός του, μέχρις ότου όχι

μόνο τελειώσει την κατασκευή του υφάσματος αλλά και

μέχρις ότου το πουλήσει. Η συσσώρευση αυτή οφείλει, όπως είναι φανερό, να γίνει Πριν από την επίδοσή του για τόσο μακρό διάστημα σε μια τόσο εξειδικευμένη εργασία.

Καθώς η συγκέντρωση του αποθέματος πρέπει από τη

φύση των πραγμάτων να προηγείται του καταμερισμού της

εργασίας, έτσι και η εργασία μπορεί να υποδιαιρεθεί όλο

και περισσότερο, στο μέτρο μόνο που τα αγαθά προηγουμέ­

νως όλο και περισσότερο συγκεντρώθηκαν. Η ποσότητα

των πρώτων υλών η οποία μπορεί να τύχει επεξεργασίας από τον ίδιο αριθμό ανθρώπων αυξάνεται κατά μεγάλη ανα­

λογία καθώς η εργασία υποδιαιρείται όλο και περισσότερο· και καθώς η εργασία καθενός εργάτη γίνεται με τον χρόνο

απλούστερη, μια ποικιλία νέων μηχανημάτων εφευρίσκε­

ται για τη συντόμευση και τη διευκόλυνση αυτών των ερ­

γασιών.

Καθώς ο καταμερισμός της εργασίας προάγεται με

σκοπό νci παρέχει διαρκή απασχόληση σε έναν ίσο αριθμό

εργατών, ένα ίσο απόθεμα προμηθειών και ένα μεγάλο από­θεμα πρώτων υλών και εργαλείων, από εκείνα που θα απαι­

τούνταν για μια πιο πρωτόγονη κατάσταση πραγμάτων,

πρέπει να συγκεντρωθούν από πριν. Άλλά ο αριθμός των εργατών σε κάθε κλάδο εργασίας αυξάνεται γενικά με τον

καταμερισμό της εργασίας στον κλάδο αυτόν, ή μάλλον η

αύξηση του αριθμού τους είναι εκείνη που τους καθιστά

ικανούς να καταταχθούν και να κατανεμηθούν με τον τρόπο

122

αυτόν. Καθώς η συγκέντρωση του αποθέματος είναι προη­

γουμένως αναγκαία για την πραγματοποίηση της μεγάλης

αυτής βελτιώσεως στις παραγωγικές δυνάμεις της εργα­

σίας, έτσι η συγκέντρωση αυτή οδηγεί φυσικά στη βελτίω­

ση αυτή. Το άτομο που απασχολεί το απόθεμά του για τη

συντήρηση της εργασίας επιθυμεί αναγκαστικά να το απα­

σχολήσει με τέτοιο τρόπο, ώστε να παραγάγει μια όσο το

δυνατόν μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας. Προσπαθεί, συ­νεπώς, αφενός μεν να κατανείμει κατά τον καλύτερο τρόπο

την απασχόληση μεταξύ των εργατών και αφετέρου να τους

εφοδιάσει με τις καλύτερες μηχανές που μπορεί αυτός είτε

να εφεύρει είτε αναγκάζεται να εξαγοράσει. Οι ικανότητές του στα δύο αυτά σημεία είναι γενικά ανάλογες με την

έκταση του αποθέματός του ή με τον αριθμό των ανθρώπων

τους οποίους μπορεί να απασχολήσει. Η ποσότητα της

εργατικότητας, συνεπώς, όχι μόνο αυξάνεται σε κάθε χώρα

;.:ε την αύξηση του αποθέματος το οποίο απασχολεί, αλλά

εξαιτίας της αυξήσεως αυτής, η ίδια ποσότητα εργατικότη­τας παράγει μια πολύ μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας. Αυ­

τά είναι, σε γενικές γραμμές, τα αποτελέσματα της αυξή­

σεως του αποθέματος στη βιομηχανία και στις παραγωγι­

κές της δυνάμεις.

Στο βιβλίο που ακολουθεί, προσπάθησα να εξηγήσω

την φύση του αποθέματος, τα αποτελέσματα της συγκε­

ντρώσεώς του σε κεφάλαια διαφόρων ειδών και τα αποτελέ­

σματα των διαφόρων απασχολήσεων των κεφαλαίων αυ­

τών. Το βιβλίο αυτό διαιρείται σε πέντε κεφάλαια. Στο

πρώτό κεφάλαιο προσπάθησα να δείξω ποια είναι. τα διά­φορα μέρη ή κλάδοι στα οποία υποδιαιρείται με φυσικό

τρόπο το απόθεμα ενός ατόμου ή μιας μεγάλης κοινωνίας.

Στο δεύτερο, προσπάθησα να εξηγήσω τη φύση και τη λειτουργία του χρήματος που θεωρείται ως ένας ιδιαίτερος

κλάδος του γενικού αποθέματος της κοινωνίας. Το απόθεμα που συγκεντρώθηκε σε κεφάλαιο μπορεί r.l.n: να απασχσλη -

123

θεί από το πρόσωπο στο οποίο ανήκει, είτε μπορεί να δα­νειστεί σε κάποιο άλλο πρόσωπο.

Στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο προσπάθησα να εξετά:..

σω τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί κ.αι στις δύο αυτές περιπτώσεις. Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο ασχολεί­

ται με τα διάφορα αποτελέσματα τα οποία αμέσως προκα­λούν οι διάφορες απασχολήσεις του κεφαλαίου στην ποσό­

τητα και των δύο- της εθνικής βιομηχανίας και του ετήσιου

προϊόντος της γης κ.αι της εργασίας.

124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ

Όταν το απόθεμα το οποίο ένας άνθρωπος κατέχει δεν

είναι περισσότερο από αρκετό για να τον συντηρήσει για

μερικές ημέρες ή μερικές εβδομάδες, σπάνια σκέπτεται να

αποκτήσει κάποια πρόσοδο από αυτό. Το καταναλώνει με όση φειδώ μπορεί και προσπαθεί με την εργασία του να

προμηθευθεί κάτι το οποίο μπορεί να πάρει τη θέση του

προτού καταναλωθεί αυτό εντελώς. Η πρόσοδός του, στην περίπτωση αυτή, προέρχεται μόνο από την εργασία του.

Αυτή είναι η κατάσταση του μεγαλύτερου μέρους των εργα­

ζομένων φτωχών σε όλες τις χώρες. Αλλά όταν έχει κανείς στην κατοχή του απόθεμα ικανό

να τον συντηρήσει για μήνες ή χρόνια, προσπαθεί φυσικά

να παραγάγει μια πρόσοδο από το μεγαλύτερο μέρος του,

κρατώντας μόνο τόσο για την άμεση κaτανάλωσή του, όσο μπορεί να τον συντηρήσει ώσπου η πρόσοδος αυτή να

αρχίσει να παράγεται . Ολόκληρο το απόθ.εμά του, ως εκ

τούτου, διακρίνεται σε δύο τμήματα. Το τμήμα το οποίο

αναμένει να του αποφέρει αυτή την πρόσοδο ονομάζεται

κεφάλαιό του. Τ ο άλλο είναι αυτό το οποίο του παρέχει την άμεση κατανάλωσή του και συνίσταται είτε από αυτό το

μέρος ολόκληρου του αποθέματός του που από την αρχή

είχε διαφυλαχθεί για τον σκοπό αυτό, είτε από την πρόσοδό

του που προέρχι;ται από οποιαδήποτε πηγή καθώς αυτή

125

παράγεται, είτε από τέτοια πράγματα τα οποία εξαγορά­στηκαν με ένα από αυτά σε προηγούμενα χρόνια και τα

οποία δεν έχουν εντελώς καταναλωθεί όπως ένα απόθεμα

ενδυμάτων, οικιακού εξοπλισμού κ.ο.κ. Από το ένα ή από

τα τρία αυτά μέρη συνίσταται το απόθεμα το οποίο οι άν­

θρωποι διαφυλάσσουν για την άμεση κατανάλωσή τους.

Υπάρχουν δύο διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους

ένα κεφάλαιο μπορεί να απασχοληθεί, ώστε να αποφέρει

μια πρόσοδο ή κέρδος σ' εκείνον ο οποίος το απασχολεί.

Πρώτον, μπορεί να απασχοληθεί για τη δημιουργία, επεξεργασία ή εξαγορά αγαθών κ:.αι την πώλησή τους με ένα

κέρδος. Το κεφάλαιο το οποίο απασχολείται με αυτόν τον τρόπο , δεν παράγει πρόσοδο ή κέρδος σ' αυτόν που το

απασχολεί, για όσο χρόνο είτε παραμένεί στην κατοχή του ή παραμένει στην ίδια μορφή. Τα αγαθά ενός εμπόρου δεν του παράγουν πρόσοδο ή κέρδος ώσπου το κεφάλαιό του

πάλι να aνταλλαχθεί με αγαθά. Το κεφάλαιό του συνεχώς

φεύγει από αυτόν με μια μορφή και επιστρέφει σ' αυτόν με

μια άλλη· και μόνο μέσω τέτοιας κυκλοφορίας, ή διαδοχι­

κών ανταλλαγών μπορεί να του αποφέρει οποιοδήποτε κέ ρ­

δος. Τέτοια κεφάλαια μπορούν να ονομαστούν κυκλοφορού­

ντα κεφάλαια. Δεύτερον, μπορεί να απασχοληθεί στη βελτίωση της

γης, στην εξαγορά χρήσιμων μηχανημάτων και επαγγελ­

ματικών εργαλείων ή σε παρόμοια πράγματα ώστε να παρά­

γει μια πρόσοδο ή κέρδος χωρίς να αλλάζε ι κυρίους ή να

κυκλοφορεί περαιτέρω. Τέτοια κεφάλαια, λοιπόν, μπορούν

πολύ σωστά να ονομαστούν πάγια κεφάλαια.

Διάφορες εφαρμογές απαιτούν πολύ διαφορετικές

αναλογίες μεταξύ των πάγιων και κυκλοφορούντων κεφα­

λαίων τα οποία απασχολούνται σ ' αυτούς.

Το κεφάλαιο ενός εμπόρου, π.χ. είναι απολύτως ένα

κεφάλαιο που κυκλοφορεί. Δεν έχει ανάγκη από μηχανές ή επαγγελματικά εργαλεία, εκτός αν το κατάστημά του ή η αποθήκη του μπορούν να θεωρηθούν τέτοια.

126

Κάποιο τμήμα του κεφαλαίου κάθε αρχιτεχνίτη ή βιο­

τέχνη πρέπει να αντικειμενικοποιηθεί στα επαγγελματικά

του εργαλεία. Αυτό το τμήμα, οπωσδήποτε, είναι πολύ μι­

κρό σε μερικούς και πολύ μεγάλο σε άλλους.

Ένας αρχιράπτης δεν ζητεί άλλα επαγγελματικά ερ­

γαλεία εκτός από ένα πακέτο βελόνες. Αυτά του αρχιυπο­

δηματοποιού είναι λίγα, αλλά, αν και λίγα, περισσότερο ακριβά. Αυτά του υφαντή υπερβαίνουν κατά πολύ εκείνα

του υποδηματοποιού.

Το υπόλοιπο μεγαλύτερο τμήμα του κεφαλαίου όλων

αυτών των αρχιτεχνιτών, οπωσδήποτε, κυκλοφορεί είτε

στα ημερομίσθια των εργατών τους, είτε στην τιμή των

πρώτων τους υλών και αποκαθίσταται με ένα κέρδος με την τιμή του προϊόντος.

Σε άλλες εργασίες απαιτείται ένα πολύ μεγαλύτερο

πάγιο κεφάλαιο. Σε μια μεγάλη σιδηροεργασία π .χ ., η κά­

μινος για την τήξη του μετάλλου, το σιδηρουργείο, είναι

επαγγελματικά εργαλεία τα οποία δεν μπορούν να δημιουρ­

γηθούν χωρίς μεγάλη δαπάνη. Σε ανθρακοεργασίες και

ορυχεία κάθε είδους, ο μηχανικός εξοπλισμός ο αναγκαίος για την αναρρόφηση του νερού και για άλλους σκοπούς ,

είναι συχνά ακόμη πιο δαπανηρός. Το τμήμα αυτό του κεφαλαίου του γεωργού το οποίο

απασχολείται στα γεωργικά εργαλεία είναι πάγiο· εκείνο που απασχολείται στα ημερομίσθια και τη συντήρηση των

εργαζομένων υπηρετών του, είναι ένα κεφάλαιο που κυ­

κλοφορεί. Αυτός δημιουργεί ένα κέρδος με το ένα, φυλάσ­

σοντάς το στην κατοχή του και εγκαταλείπει το άλλο. Η

τιμή ή αξία των εργαζόμενων ζώων του αποτελεί ένα πάγιο κεφάλαιο όπως και τα γεωργικά εργαλεία. Η συντήρησή

τους είναι ένα κεφάλαιο που κυκλοφορεί καθώς και εκείνη

των εργαζόμενων υπηρετών. Ο γεωργός δημιουργεί το κέρ­δος του φυλάσσοντας τα εργαζόμενα ζώα και αφήνει τη

συντήρησή τους. Η τιμή και η συντήρηση των ζώων, τα οποία αποκτήθηκαν και παχύνθηκαν όχι για εργασία αλλά

127

για πώληση, είναι ένα κεφάλαιο που κυκλοφορεί. Ο γεωρ­

γός δημιουργεj το κέρδος του με τον αποχωρισμό από αυτά. Μια αγέλη προβάτων ή ζώων που αγοράστηκαν σε μια

κατάλληλη χώρα, όχι για εργασία ή πώληση αλλά με τον

σκοπό δημιουργίας ενός κέρδους από το μαλλί τους, το

γάλα τους και την αναπαραγωγή τους, αποτελεί ένα πάγιο

κεφάλαιο. Το κέρδος επιτυγχάνεται με τη φύλαξή τους. Η συντήρησή τους αποτελεί ένα κεφάλαιο που κυκοφορεί. Το

κέρδος δημιουργείται με τον αποχωρισμό του· και επιστρέ­

φει και με τα δύο: με το δικό του κέρδος και με το κέρδος επί

της ολικής τιμής του ζώου, στην τιμή του μαλλιού , του

γάλακτος και της αναπαραγωγής. Η όλη αξία του σπόρου

επίσης αποτελεί ένα πάγιο κεφάλαιο. Αν και πηγαίνει

εμπρός και πίσω μεταξύ της γης και του σιτοβολώνα, ποτέ

δεν αλλάζει κυρίους και έτσι ποτέ δεν κυκλοφορεί κυριολε­

κτικά. Ο γεωργός δημιουργεί το κέρδος του όχι με την

πώλησή του, αλλά με την κυκλοφορία του. Το γενικό από­

θεμα οποιασδήποτε χώρας ή κοινωνίας είναι όμοιο με αυτό όλων των κατοίκων της ή μελών της, οπότε φυσικά υπο­

διαφείται στα ίδια τρία μέρη, το καθένα από τα οποία

επιτελεί μια χαρακτηριστική λειτουργία ή υπηρεσία.

Το πρώτο είναι το τμήμα, το οποίο φυλάσσεται για

άμεση κατανάλωση και του οποίου το χαρακτηριστικό εί­

ναι ότι δεν παρέχει πρόσοδο ή κέρδος. Αποτελείται από

απόθεμα τροφών, υφασμάτων, οικιακή επίπλωση κ.λπ., tα

οποία αγοράστηκαν από τους ίδιους καταναλωτές, αλλά τα

οποία δεν έχουν ακόμη καταναλωθεί εντελώς. Ολόκληρο

το απόθεμα των απλών κατοικήσιμων σπιτιών, επίσης, το

οποίο υπάρχει κάθε στιγμή στη χώρα, αποτελεί ένα μέρος

αυτού του πρώτου τμήματος. Το απόθεμα που τοποθετείται σ' ένα σπίτι, αν αυτό πρόκειται να γίνει η κατοικία του

ιδιοκτήτη, παύει από αυτή την στιγμή να χρησιμεύει ως

ποσό ενός κεφαλαίου, ή να παρέχει πρόσοδο στον ιδιοκτή­τη του. Ένα σπίτι, ως τέτοιο, δεν συνεισφέρει τίποτα στην

πρόσοδο των κατοίκων του· και μολονότι είναι, αναμφίβο-

128

λα, εξαιρετικά χρήσιμο σ' αυτόν -αυτό είναι όσο τα ρού­

χα του και ο οικιακός εξοπλισμός χρήσιμο σ' αυτόν- ωστό­σο αποτελεί ένα τμήμα της δαπάνης του και όχι της προσό­

δου του. Αν πρόκειται να δοθεί σ' έναν ενοικιαστή με

ενοίκιο, ενώ το σπίτι αυτό δεν μπορεί να παραγάγει τίποτε,

ο ενοικιαστής πρέπει πάντα να πληρώνει το ενοίκιο παίρ­

νοντάς το από μια άλλη πρόσοδο η οποία παράγεται είτε

από την εργασία ή από το απόθεμα ή από τη γη . Αν και μια κατοικία, επομένως, μπορεί να αποφέρει μια πρόσοδο στον

ιδιοκτήτη της, και γι' αυτό αυτή χρησιμεύει ως ποσό ενός

κεφαλαίου γι' αυτόν, δεν μπορεί να αποφέρει τίποτε στο κοινό, ούτε να χρησιμεύσει ως ποσό ενός κεφαλαίου σ'

αυτό. Και η πρόσοδος ολόκληρου του λαού δεν μπορεί ποτέ

ν' αυξηθεί ούτε ελάχιστα από αυτή.

Υ φάσματα και οικιακός εξοπλισμός, κατά τον ίδιο τρό­

πο, καμιά φορά αποφέρουν μια πρόσοδο και έτσι χρησι­μεύουν ως ποσό ενός κεφαλαίου στους ιδιώτες. Σε χώρες

όπου συνήθως εμφανίζονται μεταμφιεσμένοι, αποτελεί

εμπόριο ο δανεισμός ενδυμάτων μεταμφιέσεως για μια νύ­

χτα. Οι επιπλοποιοί συχνά ενοικιά[ουν επίπλωση για ένα μήνα ή χρόνο . Οι εργολάβοι ενοικιάζουν φέρετρα εβδομα­

διαίως ή ημερησίως. Πολύς κόσμος ενοικιάζει επιπλωμέ­

νες κατοικίες και λαμβάνει ένα ενοίκιο, όχι μόνο για τη

χρησιμοποίηση της κατοικίας αλλά και της επιπλώσεως. Η

πρόσοδος η οποία προκύπτει από τέτοια πράγματα, οφείλει

πάντα κατά τελευταίο λόγο να προέρχεται από άλλη πηγή

προσόδου . Από όλα τα τμήματα του αποθέματος, είτε ενός ατομικού είτε ενός κοινωνικού, τα οποία φυλάσσονται για

άμεση κατανάλωση , εκείνο το οποίο ενυπάρχει σε μια κα­

τοικία καταναλώνεται πολύ αργά. Ένα απόθεμα υφασμά­

των είναι δυνατόν να διατηρηθεί για αρκετά χρόνια· ένα

απόθεμα επίπλων μισόν αιώνα ή μια εκατονταετηρίδα· αλ­λά ένα απόθεμα κατοικιών, καλά χτισμένων και κατάλληλα

διατηρημένων και φροντισμένων, μπορεί να διατηρηθεί πολλούς αιώνες. Αν και η περίοδος της ολοκληρωτικής

lZ'J

καταναλώσεώς τους είναι περισσότερο απομακρυσμένη,

είναι ωστόσο στην πραγματικότητα ένα απόθεμα φυλασσό­

μενο για άμεση κατανάλωση όπως τα υφάσματα και τα

έπιπλα.

Το δεύτερο από τα τρία τμήματα, στα οποία το γενικό

απόθεμα της κοινωνίας αναλύεται, είναι το πάγιο κεφάλαιο χαρακτηριστικό ·του οποίου είναι ότι αυτό παρέχει μια πρόσοδο ή κέρδος χωρίς να κυκλοφορεί ή να αλλάζει κυ­

ρίους. Αποτελείται κυρίως από τα τέσσερα επόμενα στοι­

χεία:

Πρώτον, από όλες τις χρήσιμες μηχανές και επαγγελ­

ματικά εργαλεία τα οποία διευκολύνουν και συντομεύουν

την εργασία. Δεύτερον, από όλα εκείνα τα επικερδή οικοδομήματα

τα οποία αποτελούν τα μέσα δημιουργίας προσόδου, όχι μόνο στον ιδιοκτήτη τους ο οποίος τα ενοικιάζει για ενοί­

κιο, αλλά και στο πρόσωπο το οποίο τα κατέχει και πληρώ­

νει αυτό το κεφάλαιο γι' αυτά. Π.χ. καταστήματα, αποθή­

κες εμπορευμάτων, γραφεία, αγροτικές οικίες με όλα τα

απαραίτητα παραρτήματά τους, σταύλοι, σιταποθήκες

κ.λπ., αυτά είναι πολύ διαφορετικά από τις απλές κατοική­

σιμες οικίες. Αποτελούν ένα είδος επαγγελματικών εργα­λείων και μπορούν να εξεταστούν κάτω από το ίδιο πρίσμα.

Τρίτον, από εγγείους βελτιώσεις, από αtιδήποτε τοπο­

θετήθηκε επικερδώς για εκχέρσωση, αυλάκωση, περίφρα­

ξη, λίπανση και καλλιέργεια και γεωργία υπο τις καταλλη­

λότερες προϋποθέσεις. Ένα βελτιωμένο αγρόκτημα μπορεί

πολύ σωστά να θεωρηθεί υπό το ίδιο πρίσμα που θεωρού­

νται και οι χρήσιμες μηχανές που διευκολύνουν και συντο­μεύουν την εργασία και με τη βοήθεια των οποίων ένα ίσο

κεφάλαιο που κυκλοφορεί μπορεί να αποδώσει μια ακόμη μεγαλύτερη πρόσοδο σ· εκείνον ο οποίος το απασχολεί.

Ένα βελτιωμένο αγρόκτημα είναι εξίσου πλεονεκτικό και μεγαλύτερης διάρκειας από οποιαδήποτε από αυτές τις μη­χανές, γιατί συχνά δεν απαιτεί άλλες επισκευές από την

130

επικερδέστερη χρησιμοποίηση του κεφαλαίου του αγρότη

το οποίο χρησιμοποιήθηκε για καλλιέργεια.

Τέταρτον, από τις αποκτημένες και χρήσιμες ικανότη­

τες όλων των κατοίκων ή μελών της κοινωνίας. Η απόκτη­

ση τέτοιων χαρισμάτων με τη συντήρηση εκείνου ο οποίος

τα αποκτά κατά τη διάρκεια της εκπαιδεύσεώς του, της

μελέτης ή της μαθητείας, πάντα συνεπάγεται μια πραγματι­

~ή δαπάνη, η οποία είναι ένα κεφάλαιο αντικειμενικοποιη­μένο και πραγματοποιημένο στο πρόσωπό του.

Αυτές οι ικανότητες, αποτελώντας τμήμα της περιου­

σίας του, αποτελούν και μέρος της περιουσίας της κοινω­

νίας στην οποία αυτός ανήκει. Η βελτιωμένη επιδεξιότητα

ενός εργάτη μπορεί να θεωρηθεί κάτω από το ίδιο πρίσμα με

το οποίο μια μηχανή ή ένα επαγγελματικό εργαλείο που

διευκολύνει και συντομεύει την εργασία και το οποίο,

στοιχίζει μεν κάποια δαπάνη, την αποκαθιστά όμως με ένα

κέρδος.

Το τρίτο και τελευταίο από τα τμήματα στα οποία το

γενικό απόθεμα της κοινωνίας αναλύεται, είναι το κεφά­

λαιο που κυκλοφορεί, του οποίου το χαρακτηριστικό είναι

ότι αυτό παρέχει μια πρόσοδο μόνο κυκλοφορώντας ή αλλά­

ζοντας κυρίους. Αυτό αποτελείται επίσης από τέσσερα τμή­

ματα.

Πρώτον, από το χρήμα μέσω του οποίου όλα τα άλλα

τρία κυκλοφορούν και διανέμονται στους καθαυτό κατανα­

λωτές τους.

Δεύτερον, από το απόθεμα προμηθειών, οι οποίες βρί­

σκονται στην κατοχή του κρεοπώλη, κτηνοτρόφου, γεωρ­

γού, σιτέμπορου, ζυθοποιού κ.λπ. και από την πώληση των

οποίων αυτοί αναμένουν ν.α προκύψει ένα κέρδος .

Τρίτον, από πρώτες ύλες -τελείως ακατέργαστες ή λίγο

πολύ κατεργασμένες- για ρούχα, οικιακό εξοπλισμό και

κτίσματα που δεν έχουν φθάσει σε καμία από τις τρείς αυτές

μορφές , αλλά παραμένουν στα χέρια των παραγωγωv : των βιοτεχνών, των εμπόρων μεταξωτών και υφασματεμπόρων ,

131

ξυλεμπι', ρων, των ξυλουργών, των πλινθοποιών κ.λπ.

Τέταρτο και τελευταίο, από την εντελώς έτοιμη εργα­σία η οποία όμως βρίσκεται ακόμη στα χέρια του εμπόρου ή

βιοτέχνη και δεν διατέθηκε ή δεν μοιράστηκε στους κατα­

ναλωτές πρόκειται για τη μορφή της έτοιμης εργασίας την

οποία συχνά βρίσκουμε στα καταστήματα ιου σιδηρουρ­

γού, επιπλοποιού, χρυσοχόου, του αδαμαντοπώλη, του

εμπόρου πορσελάνης κ.λπ. Το κεφάλαιο που κυκλοφορεί

αποτελείται, συνεπώς, από τα είδη διατροφής, πρώτες ύλες

και έτοιμη εργασία οποιουδήποτε είδους, τα οποία βρίσκο­

νται στα χέρια τu:ν οικείων εμπόρων, και από το χρήμα το

οποίο είναι αναγκαίο για να κυκλοφορήσουν και διανεμη­

θούν αυτά σ' αυτούς, οι οποίοι τελικά θα τα χρησιμοποιή­

σουν ή θα τα καταναλώσουν.

Από τις τέσσερις αυτές κατηγορίες, τρείς -είδη δια­

τροφής, πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα- είναι είτε ετη­

σίως είτε σε μια μακρότερη ή βραχύτερη περίοδο aποσπα­

σμένες από αυτό και τοποθετημένες είτε στο πάγιο κεφά­

λαιο είτε στο απόθεμα το οποίο προορίστηκε για άμεση

κατανάλωση.

Κάθε πάγιο κεφάλαιο και αρχικά προήλθε και ζητεί να

υποστηρίζεται συνεχώς από ένα κεφάλαιο που κυλοφορεί.

Όλες οι χρησιμες μηχανές και τα επαγγελματικά εργαλεία αρχικά προήλθαν από ένα κεφό.λαιο που κυκλοφορεί, το

οποίο παρέχει τις πρώτες ύλες από τις οποίες κατασκευά­

στηκαν και τη συντήρηση των εργατών οι οποίοι τα κατα­

σκευάζουν. Ζητούν επίσης, ένα κεφάλαιο του ίδιου είδους

να τα κρατάει σε διαρκή επισκευή.

Κανένα πάγιο κεφάλαιο δεν μπορεί να παραγάγει

οποιαδήποτε πρόσοδο, παρr.: μόνο με τη βοήθεια ενός κε­

φαλαίου που κυκλοφορεί.

Τα χρησιμότερα μηχανήματα και επαγγελματικό. ερ­γιιλc;ίιι δc;ν θα παρc:ίχαv τίποτε χωρίς το κεφάλαιο που κυ­

κλοφορεί, το οποίο παρέχεl τις πρώτες ύλες οι οποίες χρειά­ζονται γι' αυτά καΘώς και για τη συντήρηση των απασχο-

132

λούμενων εργατών. Η γη, η οποία αξιοποιείται με οποιοδή­ποτε τρόπο, δεν θα παρείχε καμιά πρόσοδο χωρίς ένα κεφά­λαιο που να κυκλοφορεί, το οποίο συντηρεί τους εργάτες

που την καλλιεργούν και συλλέγουν τα προϊόντα της. Για να συντηρηθεί και αυξηθεί το απόθεμα που μπορεί

να φυλάσσεται για άμεση κατανάλωση, χρειάζονται και τα

δύο -και το πάγιο και το κεφάλαιο που κυκλοφορεί. Αυτό είναι το απόθεμα το οποίο τρέφει, ντύνει και στεγάζει τους

ανθρώπους. Τα πλούτη τους ή η φτώχεια τους εξαρτώνται

από τις άφθονες ή πενιχρές χορηγίες, τις οποίες τα δύο αυτά κεφάλαια μπορούν να δώσουν στο απόθεμα, το οποίο φυλά­

χθηκε για άμεση κατανάλωση. Μεγάλο μέρος του κεφαλαίου, το οποίο κυκλοφορεί,

συνεχώς αποσπάται από αυτό με σκοπό να τοποθετηθεί

στους δύο άλλους κλάδους του γενικού αποθέματος της

κοινωνίας πρέπει με τη σειρά του να ζητήσει συνεχείς χορηγήσεις χωρίς τις οποίες σύντομα θα έπαυε να υπάρχει.

Οι χορηγίες αυτές κυρίως προέρχονται από τρείς πηγές: το

προϊόν της γης, το προϊόν των ορυχείων και την αλιεία.

Αυτές παρέχουν συνεχείς χορηγίες, πρώτες ύλες και έτοιμα

προϊόντα τα οποία συνεχώς αποσπώνται από το κεφάλαιο

που κυκλοφορεί. Από τα ορυχεία επίσης βρίσκεται ό,τι είναι αναγκαίο για τη συντήρηση και αύξηση του τμήματός

τού, το οποίο συνίσταται σε χρήμα. Γιατί, αν και κατά τη συνηθισμένη πορεία των εργασιών, το τμήμα αυτό δεν απο­

σπάται από το κεφάλαιο που κυκλοφορεί -όΠως τα άλλα τρία- με σκοπό την τοποθέτησή του στους δύο άλλους κλάδους του γενικού αποθέματος της κοινωνίας, πρέπει, με

κάποιο τρόπο, όπως όλα τα πράγματα, στο τέλος να αχρη­

στεύεται ή να καθίσταται πεπαλαιωμένο και μερικές φορές

είτε να χάνεται είτε να στέλνεται στο εξωτερικό. Πρέπει, λοιπόν, να ζητεί συνεχείς -αν και πολύ μικρό­

τερες αναμφίβολα- χορηγίες. . Η γη, τα ορυχεία και η αλιεία, απαιτούν όλα για την

εκμετάλλευσή τους: ένα πάγιο και ένα κεφάλαιο που κυ-

133

κλοφορεί και το προϊόν τους αντικαθιστά με ένα κέρδος όχι

μόνο αυτά τα κεφάλαια, αλλά όλα τα άλλα στην κοινωνία.

Έτσι ο γεωργός αντικαθιστά ετησίως στο βιοτέχνη τα είδη

διατροφής τα οποία κατανάλωσε και τις πρώτες ύλες τις

οποίες επεξεργάστηκε τον προηγούμενο χρόνο -και ο βιοτέ­

χνης αντικαθιστά στο γεωργό τα έτοιμα προϊόντα τα οποία

αχρηστεύθηκαν ή πάλιωσαν κατά τον ίδιο χρόνο. Αυτή

είναι η πραγματική ανταλλαγή, η οποία γίνεται κάθε χρόνο

μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών ανθρώπων, αν και σπά­νια συμβαίνει το ακατέργαστο προϊόν του ενός και το

επεξεργασμένο προϊόν του άλλου να ανταλλάσσονται κα­

τευθείαν το ένα με το άλλο. Γιατί σπάνια συμβαίνει να

πωλεί ο γεωργός το σιτάρι του και τα ζώα του, το λινάρι του

και το μαλλί του σ' αυτο το ίδιο πρόσωπο το οποίο εκλέγει

για να εξαγοράσει το ρουχισμό, τον οικιακό εξοπλισμό και

τα επαγγελματικά εργαλεία, τα οποία χρειάζεται. Έτσι,

πωλεί το ακατέργαστο προϊόν του για χρήμα, με το οποίο

μπορεί να εξαγοράσει από παντού το επεξεργασμένο προϊόν που χρειάζεται. Η γη αντικαθιστά ακόμη -τουλάχιστο εν μέρει- τα κεφάλαια με τα οποία η αλιεία και

τα ορυχεία εκμεταλλεύονται. Είναι το προϊόν της γης που

αλιεύει τα ψάρια από τα νερά. Και είναι το προϊόν της

επιφάνειας της γης, που εξάγει τοι ορυκτά από τα σπλάχνα

της.

Το προϊόν της γης, των ορυχείων και της αλιείας, όταν

η φυσική γονιμότητά τους είναι ίση , βρίσκεται σε αναλο­

γία με την έκταση και την κάθε χρήση των κεφαλαίων τα

οποία απασχολούνται γι' αυτά . Όταν τα κεφάλαια είναι

ίσα και χρησιμοποιούνται σε ίσο βαθμό, το προϊόν βρίσκε­

ται σε αναλογία με τη φυσική τους γονιμότητα.

Σε όλες τις χώρες όπου υπάρχει κάποια ασφάλεια, κάθε

άνθρωπος κοινής αντιλήψεως θα απασχολήσει οποιοδήπο­

τε απόθεμα μπορεί να διαθέσει για να επιτύχει είτε παρούσα απόλαυση είτε μελλοντικό κέρδος . Αν το απόθεμα απασχο­

λείται για να παράγει παρούσα απόλαυση, αποτελεί απόθε-

134

μα το οποίο φυλάχθηκε για άμεση κατανάλωση. Εάν απα­

σχολείται για να παράγει μελλοντικό κέρδος, πρέπει να παράγει το κέρδος αυτό, είτε παραμένοντας σ' αυτόν είτε

φεύγοντας από αυτόν. Στη μία περίπτωση, αποτελεί ένα

πάγιο κεφάλαιο και στην άλλη ένα κεφάλαιο που κυκλοφο­

ρεί. Ένας άνθρωπος πρέπει να είναι τελείως παράφρων,

όταν, μολονότι υπάρχει κάποια ασφάλεια, δεν απασχολεί

όλο το απόθεμα το οποίο διαθέτει -είτε ανήκει σ' αυτόν είτε

το δανείστηκε από άλλους- κατά τον ένα ή τον άλλο από τους τρείς αυτούς τρόπους.

Στις άτυχες πραγματικά χώρες, όπου οι άνθρωποι συ­

νεχώς φοβούνται τη βία των ανωτέρων τους, συχνά θάβουν και αποκρύπτουν ένα μεγάλο μέρος των αποθεμάτων τους,

με σκοπό να το έχουν πάντα στα χέρια τους, για να το

μεταφέρουν σε κάποιο ασφαλές μέρος, σε περίπτωση που

θα υποστούν μια από τις συμφορές στις οποίες βλέπουν

τους εαυτούς τους εκτεθειμένους σε κάθε στιγμή. Αυτή

λέγεται ότι είναι μια συνηθισμένη τακτική στην Τουρκία,

στην Ινδία και πιθανώς σε πολλά άλλα ασιατικά κράτη.

Φαίνεται ότι υπήρξε μια συνήθης τακτική μεταξύ των προ­

γόνων μας, κατά τη διάρκεια της βίας της φεουδαρχικής

κυριαρχίας. Τα ευρήματα κατά τους χρόνους εκείνους θεω­ρούνταν ως όχι ευκαταφρόνητο τμήμα των προσόδων των

μεγαλύτερων ηγεμόνων της Ευρώπης. Αποτελούνταν από θησαυρούς που βρίσκονταν κρυμμένοι μέσα στη γη και για

τους οποίους κανένα πρόσωπο δεν μπορούσε να προβάλει οποιαδήποτε αξίωση. Αυτά, θεωρούνταν την εποχή εκείνη

αντικείμενα τέτοιας σπουδαιότητας, ώστε πάντα θεωρού­

νταν ότι ανήκαν στον ηγενόνα και όχι στον ευρέτη ή στον κάτοχο της γης, εκτός αν το δικαίωμά του υποστηριζόταν

από μία ρητή ρήτρα σε επίσημά του έγγραφα.

Τοποθετούνταν στην ίδια μοίρα με τ!J ορυχεία χρυσού

και αργύρου, τα οποία, χωρίς μια ειδική ρήτρα στα επίσημα

έγγραφα, ποτέ δεν εικαζόταν ότι ανήκαν στον κύριο των

γαιών, αν και τα ορυχεία μολύβδου, χαλκού, κασσιτέρου

135

και άνθρακα ήταν, ως πράγματα, μικρότερης σημασίας.

136

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΧΡΗΜΑ ΩΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΚΛΑΔΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ή Η ΔΑΠΑΝΗ

ΣΥΝΤΗΡΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Αναλύθηκε στο πρώτο βιβλίο ότι η τιμή του μεγαλύτε­ρου μέρους των προϊόντων κατανέμεται σε τρία μέρη , από τα οποία ένα πληρώνει τα ημερομίσθια της εργασίας, άλλο

τα κέρδη του αποθέματος και ένα τρίτο το ενοίκιο της γης, η οποία απασχολύθηκε για την παραγωγή τους και τη μετα­

φορά τους στην αγορά. Ότι υπάρχουν πράγματι μ:ερικά

προϊόντα των οποίων η τιμή αποτελείται από τα τρία αυτά

μέρη: τα ημερομίσθια της εργασίας και τα κέρδη του αποθέ-

. ματος. Και ότι υπάρχουν πολύ λίγα των οποίων η τιμή αποτελείται μόνο από το ένα: από τα ημερομίσθια της ερ­γασίας. Αλλά ότι η τιμή οποιουδήποτε προϊόντος αναλύε­

ται κατ' ανάγκην στο ένα ή το άλλο από τα τρία αυτά μέρη.

'οτι κάθε μέρος το οποίο δεν είναι ούτε ενοίκιο, ούτε ημε­

ρομίσθια, είναι αναγκαστικά κέρδος για κάποιον.

Εφόσον είναι έτσι τα πράγματα -παρατηρήθηκε- σε σχέση με κάθε προϊόν χωριστά, πρέπει να είναι επίσης έτσι

137

σε σχέση με όλα τα προϊόντα τα οποία αποτελούν την

ετήσια παραγωγή της γης και εργασίας κάθε χώρας, στο

σύνολό τους. Η συνολική τιμή ή η ικανή για ανταλλαγή

αξία της ετήσιας αυτής παραγωγής, αναλύεται στα τρία

αυτά μέρη και διανέμεται μεταξύ των διαφόρων κατοίκων

της χώρας, είτε ως ημερομίσθια της εργασίας τους, είτε ως

κέρδη των αποθεμάτων τους, είτε ως ενοίκιο της γης τους.

Αλλά, αν και η συνολική αξία της ετήσιας παραγωγής

της γης και εργασίας κάθε χώρας διανέμεται έτσι και συνι­στά την πρόσοδο στους διαφόρους κατοίκους της, όπως

όσον αφορά το ενοίκιο ενός ιδιωτικού κτήματος διακρί­νουμε μεταξύ του ακαθάριστου και του καθαρού ενοικίου,

έτσι πρέπει να διακρίνουμε και την πρόσοδο όλων των

κατοίκων μιας μεγάλης χώρας.

Το ακαθάριστο ενοίκιο ενός ιδιωτικού κτήματος περι­

λαμβάνει οτιδήποτε πληρώθηκε από τον καλλιεργητή. Το

καθαρό ενοίκιο, ό,τι απομένει ελεύθερο στον κύριο της γης,

μετά την πληρωμή των εξόδων διαχειρίσεως, επισκευών

και των διαφόρων άλλων αναγκαίων φροντίδων. Ή ό,τι

χωρίς ζημία για το κτήμα μπορεί να τοποθετήσει στο για την άμεση κατανάλωσή του φυλασσόμενο απόθεμα, ή να το

ξοδεύσει στο τραπέζι του, στο προσωπικό του, στο στολι­

σμό, την επίπλωσή του και τις ιδιαίτερες διασκεδάσεις και

aπολαύσεις του. Ο πραγματικός του πλούτος βρίσκεται σε

αναλογία, όχι προς το ακαθάριστο αλλά προς το καθαρό

ενοίκιό του.

Η ακαθάριστη πρόσοδος όλων των κατοίκων μιας μεγά­

λης χώρας περιλαμβάνει ολόκληρη την ετήσια παραγωγή της γης και εργασίας τους, ενώ η καθαρή πρόσοδος, ό,τι απομένει ελεύθερο σ' αυτούς, μετά τη δαπάνη συντη ρή­

σεως, πρώτον του παγίου και δεύτερον του κεφαλαίου τους

που κυκλοφορεί. Ή ό,τι μπορούν να τοποθετήσουν, χωρίς

να θίξουν το κεφάλαιό τους στο για την άμεση κατανάλωσή

τους απόθεμα που φυλάχθηκε ή να ξοδέψουν για την συντή­ρησή τους, τις ευκολίες τους και τις διασκεδάσεις τους. Ο

138

πραγματικός πλούτος τους, επίσης, βρίσκεται σε αναλογία

όχι με την ακαθάριστη αλλά με την καθαρή πρόσοδό τους . Η όλη δαπάνη συντηρήσεως του πάγιου κεφαλαίου

οφείλει προφανώς να εξαιρεθεί από την καθαρή πρόσοδο

της κοινωνίας. Ούτε οι πρώτες ύλες οι αναγκαίες για τη

διατήρηση των χρήσιμων μηχανών τους και επαγγελματι­

κών εργαλείων των κερδοφόρων τους κτισμάτων κ.λπ., ούτε

το προϊόν της εργασίας τσ αναγκαίο για την τελειοποίηση αυτών των πρώτων υλών στην κατάλληλη μορφή μπορούν

να αποτελέσουν μέτος της προσόδου αυτής. Η τιμή της

εργασίας αυτής μπορεί πράγματι να αποτελέσει μέρος της,

καθώς οι έτσι απασχοληθέντες εργάτες μπορούν να αναγά­

γουν ολόκληρη την αξία των ημερομισθίων τους στο από­

θεμα που φυλάχθηκε για άμεση κατανάλωση. Αλλά σε άλλα

είδη εργασίας και η τιμή και το προϊόν τους πηγαίνουν στο

απόθεμα αυτό· η τιμή σ ' εκείνο του εργάτη, το προϊόν σε

αυτό άλλων ανθρώπων, των οποίων η συντήρηση, οι ευκο­

λίες και διασκεδάσεις αυξάνονται από την εργασία των

εργατών αυτών.

Ο σκοπός του πάγιου κεφαλαίου είναι η αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας ή η εκτέλεση πολύ

μεγαλύτερης ποσότητας εργασίας με τον ίδιο αριθμό εργα­τών. Σε ένα αγρόκτημα όπου όλα τα αναγκαία κτίρια, φρά­

χτες, αυλάκια αποχετεύσεως, συγκοινωνίες κ.λπ. βρίσκο­

νται σε πλήρης τάξη, ο ίδιος αριθμός εργατών και εργαζό­

μενων ζώων θα παρουσιάσει μια πολύ μεγαλύτερη παραγω­

γή από εκείνη ίσης εκτάσεως και γονιμότητας γης, αλλά

όχι με ίσες ευκολίες. Στις βιοτεχνίες , ο ίδιος αριθμός χερι­

ών, βοηθούμενος από τα καλύτερα μηχανήματα, θα παραγά­γει μια πολύ μεγαλύτερη ποσότητα αγαθών, παρά με πιο

ατελή επαγγελματικά εργαλεία.

Η δαπάνη η οποία κυρίως καταβάλλεται σε ένα πάγιο

κεφάλαιο οποιουδήποτε είδους, πάντα αποκαθίσταται με

μεγάλο κέρδος και αυξάνει την ετήσια παραγωγή με μια

ακόμη μεγαλύτερη αξία από εκείνη της συντηρήσΕως την

139

οποία τέτοιες βελτιώσεις απαιτούν. Αυτή η συντήρηση, ωστόσο, απαιτεί ακόμη ένα ορισμένο τμήμα του προϊόντος

αυτού. Μια ορισμένη ποσότητα πρώτων υλών και η εργα­

σία ενός ορισμένου αριθμού εργατών, σι οποίες είναι δυνα­τόν να είχαν αμέσωςαπασχσληθεί για να αυξήσουν την

τροφή, ένδυση και κατοικία, τη συνiήρηση και τις ευκο­λίες της κοινωνίας, αποτρέπονται έτσι σε άλλη απασχόλη­

ση, πράγματι περισσότερο πλεονεκτική, αλλά διαφορετική

από την άλλη. Γι' αυτό τον λόγο, όλες σι τέτοιες μηχανικές βελτιώσεις, επειδή διευκολύνουν τον ίδιο αριθμό εργατών

να εκτελέσουν ίση ποσότητα εργασίας, με φθηνότερα και

απλούστερα μηχανικά μέσα από εκείνα τα οποία είχαν κα­

ταστεί προηγουμένως συνηθισμένα; πάντα θεωρούνται ως πλεονεκτικές σε κάθε κοινωνία. Μια ορισμένη ποσότητα

πρώτων υλών και η εργασία ενός ορισμένου αριθμού εργα­

τών, τα οποία προηγουμένως απασχολήθηκαν για να εφο­

διάσουν έναν συνθετότερα και δαπανηρότερο μηχανικό εξοπλισμό, μπορεί έπειτα να απασχοληθούν για να αυξή­

σουν την ποσότητα της εργασίας για την οποία αυτός ή κάποιος άλλος μηχανικός εξοπλισμός είναι χρήσιμος μόνο για εκτέλεση . Ο κάτοχος κάποιας μεγάλης βιοτεχνίας, σ.

οποίος χρησιμοποιεί χίλιες λίρες το έτος για τη συντήρη­

ση των μηχανών τους, εάν μπορεί να μειώσει αυτή τη δαπά­

νη σε πεντακόσιες, φυσικά θα χρησιμοποιήσει άλλες πε­

ντακόσιες για να εξαγοράσει μία πρόσθετη ποσότητα πρώ­των υλών για να τύχουν κατεργασίας αυτές από ένα πρόσθε­

το αριθμό εργατών. Η ποσότητα της εργασίας αυτής, λοι­πόν, για την οποία σ μηχανικός του εξοπλισμός ήταν χρή­σιμος μόνο για εκτέλεση , φυσικά θα αυξηθεί και μαζί με

αυτή και τα πλεονεκτήματα και σ ευκολίες της οποίες η κοινωνία μπορεί να αποκομίσει από την εργασία αυτή. Η

δαπάνη της συντηρήσεως του πάγιου κεφαλαίου σε μια

μεγάλη χώρα εύλογα μπορεί να συγκριθεί με εκείνη των ανακαινίσεων ενός ιδιωτικού κτήματος. Η δαπάνη των

ανακαινίσεων μπορεί συχνά να είναι αναγκαία για τη συντή-

140

ρηση του προϊόντος του κτήματος και συνεπώς και των δύο

-της ακαθάριστης και της καθαρής προσόδου του γαιοκτή­

μονα. Όταν με μια καταλληλότερη διεύθυνση, οπωσδήπο­

τε είναι δυνατόν αυτή να ελαττωθεί χωρίς να προκαλέσει

κάποια ελάττωση του προϊόντος, η ακαθάριστη πρόσοδος παραμένει τουλάχιστον η ίδια όπως προηγουμένως, και η καθαρή πρόσοδος αναγκαστικά αυξάνεται. Αλλά, αν και

ολόκληρη η δαπάνη συντηρήσεως του πάγιου κεφαλαίου

έτσι αναγκαστικά εξαιρεί τα ι από το καθαρό εισόδημα της κοινωνίας , δεν αποτελεί. την ίδια περίπτωση με εκείνη της

συντηρήσεως του κεφαλαίου που κυκλοφορεί.

Από τα τέσσερα τμήματα, από τα οποία αποτελεί τα ι το

τελευταίο αυτό κεφάλαιο αποτελείται '-χρήμα, προμή ­θειες , πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα (τα τρία τελευταία

ήδη εξετάστηκαν) συνήθως αποχωρίζονται από αυτό και

τοποθετούνται είτε στο πάγιο κεφάλαιο της κοινωνίας, είτε

στο απόθεμα το οποίο φυλάχθηκε για την άμεση κατανά­

λωση . Οποιοδήποτε τμήμα αυτών των καταναλωτών αγα­

θών δεν χρησιμοποιήθηκε για τη συντήρηση του πρώτου ,

ανάγεται στο τελευταίο και αποτελούν όλα μαζί ένα μέρος του καθαρού εισοδήματος της κοινωνίας. Η συντήρηση

των τριών αυτών τμημάτων του κεφαλαίου που κυκλοφορεί,

λοιπόν, δεν αποχωρίζει κανένα τμήμα του ετήσιου προϊό­ντος από το καθαρό εισόδημα της κοινωνίας , εκτός από

εκείνο το οποίο είναι αναγκαίο για τη συντήρηση του πά­

γιου κεφαλαίου. Το κεφάλαιο που κυκλοφορεί σε μια κοι­

νωνία είναι τελείως διαφορετικό από εκείνο ενός ατόμου.

Το κεφάλαιο του ατόμου, εξαιρείται εντελώς από το να αποτελέσει οποιοδήποτε μέρος της καθαρής του προσόδου,

η οποία οφείλει να συνίσταται εξολοκλήρου από τα κέρδη

του. Αλλά, αν και το κεφάλαιο κάθε ατόμου που κυκλοφο­

ρεί αποτελεί ένα μέρος του κεφαλαίου της κοινωνίας στο

οποίο αυτό ανήκει , δεν αποκλείεται για το λόγο αυτόν να

αποτελέσει ένα μέρος της καθαρής του προσόδου. Α ν και το σύνολο των αγαθών στο κατάστημα ενός εμπόρου δεν πρέ-

141

πει με κανένα τρόπο να τοποθετηθεί στο απόθεμα που φυλά­

χθηκε για την άμεση κατανάλωσή του, μπορεί να τοποθε­

τηθεί στο aπόφθεγμα άλλων ανθρώπων, οι οποίοι από μια

πρόσοδο πρυ προέρχεται από άλλες πηγές, μπορούν συνή­

θως να αποκαταστήσουν την αξία του σ' αυτόν, μαζί με το

κέρδος του, χωρίς να προκαλέσουν οποιαδήποτε ελάττωση είτε στο κεφάλαιό του είτε στα κεφάλαιά τους. Το χρήμα,

λοιπόν, είναι το μοναδικό τμήμα του κεφαλαίου που κυ­

κλοφορεί σε μια κοινωνία, η συντήρηση του οποίου δεν

μπορεί να προκαλέσει καμία ελάττωση στο καθαρό της

εισόδημα.

Το πάγιο κεφάλαιο και εκείνο το τμήμα του κεφαλαίου

που κυκλοφορεί, το οποίο συνίσταται σε χρήμα, καθόσον επηρεάζουν την πρόσοδο της κοινωνίας, μοιάζουν πολύ το

ένα με το άλλο. Πρώτον, επειδή αυτές οι μηχανές και τα επαγγελματικά εργαλεία κ.λπ. απαιτούν μια ορισμένη δαπά­

νη, πρώτα-πρώτα για να τα κατασκευάσουμε και κατόπιν για να τα συντηρήσουμε, και οι δύο αυτές δαπάνες, αν και

αποτελούν ένα τμήμα της ακαθάριστης, εκπίπτουν από την

καθαρή πρόσοδο της κοινωνίας έτσι, το απόθεμα του χρή­

ματος το οποίο κυκλοφορεί σε κάποια χώρα απαιτεί μια ορισμένη δαπάνη, πρώτα-πρώτα για να το συλλέξουμε και

κατόπιν για να το συντηρήσουμε· και οι δύο αυτές δαπάνες ,

αν και αποτελούν ένα μέρος της ακαθάριστης, έχουν, κατά

τον ίδιο τρόπο, αφαιρεθεί από την καθαρή πρόσοδο της

κοινωνίας. Μια ορισμένη ποσότητα εξαιρετικά πολύτιμων

πρώτων υλών, χρυσού και αργύρου και μια εξαιρετικά

ακριβ1Ί εργασία, αντί να αυξήσει το απόθεμα που φυλάχθη­κε για άμεση κατανάλωση , τη συντήρηση , τις ανέσεις και

διασκεδάσεις των ανθρώπων, απασχολείται για να συντηρή­

σει αυτό το μεγάλο αλλά δαπανηρό μέσο της συναλλαγής,

με το οποίο κάθε άτομο στην κοινωνία έχει τη συντήρησή του, τις ανέσεις και τις διασκεδάσεις κανονικά κατανεμημέ­νες σ' αυτό στις κατάλληλες αναλογίες τους.

Δεύτερον, καθώς οι μηχανές και τα επαγγελματικά ερ-

142

γαλεία κ.λ:τ., τα , οποία αποτελούν το πάγιο κεφάλαιο είτε

ενός ατόμου είτε μιας κοινωνίας δεν αποτελούν τμήμα ούτε της ακαθάριστης ούτε της καθαρής προσόδου και των δύο,

έτσι το χρήμα μέσω του οποίου ολόκληρο το κοινωνικό

εισόδημα ομαλά διανέμεται μεταξύ όλων των διαφόρων

μελών της, δεν αποτελεί αυτό καθ' εαυτό τμήμα αυτού του

εισοδήματος. Ο ευρύτατος κύκλος της κυκλοφορίας είναι

εντελώς διαφορετικός από τα αγαθά τα οποία κυκλοφορούν

μέσω αυτού. Το κοινωνικό εισόδημα αποτελείται αποκλει­

στικά από αυτά τα αγαθά και όχι από τον κύκλο που τα

κυκλοφορεί. Για να υπολογίσουμε είτε το ακαθάριστο είτε

το καθαρό εισόδημα κάποιας κοινωνίας, οφείλουμε πάντα, από την όλη ετήσια κυκλοφορία του χρήματος και των

αγαθών, να αφαιρέσουμε την όλη αξία του χρήματος, του

οποίου ούτε ένα φαρδίνι δεν μπορεί να αποτελέσει ποτέ

μέρος του.

Μόνο ο επαμφορετισμός της γλώσσας μπορεί να κάνει

αυτή την πρόταση να φαίνεται είτε αμφίβολη είτε παράδο­

ξη. Όταν εξηγηθεί κατάλληλα και εννοηθεί, γίνεται σχε­

δόν οφθαλμοφανής.

Όταν μιλούμε Ύια μια οποιοδήποτε ποσότητα χρήμα­τος, δεν καταλαβαίνουμε μερικές φορές τίποτε άλλο παρά

τα μεταλλικά νομίσματα από τα οποία αυτό αποτελείται·

και μερικές φορές περικλείουμε στην έννοιά μας κάποια

σκοτεινή αναφορά στα αγαθά τα οποία μπορούν να ανταλ­

λαχθούν με αυτό, ή στην αγοραστική δύναμη την οποία η

κατοχή του προμηθεύει . Έτσι όταν λέμε ότι το χρήμα που

κυκλοφορεί στην Αγγλία υπολογίζεται σε δεκαοχτώ εκα­τομμύρια, θέλουμε μόνο να εκφράσουμε το ποσό των με­

ταλλικών νομισμάτων, το οποίο μερικοί υπάλληλοι έχουν

υπολογίσει ή μάλλον υπέθεσα ν ότι κυκλοφορεί σ' αυτή τη

χώρα. Αλλά όταν λέμε ότι ένας άνθρωπος κερδίζει πενήντα

ή εκατό λίρες το χρόνο, θέλουμε συνήθως να εκφράσουμε όχι μόνο το ποσό των μεταλλικών νομισμάτων τα οποία

κάθε χρόνο πληρώνονται σ' αυτόν, αλλά την αξία των

14 3

αγαθών τα οποία μπορούμε κάθε χρόνο να εξαγοράσουμε ή

να καταναλώσουμε . Θέλουμε συνήθως να προσδιορίσουμε ποιος είναι ή ποιος έπρεπε να είναι ο τρόπος της ζωής του, ή

την ποσότητα και ποιότητα των αναγκαίων και των ανέσε­

ων της ζωής στα οποία αυτός μπορεί ευπρεπώς να συμφωνή­

σει. Όταν, με ένα ορισμένο ποσό χρήματος, δεν θέλουμε να

εκφράσουμε μόνο το ποσό των μεταλλικών νομισμάτων

από τα οποία αυτό αποτελείται, αλλά να συμπεριλάβουμε

στην έννοιά του κάποια σκοτεινή αναφορά στα αγαθά τα οποία είναι δυνατόν να ανταλλάχθηκαν μ' αυτά, ο πλούτος

ή η πρόοδος την οποία σ' αυτή την περίπτωση δηλώνει

είναι ίσα μόνο με τη μία από τις δύο αξίες που έτσι είναι υποδηλωμένες με κάποια ασάφεια με την ίδια λέξη στην τελευταία περισσότερο κατάλληλα απ' ό,τι στην προηγού­

μενη, στην αξία του χρήματος περισσότερο κατάλληλο απ ' ό ,τι στο χρήμα.

Έτσι, εάν μια γουινέα* είναι η εβδομαδιαία σύνταξη ενός ορισμένου προσώπου, αυτό μπορεί κατά τη διάρκεια

της εβδομάδας να εξαγοράσει με αυτή μια ορισμένη ποσό­τητα των αναγκαίων για τη ζωή ανέσεων και διασκεδάσεων. Κατ' αναλογίαν, όσο αυτή η ποσότητα είναι μεγάλη ή

μικρή, τόσα είναι και τα αληθινά πλούτη του, το πραγματι­κό του εβδομαδιαίο εισόδημα. Το εβδομαδιαίο του εισόδη­μα δεν είναι βεβαίως ακριβώς ίσο και με τα δύο : με τη

γουινέα και με ό,τι είναι δυνατόν να εξαγοραστεί με αυτή ,

αλλά μόνο με τη μία ή την άλλη από αυτές τις δύο ίσες

αξίας με την τελευταία περισσότερο από όσο στην προη­

γούμενη, περισσότερο με την αξία της γουινέας παρά με τη γουινέα.

Εάν η σύνταξη ενός τέτοιου προσώπου πληρωνόταν σ' αυτό, όχι σε χρυσό, αλλά με ένα εβδομαδιαίο γραμμάτιο

αξίας μιας γουινέας, το εισόδημά του βεβαίως δεν θα απο­

τελούνταν από το τεμάχιο του χαρτιού, αλλά απ ' ό ,τι με

αυτό μπορούσε να πάρει. Μια γουινέα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα γραμμάτιο για μια ορισμένη ποσότητα αναγκαίων

144

αγαθών και ανέσεων, από όλους τους εμπόρους της συνοι­

κίας. Το εισόδημα του ατόμου, στο οποίο αυτό καταβάλλε­ται, δεν συνίσταται τόσο κυρίως από χρυσά νομίσματα,

αλλά σε ό,τι αυτός μπορεί να πάρει από αυτό ή με ό,τι αυτός

μπορεί να ανταλλάξει αυτό. Α ν με κανέναν τρόπο δεν μπο­ρούσε να ανταλλαχθεί, θα ήταν σαν ένα γραμμάτιο χρεοκο­πημένο, όχι μεγαλύτερης αξίας από το πιο άχρηστο κομμά­τι χαρτιού.

Α ν και το εβδομαδιαίο ή ετήσιο εισόδημα όλων των κατοίκων κάθε χώρας, με τον ίδιο τρόπο, μπορεί να πληρώ­

νεται και στην πραγματικότητα συχνά πληρώνεται σ' αυ­

τούς σε χρήμα, τα πραγματικά τους πλούτη, οπωσδήποτε,

το εβδομαδιαίο ή ετήσιο εισόδημα όλων αυτών μαζί, πρέπει πάντοτε να είναι μεγάλο ή μικρό ανάλογα με την ποσότητα

των καταναλωτικών αγαθών τα οποία μπορούν όλοι αυτοί

να εξαγοράσουν με αυτό το χρήμα. Το συνολικό εισόδημα όλων αυτών μαζί δεν είναι οφθαλμοφανώς ίσο και με τα δύο, δηλαδή με το χρήμα και τα καταναλωτικά αγαθά, αλλά

μόνο με τη μία ή την άλλη από αυτές τις δύο αξίες και κυρίως με την τελευταία παρά με την προηγούμενη.

Α ν και συχνά εκφράζουμε το εισόδημα ενός ατόμου με

τα μεταλλικά νομίσματα τα οποία κάθε χρόνο του κατα­

βάλλονται, αυτό συμβαίνει επειδή το ποσό αυτών των νομι­σμάτων καθορίζει την έκταση της αγοραστικής του δυνά­

μεως ή την αξία των αγαθών τα οποία αυτός μπορεί κάθε

χρόνο να καταναλώσει. Θεωρούμε ακόμη το εισόδημά του

ως συνιστάμενο σ' αυτή την αγοραστική δύναμη ή κατανά­

λωση και όχι στα νομίσματα τα οποία το αποτελούν. Αλλά, αν αυτό είναι αρκετά αφθαλμοφανές Προκειμέ­

νου για ένα άτομο, είναι ακόμη περισσότερο οφθαλμοφανές

προκειμένου για μια κοινωνία. Το ποσό των μεταλλικών

νομισμάτων που πληρώνεται κάθε χρόνο σε ένα άτομο, είναι συχνά ακριβώς ίσο με το εισόδημά του και είναι κατ'

αυτόν τον τρόπο η συντομότερη και άριστη έκφραση της αξίας του. Αλλά το ποσό των μεταλλικών νομισμάτων τα

145

οποία κυκλοφορούν σε μια κοινωνία ποτέ δεν είναι δυνατόν

να είναι ίσο με το εισόδημα όλων της των μελών. Καθώς η ίδια γουινέα, η οποία πληρώνει την εβδομαδιαία σύνταξη

ενός προσώπου σήμερα, είναι δυνατόν να πληρώσει εκείνη ενός άλλου αύριο και αυτή ενός τρίτου μεθαύριο, το ποσό

των μεταλλικών νομισμάτων τα οποία κάθε χρόνο κυκλο­

φορούν σε μια χώρα πρέπει πάντα να είναι πολύ μίκρότερης

αξίας από ό,τι οι ολικές χρηματικές συντάξεις που κάθε χρόνο πληρώνονται με αυτά. Αλλά η αγοραστική δύναμη ή

τα αγαθά τα οποία είναι δυνατόν να αγοραστούν διαδοχικά με όλες αυτές τις συντάξεις σε χρήμα καθώς αυτές διαδοχι­κά πληρώνονται, πρέπει πάντα να είναι επακριβώς της ίδιας

αξίας με αυτές τις συντάξεις όπως πρέπει επίσης να είναι και το εισόδημα των διαφόρων προσώπων προς τα οποία

αυτές καταβάλλονται. Αυτό το εισόδημα, ως εκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να συνίσταται σε αυτά τα μεταλλικά νομί­

σματα, των οΠοίων το ποσό είναι τόσο κατώτερο από την αξία τους, αλλά από την αγοραστική δύναμη, σε σχέση με

τα αγαθά τα οποία μπορούν να αγοραστούν διαδοχικά με

αυτά, λόγω του ότι αυτά κυκλοφορούν από χέρι σε χέρι.

Το χρήμα, λοιπόν, ο μέγας τροχός της κυκλοφορίας,

το μεγάλο όργανο του εμπορίου, όπως όλα τα άλλα όργανα

του εμπορίου, αν και αυτό αποτελεί ένα αξιόλογο μέρος του

κεφαλαίου, δεν αποτελεί τμήμα του κοινωνικού εισοδήμα­

τος crτo οποίο ανήκει· και μολονότι τα μεταλλικά νομίσμα­τα από τα οποία αποτελείται, κατά τη διαδρομή της ετήσιας κυκλοφορίας τους, διανέμουν σε κάθε πρόσωπο το εισόδη­

μα το οποίο ανήκει σε αυτό, δεν αποτελούν τμήμα αυτού του εισοδήματος.

Τρίτο και τελευταίο, οι μηχανές και επαγγελματικά

εργαλεία κ.λπ., τα οποία αποτελούν το πάγιο κεφάλαιο,

έχουν την ομοιότητα αυτή με το χρήμα αυτό του κεφαλαίου

που κυκλοφορεί, το οποίο συνίσταται σ~ χρήμα• ώση:,

όπως κάθε φειδώ στη δαπάνη της επανορθώσεως και συ­

ντηρήσεως αυτών των μηχανών, οι οποίες δεν ελαττώνουν

146

τις παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας, είναι μια βελτίωση

του καθαρού κοινωνικού εισοδήματος , έτσι και κάθε φειδώ στη δαπάνη'' της συγκεντρώσεως και συντηρήσεως αυτού

του τμήματος του σε χρήμα συνισταμένου κεφαλαίου που

κυκλοφορεί, αποτελεί μια βελτίωση του ίδιου ακριβώς εί­

δους. Είναι αρκετά φανερό, και εν μέρει εξηγήθηκε ήδη, με

ποιο τρόπο κάθε φειδώ στη δαπάνη της συντηρήσεως του

πάγιου κεφαλαίου αποτελεί βελτίωση του καθαρού κοινω­

νικού εισοδήματος. Το συνολικό κεφάλαιο του επιχειρη­

ματία κάθε εργασίας, κατ' ανάγκην μοιράζεται μεταξύ του πάγιου και του κεφαλαίου του που κυκλοφορεί. Ενώ το

συνολικό του κεφάλαιο παραμένει το ίδιο, όσο μικρότερο είναι το ένα τμήμα, τόσο μεγαλύτερο πρέπει απαραιτήτως

να είναι το άλλο. Το κεφάλαιο που κυκλοφορεί είναι εκείνο

που χορηγεί τις πρώτες ύλες και τα ημερομίσθια της εργα­

σίας και θέτει τη βιομηχανία σε κίνηση. Κάθε φειδώ, λοι­

πόν, στη δαπάνη της συντηρήσεως του πάγιου κεφαλαίου,

η οποία καθόλου δεν ελαττώνει τις παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας, πρέπει να αυξάνει το χρηματικό κεφάλαιο,

που θέτει σε κίνηση τη βιομηχανία και συνεπώς την ετήσια

παραγωγή της γης και εργασίας, το πραγματικό εισόδημα

κάθε κοινωνίας. Η αντικατάσταση του χρυσού και αργυρού νομίσματος

με το χάρτινο αντικαθιστά ένα εξαιρετικά δαπανηρό όργα­

νο του εμπορίου με ένα άλλο, πολύ λιγότερο δαπανηρό και

συχνά εξίσου κατάλληλο. Η κυκλοφορία εμφανίζεται σαν

να φέρεται σε έναν άλλο τροχό, ο οποίος κοστίζει λιγότερο

για τη δημιουργία και συντήρησή του, απ' ό,τι ο παλιότε­

ρος. Αλλά με ποιο τρόπο αυτή η ενέργεια εκτελείται και με ποιο τρόπο αυτή τείνει να αυξήσει είτε το ακαθάριστο είτε

το καθαρό εισόδημα της κοινωνίας, αυτό δεν είναι εξολο­κλήρου τόσο φανερό και, ως εκ τούτου, ίσως να έχει ανάγκη

κάποιας περαιτέρω επεξηγήσεως. · Υπάρχουν πολλά και διάφορα είδη χάρτινου νομίσμα-

147

τος αλλά τα κυκλοφορούντα γραμμάτια των τραπεζών και

των τραπεζιτών είναι τα γνωστότερα, τα οποία φαίνεται ότι

ανταποκρίνεται άριστα στο σκοπό αυτόν.

148

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Ή Η ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΉ ΚΑΙ ΜΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΉ

ΕΡΓΑΣΙΑ

Υπάρχει ένα είδος εργασίας που προσθέτει στην αξία

του αντικειμένου στο οποίο αναλίσκεται· υπάρχει ένα άλλο

είδος το οποίQ δεν έχει τέτοια αποτελέσματα. Η πρώτη,

εφόσον παράγει μια αξία, μπορεί να ονομαστεί παραγωγι­κή · η τελευταία, μη παραγωγική εργασία . Έτσι η εργα,σία

ενός βιοτέχνη προσθέτει, γενικά, στην αξία των πρώτων

υλών τις οποίες επεξεργάζεται, σ' αυτή της δικής }Ου συ­ντηρήσεως και στο κέρδος του προϊσταμένου του. Η εργα­

σία ενός οικιακού υπηρέτη, αντίθετα, σε καμία αξία δεν προσθέτει τίποτε. Αν και στο βιοτέχνη προκαταβάλλονται

τα ημερομίσθιά του από τον προϊστάμενό του , αυτός (ο

βιοτέχνης) δεν στοιχίζει τίποτε σ' αυτόν και η αξία αυτών

των ημερομισθίων γενικά αποκαθίσταται και μάλιστα με

ένα κέρδος, στη βελτιωμένη αξία του αντικειμένου στο οποίο αναλίσκεται η εργασία του βιοτέχνη. Αλλά η συντή­

ρηση ενός οικιακού υπηρέτη ποτέ δεν αποκαθίσταται. Ένας άνθρωπος γίνεται πλούσιος με την απασχόληση ενός

πλήθους βιοτεχνών, γίνεται φτωχός με τη σύντήρηση ενός

πλήθους οικιακών υπηρετών. Η εργασία των τελευταίων,

οπωσδήποτε , έχει την αξία της και αξίζει την ανταμοιβή

149

της ότως και η εργασία των πρώτων. Αλλά η εργασία του

βιοτέχνη αντικειμενικοποιείται και πραγματοποιείται πά­

νω σε ένα ιδιαίτερο αντικείμενο ή εμπόρευμα που μπορεί να

πωληθεί, το οποίο διαρκεί για κάποιο χρόνο τουλάχιστο

μετά το τέλος της εργασίας. Αποτελεί, όπως αποτελούσε , μια ορισμένη ποσότητα εργασίας συγκεντρωμένη και δια­

τηρημένη μόνο για να απασχοληθεί, έαν παραστεί ανάγκη,

σε μια άλλη ευκαιρία. Αυτό το αντικείμενο, ή -πράγμα που

είναι το ίδιο- η τιμή του αντικειμένου αυτού, μπορεί μετα­

γενέστερα, αν παραστεί ανάγκη, να θέσει σε κίνηση μια

ποσότητα εργασίας ίση με εκείνη η οποία πρωταρχικά το

παρήγαγε. Η εργασία του οικιακού υπηρέτη, αντίθετα, δεν

αντικειμενικοποιείται ή πραγματοποιείται σε οποιοδήπQτε

ιδιαίτερο αντικείμενο ή εμπόρευμα που πωλ[;ίται. Οι υπη­

ρεσίες του γενικά εξαφανίζονται την ίδια ακριβώς στιγμή

με την εμφάνισή τους και σπάνια αφήνουν οποιοδήποτε ίχνος ή αξία πίσω τους, για χάρη της οποίας μια ίση ποσό­

τητα υπηρεσίας θα μπορούσε αργότερα να παραχθεί.

Η εργασία μερικών από τις περισσότερο aξιοσέβαστες

τάξεις στην κοινωνία, όπως αυτή των οικιακών υπηρετών,

είναι μη παραγωγική οποιασδήποτε αξίας και δεν αντικει­

μενικοποιείται ή πραγματοποιείται σε οποιοδήποτε διαρ­

κές αντικείμενο ή εμπόρευμα που πωλείται, το οποίο διαρ­

κεί και αφού η εργασία αυτή έχει περάσει και για χάρη του

οποίου μια ίση ποσότητα εργασίας θα μπορούσε μεταγενέ­

στερα να παραχθεί. Ο ηγεμόνας π.χ . μαζί με όλους τους

aξιωματούχους της δικαιοσύνης και του πολέμου, οι οποίοι

υπηρετούν υπ' αυτόν, με ολόκληρο το στρατό του και το

ναυτικό του είναι μή παραγω'{ικοί εργάτες. Είναι οι υπηρέ­

τες του κοινού και συντηρούνται από ένα μέρος του ετήσιου

προϊόντος της φιλοπονίας άλλων ανθρώπων. Η υπηρεσία τους, τόσο αξιόλογη, τόσο χρήσιμη, τόσο αναγκαία, δεν παράγει τίποτε για το οποίο μια ίση ποσότητα υπηρεσίας

μπορεί κατόπιν να παραχθεί. Η προάσπιση, η ασφάλεια και η υπεράσπιση του κοινού πλούτου , το αποτέλεσμα της ερ -

!50

γασίας τους αυτού του χρόνου δεν θα αξαγοράσει την προά­

σπιση, ασφάλεια και υπεράσπιση για τον επόμενο χρόνο.

Στην ίδια κατηγορία πρέπει να ενταχθούν μερικά από τα

σοβαρότερα και σημαντικότερα και μερικά από τα ελαφρό­

τερα επαγγέλματα: άνθρωποι της εκκλησίας, δικηγόροι,

ιατροί, άνθρωποι των γραμμάτων όλων των ειδών· ηθο­ποιοί, κωμικοί, μουσικοί, τραγουδιστές της όπερας , χορευ­

τές της όπερας κ.λπ. Η εργασία και των μετριότερων από

αυτούς που αναφέρθηκαν έχει μια ορισμένη αξία, η οποία διέπεται από τις ίδιες ακριβώς αρχές, που διέπουν κάθε

άλλη κατηγορία εργασίας: και η εργασία του ευγενέστερου

και χρησιμότερου δεν παράγει τίποτε το οποίο θα μπορού­

σε μεταγενέστερα να εξαγοράσει ή προσπορίσει μια ίση ποσότητα εργασίας. Όπως η απαγγελία του ηθοποιού , η

αγόρευση του ρήτορα ή το μουσικό κομμάτι του μουσικού,

η εργασία όλων αυτών εξαφανίζεται την ίδια ακριβώς στιγ­

μή της παραγωγής της.

Και οι δύο -παραγωγικοί και μη -εργάτες και ουδόλως εργαζόμενοι- συντηρούνται από το ετήσιο προϊόν της γης

και της εργασίας της χώρας. Το προϊόν αυτό, οσοδήποτε

μεγάλο, δεν μπορεί ποτέ να είναι απεριόριστο, αλλά πρέπει

να έχει ορισμένα όρια. Σύμφωνα με τα παραπάνω , λοιπόν,

καθώς μια μικρότερη ή μεγαλύτερη αναλογία του απασχο­

λείται σ' ένα οποιονδήποτε χρόνο για τη συντήρηση μη

παραγωγικών χειρών, η μεγαλύτερη στη μία περίπτωση και

η μικρότερη στην άλλη, θα μένει για παραγωγικά χέρια, το

δε προϊόν του επόμενου χρόνου θα είναι μεγαλύτερο ή

μικρότερο ανάλογα· το συνολικό ετήσιο προϊόν, εάν εξαιρέ­σουμε την αυτοφυή παραγωγή της γης, είναι το αποτέλεσμα

παραγωγικής εργασίας.

Αν και ολόκληρο το ετήσιο προϊόν της γης και εργα­

σίας κάθε χώρας είναι, αναμφίβολα, σε .τελευταία ανάλυση

προορισμένο να εφοδιάζει την κατανάλωση των κατοίκων

της και να παράγει μια πρόσοδο σ' αυτούς, ωστόσο, όταν για πρώτη φορά εμφανίζεται ι;ίτι:; από τη γη, είτε από τους

151

παραγωγικούς εργάτες, φυσικά αναλύεται σε δύο μέρη.

Ένα από αυτά, και συχνά το μεγαλύτερο, προορίζεται να

αντικαταστήσει ένα κεφάλαιο ή να ανανεώσει τις προμή­

θειες, πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα, τα οποία αποσύρ­

θηκαν από ένα κεφάλαιο· το άλλο προορίζεται για τη σύ­

σταση μιας προσόδου είτε για τον ιδιοκτήτη του κεφαλαίου αυτού ως κέρδος του αποθέματός του, είτε για κάποιο άλλο

πρόσωπο ως ενοίκιο της γης του. Έτσι, από το προϊόν της

γης, ένα τμήμα αντικαθιστά το κεφάλαιο του αγρότη· το

άλλο πληρώνει το κέρδος του και το ενοίκιο του ιδιοκτήτη

της γης. Και έτσι συνιστά μια πρόσοδο και στους δύο: στον

ιδιοκτήτη του κεφαλαίου αυτού ως κέρδος του αποθέματός

του και σε κάποιο άλλο πρόσωπο ως ενοίκιο της γης του, ένα τμήμα -πάντα το μεγαλύτερο- αντικαθιστά το κεφάλαιο

του εργοδότη και το άλλο πληρώνει το κέρδος του και

συνιστά έτσι μια πρόσοδο για τον ιδιοκτήτη αυτού του

κεφαλαίου.

. Το τμήμα αυτό του ετήσιου προϊόντος της γης και

εργασίας οποιασδήποτε χώρας, το οποίο αντικαθιστά ένα

κεφάλαιο, ποτέ δεν απασχολείται αμέσως για να συντηρή­

σει οποιονδ}lποτε άλλον εκτός από παραγωγικά χέρια .

Πληρώνει ημερομίσθια παραγωγικής εργασίας μόνο. Αυτό

το οποίο είναι άμεσα προορισμένο για τη σύσταση μιας

προσόδου, είτε ως κέρδος είτε ως ενοίκιο, μπορεί να συντη­

ρήσει είτε παραγωγικά είτε μη παραγωγικά χέρια.

Οποιοδήποτε τμήμα του αποθέματός του, το οποίο

ένας άνθρωπος απασχολεί ως ένα κεφάλαιο, πάντα αναμέ­

νεται να αντικατασταθεί με ένα κέρδος. Το απασχολεί, λοιπόν, για τη συντήρηση παραγωγικών χεριών μόνο· και

αφού χρησίμευσε ως κεφάλαιο γι' αυτόν, συνιστά μια πρό­

σοδο για τα παραγωγικά χέρια. Οποτεδήποτε απασχολεί οποιοδήποτε τμήμα του αποθέματός του για τη συντήρηση

μη παραγωγικών χεριών οποιουδήποτε είδους, τότε το τμή­μα αυτό είναι από τη στιγμή εκείνη αποσπασμένο από το

κεφάλαιό του και τοποθετημένο στο απόθεμά του, το οποίο

!52

φυλάσσεται για άμεση κατανάλωση.

Οι μη παραγωγικοί εργάτες και όλοι εκείνοι που δεν

εργάζονται καθόλου, συντηρούνται από μια πρόσοδο, είτε

από το τμήμα αυτό του ετήσιου προϊόντος που είναι εξαρ­

χής προορισμένο για τη σύσταση μιας προσόδου για ορι­

σμένα πρόσωπα -είτε ως ενοίκιο της γης, είτε ως τα κέρδη

του αποθέματος- είτε από το τμήμα αυτό το οποίο, αν και

αρχικά προορισμένο για την αντικατάσταση ενός κεφα­

λαίου και τη συντήρηση παραγωγικών εργατών μόνο, ωστό­σο , όταν φτάσει στα χέρια τους οποιοδήποτε τμήμα του

είναι πρισσότεροαπό την αναγκαία συντήρησή τους, μπο­ρεί να απασχοληθεί για τη συντήρηση είτε παραγωγικών

είτε μη παραγωγικών χεριών. Έτσι, όχι μόνο ο μεγάλος

γαιοκτήμονας ή ο πλούσιος έμπορος , αλλά ακόμη και ο

κοινός εργάτης, αν τα ημερομίσθιά του είναι αξιόλογα,

μπορεί να συντηρήσει έναν οικιακό υπηρέτη ή μπορεί με­

ρικές φορές να πάει σε ένα θέατρο ή σε μια παράσταση

κουκλοθέατρου και να συνεισφέρει το μερίδιό του για τη

συντήρηση μιας κατηγορίας μη παραγωγικών ερ)ιατών ή

μπορεί να πληρώσει μερικούς φόρους και έτσι να βοηθήσει στη συντήρηση μιας άλλης κατηγορίας ανθρώπων, περισ­

σότερο αξιόλογης και χρήσιμης πραγματικά, αλλά εξίσου

μη παραγωγικής. Κανένα μέρος του ετήσιου προϊόντος,

οπωσδήποτε, το οποίο αρχικά προοριζόταν να αντικατα:

στήσει ένα κεφάλαιο, δεν κατευθύνεται προς τη συντήρηση

μη παραγωγικών χεριών, παρά μόνο αφού έθεσε σε κίνηση

την παραγωγική εργασία ή όλα αυτά τα οποία μπορούσε να

θέσει σε κίνηση ανάλογα με τον τρόπο που απασχολήθηκε. Ο εργάτης οφείλει να έχει κερδίσει τα ημερομίσθιά του με

εργασία που προκαταβλήθηκε, προτού μπορέσει να απα­

σχολήσει οποιοδήποτε τμήμα από αυτά, κατά τους παραπά­

νω τρόπους. Το τμήμα αυτό επίσης είναι γενικό αλλά μικρό.

Είναι η εξοικονομημένη γι ' αυτούς πρόσοδος μόνο, από

την οποία οι παραγωγικοί εργάτες σπάνια έχουν ένα μεγά­

λο ποσό. Γενικά όμως, έχουν κάποιο ποσό, ενώ στην πλη-

153

ρωμή των φόρων ο όγκος του αριθμού τους μπορεί να αντι­

σταθμίσει τη μικρή συνεισφορά τους. Το ενοίκιο της γης

και τα κέρδη του αποθέματος είναι συνεπώς, παντού, οι

κύριεςπηγές απ' όπου τα μη παραγωγικά χέρια αντλούν τη

συντήρησή τους. Αυτά είναι τα δύο είδη προσόδου, των οποίων οι κάτοχοι έχουν γενικά τα περισσότερα να εξοικο­

νομήσουν. Μπορούν να συντηρήσουν είτε παραγωγικά είτε

μη παραγωγικά χέρια. Φαίνεται όμως ότι έχουν μια προτί­μηση για τα τελευταία . Τα έξοδα ενός μεγάλου λόρδου τρέφουν γενικά περισσότερο οκνηρούς παρά εργατικούς

ανθρώπους. Ο πλούσιος έμπορος, αν και με το κεφάλαιό του

συντηρεί εργατικούς ανθρώπους μόνο, ωστόσο με τα έξοδά του, δηλαδή με τη χρησιμοποίηση της προσόδου του , τρέ­

φει συχνά το ίδιο ακριβώς είδος με τον μεγάλο λόρδο.

Έτσι, η αναλογία μεταξύ παραγωγικών και μη παρα­

γωγικών χεριών εξαρτάται κατά πολύ σε κάθε χώρα από την

αναλογία μεταξύ αυτού του μέρους του ετήσιου προϊόντος, το οποίο, μόλις πηγάζει είτε από τη γη είτε από τα χέρια των παραγωγικών εργατών, προορίζεται για τη σύσταση μιας

προσόδου, είτε ως ενοίκιο , είτε ως κέρδος.

Η αναλογία αυτή είναι πολύ διαφορετική στις πλού­

σιες χώρες από τις φτωχές.

!54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΤΟ ΕΝΤΟΚΟ ΔΑΝΕΙΟ

ΤΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ

Το απόθεμα που δίνεται ως δάνειο εντόκως πάντα θεω­

ρείται ως κεφάλαιο από το δανειστή, ο οποίος αναμένει ότι

στον κατάλληλο χρόνο πρόκειται να του αποκατασταθεί

και ότι στο μεταξύ ο οφειλέτης πρόκειται να του πληρώνει μια ορισμένη ετήσια πρόσοδο για τη χρήση του. Ο οφειλέ­της μπορεί να το χρησιμοποιήσει είτε ως ένα κεφάλαιο είτε

ως ένα απόθεμα φυλασσόμενο για άμεση κατανάλωση. Εάν

το χρησιμοποιεί ως κεφάλαιο, το απασχολεί στη συντήρη­

ση παραγωγικών εργατών, οι οποίοι επαναπαράγουν την

αξία με ένα κέρδος. Μπορεί στην περίπτωση αυτή και να

αποκαταστήσει το κεφάλαιο και να πληρώσει τον τόκο

χωρίς να απαλλοτριώσει ή να θίξει οποιαδήποτε άλλη πηγή

προσόδου. Εάν το χρησιμοποιεί ως απόθεμα φυλασσόμενο

για άμεση κατανάλωση, παίζει το ρόλο ενός ασώτου και

σπαταλά για τη συντήρηση των οκνηρών ό,τι ήταν προορι­

σμένο για την υποστήριξη των εργατικών . Δεν μπορεί,

στην περίπτωση αυτή, ούτε να αποκαταστήσει το κεφάλαιο

ούτε να πληρώσει τον τόκο, χωρίς να απαλλοτριώσει ή να

θίξει μια άλλη πηγή προσόδου, τέτοια όπως είναι η ιδιο­

κτησία ή το ενοίκιο της γης.

155

Το απόθεμα, που δίδεται ως δάνειο εντόκως, είναι

αναμφίβολα κατά τις περιστάσεις απασχολημένο και με

τους δύο αυτούς τρόπους , αλλά πολύ συχνότερα κατά τον

πρώτο παρά κατά τον τελευταίο. Ο άνθρωπος που δανείζε­

ται για να ξοδέψει, σύντομα θα καταστραφεί και αυτός που

του δανείζει, συχνά θα βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να μετα­

νοήσει για την ανοησία του. Το να δανείζεις ή να δανείζε­

σαι για τέτοιους σκοπούς είναι σε όλες τις περιπτώσεις -δεν

συζητείται η υπέρμετρη τοκογλυφία-αντίθετο προς το συμ­

φέρον και των δύο πλευρών· ωστόσο, αναμφίβολα συμβαί­νει μερικές φορές οι άνθρωποι να κάνουν και το ένα και το άλλο· ακόμη και από την άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι

δείχνουν για τις υποθέσεις τους ενδιαφέρον, μπορούμε να

βεβαιωθούμε ότι δεν μπορεί να συμβαίνει τόσο πολύ συχνά,

όσο είμαστε ικανοί να φαντασθούμε . Ρωτήστε οποιονδήπο­τε πλούσιο άνθρωπο κοινής λογικής, σε ποια από τις δύο

κατηγορίες ανθρώπων δάνεισε το μεγαλύτερο μέρος του

αποθέματός του, σ' αυτούς που νομίζει ότι θα το απασχολή­σουν επικερδώς ή σ' αυτούς που θα το δαπανήσουν οκνηρά, και θα γελάσει με σένα για την ερώτηση αυτή. Ακόμη και

μεταξύ των δανειζομένων, όχι μεταξύ των περισσότερο φη­

μισμένων για οικονομία, ο αριθμός των οικονόμων και ε ργατικών, αισθητά υπερβαίνει αυτόν των ασώτων και

οκνηρών .

156

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΕΙΣ

ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Αν και όλα τα κεφάλαια χρησιμεύουν στη συντήρηση

παραγωγικής εργασίας , ωστόσο είναι διαφορετική κατά το

μέγεθος η ποσότητα εργασίας, η οποία με τις ίδιες ποσότη­

τες κεφαλαίου τίθεται σε κίνηση στην κάθε τοποθέτηση

κεφαλαίου. Ομοίως, η ετήσια αύξηση της αξίας της οικο­νομικής παραγωγής με τα εν λόγω κεφάλαια είναι διαφορε­

τικού μεγέθους .

Κεφάλαια μπορούν να τοποθετηθούν με τέσσερις τρό­

πους: 1) στην πρωτογενή παραγωγή για τη δημιουργία των κάθε χρόνο αναγκαίων πρώτων προϊόντων για χρήση και

ανάλωση της οικονομίας, 2) για βιοτεχνική επεξεργασία και παραγωγή πρώτων υλών για την άμεση χρήση και ανά­

λωση, 3) για μεταφορά πρώτων υλών και έτοιμων προϊό­ντων από περιοχές πλεονασμού σε περιοχές που έχουν ανά­

γκη εφοδιασμού, 4) στο λιανικό εμπόριο. Το πρώτο είδος περιλαμβάνει όλες τις τοποθετήσεις κεφαλαίου στη γεωρ­

γία, το δεύτερο στη βιοτεχνία και τη βιομηχανία, το τρίτο

στο χονδρικό εμπόριο και το τέταρτο όλα τα ποσά που

χρειάζονται για την πώληση των προϊόντων στον τελευταίο

καταναλωτή, δηλαδή στο λιανικό εμπόριο.

157

Όλες αυτές οι τοποθετήσεις κεφαλαίου είναι οικονο­

μικά αναγκαίες, διευκολύνουν τις συναλλαγές και συντε­

λούν στην άνοδο της λαϊκής ευημερίας. Αυτό ισχύει και για τα πολλά μικρά καταστήματα του λιανικού εμπορίου και

αυτά αποτελούν ένα χρήσιμο τομέα στο σύνολο της οικο­

νομίας. Γι' αυτό, εκείνοι που τοποθετούν τα κεφάλαιά τους

με τους παραπάνω τρόπους εργάζονται παραγωγικά, αλλά με πολύ διαφορετικό τρόπο.

Κανένα κεφάλαιο δεν κινητοποιεί μεγαλύτερη ποσό­

τητα παραγωγικής εργασίας από όση το γεωργικό. Ποτέ

δεν μπορεί στη βιοτεχνία μια ίση ποσότητα παραγωγικής εργασίας να έχει μια τόσο μεγάλη απόδοση. Στη βιοτεχνία,

η φύση δεν παρέχει τίποτε, αλλά τα πάντα ο άνθρωπος. Για

το λόγο αυτόν, και το κεφάλαιο που τοποθετείται στη γεωρ­γία συντελεί τα μέγιστα στην ανάπτυξη της οικονομικής

παραγωγής. Μετά τη γεωργία, το κεφάλαιο που τοποθετεί­

ται στη βιομηχανία κινητοποιεί τη μεγαλύτερη ποσότητα παραγωγικής εργασίας.

Τρία είδη διακρίνονται στο χονδρικό εμπόριο, δηλαδή

στο εμπόρευμα που πωλεί σε μεταπωλητές: το εσωτερικό

εμπόριο, το εξωτερικό εμπόριο που εξυπηρετεί την εγχώρια κατανάλωση και το διάμεσο εμπόριο. Όσον αφορά την

οικονομική σπουδαιότητα των τριών αυτών ειδών του εμπορίου, σημειώνεται ότι επικεφαλής βρίσκεται το εσω­

τερικό εμπόριο, ακολουθεί το εξωτερικό εμπόριο και τε­λευταίο είναι το διάμεσο. Η ορθή οικονομική πολιτική δεν αναμιγνύεται τεχνητά στη διάρθρωση του εμπορίου, δηλα­

δή όταν δεν υποστηρίζει αυτό ή εκείνο το είδος του εμπο­

ρίου. Το πόσο κεφάλαιο πρέπει να χρησιμοποιηθεί π. χ. για

το εξωτερικό εμπόριο, αυτό το ρυθμίζει ο ελεύθερος αντα­

γωνισμός.

Όταν τα παραγόμενα από μια οικονομία υπερτερούν

των αναγκών της, τότε το πλεόνασμα πρέπει να εξαχθεί και να aνταλλαχθεί με εμπορεύματα για τα οποία υπάρχει ζή­

τηση στη χώρα.

158

Όταν tα στοιχεία του κεφαλαίου σε μια χώρα αυξη­θούν τόσο πολύ, ώστε να μην μπορούν να επενδυθούν στην

ίδια την οικονομία, τότε θα βρουν τοποθέτηση δια του

διαμέσου εμπορίου στις διάφορες χώρες, στις οποίες ίσως

υπάρχει ανεπάρκεια κεφαλαίου .

Για την τοποθέτηση των κεφαλαίων στην οικονομία

δεν καθοδηγούμαστε από τη λαϊκή οικονομική άποψη, δη­

λαδή από το ενδιαφέρον για την ωφέλεια της ολότητας,

αλλά μόνο από την επιδίωξη του κέρδους. Δηλαδή επικρα­τεί η ιδιωτικοοικονομική άποψη της μεγαλύτερης αποδό­

σεως ή, με άλλα λόγια, τα κεφάλαια κατευθύνονται εκεί

όπου βρίσκουν τον υψηλότερο τόκο.

159

ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η διαφορετική πρόοδος του πλούτου

σε διάφορα έθνη

'

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΦΥΣΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ

Το μεγάλο εμπόριο κάθε πολιτισμένης κοινωνίας είναι αυτό που διεξάγεται μεταξύ των κατοίκων της πόλεως και

αυτών της υπαίθρου. Συνίσταται στην ανταλλαγή ακατέρ­

γαστου με βιοτεχνοποιημένο προϊόν, είτε άμεσα είτε με τη

μεσολάβηση του χρήματος ή κάποιας κατηγορίας χαρτιού η οποία αντιπροσωπεύει χρήμα. Η ύπαιθρος εφοδιάζει την πόλη με τα μέσα συντηρήσεως και τις πρώτες ύλες της

βιοτεχνίας. Η πόλη aνταποδίδει τον εφοδιασμό αυτό, με

την επιστροφή ενός τμήματος του βιοτεχνοποιημένου

προϊόντος στους κατοίκους της υπαίθρου. Η πόλη στην

οποία δεν είναι ή δεν μπορεί να υπάρξει αναπαραγωγή των

μέσων συντηρήσεως, μπορεί πολύ σωστά να λεχθεί ότι

κερδίζει τον πλούτο και τη συντήρησή της από την ύπαι­

θρο. Δεν πρέπει, οπωσδήποτε, για το λόγο αυτόν να φαντα­

στούμε ότι το κέρδος της πόλεως είναι η ζημία της υπαί­θρου. Τα κέρδη και των δύο είναι αμοιβαία και ο καταμερι­

σμός της εργασίας είναι στην περίπτωση αυτή, όπως σε

όλες τις άλλες, πλεονεκτικός σε όλα τα διαφορετικά πρό­σωπα που απασχολήθηκi:ιν σε διάφορες εργασίες στις οποίες αυτός υποδιαιρείται. Οι κάτοικοι της υπαίθρου αγο-

163

ράζου\' από την πόλη μια μεγαλύτερη ποσότητα βιοτεχνο­

ποιημέιων αγαθών, με το προϊόν μιας πολύ μικρότερης

ποσότητας δικής τους εργασίας, από εκείνη την οποία θα

έπρέπε να διαθέσουν, προτιθέμενοι να το παράγουν μόνοι τους. Η πόλη εφοδιάζει μια αγορά με το επιπλέον προϊόν της υπαίθρου ή με ό,τι είναι επιπλέον της συντηρήσεως των

καλλιεργητών εκεί που οι κάτοικοι της υπαίθρου το ανταλ­

λάσσουν με κάτι άλλο, το οποίο ζητείται μεταξύ τους. Όσο

μεγαλύτερα είναι ο αριθμός και το εισόδημα των κατοίκων

της πόλεως, τόσο ευ ρύτερη είναι η αγορά που προμηθεύει σε εκείνους της υπαίθρου · και όσο ευρύτερη είναι η αγορά

αυτή , τόσο πλεονεκτικότερη είναι για έναν μεγάλο αριθμό.

Το σιτάρι που καλλιεργείται ένα μίλι μακριά από την πόλη,

πωλείται εκεί με την ίδια τιμή με αυτό που έρχεται από απόσταση είκοσι μιλίων. Αλλά η τιμή του τελευταίου πρέ­

πει γενικά όχι μόνο να καλύπτει τη δαπάνη της καλλιέρ­γειας και μεταφοράς του στην, αλλά να παρέχει επίσης τα

συνηθισμένα κέρδη της γεωργίας στο γεωργό . Οι ιδιοκτή­τες και καλλιεργητές της υπαίθρου, λοιπόν, οι οποίοι γει­

τονεύουν με την πόλη, επιπλέον των συνηθισμένων κερδών

της γεωργίας κερδίζουν στην τιμή γιατί πωλούν ολόκληρη

την αξία της μεταφοράς του όμοιου προϊόντος που μεταφέ­

ρεται από τα πιο απομακρυσμένα σημεία· έχουν όμως ολό­κληρη την αξία της μεταφοράς στην τιμή αυτού που αγορά­

ζουν. Σύγκρινε την καλλιέργεια της γης αυτών που γειτο­

νεύουν με οποιαδήποτε αξιόλογη πόλη , με εκείνη της γης η

οποία βρίσκεται σε απόσταση από αυτή και εύκολα θα

ικανοποιηθείς σχετικά με το πόσο ευε ργετείται η ύπαιθρος

με το εμπόριο της πόλεως. Ανάμεσα σε όλες τις aνόητες

θεωρητικές μελέτες, οι οποίες πολλαπλασιάστηκαν και

αφορούν την ισορροπία του εμπορίου, ποτέ δεν αποδείχθη­κε ότι, είτε η ύπαιθρος χάνει με το εμπόριο με την πόλη, είτε

η πόλη με το εμπόριο με την ύπαιθρο που τη συντηρεί.

Καθώς η συντήρηση είναι από τη φύση των πραγμάτων

1tρογεvέστερη από τις ανέσεις και την πολυτέλεια, έτσι και

164

η εργατικότητα που παράγει την πρώτη πρέπει κατ' ανάγκη

να προηγείται εκείνης που χορηγεί τα τελευταία. Έτσι,

λοιπόν, η καλλιέργεια και βελτίωση της υπαίθρου, πρέπει

αναγκαστικά να προηγείται της αναπτύξεως της πόλεως, η

οποία παρέχει μόνο τα μέσα ανέσεων και πολυτέλειας. Εί­ναι μόνο το επιπλέον προϊόν της υπαίθρου ή ό,τι πλεονάζει

από τη συντήρηση των καλλιεργητών εκείνο που συνιστά

τη συντήρηση της πόλεως, η οποία επομένως μπορεί να αναπτυχθεί μόνο με την αύξηση του επιπλέον αυτού προϊό­

ντος. Η πόλη, μερικές φορές, μπορεί να μη βρίσκει πάντα

ολόκληρη τη συντήρησή της στη γειτονική ύπαιθρο ή

ακόμη στην περιοχή στην οποία ανήκει, αλλά από πολύ

απομακρυσμένες υπαίθρους και αυτό, αν και δεν αποτελεί

εξαίρεση του γενικού κανόνα, προκάλεσε σημαντικές πα­

ραλλαγές στην πρόοδο του πλούτου σε διάφορες εποχές και

έθνη. Η τάξη αυτή των πραγμάτων, την οποία η ανάγκη

επιβάλλει ως κανόνα, σε κάθε ιδιαίτερη χώρα προάγεται

από τις φυσικές κλίσεις του ανθρώπου. Εάν οι ανθρώπινοι

θεσμοί δεν παρενέβαιναν στις φυσικές αυτές κλίσεις, οι

πόλεις πουθενά δεν θα αναπτύσσονταν πέρα από το σημείο που η βελτίωση και καλλιέργεια της περιοχής μπορούσαν

να επιστρέψουν· τουλάχιστο μέχρι την στιγμή που ολό­

κληρη η περιοχή θα είχε ολοσχερώς καλλιεργηθεί και

βελτιωθεί. Όταν υπάρχουν ίσα ή σχεδόν ίσα κέρδη, περισ­σότεροι άνθρωποι θα επιλέξουν να απασχολήσουν τα κεφά­

λαιά τους, μάλλον στη βελτίωση και την καλλιέργεια της

γης παρά είτε στη βιοτεχνία, είτε σε εξωτερικό εμπόριο. Ο άνθρωπος που απασχολεί το κεφάλαιό του στη γη, το έχει

περισσότερο υπό την επίβλεψη και τη διοίκησή του και η

περιουσία του είναι λιγότερο εκτεθειμένη σε ατυχήματα

από εκείνη του εμπόρου, ο οποίος συχνά είναι αναγκασμέ­

νος να την εμπιστεύεται όχι μόνο στους ανέμους και τα

κύματα, αλλά και στα πιο αβέβαια στοιχεία της ανθρώπινης παραφροσύνης και αδικίας, με την απόδοση μεγάλων πι-

165

στ ώσεων σε μακρινές χώρες, σε ανθρώπους με τον χαρακτή­

ρα και την κατάσταση των οποίων σπάνια βρίσκεται σε

πλήρη γνωριμία. Το κεφάλαιο του γαιοκτήμονα, αντιθέτως,

το οποίο είναι αντικειμενικοποιημένο στη βελτίωση της

γης του , φαίνεται να είναι τόσο καλά ασφαλισμένο όσο

επιτρέπει η φύση των ανθpώπινων υποθέσεων. Εκτός από αυτά, η ομορφιά της υπαίθρου, οι aπολαύσεις μιας ζωής

στην εξοχή, η γαλήνη του πνεύματος την οποία αυτή υπό­σχεται, που η αδικία των ανθρώπινων νόμων δεν την διατα­ράσσει, η ανεξαρτησία την οποία πραγματικά αυτή παρέ­

χει, έχουν χάρες που λίγο-πολύ προσελκύουν τον καθένα·

και όπως η καλλιέργεια της γης, ήταν και αυτή ο πρωταρχι­

κός προορισμός του ανθρώπου. Έτσι, σε κάθε στάδιο της

υπάρξεώς του φαίνεται να έχει ο άνθρωπος κάποια προτί­

μηση για την αρχική αυτή απασχόληση.

Χωρίς τη βοήθεια μερικών τεχνιτών, πράγματι η καλ­

λιέργεια της γης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο με μεγάλες δυσχέρειες και συνεχείς διακοπές . Σιδηρουρ­

γοί, ξυλουργοί, τροχοποιοί και αροτροποιοί, χτίστες και

κεραμοποιοί, βυρσοδέψες, υποδηματοποιοί και ράπτες εί­

ναι άνθρωποι των υπηρεσιών των οποίων ο γεωργός συχνά

έχει ανάγκη. Τέτοιοι τεχνίτες, επίσης, έχουν μερικές φορές

ανάγκη ο ένας από τον άλλο και καθώς η διαμονή τους δεν είναι, όπως του γεωργού, αναγκαστικά σταθερή σε ένα ορι­

σμένο σημείο, κατοικούν φυσικά ο ένας στη συνοικία του άλλου και σχηματίζουν έτσι μια μικρή πόλη ή μικρή κωμό­

πολη. Ο κρεοπώλης, ο ζυθοποιός και ο αρτοΠοιός σύντομα τους ακολουθούν μαζί με πολλούς άλλους τεχνίτες και με­

ταπωλητές, απαραίτητους για την ικανοποίηση των εκά­

στοτε αναγκών τους και συντελούν ακόμη περισσότερο

στην αύξηση της πόλεως. Οι κάτοικοι της πόλεως και

εκείνοι της υπαίθρου είναι αμοιβαία υπηρέτες ο ένας του

άλλου. Η πόλη αποτελεί μια συνεχή πανήγυρη ή αγορά,

στην οποία οι κάτοικοι της υπαίθρου προσφεύγουν για να

ανταλλάξουν τα ακατέργαστα προϊόντα τους με βιοτεχνο-

166

ποιημένα προϊόντα. Το εμπόριο αυτό είναι που εφοδιάζει

τους κατοίκους των πόλεων και με τα δύο: τις πρώτες ύλες των εργασιών τους και τα μέσα της συντηρήσεώς τους. Η

ποσότητα των ειδών, τα οποία πωλούν στους κατοίκους της

υπαίθρου, ρυθμίζει αναγκαστικά την ποσότητα των πρώτων

υλών και προμηθειών που αγοράζουν. Επομένως, ούτε η απασχόλησή τους ούτε η συντήρησή τους μπορεί να αυξη­

θεί χωρίς αναλογία με την αύξηση της ζητήσεως ειδών εκ

μέρους της υπαίθρου και η ζήτηση αυτή μπορεί να αυξηθεί

μόνο σε αναλογία με την έκταση των βελτιώσεων και της

καλλιέργειας. Κατά συνέπεια, εάν οι ανθρώπινοι θεσμοί δεν διετάρασσαν ποτέ τη φυσική πορεία των πραγμάτων, ο

αυξανόμενος πλούτος και η αύξηση των πόλεων θα σημει­ώνονταν σε κάθε πολιτική κοινωνία, εξαιτίας και ανάλογα με τις βελτιώσεις και καλλιέργειες της περιοχής ή της

υπαίθρου.

Στις βορειοαμερικανικές αποικίες, όπου ακαλλιέργη­

τη γη βρίσκεται εύκολα, σε καμία από τις πόλεις τους δεν

ιδρύθηκαν βιοτεχνίες για μακρινό εμπόριο. Όταν ένας τε­

χνίτης αποκτά λίγο μόνο περισσότερο απόθεμα από το αναγκαίο για τη διεξαγωγή της εργασίας του για τον εφο­

διασμό της γειτονικής υπαίθρου, δεν προτίθεται στη Βό­

ρεια Αμερική να ιδρύσει με αυτόν μια βιοτεχνία για περισ­σότερο μακρινό εμπόριο, αλλά το απασχολεί για την εξα­

γορά και βελτίωση ακαλλιέργητης γης. Από τεχνίτης γίνε­

ται φυτευτής και ούτε τα μεγάλα ημερομίσθια ούτε η εύκο­

λη συντήρηση την οποία η χώρα αυτή παρέχει στους τεχνί­τες μπορούν να τον δελεάσουν για να εργαστεί μάλλον για

τους άλλους παρq για τον εαυτό του. Αιc-θάνεται ότι ένας

τεχνίτης είναι υπηρέτης των πελατών του, από τους οποίους

εξευρίσκει τη συντήρησή του· αλλά ότι ένας φυτευτής που

καλλιεργεί τη δική του γη και εξευρίσκει την αναγκαία του συντήρηση από την εργασία της δικής του οικογένειας,

είναι πραγματικά ένας κύριος και ανεξάρτητος από όλο τον

κόσμο.

167

Στις χώρ,ες, αντίθετα, όπου δεν υπάρχει ακαλλιέργητη

γη, αυτή που μπορεί εύκολα να αποκτηθεί, κάθε τεχνίτης που αποκτά περισσότερο απόθεμα από εκείνο που μπορεί

να απασχολήσει για τις εκάστοτε εργασίες της γειτονιάς,

προσπαθεί να ετοιμάσει εργασία για περισσότερο μακρινή

πώληση. Ο σιδηρουργός ανεγείρει κάποιο είδος βιοτεχνίας σιδήρου, ο υφαντής κάποιο είδος βιοτεχνίας λιναριού ή

μαλλιού. Οι διάφορες αυτές βιοτεχνίες, με την πάροδο του

χρόνου, υποδιαιρούνται και για το λόγο αυτόν βελ τιώνο­

νται και εξευγενίζονται με πολλούς τρόπους, εύκολους να τους φανταστούμε, για τους οποίους επομένως δεν είναι αναγκαίο να επεκταθώ ακόμη περισσότερο.

Όταν πρόκειται για αΠασχόληση ενός κεφαλαίου, οι

βιοτεχνίες σε περίπτωση ίσων ή σχεδόν ίσων κερδών, προ­

τιμώνται φυσικά από το εξωτερικό εμπόριο για τον ίδιο λόγο που προτιμάται φυσικά από τη βιοτεχνία η γεωργία. Όπως το κεφάλαιο του γαιοκτήμονα ή του αγρότη είναι

περισσότερο ασφαλισμένο από εκείνο του βιοτέχνη, έτσι

και το κεφάλαιο του βιοτέχνη, ευρισκόμενο ολόκληρο τον

χρόνο περισσότερο υπό την επίβλεψη και διοίκησή του,

είναι περισσότερο ασφαλισμένο από εκείνο του εμπόρου για το εξωτερικό. Πράγματι, σε κάθε περίοδο κάθε κοινω­

νίας, το επιπλέον του ακατέργαστου και βιοτεχνοποιημέ­νου προϊόντος ή εκείνο για το οποίο δεν υπάρχει ζήτηση

στην πατρίδα, πρέπει να σταλεί στο εξωτερικό με το σκοπό

να aνταλλαχθεί με κάτι για το οποίο υπάρχει κάποια ζήτη­

σ_η στην πατρίδα. Αλλά το αν το κεφάλαιο το οποίο φέρνει το επιπλέον αυτό προϊόν στο εξωτερικό είναι ένα του εξω­

τερικού ή ένα της πατρίδας, το γεγονός αυτό είναι πολύ

μικρής σπουδαιότητας. Εάν η κοινωνία δεν απέκτησε αρ­

κετό κεφάλαιο για vα καλλιεργήσει όλη τη γη της και να

παραγάγει κατά τον τελειότερο τρόπο το σύνολο του ακα­

τέργαστου προϊόντος της, αποτελεί αξιόλογο πλεονέκτημα

το γεγονός ότι το ακατέργαστο αυτό προϊόν θα εξαγόταν από ένα κεφάλαιο του εξωτερικού, με σκοπό ολόκληρο το

168

απόθεμα της κοινωνίας να μπορεί να απασχοληθεί σε χρη­σιμότερους σκοπούς. Ο πλούτος της αρχαίας Αιγύπτου, της Κίνας και της Ινδίας αποδεικνύει σαφώς ότι ένα έθνος μπορεί να φτάσει σε υψηλό επίπεδο πλούτου, αν και το

μεγαλύτερο τμήμα του εξαγωγικού του εμπορίου διεξάγεται

μόνο από αλλοδαπούς.

Η πρόοδος των αποικιών μας της Βόρειας Αμερικής και των

Δυτικών Ινδιών θα ήταν λιγότερο γρήγορη, αν το κεφάλαιο

που τους ανήκει απασχολούνταν για την εξαγωγή του επι­

πλέον προϊόντος τους.

Σύμφωνα με τη φυσική πορεία των πραγμάτων, το μεγά­λο τμήμα του κεφαλαίου κάθε αναπτυσσόμενης κοινωνίας

κατευθύνεται πρώτα στη γεωργία, κατόπιν στις βιοτεχνίες και τέλος στο εξωτερικό εμπόριο. Η τάξη αυτή των πραγμά­

των είναι τόσο πολύ φυσική, ώστε σε κάθε κοινωνία η οποία κάλυπτε κάποια περιοχή, πιστεύω ότι κατά κάποιο

βαθμό παρατηρήθηκε. Μέρος της γης τους πρέπει να καλ­

λιεργήθηκε πριν από την ίδρυση οποιωνδήποτε σημαντι­

κών πόλεων και κάποιο είδος πρωτόγονης βιομηχανίας

-του είδους της βιοτεχνίας- θα διαπιστωθεί ότι υπήρξε στις πόλεις αυτές όταν προφτάσουν να σκεφθούν καλά να

απασχοληθούν σε εξωτερικό εμπόριο. Αλλά μολονότι η φυσική αυτή τάξη των πραγμάτων

πρέπει να έλαβε χώρα σε κάποιο βαθμό σε κάθε τέτοια

κοινωνία, σε όλα τα νεότερα κράτη της Ευρώπης από πολ­

λές απόψεις ανατράπηκε ολοσχερώς. Το εξωτερικό εμπό­

ριο μερικών πόλεών τους εισήγαγε όλες τις τελειότερές

τους βιοτεχνίες, επειδή ήταν κατάλληλες για μακρινές πω­

λήσεις και τα δύο μαζί, το εξωτερικό εμπόριο και η βιοτε­

χνία, επέφεραν τις κύριες βελτιώσεις της γεωργίας. Οι συνή­θειες και τα έθιμα, τα οποία η φύση της πρωταρχικής τους

κυβερνήσεως εισήγαγε και τα οποία παρέμειναν και αφού η

κυβέρνηση αυτή άλλαξε, τις ανάγκασε να ακολουθήσουν

την aφύσικη και αντίστροφη αυτή τάξη.

169

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ

ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑ·Ι·ΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Μετά την επιδρομή των Γερμανών στο Ρωμαϊκό Κρά­

τος, η καλλιέργεια της χώρας επί αιώνες παραμελήθηκε· η

επικοινωνία μεταξύ πόλεων και υπαίθρου διακόπηκε. Ολό­

κληρη η γη καταλήφθηκε από λίγους μεγάλους, ώστε να

διαμορφωθεί μια κατεξοχήν σχέση μεγάλης ιδιοκτησίας. Η ιδιοκτησία αυτή διασφαλίστηκε από την κατάτμηση με το

δικαίωμα της πρωτογονίας και με διατάξεις για το αδιανέ­μητό της . Οι ρυθμίσεις αυτές είχαν κάποια ομοιότητα με τα

τόσο σπουδαία καταπιστεύματα, τα οποία έγιναν αργότερα

σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, που προτάσσουν το συμφέρον

της οικογένειας από εκείνο του εκάστοτε κατόχου τους και

έτσι εξασφαλίζουν την οικογενειακή κατοχή επί γενεές. Σήμερα έχασαν την ονομασία τους. Αυτά ανήκουν σε μια

εποχή όπου η αριστοκρατία ήθελε να διαιωνίσει τα προνό­μιά της και το κράτος χρειαζόταν τις υπηρεσίες τέτοιων

οικογενειών. Η διαχείριση τέτοιων κτημάτων, καταπι­

στευματικά δεσμευμένων, διαμορφωνόταν διαρκώς και πιο

aσύμφορα από οικονομική άποψη· η καλλιέργειά τους δεν

παρακολουθούσε την εξέλιξη. Και εκείνοι που καλλιεργού-

171

σαν τα κτήματα αυτά με εξάρτηση από τους κυρίους τους

δεν ήταν καλοί γεωργοί· γιατί δεν είχαν εκείνο το ιδιαίτερο προσωπικό συμφέρον, το οποίο είναι αναγκαίο στην εποχή

μας για την καλλιέργεια του εδάφους και το οποίο μόνο

όταν πρόκειται για ατομική ιδιοκτησία συναντάται και

στον τελευταίο μικρογεωργό. Για το λόγο αυτόν, η καλ­λιέργεια με ανελεύθερα πρόσωπα, με δούλους π.χ. είναι

τελείως αντιοικονομική , γιατί η πείρα όλων των χωρών και εποχών διδάσκει ότι η εργασία που παρέχεται από ανελεύ­

θερους ανθρώπους, στο τέλος καταλήγει να είναι η ακριβό­τερη από όλες. Άνθρωπος που δεν μπορεί να αποκτήσει

ιδιοκτησία, δεν μπορεί να έχει και κανένα ενδιαφέρον άλλο

από το να τρώει όσο μπορεί περισσότερο και να εργάζεται όσο μπορεί λιγότερο.

Τη δουλεία στην αρχαιότητα, όσον αφορά τη γεωργία, τη διαδέχθηκε ένα είδος καλλήγων οι οποίοι ακόμη και

σήμερα στη Γαλλία είναι γνωστοί ως «metayers». Κατά το σύστημα αυτό συμφωνούν ο κύριος και ο κολλήγος ότι,

μετά τις παρακρατήσεις για τη διατήρηση των αποθεμάτων

κεφαλαίου, η πρόσοδος που υπολείπεται μοιράζεται σε δύο

ίσα μέρη μεταξύ τους. Έτσι, είχε ο εργάτης το μέγιστο

ενδιαφέρον να αυξάνει όσο ήταν δυνατόν την απόδοση του εδάφους. Αλλά το είδος αυτό εκμεταλλεύσεως συνδέεται με

ένα μειονέκτημα: ο καλλιεργητής δεν έχει κανένα ενδιαφέ­

ρον να επιχειρήσει εγγείους βελτιώσεις ή να κάνει επενδύ­

σεις κεφαλαίου, γιατί ο κύριος του κτήματος δεν συμμετέ­χει στα έξοδά του, παίρνει όμως από την απόδοσή τους το

μισό.

Τους καλλιεργητές αυτούς διαδέχθηκαν με τον καιρό

αυτοί που καλλιεργούσαν τη γη με τα δικά τους κεφάλαια

και κατέβαλλαν στον κύριο μια ορισμένη έγγειο πρόσοδο.

Η θέση τους μπορεί να είναι πολύ επισφαλής: πρώτα-πρώτα

γιατί ο χρόνος της μισθώσεως καθορίστηκε πολύ μικρός

και έπειτα γιατί οι καλλιεργητές μπορούν να στερηθούν των δικαιωμάτων τους από τους κυρίους τους. Στην Αγγλία,

172

πάντως, το δίκαιο των καλλιεργητών αυτών βελτιωνόταν

διαρκώς και οι τόσοι ευνοϊκοί νόμοι και τα παραδοσιακά αυτά δικαιώματά τους συνετέλεσαν στο μεγαλείο της Αγ­

γλίας πολύ περισσότερο από όλα τα εμπορικοπολιτικά μέ­

τρα που τόσο εκθειάστηκαν.

Και όμως, πρέπει να προτιμήσουμε την ατομική ιδιο­

κτησία από τη μίσθωση· ο μισθωτής βρίσκεται, συγκριτικά

με τον ιδιοκτήτη, στη θέση ενός εμπόρου που δουλεύει με

δανεικά χρήματα.

173

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ

ΤΟΥ ΡΩΜΑ·Ι·ΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Κατά τη διαδρομή της ιστορίας, οι κάτοικοι των πόλε­

ων κατέκτησαν την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους πολύ νωρίτερα από τους αγρότες της υπαίθρου. Αφού ελευ­

θερώθηκαν από τη δουλοπαροικία, τη δουλεία και όλες τις

άλλες υποχρεώσεις, έγιναν πραγματικά ελεύθεροι με τη

σημερινή έννοια της λέξεως. Οι πόλεις δημιούργησαν τη δική τους διοίκηση, φρό­

ντιζαν για την ασφάλεια και προστασία τωγ κατοίκων και

οι επαγγελματικές τάξεις φρόντιζαν να οργανωθούν σε συ­

ντεχνίες, συνεταιρισμούς κ.λπ. Τάξη, κανονική διοίκηση και συγχρόνως ελευθερία και ασφάλεια των πολιτών είχαν

δημιουργηθεί στις πόλεις ήδη σε μια εποχή κατά την οποία οι κάτοικοι της υπαίθρου ήταν ακόμη εκτεθειμένοι σε κάθε

είδος βιαιοπραγίας. Οι πόλεις γρήγορα αναπτύχθηκαν σε πλούτο και πολι­

τική δύναμη· γιατί όσον αφορά τον εφοδιασμό τους με είδη

διατροφής ήταν εξαρτημένες από την ύπαιθρο, η φιλελεύ­

θερη όμως διαμόρφωση των οικονομικών και συγκοινω­

νιακών τους σχέσεων άνοιγε για αυτές πάντα περισσότερες

175

δυνατότητες αναπτύξεως της ευημερίας τους. Στην Ευρώ­

πη, οι ιταλικές πόλεις ήταν εκείνες που πρώτες με τη βοή­θεια των εμπορικών τους σχέσεων με την Ανατολή απέκτη­

σαν ευημερία και δύναμη. Οι σταυροφορίες συνετέλεσαν ουσιαστικά στην ανάπτυξή τους. Κατ' αρχήν, εισήγαν αυ­τές οι εμπορικές πόλεις πολύτιμα είδη πολυτελείας από

μακρινούς τόπους και αντάλλασσαν με αυτά στο εσωτερικό

της χώρας τους ακατέργαστα προϊόντα. Μεταξύ των σπου­δαιότερων για τη ζωή αγαθών υπήρξαν τα υφαντουργικά, τα οποία νωρίς κυκλοφόρησαν ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώ­

ρες: βαμβάκι εξαγόταν από την Αγγλία στη Φλάνδρα και

Ιταλία, για να το επεξεργαστούν σε λεπτά υφάσματα με τα

οποία οι έμποροι μπορούσαν παντού να αποκτήσουν ό,τι

ήθελαν. Αμέσως όμως όταν η ζήτηση για τέτοια είδη αυξή­

θηκε, διαμορφώθηκε το αίτημα της δημιουργίας στην ίδια

χώρα τέτοιων πολύτιμων βιομηχανιών και της μετακλή­

σεως στη χώρα ξένων επιχειρηματιών και εργατών που

γνώριζαν να παράγουν πολύτιμα είδη . Τα πρώτα εργοστάσια ιδρύθηκαν κυρίως από εμπό­

ρους, οι οποίοι τοποθέτησαν τα κεφάλαιά τους για να απο­

μιμηθούν ξένα βιομηχανικά προϊόντα.

Σε μερικές περιοχές, η γεωργία ήταν τόσο παραγωγική που μπορούσε να θρέψει περισσότερους ανθρώπους από

εκείνους που κανονικά κατοικούσαν εκεί. :ξπειδή όμως τα

είδη διατροφής δεν μπορούν να μεταφέρονται σε μεγάλες

αποστάσεις,ftι' αυτό αποικίζονταν επιτόπου εργάτες: έτσι

δημιουργοyvταν βιοτεχνίες με προκαταβολές και βιομηχα­νίες. Η δημιουργία τέτοιων μεγάλων εκμεταλλεύσεων προ­

ωθούσε πάλι τη γεωργία σε μεγάλες βελτιώσεις και παρείχε

σ' αυτή διαρκώς καλύτερες δυνατότητες για τη διάθεση

των γεωργικών της προϊόντων. Όσο καλύτερα και πολυτιμότερα ήταν τα βιομηχανι­

κά αυτά εμπορεύματα, τόσο ευκολότερα μπορούσαν να πω­

ληθούν παντού. Αυτά εξέφραζαν σε μικρό όγκο πολύ μεγα­

λύτερη ποσότητα πρώτων υλών και ειδών διατροφής από

176

όση αναλογεί μόνο στην πρώτη ύλη που χρησιμοποιήθηκε.

Ένα τ&μάχιο εξαιρετικού υφάσματος περιλαμβάνει όχι μόνο τόση ποσότητα μαλλιού σε επεξεργασμένη κατά­

σταση, αλλά συγχρόνως και τα είδη διατροφής όλων των εργατών που απασχολήθηκαν κατά την πiiραγωγή του υφά­

σματος. Έτσι, θα μπορούσε να λεχθεί ότι τεράστιες ποσό­τητες ειδών διατροφής που δεν' θα μπορούσαν αλλιώς να

μεταφερθούν, μετατρέπονταν με τη βιομηχανική επεξερ­γασία σε εύκολα μεταφερόμενα παντού εμπορεύματα.

177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΠΩΣΤΟΕΜΠΟλΟΤΩΝΠΟΛΕΩΝ

ΣΥΝΕΤΕΛΕΣΕ ΣΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ

ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ

Η αύξηση του πληθυσμού και η αυξανόμενη ευημερία των πόλεων συνετέλεσαν από τρείς απόψεις στην προαγω­γή της γεωργίας.

Πρώτον: επειδή η αγορά των αγροτικών προϊόντων

· διευρύνθηκε και έτσι γινόταν δυνατή η βελτίωση της γεωρ­γικής καλλιέργειας και η εξεύρεση των χρηματικών μέσων για τις εγγείους βελτιώσεις.

Δεύτερον: επειδή ο πλούτος που aποκτιόταν στις πό­

λεις, πολλές φορές τοποθετούνταν στην ύπαιθρο για αγορά

αγροκτημάτων. Έμποροι αρέσκονται να αγοράζουν αγρο­

τικές ιδιοκτησίες όταν πλουτίσουν και εισάγουν τολμηρό­

τερα και γρηγορότερα νέες μεθόδους καλλιέργειας, σε σχέ­

ση με τους γεωργούς, που παραμένουν καθηλωμένοι στα

παλιά.

Τρίτον: επειδή το εμπόριο και η βιομηχανία εξαπλώ­νουν το πνεύμα της ελευθερίας και την αυτοπεποίθηση της

δράσεως. Υπηρεσία μας προσέφερε ο Δαβίδ Χιούμ, ο

οποίος ήταν ο πρώτος που τα υπέδειζε αυτά. Και όμως, η εμποροβιομηχανική εξέλιξη έχει και τα

•179

μειονεκτήματά της. Διαπιστώνεται ότι στις εμπορικές χώ­

ρες, πλούσιες και ονομαστές οικογένειες εξαφανίζονται πολύ γρηγορότερα από όσο στις κατεξοχήν αγροτικές χώ­

ρες. Μεγάλες εμπορικές οικογένειες συχνά μετά από λίγες

γενιές σβήνουν, ενώ οι ευγενείς αγροτικές γενιές διατηρού­νται παρ' όλες τις μεταβολές των καιρών.

Η κατοχή κεφαλαίων είναι πολύ περισσότερο αβέβαιη

και επισφαλής από την αγροτική κτήση. Μόνο όταν τα

κεφάλαια τοποθετηθούν στο έδαφος εξασφαλίζονται πραγ­

ματικά.

Ο έμπορος, όπως είπαν πολύ σωστά, δεν είναι άναγκα­στικά ο πολίτης μιας χώρας. Κατά βάθος, του είναι τελείως

αδιάφορο από ποια εγκατάστασή του συναλλάσσεται με τον υπόλοιπο κόσμο. Μάλιστα, καμιά φορά, η παραμικρό­

τερη δυσαρέσκειά του τον παρακινεί να μεταναστεύσει με το κεφάλαιό του, και με όλα όσα σχετίζονται με αυτό, από

τη μια χώρα στην άλλη.

180

ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Τα συστήματα της Πολιτικής Οικονομίας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Πολιτική Οικονομία, θεωρούμενη ως κλάδος της

ιι;πιστήμης ενός πολιτικού ή νομοθέτη, προβάλλει δύο δια­

κεκριμένους σκοπούς: πρώτον, να παράσχει μια πρόσοδο ή 'διατροφή στους ανθρώπους ή καλύτερα να τους καταστήσει ικανούς να δημιουργήσουν γι' αυτούς μια τέτοια πρόσοδο

ή διατροφή· και δεύτερον, να εφοδιάσει την πολιτεία ή τον

κοινό πλούτο με μια πρόσοδο ικανή για τις δημόσιες υπη­ρεσίες. Αυτή προτίθεται να πλουτίσει αμφότερους : το λαό

και τον ηγεμόνα.

Η διαφορετική πρόοδος του πλούτου σε διαφορετικούς

χρόνους και διαφορετικά έθνη έδωσε την ευκαιρία σε δυο

ξεχωριστά συστήματα πολιτικής οικονομίας, τα οποία

αποβλέπουν στον πλουτισμό του λαού. Το ένα είναι δυνα-

. τόν να ονομαστεί σύστημα του εμπορίου και το άλλο φυ­σιοκρατικό σύστημα. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω και τα

δύο με όση πληρότητα και ακρίβεια μπορώ, αρχίζοντας από το σύστημα του εμπορίου. Αυτό είναι το νεότερο σύστημα και έχει άριστα κατανοηθεί στην εποχή μας .

1δ3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ Ή

ΕΜΠΟΡΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Το ότι ο πλούτος αποτελείται από το χρήμα ή τον

χρυσό ή τον άργυρο είναι μια έννοια κοινή, η οποία φυσικά δημιουργείται από τη διπλή μορφή του χρήματος, ως οργά­

νου του εμπορίου και ως μέτρου της αξίας. Επειδή αυτό είναι το όργανο του εμπορίου, όταν έχουμε χρήμα μπορού­

με με αυτό να αποκτήσουμε ταχύτερα οτιδήποτε έχουμε

ανάγκη παρά με οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα . Το μεγάλο

ζήτημα, το οποίο πάντοτε δημιουργείται, είναι να αποκτή­σουμε χρήμα . Όταν αυτό επιτυγχάνεται, δεν υπάρχει καμία

δυσκολία για την επίτευξη οποιασδήποτε μεταγενέστερης

αγοράς. Επειδή αυτό είναι το μέτρο της αξίας, προσδιορί­

ζουμε την αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων με την ποσό­

τητα του χρήματος που εμείς θα ανταλλάξουμε γι' αυτόν το

λόγο . Λέμε ότι ένας πλούσιος άνθρωπος έχει πολλά χρήμα­

τα και ένας φτωχός πολύ λίγα. Ένας φτωχός άνθρωπος ή

ένας άνθρωπος που aνυπομονεί να γίνει πf:.ούσιος, λέγεται

ότι αγαπά το χρήμα· και ένας αμελής ή γενναιόδωρος λέγε­

ται ότι δεν ενδιαφέρεται γι' αυτό. Για να γίνει κανείς πλού­σιος πρέπει να αποκτήσει χρήμα· πλούτος και χρήμα, εν

συντομία, στην καθομιλουμtνη Qεωρούνται απι:S κάθε &πο-

185

ψη συνώνυμα.

Με τον ίδιο τρόπο, μια πλούσια χώρα, όπως και ένας

πλούσιος άνθρωπος, υποτίθεται ότι είναι μια χώρα που έχει

χρήμα σε αφθονία· και η συσσώρευση χρυσού και αργύρου

σε οποιαδήποτε χώρα υποτίθεται ότι είναι ο πιο εύκολος

τρόπος για πλουτισμό. Για ορισμένο χρονικό διάστημα

μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, η πρώτη έρευνα των

Ισπανών, όταν έφθαναν σε κάποια άγνωστη ακτή , απέβλεπε

συνήθως στο αν άξιζε να εγκατασταθούν σ ' αυτήν ή αν

άξιζε να κατακτηθεί η χώρα. Ο Plano Carpino, ένας μονα­χός, τον οποίο ο βασιλιάς της Γαλλίας έστειλε πρέσβη σε

έναν από τους γιους του περίφημου Genagis Khan, λέει ότι οι Τάταροι συνήθιζαν συχνά να τον ρωτούν αν υπήρχε αφθονία προβάτων και βοοειδών στο βασίλειο της Γαλ­

λίας. Η έρευνά τους είχε το ίδιο αντικείμενο με εκείνη των Ισπανών: επιθυμούσαν να μάθουν εάν η χο:φα ήταν αρκετά πλούcηα ώστε να αξίζει η κατάκτησή της. Μεταξύ των Τατάρων, όπως και μεταξύ όλων των άλλων ποιμενικών

εθνών, τα οποία γενικά αγνοούν τη χρήση του χρήματος , τα

κτήνη αποτελούν τα όργανα του εμπορίου και τα μέτρα της

αξίας . Ως εκ τούτου , γι' αυτούς ο πλούτος συνίσταται σε

κτήνη , όπως για τους Ισπανούς σε χρυσό και άργυρο. Από

τις δύο, η άποψη των Τατάρων ίσως βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια. Ο Locke σημειώνει μια διάκριση μεταξύ χρήματος και άλλων κινητών αγαθών . Όλα τα άλλα κινητά

αγαθά, λέει37 , είναι τέτοιας καταναλωτικής φύσεως, ώστε ο πλούτος τον οποίο συνιστούν δεν μπορεί να εξαρτάται από αυτά σε μεγάλο βαθμό και ένα έθνος το οποίο έχει αφθονία

τέτοιων αγαθών για ένα χρόνο, χωρίς να κάνε ι καμία εξα­

γωγή, μόνο από την απώλεια και σπατάλη τους θα αισθαν­

θεί την ανάγκη τους τον επόμενο χρόνο . Το χρήμα, αντίθε­

τα, είναι ένας σταθερός φίλος, ο οποίος, μολονότι μπορεί

να ταξιδεύει από χέρι σε χέρι, εάν είναι δυνατόν να κρατη­θεί εντός της χώρας , δεν υπόκειται εύκολα σε απώλεια και κατανάλωση. Ο χρυσός και ο άργυρος , ως εκ τούτου, είναι

186

κατ' αυτόν, το πλέον σταθερό και ουσιώδες τμήμα του

κινητού πλούτου ενός έθνους και όπως αυτός πιστεύει, ο πολλαπλασιασμός αυτών των μετάλλων έπρεπε να είναι ο

κύριος σκοπός της πολιτικής οικονομίας.

'Αλλοι παραδέχονται ότι, εάν ένα έθνος μπορούσε να αποχωριστεί από τον υπόλοιπο κόσμο, δεν θα είχε καμιά

σημασία το πόσο -πολύ ή λίγο- χρήμα θα κυκλοφορούσε

σ' αυτό. Τα καταναλωτικά αγαθά, τα οποία θα κυκλοφορού­

σαν δια μέσου αυτού του χρήματος, θα aνταλλάσσονταν

μόνο έναντι ενός μεγαλύτερου ή μικρότερου αριθμού νομι­

σμάτων- αλλά ο πραγματικός πλούτος ή η φτώχεια της

χώρας, ομολογούν, θα εξαρτιόταν ολοκληρωτικά από την αφθονία ή σπανιότητα των καταναλωτικών αυτών αγαθών. Αλλά, διαφορετικά συμβαίνει, σκέπτονται, με χώρες οι

οποίες έχουν σχέση με ξένα έθνη και είναι υποχρεωμένες να διεξάγουν εξωτερικούς πολέμους και να διατηρούν στό­

λους και στρατιές σε απομακρυσμένες χώρες. Αυτό, λένε,

δεν είναι δυνατόν να γίνει παρά με την αποστολή σ_το εξω­τερικό χρήματος για να πληρωθούν· και ένα έθνος δεν

μπορεί να στέλνει πολύ χρήμα στο εξωτερικό, εκτός εάν

έχει πολύ στο εσωτερικό. Ως εκ τούτου, κάθε τέτοιο έθνος

οφείλει να φροντίζει κατά τον καιρό της ειρήνης να συσ­σωρεύει χρυσό και άργυρο, ώστε όταν η περίσταση απαιτεί,

να μπορεί να διεξάγει πολέμους στο εξωτερικό.

Συνεπώς, σύμφωνα με αυτές τις κοινές αντιλήψεις, όλα

τα ευρωπαϊκά έθνη μελέτησαν, μολονότι με μικρό αποτέ­

λεσμα, κάθε δυνατό μέσο συσσώρευσης χρυσού και αργύ­

ρου στις χώρες τους. Η Ισπανία και η Πορτογαλία, οι

ιδιοκτήτριες των κυριότερων ορυχείων, τα οποία εφοδιά­ζουν την Ευρώπη με αυτά τα μέταλλα, είτε έχουν απαγορεύ­

σει την εξαγωγή τους, με τις πιο αυστηρές ποινές, είτε τα

έχουν υποβάλει σε σοβαρή φορολογία. Αυτή η απαγόρευ­

ση φαίνεται ότι παλαιότερα αποτελούσε μέρος της πολιτι­

κής των περισσότερων άλλων ευρωπαϊκών εθνών. Επίσης,

βρίσκεται σε μερικές παλαιές πράξεις της Σκωτικ:ής Βου-

187

λής, οι οποίες απαγορεύουν με βαριές ποινές τη μεταφορά

χρυσού και αργύρου έξω από το βασίλειο. Η ίδια πολιτική εφαρμόστηκε παλαιότερα στη Γαλλία και την Αγγλία.

Όταν οι χώρες αυτές έγιναν εμπορικές, οι έμποροι

βρήκαν την απαγόρευση αυτή σε πολλές περιπτώσεις εντε­

λώς ανάρμοστη. Αυτοί, συχνά μπορούσαν να αγοράζουν πλεονεκτικότερα με χρυσό και άργυρο παρά με οποιοδήπο­

τε άλλο εμπόρευμα τα ξένα αγαθά που επιθυμούσαν, είτε για να τα εισάγουν στη χώρα τους είτε για να τα μεταφέρουν σε

κάποια άλλη ξένη χώρα. Τάχθηκαν, επομένως, κατά της απαγορεύσεως αυτής, ως επιζήμιας για το εμπόριο.

Υποστηρίζουν, πρώτα-πρώτα, ότι η εξαγωγή χρυσού

και αργύρου με σκοπό την αγορά ξένων αγαθών δεν ελατ­

τώνει πάντοτε την ποσότητα αυτών των μετάλλων στο βα­

σίλειο. Ότι, αντίθετα, συχνά είναι δυνατόν αυτή να αυξά­νει την ποσότητα· επειδή, εάν η κατανάλωση ξένων αγαθών

στη χώρα, δεv αυξανόταν χάρη σ' αυτή, τα αγαθά αυτά θα μπορούσαν να επανεξαχθούν σε ξένες χώρες και αφού τα

πωλούσαν εκεί με μεγάλο κέρδος, θα ήταν δυνατόν να επι­

στρέψει περισσότερος θησαυρός από εκείνον που αρχικά

στάλθηκε στο εξωτερικό για την εξαγορά των αγαθών. Ο Mun συγκρίνει αυτή την επιχείριση του εξωτερικού εμπο­ρίου προς το χρόνο της σποράς και την αγροτική συγκομι­

δή. «Εάν παρατηρούμε», λέει, «τις ενέργειες ενός γεωργού

μόνο κατά τον χρόνο της σποράς, όταν αυτός πετά άριστο

σπόρο σταριού στο έδαφος, θα τον θεωρήσουμε μάλλον παράφρονα παρά γεωργό. Αλλά όταν παρατηρούμε τον μό­χθο του κατά τη συγκομιδή, η οποία είναι το τέλος των προσπαθειών του, θα βρούμε την αξία των ενεργειών του».

Υποστηρίζουν, δεύτερον, ότι η απαγόρευση αυτή δεν μπορούσε να εμποδίσει την εξαγωγή χρυσού και αργύρου,

οι οποίοι λόγω της μικρότητας του όγκου τους, σε σχέση με την αξία τους, θα ήταν εύκολο να εξαχθούν λαθραία. Ότι

αυτή η εξαγωγή θα ήταν δυνατόν να αποτραπεί με την

κατάλληλη προσοχή επάνω σ' αυτό που ονομάζουν εμπο-

188

ρικό ισοζύγιο. Ότι, όταν η χώρα είχε μεγαλύτερες εξαγω­

γές από εισαγωγές, προέκυψε ένα ισοζύγιο οφειλόμενον σ·

αυτή από από τις ξένες χώρες και το οποίο, κατ' ανάγκη, πληρώθηκε σ' αυτή σε χρυσό και άργυρο και ως εκ τούτου

αύξησε την ποσότητα των μετάλλων αυτών στο βασίλειο. Αλλά ότι, όποτε αυτή εισήγαγε περισσότερα απ· όσα εξή­γαγε, προέκυψε ένα αντίθετο ισοζύγιο που οφειλόταν στις

ξένες χώρες και το οποίο, κατ' ανάγκη, πληρώθηκε σ' αυτές με τον ίδιο τρόπο, με αποτέλεσμα να ελαττωθεί η

ποσότητα αυτών των μετάλλων. Ότι σ' αυτή την περίπτω­

ση της απαγόρευσης της εξαγωγής αυτών των μετάλλων, δεν θα ήταν δυνατόν να αποτρέψει την κατάσταση, αλλά μόνο κάνοντάς την πιο επικίνδυνη θα την καθιστούσε πιο

δαπανηρή. Ότι η συναλλαγή, επομένως, στράφηκε περισ­σότερο κατά της χώρας η οποία όφειλε το ισοζύγιο· ο

έμπορος που αγόρασε ένα γραμμάτιο στην ξένη χώρα είναι

υποχρεωμένος να πληρώσει τον τραπεζίτη που το πούλησε,

όχι μόνο εξαιτίας του φυσικού κινδύνου, του κόπου και των

εξόδων της μεταφοράς του χρήματος εκεί, αλλά εξαιτίας

του ασυνήθιστου κινδύνου που θα ανέκυπτε από την απαγό­

ρευση. Αλλά ότι, όσο περισσότερο η συναλλαγή ήταν σε βάρος μιας χώρας, τόσο το εμπορικό ισοζύγιο στρεφόταν

αναγκαστικά εναντίον της το χρήμα αυτής της χώρας γίνε­ται αναγκαστικά μικρότερης αξίας, σε σύγκριση με αυτό

της χώρας στην οποία το ισοζύγιο οφείλεται. Ότι, αν η

συναλλαγή μεταξύ Αγγλίας και Ολλανδίας ήταν πέντε τοις εκατό σε βάρος της Αγγλίας, θα ήταν αναγκαίες εκατόν

πέντε ουγγιές αργύρου στην Αγγλία για την αγορά ενός

γραμματίου εκατό ουγγιών αργύρου στην Ολλανδία. Ότι,

ως εκ τούτου, εκατόν πέντε ουγγιές αργύρου στην Αγγλία

θα είχαν αξία μόνο εκατό ούγγιών αργύρου στην Ολλανδία και θα εξαγόραζαν μια ανάλογη ποσότητα ολλανδικών

προϊόντων· αλλά ότι εκατό ουγγιές αργύρου στην Ολλαν­

δία, αντίθετα, θα είχαν αξία εκατόν πέντε ουγγιών στην Αγγλία και θα εξαγόραζαν μια ανάλογη ποσότητα αγγλι-

189

κών προϊόντων. Ότι τα αγγλικά προϊόντα τα οποία πουλή­θηκαν στην Ολλανδία θα πουλήθηκαν φθηνότερα και τα

ολλανδικά προϊόντα πουλήθηκαν στην Αγγλία ακριβότε­

ρα, εξαιτίας της διαφοράς της συναλλαγής· ότι στη μια

περίπτωση θα προσελκυόταν λιγότερο ολλανδικό χρήμα

στην Αγγλία και στην άλλη περισσότερο αγγλικό χρήμα

στην Ολλανδία καθώς θα αυξανόταν η διαφορά αυτή. Και

ότι, ως εκ τούτου, το εμπορικό ισοζύγιο θα ήταν κατ' ανά­

γκη περισσότερο σε βάρος της Αγγλίας και θα χρειαζόταν

μια μεγαλύτερη ποσότητα χρυσού και αργύρου για να εξα­χθεί στην Ολλανδία.

Τα επιχειρήματα αυτά ήταν εν μέρει ισχυρά και εν μέρει σοφιστικά. Ήταν ισχυρά μέχρι του σημείου που

διαβεβαίωναν ότι η εξαγωγή χρυσού και αργύρου με σκοπό το εμπόριο απέβαινε συχνά δυνατόν να ήταν συχνά ευνοϊκά για τη χώρα. Ήταν επίσης ισχυρά, διαβεβαιώνοντας ότι

καμιά απαγόρευση δεν ήταν δυνατόν να εμποδίσει την εξα­γωγή τους, όταν οι ιδιώτες έβρισκαν πλεονεκτήματα εξά­

γοντάς τα. Αλλά ήταν σοφιστικά, όταν υπέθεταν ότι, για να

διατηρηθεί ή να αυξηθεί η ποσότητα των μετάλλων αυτών, ήταν αναγκαία μια προσοχή της κυβέρνησης μεγαλύτερη από εκείνη που ήταν αναγκαία για τη διατήρηση ή αύξηση

της ποσότητας οποιουδήποτε άλλου χρήσιμου εμπορεύμα­τος, το οποίο η ελευθερία του εμπορίου, χωρίς καμιά τέτοια

προσοχή, επιτυγχάνει πάντοτε να χορηγήσει σε κατάλλη­

λη ποσότητα. Ήταν ίσως επίσης σοφιστικά όταν διαβε­βαίωναν ότι η υψηλή τιμή της συναλλαγής αυξάνει κατ' ανάγκη το -όπως το αποκαλούν- δυσμενές εμπορικό ισο­

ζύγιο ή προκαλεί την εξαγωγή μιας μεγαλύτερης ποσότη­

τος χρυσού και αργύρου. Η υψηλή αυτή τιμή , πράγματι ήταν εξαιρετικά επιζήμια για τους εμπόρους που έπρεπε να

πληρώσουν χρήματα σε ξένες χώρες. Πλήρωναν πολύ ακριβά τα γραμμάτια που εξέδιδαν οι τραπεζίτες τους σ'

αυτές τις χώρες. Αλλά, μολονότι ο κίνδυνος που παρουσια­

ζόταν από την απαγόρευση ήταν δυνατόν να προκαλέσει

!90

μια ασυνήθιστη δαπάνη στους τραπεζίτες, δεν θα μετέφερε

κατ' ανάγκη περισσότερο χρήμα εκτός της χώρας. Τη δαπά­

νη αυτή, γενίκά, θα άφηναν εξολοκλήρου στη χώρα και σπάνια θα μπορούσε να προκαλέσει την εξαγωγή έστω και

εξι πεννών πάρα πάνω από το ακριβώς απαιτούμενο ποσό.

Η υψηλή τιμή της συναλλαγής, επίσης, θα οδηγούσε φυσι­κά τους εμπόρους στην προσπάθεια να κάνουν τις εξαγωγές τους ανάλογα με τις εισαγωγές τους, με το σκοπό να γίνουν

ικανοί να πληρώσουν για την υψηλή αυτή συναλλαγή όσο

το δυνατόν μικρότερο ποσό. Εκτός αυτών, η υψηλή τιμή της συναλλαγής πρέπει αναγκαστικά να έχει ενεργήσει ως φόρος αυξάνοντας την τιμή των ξένων προϊόντων και συνε­

πώς περιορίζοντας την κατανάλωσή τους. Ως εκ τούτου, θα

έτεινε όχι να αυξήσει αλλά να ελαττώσει το -όπως το

ονομάζουν- δυσμενές εμπορικό ισοζύγιο και κατά συνέ­

πεια την εξαγωγή χρυσού και αργύρου.

Αυτά τα επιχειρήματα έπεισαν το λαό προς τον οποίο

απευθύνονταν. Απευθύνθηκαν από εμπόρους σε Βουλές και σε Πριγκιπικά Συμβούλια, σε ευγενείς και σε γαιοκτήμο­

νες δηλαδή από εκείνους οι οποίοι υποτίθεται ότι κατα­

νόησαν το εμπόριο, σε εκείνους οι οποίοι είχαν συναισθαν­

θεί ότι δεν γνώριζαν τίποτα σχετικό με το ζήτημα. Η πείρci απέδειξε το ίδιο καλά στους ευγενείς και τους γαιοκτήμο­

νες, όσο και στους εμπόρους, ότι το εξωτερικό εμπόριο

πλούτισε τη χώρα· αλλά πώς και με ποιο τρόπο κανείς απ' αυτούς δεν γνώριζε καλά. Οι έμποροι γνώριζαν άριστα με

ποιό τρόπο πλούτισαν. Η εργασία τους ήταν να το γνωρί­ζουν. Αλλά το να γνωρίζουν με ποιο τρόπο πλούτισε · η

χώρα, αυτό δεν ήταν τμήμα της εργασίας τους. Το θέμα αυτό

ουδέποτε τους απασχόλησε παρά μόνο όταν δινόταν αφορ­

μή να εφαρμόσουν στη χώρα τους κάποια μεταβολή των

σχετικών με το εξωτερικό εμπόριο νόμων. Τότε γινόταν απαραίτητο να πουν κάτι για τα ευεργετικά αποτελέσματα

του εξωτερικού εμπορίου και για τον τρόπο με τον οποίο τα αποτελέσματα αυτά ανέτρεπαν οι τότε υφιστάμενοι νόμοι.

191

Στους κριτές, οι οποίοι έπρεπε να αποφασίσουν για την υπόθεση, φάνηκε μια πολύ ικανοποιητική μορφή του ζητή­

ματος, όταν τους είπαν πως το εξωτερικό εμπόριο έφερνε

χρήμα στη χώρα, αλλά οι υπό συζήτηση νόμοι εμπόδιζαν να εισαχθεί σε τέτοια ποσότητα όση θα εισήγα διαφορετι­

κά. Τα επιχειρήματα αυτά, ως εκ τούτου, έφεραν το ποθού­

μενο αποτέλεσμα. Στη Γαλλία και την Αγγλία, η απαγό­

ρευση της εξαγωγής χρυσού και αργύρου ήταν περιορισμέ­νη στα νομίσματα των δύο αυτων χωρών. Η εξαγωγή ξένου

νομίσματος και τραπεζογραμματίων γινόταν ελεύθερα. Στην Ολλανδία και σε μερικά άλλα μέρη, η ελευθερία αυτή

έφτανε ακόμη και στο νόμισμα της χώρας. Η προσοχή της

κυβέρνησης δεν ήταν στραμμένη στο να παίρνει προστα­τευτικά μέτρα κατά της εξαγωγής χρι·σού και αργύρου. Η

προσοχή της περιοριζόταν στο να φροιιpεί το εμπορικό

ισοζύγιο, ως τη μοναδική αιτία πο1.ι θα μπορούσε να προκα­

λέσει κάποια αύξηση ή ελάττωση αι.τών των μετάλλων. Από μια άκαρπη φροντίδα στράφηκαν σε μια άλλη, πιο

περίπλοκη πιο κοπιαστική, αλλά ακριβώ; το ίδιο άκαρπη.

Ο τίτλος του βιβλίου του Mun «Ο αγγλικό; θησαυρός στο εξωτερικό εμπόριο» έγινε ένα θεμελιώδε; αξίωμα στην πο­

λιτική οικονομία, όχι μόνο στην Απί.ία, αί.ί.ά σε όλες τις εμπορικές χώρες. Το εσωτερικό ή εγzόφιο εμπόριο , το

σημαντικότερο απ· όλα, το εμπόριο στο οποίο ένα ίσο

κεφάλαιο παρέχει τη μέγιστη πρόσοδο και τη μέγιστη απα­

σχόληση στο λαό της χώρας, θεωρήθηκε σαν επικουρικό

μόνο του εξωτερικού εμπορίου. Έλεγαν ότι αυτό ούτε χρή­μα έφερνε στη χώρα, ούτε εξήγε εκτός αυτής. Η χώρα,

επομένώς, δεν μπορούσε ποτέ να γίνει ούτε πιο πλούσια

ούτε πιο φτωχή με αυτό, παρά μόνο αν η ευημερία ή η

παρακμή της επηρέαζαν έμμεσα την κατάσταση του εξωτε­

ρικού εμπορίου.

192

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ

ΤΕΤΟΙΩΝ ΕΜΠΟΡΕΥΜΆΤΩΝ ΤΟΥ

ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΠΑΡΑΧΘΟΥΝ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΤΗ ΧΩΡΑ

Με τον περιορισμό της εισαγωγής τέτοιων ξένων εμπορευμάτων, που μπορούν να παραχθούν και στο εσωτε­

ρικό της χώρας, εξασφαλίζεται -με τους υψηλούς δασμούς

ή και την πλήρη απαγόρευση της εισαγωγής στις σχετικές

εγχώριες βιομηχανίες το μονοπώλιο της εσωτερικής αγο­

ράς .

Αν απαγορευθεί π.χ. η εισαγωγή κρέατος από το εξω­τε ρικό, τότε δημιουργείται για τους εγχώριους κτηνοτρό­

φους ένα μονοπώλιο. Πολύ υψηλοί δασμοί στο σιτάρι, που

έχουν πολύ συχνά το ίδιο αποτέλεσμα με την απαγόρευση

της εισαγωγής σιταριού, εξασφαλίζουν στους εγχώριους

σιτοκαλλιεργητές την κυριαρχία στην εσωτερική αγορά. Η

απαγόρευση της εισαγωγής ξένων μάλλινων εμπορευμάτων

διαμορφώνουν ένα μονοπώλιο στην εγχώρια υφαντουργία

μαλλίνων.

Δεν χωρεί καμιά αμφιβολία ότι η μονοπώληση αυτή

ε ίναι μια ισχυρή παραμόρφωση προς ανάπτυξη για τις σχε­τικές βιομηχανίες. Μπορεί όμως να αμφισβητηθεί το γεγο-

193

νός ότι αυτό δεν αποτελεί και μια αύξηση όλων των παρα­

γωγικών δυνάμεων της οικονομίας, αλλά μόνο μια μονομε­

ρή εγγύηση ορισμένων βιομηχανιών. Ολόκληρη η βιομηχανική δραστηριότητα μιας οικο­

νομίας δεν μπορεί ποτέ να υπερβεί το μέτρο, το οποίο

διαγράφεται από τα διαθέσιμα γι' αυτή κεφάλαια. Όπως ο

αριθμός των εργατών που απασχολούνται σε μια ατομική

επιχείριση κανονίζεται από το κεφάλαιο που διαθέτει ο

επιχειρηματίας, έτσι καθορίζεται και ο ολικός αριθμός εκείνων που εργάζονται διαρκώς σε όλους τους κλάδους

μιας οικονομίας από το συνολικό κεφάλαιο της οικονομίας

αυτής και ποτέ δεν μπορεί να ξεπεραστεί το μέτρο αυτό. Και τα μέτρα οικονομικής πολιτικής δεν μπορούν να αυξήσουν

τη βιομηχανική δραστηριότητα σεμια οικονομία πέρα από

τα πλαίσια που προδιαγράφονται από τα διαθέσιμα κεφά­

λαια γι' αυτόν τον σκοπό. Τέτοια μέτρα μπορούν -το

πολύ- να κατευθύνουν ένα μέρος του κεφαλαίου προς μια

κατεύθυνση την οποία το κεφάλαιο αυτό δεν θα λάμβανε.

Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι η πραγματοποιούμενη

με την τεχνητή αυτή παρέμβαση κεφαλαιική χρησιμοποί­

ηση είναι πιο πλεονεκτική από εκείνη που θα πραγματο­

ποιούνταν εάν aπελευθερωνόταν η κεφαλαιική τάση προς τον ελεύθερο ανταγωνισμό των οικονομικών δυνάμεων.

Πάντοτε, όλοι οι άνθρωποι βασανίζουν τη σκέψη τους για να βρούν την πιο πλεονεκτική γι' αυτούς τοποθέτηση

των κεφαλαίων τους. Κατά την προσπάθεια αυτή, ο καθένας

τους αποβλέπει πραγματικά μόνο στο δικό του συμφέρον και όχι στο συμφέρον ολόκληρης της οικονομίας. Η λαχτά­

ρα όμως αυτή του ιδίου συμφέροντος οδηγεί αυτόματα ή , πιο σωστά, αναγκαστικά τον άνθρωπο να προτιμήσει εκεί­νη την κεφαλαιική τοποθέτηση που συγχρόνως συγκε­

ντρώνει και τα περισσότερα πλεονεκτήματα για ολόκληρη

την οικονομία.

Οι λόγοι είναι οι εξής: πρώτον, καθένας ζητά να τοπο­

θετήσει το κεφάλαιό του όσο μπορεί πιο κοντά σ' αυτόν,

\94

τουλάχιστο στη χώρα του, με την προϋπόθεση ότι πραγμα­

τοποιεί σ' αυτή το συνηθισμένο κέρδος. Και στο χονδρικό

εμπόριο προτιμάται η επιτόπια τοποθέτηση από εκείνη στο

εξωτερικό. Η καλύτερη επισκόπηση των οικονομικών συν­

θηκών στη χώρα του καθενός, η καλύτερη γνώση της κατά

τόπους νομοθεσίας. Όλα αυτά συνηγορούν υπέρ της τοπο­θετήσεως των κεφαλαίων στο εσωτερικό.

Η πατρίδα είναι, λοιπόν, εάν μπορώ να εκφραστώ έτσι,

το κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται τα κεφάλαια

μιας χώρας και προς το οποίο όλα κατευθύνονται, αν και

αυτά καμιά φορά για ιδιαίτερους λόγους απομακρύνονται

και κατευθύνονται προς μακρυνότερα κέντρα τοποθετή­σεως.

Δεύτερον, καθένας που θέλει να τοποθετήσει το κεφά­

λαιό του στην εγχώρια βιομηχανία, ζητά να βρει εκείνη την

τοποθέτηση που θα έχει τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση.

Επειδή δε ο σκοπός κάθε βιομηχανικής τοποθετήσεως εί­

ναι η πραγματοποίηση κέρδους, με αυτό το κεφάλαιο κα­

τευθύνονται προς τις aποδοτικότερες τοποθετήσεις, δηλα­

δή προς εκείνες που πραγματοποιούν τα μεγαλύτερα κέρδη. Με αυτόν τον τρόπο όμως, προάγεται έμμεσα και η παρα­

γωγικότητα ολόκληρης της οικονομίας. Καθένας νομίζει

ότι έχει μπροστά στα μάτια του το δικό του μόνο συμφέρον, ενώ στην πραγματικότητα, αποκομίζει έμμεσα και το γενι­

κό συμφέρον της οικονομίας την καλύτερη πρόοδο. Ο καθέ­

νας μας καθοδηγείται κατά την περίπτωση αυτή από ένα αόρατο χέρι στο να ακολουθεί ένα σκοπό που ο ίδιος δεν

συναισθάνεται καθόλου. Και αυτό δεν είναι για την οικο­

νομία το χειρότερο, το γεγονός δηλαδή ότι δεν έχει επί­

γνωση του σκοπού αυτού. Γιατί επιδιώκοντας ο καθένας

κυρίως το δικό του συμφέρον, προάγει έμμεσα το γενικό καλό με περισσότερη διάρκεια παρά εάν ήταν άμεσος σκο­

πός του η παρακολούθηση του καθολικού συμφέροντος.

Δεν είδα ποτέ μου πολλά καλά από εκείνους που φαινόταν

ότι ε ργάζονται για τη γενική ευημερία .

195

Υ1~άρχουν, πάντως, δύο περιπτώσεις, στις οποίες πρέ­

πει να θ :;ωρηθεί προτιμότερη η επιβολή δασμών στα προϊό­

ντα ξένων βιομηχανιών για να ενθαρρυνθούν οι εθνικές

βιομηχανίες.

Πρώτον, εάν μια βιομηχανία είναι αναγκαία για την

άμυνα της χώρας. Ο νόμος περί ναυσιπλοΊας (1651) είναι ίσως το σοφότερο από όλα τα οικονομικοπολιτικά μέτρα

που αφορούν το εμπόριο στην Αγγλία. Γιατί, η υπεράσπιση

της χώρας είναι πολύ πιο σπουδαία από τον πλουτισμό της

και ασφαλώς ο νόμος περί ναυσιπλοΊας δεν υπήρξε ευνοϊ­

κός για το εξωτερικό εμπόριο ή για την αύξηση της ευημε­

ρίας που αναπτύσσεται από αυτό.

Η δεύτερη περίπτωση, κατά την οποία συμφέρει να

επιβαρύνονται ξένα εμπορεύματα με δασμούς , για τον σκο­

πό προαγωγής της εθνικής βιομη;(ανίας, είναι εκείνη της επιβαρύνσεως με φορολογία των εμπορευμάτων αυτών στο

εσωτερικό. Αν δηλαδή, τα ξένα εμπορείιματα δεν επιβαρύ­

νονταν.με αυτούς τους δασμούς εξισορρόπησης, τότε χωρίς

αυτόν τον φόρο θα πλεονεκτούσαν έναντι των εγχωρίων.

Μια αξιομνημόνευτη ακόμη περίπτωση είναι εκείνη

των δασμών αντιποίνων, όταν μια χώρα εμποδίζει την εισα­

γωγή των εμπορευμάτων μας με υψηλούς δασμούς. Όταν ο

Colbert, στο περιώνυμο δασμολόγιό του, επιβάρυνε μεγάλο αριθμό ξένων βιομηχανικών προϊόντων με πολύ υψηλούς

δασμούς, οι Ολλανδοί, στην άρνησή του να τους μειώσει,

απάντησαν με την απαγόρευση της εισαγωγής γαλλικών

οινοπνευματωδ(ον και βιομηχανικών προϊόντων.

Τέλος, πρέπει να μνημονευθεί και η περίπτωση κατά την οποία ορισμένες βιομηχανί ες με τη βοήθεια υψηλών

δασμών ή απαγορεύσεων της εισαγωγής, προστατεύτηκαν

γ ια μεγάλο χρονικό διάστημα και πολλοί εργάτες βρήκαν

εργα6ία σ ' αυτές. Στην περίπτωση αυτή, ενδείκνυται η βαθμιαία μείωση των δασμιον. για να μη μείνουν χωρίς

ψωμί όλοι αυτοί οι εργαζόμενοι ή ένα μεγάλο μέρος από

αυτούς. ΔιατηροίJνται , λοιπόν , αυτοί μόνο ως μεταβατικής

196

μορφής δασμοί. Η ιδέα, πάντως, ότι κάποτε θα αποκατασταθεί η πλή­

ρης ψπορική ελευθερία στην Αγγλία, είναι εξίσου λανθα­σμένη όσο και εάν περίμενε κανείς να γίνουν πραγματικό­

τητες η Ωκεανία ή η Ουτοπία.

Οι βιομήχανοι κυριαρχούνται τόσο πολύ από το μονο­

πωλιακό πνεύμα, ώστε να μην είναι δυνατόν να δεχθούν

ποτέ μια τέτοια φιλελεύθερη ρύθμιση των συναλλαγών .

. 197

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΟΙ ΕΚΤΑΚΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ

ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΧΕΔΟΝ ΟΛΩΝ ΤΩΝ

ΕΜΠΟΡΕΥΜΆΤΩΝ ΑΠΟ ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΤΙΣ

ΟΠΟΙΕΣ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ

ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΑΣΥΜΦΟΡΟ

1. Οι αναλογίες τέτοιων περιορισμών και όταν ακόμη στηρί­ζονται επάνω σε εμποροκρατικές αρχές

Οι περιορισμοί που επιβάλλονται στις εισαγωγές για

να διαμορφώσουν ευμενέστερα το εμπορικό ισοζύγιο ανά­

γουν τη γέννησή τους σε εθνικές προκαταλήψεις ή και σε

μίσος μόνο. Συνήθως είναι παράλογοι, ακόμη και όrαν

στηρίζονταν σε εμποροκρατικές αρχές. Πρώτον: γιατί εάν π. χ . τα γαλλικά κρασιά είναι καλύ­

τερα και φθηνότερα από τα πορτογαλικά ή τα γαλλικά λινά είναι καλύτερα και φθηνότερα από τα γερμανικά, το συμφέ­

ρον της Αγγλίας είναι να προμηθεύεται το κρασί και τα

λινά από τη Γαλλία.

Δεύτερον: τέτοια προϊόντα που εισάγοyται επεξεργα­

σμένα ή ανεπεξέργαστα μπορούν να επανεξαχθούν και έτσι να αφήσουν κέρδος στη χώρα που μεσολάβησε.

199

Τρίτον και τελευταίο: δεν έχουμε ασφαλή γνωρίσματα

για την κρίση ενός εμπορικού ισοζυγίου μεταξύ δύο χωρών.

Μέχρι τώρα χρησιμοποιούσαν τα τελωνειακά βιβλία ή την

τιμή συναλλάγματος. Και τα δύο όμωc; δεν είναι ασφαλή γνωρίσματα.

(Ακολουθεί πραγματεία περί των τραπεζικών καταθέσεων,

όσον αφορά, ιδίως, την τράπεζα του 'Άμστερνταμ).

2. Το παράλογο των πιο πάνω έκτακτων περιορισμών εισα­γωγής εξετάζεται από άλλες απόψεις

τίποτε δεν είναι πιο παράλογο από ολόκληρη τη διδα­

σκαλία περί του εμπορικού ισοζυγίου όπως τη διαμόρφωσε η εμποροκρατική εμπορική πολιτική. Σύμφωνα με αυτή,

κανείς από δύο λαούς που συναλλάσσονται δεν κερδίζει ή

χάνει εάν η εισαγωγή και εξαγωγή τους εξισορροπείται. Η

αντίληψη αυτή είναι εσφαλμένη. Γιατί κάθε συναλλαγή

που γίνεται μεταξύ δύο εμπορικών κέντρων χωρίς να μεσο­

λαβήσουν οποιασδήποτε μορφής οικονομικοπολιτικές πα­

ρεμβάσεις είναι και για τα δύο μέρη πλεονεκτική, ακόμη

και όταν εισαγωγή και εξαγωγή ισοσταθμίζονται.

Ό,τι δεν μπορεί να πληρωθεί με εμπορεύματα πρέπει

να εξισορροπηθεί με χρυσό ή άργυρο. Αλλά και η εξαγωγή

χρυσού ή αργύρου δεν σημαίνει πάντοτε, όπως λανθασμένα

δίδασκαν οι εμποροκράτες, ότι η εξάγουσα χώρα ζημιώνε­

ται. Αν εξαχθεί π.χ. χρυσός για να αγοραστούν γαλλικά κρασιά, αυτό γίνεται γιατί η αγορά των γαλλικών κρασιών

πλουτίζει περισσότερο την αγγλική οικονομία παρά εάν ο

χρυσός παρέμενε μέσα στη χώρα. Βέβαια, είναι πάντοτε

προτιμότερο για μια οικονομία να ανταλλάσσει τα βιομη­

χανικά της προϊόντα με άλλα πράγματα, γιατί στην περί­

πτωση αυτή κερδίζει και από την απόδοση της αυξήσεως

της αξίας του προϊόντος που προκαλεί η βιομηχανική δρα­στηριότητα.

200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΑΠΌΔΟΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ

ΠΟΥ ΚΑΤΑΒΛΉΘΗΚΑΝ

Απόδοση των δασμών που καταβλήθηκαν, των τελών

και των φόρων έχουμε κατά την εξαγωγή των εμπορευμά­των εκείνων , τα οποία κατά την εισαγωγή τους υποβλήθη­

καν σε δασμολόγηση ή σε τέλος ή φόρο στο εσωτερικό .

Η Αγγλία είναι σχεδόν ο απόλυτος κύριος της εισαγω­

γή ς ζάχαρης από τις Δυτικές Ινδίες. Αν, λοιπόν, η ζάχαρη

εξαχθεί πάλ ι κατά τη διάρκεια ενός έτους , τότε αποδίδεται ο δασμός που καταβλήθηκε . Τέτοιες επιστροφές δικαιωμά­

των υποστηρίζουν το διάμεσο εμπόριο.

201

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΕΞΑΓΩΓΗΣ

Στη Μεγάλη Βρετανία πολλές φορές προτάθηκαν βρα­

βεία εξαγωγής για τα προϊόντα ορισμένων εγχώριων βιο­

μηχανιών και σε μερικές περιπτώσεις ψηφίστηκαν. Με τέ­τοιες εύνοιες επιδιώκεται να υποστηριχθεί η εξαγωγή και να διευκολυνθεί ο ανταγωνισμός στη διεθνή αγορά.

Μετά την καθιέρωση του βραβείου εξαγωγής για τα

σιτηρά, το 1989, έπεσε η τιμή του σιταριού στην Αγγλία. Δεν είναι όμως σωστό να αποδίδουμε, σύμφωνα με τις εμπο­

ροκρατικές αρχές, τη συνέπεια αυτή στο βραβείο. Η τιμή

του σιταριού θα έπεφτε και χωρίς το βραβείο. Το βραβείο

έγινε δεκτό προς όφελος των γαιοκτημόνων, για να εμποδί­

σει μια μεγαλύτερη πτώση και με την ενiσχυση της εξαγω­

γής να κρατήσει την τιμή του σιταριού σε ορισμένο ύψος

στο εσωτερικό. Γι' αυτό και κατά τις περιόδους ευφορίας στην Αγγλία δεν έπεσε η τιμή του σιταριού τόσο, όσο θα

έπεφτε εάν δεν υπήρχε το βραβείο. Την επίδραση των βρα­

βείων στη γεωργία την έβλεπαν στο γεγονός ότι, πρώτον,

ανοιγόταν για το βρετανικό σιτάρι μια ευρύτερη αγορά και δεύτερον, ότι διασφάλιζε στους γεωργούς ανώτερη τιμή και έτσι τους ενθάρρυνε σε έγγειες βελτιώσεις και επέκταση

της καλλιέργειας.

Εναντίον της απόψεως αυτής θα είχε να παρατηρήσει

κανείς ότι η εξαγωγή σιταριού που επιτύγχαναν τά βραβεία

203

πραγματοποιούνταν σε βάρος της εσωτερικής αγοράς για­

τί, εάν το σιτάρι δεν εξαγόταν, τότε η μεγαλύτερη προσφο­

ρά του σιταριού θα είχε ως συνέπεια την πτώση της τιμής . Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι το βραβείο

του σιταριού, όπως και κάθε άλλο βραβείο εξαγωγής, επι­

βάλλει στην ενδιαφερόμενη οικονομία δύο βάρη: πρώτον

τα ποσά που πρέπει να πληρωθούν και τα οποία θα πληρω­

θούν από το σύνολο, και δεύτερον την έμμεση φορολογία που επιβάλλεται στον καθένα με το να πληρώνει στο εσω­

τερικό ακριβότερα το σιτάρι από όσο θα πλήρωνε εάν δεν

είχε επιβληθεί το βραβείο.

Με τα βραβεία του σιταριού μοιάζουν οι επιχορηγή­σεις της ναυτιλίας που νομοθετήθηκαν για την τόνωση της

αλιείας ρεγγών και φαλαινών. Αν και τα βραβεία αυτά

επιδιώκουν να ρίξουν τις τιμές για την εκμετάλλευση της

αλιείας στην εσωτερική αγορά και έτσι έμμεσα να βοηθή­

σουν την αγγλική ναυτιλία, εντούτοις πρόκειτα-ι για τεχνη­

τά μέτρα που φθείρουν ολόκληρη την όικονομία.

204

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ

Οι εμπορικές συμβάσεις της εμποροκρατικής εποχής

επιδιώκουν προπαντός να παραχωρήσουν στους εμπόρους

και τους βιομήχανους ενός ορισμένου κράτους μια προνο­

μιούχο σχέση στη χώρα του αντισυμβαλλομένου, σε σχέση

με τους εμπόρους και βιομηχάνους άλλων χωρών και έτσι

να παραμερίσουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό με άλλα έθνη.

Η φύση των μέχρι τώρα συμβάσεων αυτού του είδους ενείχε

το στοιχείο ότι κάθε ένας από τους αντισυμβαλλόμενους

έλπιζε να πετύχει ένα πλεονέκτημα περισσότερο από τον

άλλο. Από τα συμφέροντα του ελεύθερου ανταγωνισμού και της διεθνούς εξισορρόπησης προηγούνταν τα εθνικά εγωι­

στικά συμφέροντα.

Μεταξύ των εμποροκρατικών εμπορικών συμβάσεων εξέχουσα θέση κατέχει μια σύμβαση μεταξύ της Μεγάλης

Βρετανίας και της Πορτογαλίας που έκλεισε το 1703 και πήρε το όνομα του 'Αγγλου διαπραγματευτή της Σύμβασης

Methuen. Αυτή απεικονίζει καθαρότατα την ιδιοτυπία της εμπορικοπολιτικής αυτής εποχή ς . Σε αυτή , η Πορτογαλία

υποσχόταν να εισάγει αγγλικά μάλλινα ε ίδη με το δασμό

που ίσχυε πριν από την έκδοση της απαγόρευσης εισαγω­

γής των αγγλικών μαλλίνων. Αφετέρου, η Μεγάλη Βρετα­

νία υποχρεωνόταν να εισάγει πορτογαλικά κρασιά στα δύο τρίτα του δασμού που επέβαλε στα γαλλικά και τα άλλα

205

κρασιά. Και τα δύο έθνη κατά τη συμφωνία της συμβάσεως

αυτής είχαν υπόψη μονομερώς το ίδιο συμφέρον . Για τη

Μεγάλη Βρετανία, η σύμβαση αυτή θεωρούνταν π~εονε­κτική, προπαντός γιατί η Πορτογαλία θα μπορούσε να

πληρώνει μόνο εν μέρει την αγγλική εξαγωγή με το κρασί

της και ως εκ τούτου θα έπρεπε να τη συμπληρώνει με την αποστολή χρυσού στην Αγγλία, το οποίο εισήγε από την

Βραζιλία.

Το αποτέλεσμα της σύμβασης Methuen ήταν η κατα­στροφή της πορτογαλικής υφαντουργίας, εξαιτίας της υπε­

ροχής των εισαγόμενων από την Αγγλία υφασμάτων, και

αφετέρου μια αύξηση της κυκλοφορίας των χρυσών νομι­σμάτων. Παρόλα αυτά τα πλεονεκτήματα για την Αγγλία, η

σύμβαση αυτή κατά βάθος ήταν ένα τεχνητό μέτρο που

εμπόδιζε την ελεύθερη συναλλαγή μεταξύ των δύο εθνών.

206

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΟΙ ΑΠΟΙΚΙΕΣ

1. Τα αίτια για την ίδρυση νέων αποικιών

Κατά την αρχαιότητα, η ίδρυση των αποικιών στηριζό­

ταν σε ανάγκες που απέρρεαν από μια δυσαναλογία μεταξύ

της αύξησης του πληθυσμού και της κρατικής εδαφικής

περιοχής. Το πλεόνασμα του πληθυσμού έπρεπε να μετα­

ναστεύσει και να ζητήσει κατοικία κάπου αλλού. Η αιτία

αυτή δεν υπήρχε στις νεότερες aποικιακές ιδρύσεις.

Ο τυχοδιωκτισμός και η ελπίδα της ανακαλύψεως μεγά­λων θησαυρών χρυσού και αργύρου παρακινούσαν τους

νεότερους ωκεανοπόρους στα ταξίδια τους.

2. Τα αίτια για την ευδοκίμηση των νέων αποικιών

Η υπεροχή του πολιτισμού των κατακτητών υπήρξε η αφορμή για να επικρατήσουν αυτοί γρήγορα στα τμήματα

που ανακαλύφθηκαν. Η πολιτική των μητροπόλεων απένα­

ντι στις αποικίες είχε κατεύθυνση προς την εξασφάλιση σ'

αυτές τις χώρες, ενός μονοπωλίου, για τους βιομηχάνους

και τους εμπόρους τους.

Οι aποικίες αφετέρου όφειλαν στην ευρωπαϊκή αποι­

κιακή πολιτική την οικονομική και εκπολιτιστική τους ανάπτυξη.

207

3. Τα πλεονεκτήματα που αποκόμισε η Ευρώπη από την ανακάλυψη της Αμερικής και η δια του περίπλου του Ακρω­

τηρίου της Καλής Ελπίδος οδός προς τις Ινδίες

Τα πλεονεκτήματα που η Ευρώπη αποκόμισε από τις

αποικίες υπήρξαν κυρίως δύο ειδών:

1) Οι αποικίες εφοδιάζουν τη μητρόπολη με αγαθά που αυτή δεν γνώριζε προηγουμένως και 2) οι ευρωπαϊκές βιο­μηχανίες μπόρεσαν να επεκτείνουν σημαντικά το πεδίο

διαθέσεως των προϊόντων τους. Η Μεγάλη Βρετανία διαμόρφωσε το εμπόριο με τις

αποικίες σε μονοπώλιό της. Η διατήρηση του μονοπωλίου αυτού υπήρξε μέχρι τώρα ο κύριος ή καλύτερα ο μοναδικός

σκοπός της κυριαρχίας που επιβάλλει αλαζονικά πάνω σ'

αυτές η Μεγάλη Βρετανία.

Η ανακάλυψη της Αμερικής και του δρόμου ~δια

μέσου του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδος~ για τις Ινδίες, αποτελούν τα δύο σπουδαιότερα και μεγαλύτερα γεγονότα που η Ιστορία της aνθρωπότητας έχει καταγράψε ι. Οι ανα­

καλύψεις αυτές είχαν όμως και μια κύρια επίδραση: να

περιβάλλουν με κλέος και δόξα την εμποροκρατική εμπο­ρική πολιτική, που διαφορετικά δεν θα μπορούσε αυτή να

επιτύχει.

Το εμπόριο με τις αποικίες αυτές παραδόθηκε στα χέ­

ρια προνομιούχων εταιρειών. Οι aποικιακές αυτές εται­

ρείες όμως λειτούργησαν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να επι­

κρατήσει ένα πνεύμα κερδομανίας που δεν λογάριαζε τίπο­

τε άλλο εκτός από αυτό. Στα νησιά των μπαχαρικών π. χ., οι

Ολλανδοί, σε χρόνια ευφορίας, έκαιγαν τις ποσότητες των

μπαχαρικών που πλεόναζαν, ώστε να πουληθούν με το κέρ­

δοc; εκείνο το οποίο αυτοί ήθελαν. Μια εταιρεία εμπόρων δεν μπορεί βέβαια να παίζει τον

κυρίαρχο μιας χ(;ψας, ακlψη και όταν έχε ι στα χέρια της τη

208

δύναμη γι' αυτό. Η μεταπώληση, δηλαδή η αγορά με σκοπό

την επαναπώληση, παραμένει γι' αυτούς η σπουδαιότερη

συναλλαγή και κατά παράδοση, παραγνωρίζοντας τα πραγματικά γεγονότα, θεωρούν ότι το υπούργημα του κυ­

ριάρχου υποτάσσεται στο λειτούργημα του εμπόρου.

209

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ

ΤΟ ΕΜΠΟΡΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Ο σκοπός κάθε εμποροκρατικής πολιτικής είναι να

αυξήσε ι την ευημερία μιας χώρας με τη βοήθεια ενός ενερ­

γητικού εμπορικού ισοζυγίου. Η προσπάθεια των βιομηχάνων κατευθύνεται φυσικά

στην όσο το δυνατόν φθηνότερη εισαγωγή των πρώτων

υλών . Συχνά συμβαίνει τα κατεργασμένα είδη ορισμένuν βιομηχανιών να είναι συγχρόνως πρώτη ύλη για άλλες

βιομηχανίες. Πολλά χέρια πρέπει να κλώθουν για να εφο­

διάζουν συνεχώς έναν υφαντουργό . Οι κλωστουργοί είναι

παντού φτωχοί άνθρωποι . Επειδή, λοιπόν, η υφαντουργία

επιδιώκει να παράγε ι τα είδη της κατά το συμφέρον της, γι'

αυτό η προσπάθειά της αποβλέπει όχι μόνο στο να ε πι τυγχά­

νει μεγαλύτερη τιμή, αλλά και να αγοράζει την πρώτη ύλη ,

το νήμα , όσο το δυνατόν φθηνότε ρα. Έτσι, οι υφαντουργοί ευνοούν την εισαγωγή ξένων φτηνών νημάτων και με αυτόν

τον τρόπο εμμέσως πιέζουν τον μισθό των. 'Αγγλων κλω­στουργών. Το εμποροκρατικό σύστημα θέλει να ευνοήσει

μόνο τις βιομηχανίες που ωφελούν τους πλουσίους και

ισχυρούς , ενώ τις βιομηχανίες που ευνοούν φτωχές τάξεις

συχνά τις παραμελούν ή και τις καταπιέζουν.

Όλα τα εμπορικ:οπολιτικ:ά μέτρα του εμποροκρατι-

211

σμού επιδιώκουν με την ίδρυση μονοπωλιακών θέσεων και

τον αποκλεισμό του ανταγωνισμού να προσφέρουν στους

βιομηχάνους και τους εμπόρους της ίδιας χώρας όσο το

δυνατόν περισσότερα πλεονεκτήματα. Πρόκειται, λοιπόν,

για μια μονομερή προαγωγή των συμφερόντων ορισμένων

παραγωγών. Πάντως, πρέπει να παρατηρήσουμε τούτο: ο

τελικός σκοπός κάθε παραγωγής είναι η κάλυψη των ανα­γκών και θα έπρεπε να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον των

παραγωγών τόσο, όσο απαιτεί το συμφέρον των καταναλω­

τών. Η αρχή αυτή είναι τόσο πασιφανής, ώστε θα ήταν

άστοχο να θελήσει κανείς να τη δικαιολογήσει ιδιαίτερα. Αλλά στην εμποροκρατική εμποpική πολιτική θυσιάζεται πάντα σχεδόν το συμφέρον του καταναλωτή προς όφελος γενικότερα του συμφέροντος του παραγωγού και έτσι φαί­

νεται pαν να είναι τελευταίος σκοπός βιομηχανίας και

εμπορίου η παραγωγή και όχι η κατανάλωση.

Δεν είναι δύσκολο να βρούμε ποιος ήταν ο κύριος

προαγωγός όλου ,αυτού του εμποροκρατικού συστήματος:

ασφαλώς όχι, όπως εμείς νομίζουμε, οι καταναλωτές, των

οποίων τα συμφέροντα στο σύστημα αυτό παραμελούνται

εντελώς, αλλά οι παραγωγοί, των οποίων τα συμφέροντα

διαφυλάσσονται τόσο ευνοϊκά και , μεταξύ αυτών των τε­

λευταίων, ιδιαίτερα διαφυλλάσσονται τα συμφέροντα των κυρίων μας εμπόρων και βιομηχάνων.

212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ Ή ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ,

ΠΟΥΘΕΩΡΟΥΝΤΗΝΑΠΟΔΟΣΗ

ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΤΗΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΗ

ΠΗΓΗ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ

ΜΙΑΣ ΧΩΡΑΣ

Αν η βέργα κάμπτεται πολύ προς το ένα μέρος, λέει η

παροιμία, τότε εσύ πρέπει να την τεντώνεις εξίσου από το άλλο μέρος για να την ισιώσεις . Οι Γάλλοι διανοητές που

σχεδίασαν το σύστημα εκείνο που θεωρεί τη γεωργία ως τη

μόνη πηγή εισοδήματος και ευημερίας μιας χώρας, ακολού­

θησαν προφανώς τη διδασκαλία της παροιμίας εκείνης.

Και όπως ακριβώς υπερτιμήθηκε, στα μέτρα του Colbert, η σπουδαιότητα της αστικής βιομηχανίας συγκριτικά με τη

γεωργία, έτσι φαίνεται να υποτιμήθηκε στο σύστημά τους η

σπουδαιότητα της βιομηχανίας.

Το κύριο σφάλμα του συστήματος αυτού βρίσκεται

ασφαλώς στο γεγονός ότι παρουσιάζει την τάξη των χειρο­

τεχνών , βιομηχάνων και εμπόρων ως άγονη και μη παρα­

γωγική. Και όμως, αποδεδειγμένα η τάξη αυτή αναπαράγει

χρόνο με τον χρόνο την αξία εκείνων που καταναλώνει ετήσια και συντελεί τουλάχιστο στη διαρκή συντήρηση

213

των πι: ριουσιακών αποθεμάτων ή του κεφαλαίου με τα

οποία uυτή η ίδια συντηρείται κciι απασχολείται όσο διαρ­

κεί η παραγωγή. Ήδη, από την άποψη αυτή, θα έπρεπε ο

χαρακτηρισμός στείρα η άγονη, για την τάξη αυτή, να

θεωρηθεί πάρα πολύ ανεπιτυχής. Γιατί δεν αποκαλούμε ένα γάμο στείρο ή άγονο εάν φέρει σε αντικατάσταση των

γονέων ένα αγόρι και ένα κορίτσι, όταν δηλαδή δεν αυξήσει

τον αριθμό των ανθρώπων αλλa διατηρήσει την κατάσταση

του πληθυσμού όπως ήταν πριν. Οι πακτωτές και οι αγρότες

παράγουν ασφαλώς περισσότερα από τα περιουσιακά απο­

θέματα που χρειάζονται για να σ"Jντηρηθούν και να απα­σχοληθούν, δηλαδή άλλη μια καθαρή πρόσοδο που πε­

ριέρχεται στο γαιοκτήμονα ως έγγεια πρόσοδος. Όπως δε

είναι ασφαλώς παραγωγικότερος ένας γάμος με τρία παιδιά από έναν με δύο , έτσι η εργασία του πακτωτή και του

αγροτεργάτη είναι ασφαλώς παραγωγικότερη από την ερ­

γασία των εμπόρων, χειροτεχνών και βιομηχάνων. Αλλά η

μεγαλύτερη παραγωγικότητα της μιας τάξης δεν κάνει την

άλλη στείρα ή μη παραγωγική.

Παρ' όλα αυτά, το σύστημα αυτό, παρά τις ατέλειές

του πλησιάζει την αλήθεια περισσότερο από όλα τα συστή­

ματα που προτάθηκαν μέχρι τώρα στη διδασκαλία της οι­

κονομίας. Ο Μαρκήσιος Mirabean αποκάλεσε το «Tableau economique» του Quesney την τρίτη μεγάλη εφεύρεση' της aνθρωπότητας μετά την εφεύρεση της γραφής και του χρή­

ματος.

Αν ξεκαθαρίσουμε το έδαφος πλήρως από κάθε προτί­

μηση ή περιοριστικό μέτρο, τότε ανακύπτει αυτόματα κα­

θαρό και απλό το σύστημα της φυσικής ελευθερίας. Σε αυτό, κάθε άνθρωπος, εφόσον δεν υπερβαίνει τους νόμιμους

περιορισμούς, έχει πλήρη -rην ελευθε ρία να επιδιώξει τα

συμφέροντά του, όπως εκείνος θέλει, και να ανταγωνιστεί

με την εργασία του και με τα κεφάλαιά του την εργασία ή τα

κεφάλαια άλλων ανθρώπων ή άλλων κοινωνικών στρωμά­

των. Το κράτος, στο φυσικό αυτό σύστημα, είναι πλήρως

214

ελευθερωμένο από ένα καθήκον, του οποίου η εκτέλεση

φαίνεται να το εκθέτει πάντα σε αμέτρητες aπογοητεύσεις

και για την εκπλήρωση του οποίου δεν αρκούν ούτε η

ανθρώπινη σοφία ούτε οι γνώσεις. Το καθήκον αυτό είναι η

επαγρύπνηση για την εργασία όλων των ανθρώπων και η

κατεύθυνσή της με τρόπο που να ανταποκρίνεται στο κοινό

καλό. Κατά το σύστημα της φυσικής ελευθε ρίας, η κρατική

παρέμβαση περιορίζεται στην εκπλήρωση τριών μόνο λει­

τουργιών:

1. Να προστατεύει το έθνος εναντίον βιαιοτήτων και επιθέσεων άλλων εθνών εναντίον τους,

2. Να προφυλάσσει όσο είναι δυνατόν κάθε αντιπρό­σωπο του ίδιου έθνους από νομικές υπερβασίες όλων των

άλλων, δηλαδή να ασκεί τη δικαιοσύνη και

3. Να θεσπίσει ορισμένες δημόσιες ρυθμίσεις που η

δημιουργία και η ισχύς τους δεν μπορεί να αφεθεί στην

ιδιωτική πρωτοβουλία. Η εκπλήρωση αυτών των καθηκόντων του κράτους με

τον πιο πρόσφορο τρόπο , προκαλεί δαπάνες σε καθορισμέ­

να ποσά και οι δαπάνες αυτές απαιτούν αναγκαστικά για τnν εtεύpεσή τους ορισμF.να rσοΛα του κράτους.

Το e;πόμe;vο βιβλ ίο θα ασχοληθεί με τα έξοδα, τα έσοδα κα ι τα χρέη του κράτους.

215

'f:

ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Τα Οικονομικά του κράτους

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΤΑ ΕΞΟΔΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

I. Οι δαπάνες για την άμυνα της χώρας

Η προετοιμασία του κράτους για την προστασία του

~πό επιθέσε ις άλλων κρατών μπορεί να πραγματοποιηθε ί

μόνο με τη συντήρηση μιας πολεμικής δύναμης. Τα έξοδα γ ι ' αυτό , ε ίναι ανάλογα με το εκάστοτε επίπεδο πολιτισμού.

Ο τακτικός στρατός αποτελεί το μοναδικό μέσο προστα­

σίας των νεότερων πολιτισμένων κρατών.

Όσο η τεχνική εξελίσσεται και η πολεμική τεχνική την παρακολουθεί, οι πόλεμοι γίνονται ακριβότεροι. Συνέ­

πεια όμως αυτού είναι ότι τα πλούσια και πολιτισμένα έθνη

αποκομίζουν, σε περίπτωση πολέμου, από τους εχθρούς

τους εκτακτα πλεονεκτήματα.

II. Τα έξοδα της Δικαιοσύνης

Αν και η δικαιοσύνη είναι ένα από τα στοιχειωδέστερα

καθήκοντα του κράτους, εν τούτοις δεν παρέχεται ακόμη σε

κανένα κράτος δωρεάν.

Η νεότερη αντίληψη για τη δικαστική εξουσία απαιτεί vα είναι χωρισμένη από την εκτελεστική και τη νομοθετική

219

εξουσία. Το νεότερο κράτος έχει ανάγκη από μια ανεξάρ­

τητη τάξη δικαστών.

111. Τα έξοδα για άλλες δημόσιες ρυθμίσεις

Έχουμε μια σειρά κρατικών καθηκόντων, που πρέπει να

αναλαμβάνονται καλύτερα από το σύνολο , γιατί δεν μπορεί να ανατεθεί η επιμέλειά τους σε ιδιωτικής μορφής λειτουρ­

γίες.

Ι. Οι δημόσιες ρυθμίσεις για τη διευκόλυνση του εμπορίου και της συγκοινωνίας

Η δαπάνη για συγκοινωνιακά έργα, όπως π. χ. δρόμους,

γέφυρες, διώρυγες, λιμάνια κ.λπ . είναι διαφορετική στο

μέγεθος κατά τις διάφορες περιόδους της εξελίξεως .

Μπορεί να είναι συζητήσιμο το ποιος πρέπε ι να κατα­

βάλλει τα έξοδα τέτοιων, συχνά πολύ ακριβών, εγκαταστά­

σεων , αν δηλαδή πρέπε ι να εισφέρουν στα έξοδα εκείνοι

ποu τα χρησιμοποιούν κάθε φορά ή το κράτος.

Σε παλαιότερους καιρούς εξοικονομούνταν συνήθως

τέτοιες δαπάνες με την επιβολή φόρων ή τελών.

Το αποικιακό εμπόριο έχει ιδιαίτερη ανάγκη από την

κρατική προστασία. Αρχικά διεξαγόταν από εμπορικές

εταιρείες που βάσει κρατικών προνομίων εγκαθιδρύονταν

και λειτουργούσαν με τον τρόπο που ήθελαν , στις περιοχές

που κάθε φορά κυριεύονταν. Τέτοιες εταιρε ίες μπορεί στην

αρχή να ήταν πολύ ωφέλιμες , αλλά με τον καιρό αποδεί­

χθηκαν όλες επιβαρυντικές και επιβλαβείς.

Είχαν ιδρυθεί με τη μορφή της ανώνυμης εταιρείας,

δηλαδή μιας μορφής επιχειρήσεως που ολόκληρη η δια­χείρισή της βρίσκεται στα χέρια μιας διοικήσεως, πάντοτε

βέ βαια υπό τον έλεγχο της Γενικής Συνελεύσεως τω-: μετό­

χων . Επειδή όμως το μεγαλύτερο μέρος των μετόχων δεν

ενδιαφέρεται πολύ για τις δουλειές της εταιρείας , αλλά

220

είναι ευχαριστημένο αν παίρνει πολύ υψηλά μερίσματα, γι'

αυτό οι διευθυντές της εταιρείας έχουν όλη τ;ην εξουσία. Η μορφή της ανώνυμης εταιρείας, έχει ως αποτέλεσμα την

εξεύρεση όσων κεφαλαίων χρειάζονται. Επειδή όμως οι

διευθυντές εργάζονται όχι με δικά τους, αλλά με ξένα κεφά­

λαια, γι' αυτόν τον λόγο δεν προσέχουν στη διαχείριση του ανατιθεμένου σ' αυτούς κεφαλαίου όσο θα πρόσεχαν αν

αυτό ήταν δικό τους.

Η πρώτη μεγάλη εταιρεία τέτοιας μορφής ήταν η αγ­γλική εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, η οποία ιδρύθηκε

το 1600.

2. Τα έξοδα για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της νεολαίας

Δεν είναι απολύτως αναγκαίο, τα έξοδα για τη διαπαι­

δαγώγηση των νέων να καταβάλλονται εξολοκλήρου από

το κράτος. Μπορεί τουλάχιστο ένα μέρος να εξοικονομεί­ται από δίδακτρα και αμοιβές. Η εκ μέρους του κράτους

πληρωμή των δασκάλων μείωσε κάπως το ζήλο μιας ανώτε­

ρης παροχής. Ως κρατικοί υπάλληλοι, οι δάσκαλοι παίρ­

νουν ένα σταθερό μισθό, ο οποίος είναι ανεξάρτητος από τη μεγαλύτερη ή μικρότερη διάκρισή τους στην υπηρεσία.

Σε ένα πολιτισμένο νεότερο κράτος, η διαπαιδαγώγη­ση των κατώτερων τάξεων απαιτεί μεγαλύτερη φροντίδα εκ

μέρους του κράτους απ' ό,τι αυτή των ανώτερων και πλου­

σιότερων τάξεων. Οι φτωχοί δεν έχουν χρόνο να φροντί­

σουν για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους, αφού πολ­λές φορές δεν μπορούν ούτε να τα θρέψουν. Πρέπει το

κράτος να φροντίζει ώστε όλοι οι πολίτες του να ξέρουν

τουλάχιστο να διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν. Ούτε για τους πλουσίους είναι αδιάφορη η συμβίωση με

ανθρώπους τελείως αγραμμάτους ή με εγγραμμάτους που

συμμετέχουν διαρκώς περισσότερο στη μορφεuτική καλ­

λιέργεια του έθνους. Το κράτοι.:; εκπληpώνει κrιlι (ηφα το μορφωτικό αυτό καθήκον του, ιδpύοντας παντnι'> σχολεία

221

και επιβάλλοντας για τη φοίτηση σ' αυτά δίδακτρα που και

ο φτωχότερ..ος εργάτης να μπορεί να πληρώσει. Το κύριο

πλεονέκτημα από τα ιδρύματα αυτά θα το έχει το ίδιο το

κράτος γιατί όσο περισσότερο μορφωμένοι και πολυμα­

θείς είναι οι πολίτες του, τόσο περισσότερο είναι διασφα­

λισμένη στο σύνολό της η πρόοδος του πολιτισμού.

3. Οι δαπάνες των σχολείων για όλες τις ηλικίες

Τα σχολεία για όλες τις ηλικίες του λαού είναι κυρίως

τα σχολεία για το μάθημα των θρησκευτικών. Ένα είδος μαθήματος που ασχολείται λιγότερο με το πώς να κάνει το

λαό καλούς πολίτες στον κόσμο αυτόν και περισσότερο για να τους προετοιμάσει για έναν άλλο καλύτερο κόσμο σε μια

μελλοντική ζωή.

4. Τα έξοδα για τη διατήρηση της αξιοπρέπειας του αρχηγού του κράτους

Για τον αρχηγό του κράτους είναι αναγκαίες δαπάνες

για την παράστασή του στο αξίωμά του. Οι δαπάνες αυτές

είναι πολύ μεγαλύτερες στη μοναρχία παρά στη δημοκρα­

τία. Ο λαός βέβαια αξιώνει πολύ μεγαλύτερη μεγαλοπρέ­

πεια από μια βασιλική αυλή παρά από την οικιακή εμφάνι­

ση ενός δημοκρατικού προέδρου.

Συμπέρασμα: Δίκαιο και ορθό είναι όλα τα έξοδα του

έθνους για το καλό του συνόλου να καλύπτονται από όλους κφ μάλιστα με τρόπο που όλοι να συνεισφέρουν ανάλογα

με τις δυνάμεις τους.

222

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΟΙΠΗΓΕΣΤΩΝΕΣΟΔΩΝ

ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Ι. Τα έσοδα από κρατική περιουσία

Η περιουσία του κράτους αποτελείται είτε από κεφά­

λαια είτε από γη. Σε πολλές περιπτώσεις το κράτος ασκεί το

ίδιο τη διοίκηση της περιουσίας του και έτσι εύκολα έρχο­

νται σε σύγκρουση κρατικές δοικητικές διατάξεις με αρχές της οικονομικής διαχειρίσεως. Δεν βρίσκονται δύο χαρα­

κτήρες που προφανώς να ταιριάζουν λιγότερο από τον χα­ρακτήρα ενός εμπόρου και ενός ηγεμόνα.

Π. Οι φόροι

Τα ατομικά εισοδήματα πηγάζουν, όπως ήδη διαπι­

στώσαμε στο πρώτο βιβλίο, κατά τελευταίο λόγο από τρείς

πηγές: από την έγγειο πρόσοδο, από το κέρδος του κεφα­

λαίου και από το μισθό της εργασίας. Από κάποια από αυτές

τις τρείς μορφές εισοδήματος ή και από τις τρείς μαζί πρέπει τελικά να πληρωθεί κάθε φόρος.

Προτού να ερευνήσουμε όμως τα διάφορα είδη φόρων,

θα ήθελα να προτάξω ακόμη τους επόμενους τέσσερις φο­ρολογικούς κανόνες:

223

Ι. Οι πολίτες κάθε κράτο, ,ς πρέπει να συνεισφέρουν

στην εξεύρεση των δαπανών του κράτους, όσο το δυνατόν

ακριβέστερα, ανάλογα με τις δυνάμεις τους, δηλαδή σύμ­

φωνα με το εισόδημα το οποίο υπό την προστασία του

κράτους απολαμβάνουν. Στην τήρηση ή παραμέληση αυ­

τού του θεμελιώδους φορολογικού νόμου έγκειται αυτό που

ονομάζουμε ισότητα ή ανισότητα φορολογική.

2. Ο φόρος που πρέπει να πληρώνει ο κάθε άνθρωπος πρέπε ι να είναι καθορισμένος νομοθετικά και δεν πρέπει να

αφήνεται στην αυθαίρεσία. Ο καιρός της πληρωμής του

φόρου, το είδος και ο τρόπος της πληρωμής, το ποσό που

πρέπει να πληρωθεί, όλα αυτά πρέπει να είναι σαφή και

ξεκάθαρα για τον φορολογούμενο καθώς και για όλα τα άλλα πρόσωπα. Η αρχή της βεβαιότητας στη φορολογία

είναι τόσο σπουδαία, ώστε, όπως προφανώς διδάσκει η πείρα όλων των λαών, μια μεγάλη φορολογική ανισότητα

να μην είναι τόσο μεγάλο κακό όσο είναι κcίι η ελάχιστη

έστω αβεβαιότητα.

3. Όλοι οι φόροι πρέπει να εισπράττονται με τον τρό­πο και στο χρόνο που είνα:ι ο καταλληλότερος για τον

φορολογούμενο, δηλαδή να εισπράττονται τότε, όταν πλη­

ρώνονται ευκολότερα από τον φορολογούμενο. 4. Κάθε φορολογία πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ,

ώστε να αφαιρεί από τις τσέπες των πολιτών αυτών λίγο

μόνο περισσότερο ποσό από όσο θα ληφθεί από το κράτος.

Η αρχή της επιείκειας απαιτεί τα έξοδα της εισπράξεως των

φόρων να είναι όσο το δυνατόν μικρότερα . Οι φορολογικές αρχές, με τίς συχνές επισκέψεις και τα

ενοχλητικά ερωτήματά τους προς τους φορολογουμένους,

τους υποβάλλουν σε πολύ περιττές διαταράξεις και οχλή­

σεις .

Η προφανής δικαιοσύνη και σκοπιμότητα των ανα­

φερθέντων τεσσάρων γενικών φολορογικών κανόνων, προ­

κάλωαν λίγο-πολύ την αναγνώρισή τους σε όλα τα κράτη.

224

Α. Φόροι επι της προσόδου. Φόροι επί της εγγείου προσόδου

Ένας φόρος επί της εγγείου προσόδου, ο οποίος αλλά­

ζε ι με κάθε αλλαγή της προσόδου -δηλαδή ανάλογα με την

ανώτερη ή κατώτερη απόδοση της γεωργίας αυξάνεται ή ελαττώνεται~ καθορίστηκε από τους θεωρητικούς εκεί­

νους στη Γαλλία, οι οποίοι aποκαλούνταν «οικονομολό­

γοο>, ως ο φόρος ο δικαιότερος από όλους.

Φόροι επί των ενοικίων

Η ιστορία αυτών των φόρων δείχνει ότι τη φορολόγη­ση των κατοικιών κατά πρώτο λόγο τη συνέδεσαν με εξωτε­

ρικά γνωρίσματά. Ο πρώτος από τους φόρους αυτούς, ο

ονομαζόμενος φόρος της εστίας ή καπνικός, φορολογούσε

τα σπίτια ανάλογα με τον αριθμό των τζακιών ή καπνοδό­

χων τις οποίες διαθέτει ένα σπίτι. Πιο γνωστός υπήρξε ο

φόρος των παραθύρων , ο οποίος εξαρτούσε το μέγεθος του φόρου από τον αριθμό των παραθύρων.

Όλοι οι φόροι αυτοί προσκρούουν στην αρχή της

ισότητας, γιατί πολλές φορές βαρύνουν επαχθέστερα τους

φτωχούς παρά τους πλούσιους.

Β. Φόροι επί του κέρδους του κεφαλαίου ή επί του προερχόμενου από το κεφάλαιο εισοδήματος

Η δυσκολία αυτών των φόρων έγκειται στο γεγονός

ότι, σε αντίθεση με το έδαφος, εδώ έχουμε κεφάλαια ως

φορολογικό αντικείμενο, τα οποία εύκολα μπορούν να

αποκρυβούν από τη φορολογία. Η βεβαίωση τέτοιων φό­

ρων έχει ανάγκη δ ιεισδύσεως του κράτους στις προσωπικές

σχέσεις των φορολογουμένων, πράγμα που είνα ι πολύ δυσά­

ρεστο για όλους. Για το λόγο αυτόν, οι σχετικοί νόμοι των

κρατών αποφεύγουν όσο μπορούν τέτοιες ενοχλήσεις των

225

φορολογουμένων.

Γ. Φόροι επί του μισθού της εργασίας.

Ο μισθός της εργατικής τάξεως εξαρτάται αναγκαστι­κά, όπως προσπάθησα ήδη στο πρώτο βιβλίο να αποδείξω,

από δύο καθοριστικούς λόγους: από τη ζήτηση της εργα­

σίας και από τη συνηθισμένη ή μέση τιμή των τροφίμων.

Δεν συνιστάται ένας άμεσος φόρος στο μισθό της εργασίας,

γιατί αυτός δεν έχει καμιά άλλη συνέπεια από το να αυξήσει

τον εργατικό μισθό, δηλαδή να τον επιρρίψει στον εργοδό­

τη και αυτός στην τιμή, ώστε τελικά να τον υποστεί ανα­γκαστικά ο τελευταίος καταναλωτής.

Δ. Φόροι που πρέπει να πλήττουν όλα τα είδη εισοδημάτων ανεξαίρετα

Υπάρχουν δύο φόροι που πλήττουν όλα τα είδη εισοδή­

ματος ανεξαιρέτως: οι κεφαλικοί και οι φόροι στα είδη

καταναλώσεως.

Οι κεφαλικοί φόροι θα είναι πάντα αυθαίρετοι, έστω

και αν έχουν προσμετρηθεί ανάλογα με την περιουσία ή το

εισόδημα του φορολογουμένου· γιατί η περιουσιακή κατά­σταση κάθε ανθρώπου αλλάζει από μέρα σε μέρα και δεν

μπορεί να καθοριστεί επακριβώς χωρίς ενοχλητικές πα­

ρ εμβάσεις στις ιδιωτικές του σχέσεις. Αν όμως οι φόροι

αυτοί καθορίζονται με βάση την τάξη κάθε προσώπου, πάλι

θα εμφανιστούν αυθαιρεσίες και αδικίες.

Η αδυναμία να συλλάβουμε τη μεγάλη λαϊκή μάζα με

έναν κεφαλικό φόρο, ανάλογα με το εισόδημά της, φαίνεται

να έδωσε την αφορμή για την εισαγωγή των φόρων κατανα­

λώσεως. Επειδή το κράτος δεν μπορεί να συλλάβει αμέσως

αρκετά επακριβώς το εισόδημα των υπηκόων του, γι' αυτό

ι:πιδιώκει να το επιτύχει εμμέσως με φορολογία των δαπα­

νών.

226

Τα είδη καταναλώσεως είναι είτε απαραίτητα αγαθά

είτε είδη πολυτελείας.

Υπό τον όρο απαραίτητα αγαθά, εννοώ όχι μόνο εκείνα που είναι απολύτως αναγκαία για τη ζωή μας, αλλά και όλα

εκείνα που τακτικοί άνθρωποι, έστω και μετριότατης οικο­

νομικής αντοχής σύμφωνα με τις κρατούσες συνήθειες -χωρίς σπατάλη- δεν μπορούν να τα στερηθούν. Ένα λινό

πουκάμισο π. χ. μπορεί να πει κανείς ότι δεν είναι απολύτως

αναγκαίο. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ζούσαν αρκετά άνε­

τα χωρίς να έχουν λινά. Αλλά σήμερα ένας αξιοπρεπής

ημερομίσθιος εργάτης θα ντρεπόταν να εμφανίζεται σε άλ­

λους ανθρώπους χωρίς λινό πουκάμισο , γιατί η έλλειψή του

θα πρόδιδε προφανώς την ελεεινότερη βαθμίδα της φτώ­χειας, στην οποία κανείς, κατά γενική ομολογία, αν δεν

διάγει την aπεχθέστερη ζωή δεν θέλει να ξεπέσει. Ομοίως,

οι συνήθειες της ζωής στην Αγγλία διαμόρφωσαν σχεδόν αναγκαστικά την υπόδηση με δερμάτινα παπούτσια. Και ο

φτωχότερος αλλά αξιοπρεπής άνθρωπος, είτε άντρας είτε γυναίκα, θα ντρεπόταν να περπατά έξω χωρίς παπούτσια.

Και στη Σκωτία αυτά ανήκουν στα αναγκαιότερα είδη της ζωής, έστω και των απλοϊκότερων ανθρώπων, όχι όμως και

των γυναικών των τελευταίων στρωμάτων που μπορούν χω­

ρίς να το θεωρούν αυτό ντροπή να κυκλοφορούν ξυπόλητες.

Αντρες και γυναίκες των τελευταίων στρωμάτων κυκλοφο­

ρούν εκεί δημόσια, χωρίς να το θεωρούν ντροπή, είτε με

ξύλινα παπούτσια είτε και aνυπόδητοι.

Στοιχειώδη αγαθά για τη ζωή εννοώ, λοιπόν, όχι μόνο εκείνα που για λόγους μόνο συντηρήσεώς μας είναι ανα­

γκαία, αλλά και εκείνα που οι καθιερωμένοι κανόνες της

ευπρέπειας τα έχουν καταστήσει απαραίτητα και για τα

τελευταία στρώματα του λαού. Όλα τα άλλα τα αποκαλώ

αγαθά πολυτελείας, χωρίς να θέλω να εκφράσω με αυτό ούτε

την παραμικρότερη μομφή για μια λογική χρήση τους. Τη

μπίρα π.χ. στη Μεγάλη Βρετανία και το Κ!1~(}ί, ακόμα και στις τυπικές οινοπαραγωγούς χώρες, τα καθορίζω ως αγαθά

227

πολυτελείας. Ένας άνθρωπος που ανήκει σε οποιαδήποτε

τάξη και θέλει, μπορεί να απόσχει από την απόλαυση των

οινοπνευματωδών αυτών, χωρίς αυτό το πράγμα να θεωρεί­

ται δυσάρεστο και αναξιοπρεπές. Εκ φύσεως δεν θεωρού­νται αυτά αναγκαία για τη συντήρησή μας και πουθενά δεν

είναι ταπεινωτικό να ζούμε και χωρίς αυτά.

Επειδή ο μισθός της εργασίας καθορίζεται παντού εν

μέρε ι από τη ζήτηση εργατικών δυνάμεων, εν μέρει από τα

κατά μέσον όρο έξοδα της συντηρήσεώς μας, γιαυτό καθετί

που αυξάνει τον μέσο όρο της τιμής των αναγαίων αγαθών, αυξάνει αναγκαστικά και τον μισθό , ώστε ο εργάτης να διατηρεί τη δυνατότητα να αγοράζει τις ποσότητες εκείνες των απαραίτητων για τη συντήρησή μας αγαθών, τα οποία

του χρειάζονται, ανάλογα κάθε φορά με την αυξάνουσα,

σταθερή ή υποχωρούσα ζήτηση. Ένας φόρος στα εμπορεύ­

ματα αυτά αυξάνει αναγκαστικά την τιμή τους κάπως παρα­

πάνω από το ποσοστό του φόρου, γιατί ο πωλητής που τον

προκαταβάλλει θέλει να τον εισπράξει μαζί με κάποιο κέρ­

δος. Ένας τέτοιος φόρος, λοιπόν, έχει ως συνέπεια την

άνοδο του μισθού, ανάλογα με την άνοδο της τιμής. Έτσι, ένας φόρος των αναγκαίων για τη συντήρησή

μας αγαθών έχε ι ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα που θα είχε

ένας άμεσος φόρος επί του μισθού της εργασίας. Ο φόρος

αυτός πληρώνεται μεν από τον εργάτη, επιρρίπτεται όμως

στον εργοδότη, ο οποίος τον μεταφέρει στην τιμή, ώστε να βαρύνει κατά τελευταίο λόγο τον καταναλωτή. Αλλιώς

όμως έχει το πράγμα με τους φόρους στα είδη πολυτελείας:

η φορολογία του καπνού, τεiου, ζάχαρης, σοκολάτας δεν

έχέι αποτελέσματα ανόδου του μισθού ή των τιμών. Η υψη­λή τιμή τέτοιων εμπορευμάτων δεν αυξάνει τα έξοδα συ­

ντηρήσεως των φτωχών. Τους εξαναγκάζει μόνο να είναι φειδωλοί στη χρήση τέτοιων ειδών και συντελεί έτσι σε

νοικοκυρεμένη διαβίωση.

Η φοροτεχνική ιδιοτυπία των φόρων καταναλώσεως έγκειται στο γεγονός ότι αυτοί δεν πλήττουν το εισόδημα

228

αμέσως αλλά εμμέσως, ανάλογα με την κατανάλωση που

αυτό κάνει. Α ν οι φόροι αυτοί επιβάλλονται σε απαραίτητα

αγαθά της καθημερινής χρήσεως, τότε φορολογούν περισ­

σότερο τους φτωχούς παρά τους πλουσίους. Αντιστρόφως,

αν οι φόροι αυτοί βαρύνουν αντικείμενα πολυτελείας πλήτ­

τουν τους πλούσιους περισσότερο από τους φτωχούς. Ένα

κράτος που βρίσκεται σε υποφερτά ευνοϊκές δημοσιονομι­

κές συνθήκες, πρέπει να αποφεύγει να επιβάλλει φορολογία

στα αγαθά τα αναγκαία για τη συντήρηση, όπως π.χ. στο

ψωμί και στο κρέας .

229

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΔΑΝΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η αύξηση των τεράστιων χρεών στα οποία ήδη πιέζουν όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη και που πιθανώς με τον καιρό θα τα καταστρέψουν, έλαβε χώρα σε όλα αρκετά

ομοιόμορφα. Όπως και οι ιδιώτες, ανέλαβαν καταρχήν και

τα κράτη δάνεια χρηματικά. Γρήγορα όμως καταδείχθηκε ότι αυτά τα λεγόμενα κυμαινόμενα χρέη δεν ήταν δυνατόν

να επιστραφούν τόσο γρήγορα, όσο νόμιζε κανείς. Έπρεπε

λοιπόν να μετατραπούν σε μακροπρόθεσμα δάνεια. Έτσι,

παρέστη ανάγκη να παρασχεθούν ασφάλειες και να καταρ­

τιστούν πίνακες εξοφλήσεως.

Α ν τα δάνεια του κράτους φτάσουν κάποτε σε ένα ύψος,

δεν υπάρχει, νομίζω, ούτε ένα μοναδικό παράδε~γμα για

απόδειξη, ότι τα δάνεια αυτά πληρώθηκαν τίμια και ολο­κληρωτικά. Έχουμε τότε κρατική χρεοκοπία, εφόσον το

κράτος κατά ένα οποιοδήποτε τρόπο εκφεύγει από την εκ­

πλήρωση των υποχρεώσεών του .

Η καλυμμένη μορφή των χρεοκοπιών συνίσταται στο

γεγονός ότι το κράτος υποτιμά την αξία του χρήματος και έτσι ξεφεύγει από τις υποχρεώσεις του. Μια τέτοια όμως

πλαστή χρεοκοπία συνεπιφέρει τις μεγαλύτερες ζημίες. Ένα κράτος που δεν μπορεί να ξεφύγει τη χρεοκοπία, θα

όφειλε έντιμα, καθαρά και ξάστερα να τη δηλώσει. Η μορ­φή αυτή είναι και για το κράτος αυτό και για τους πιστωτές

του η τιμιότερη και αβλαβέστερη.

231

ISBN: 960-241-020-5

~------- - - ----- -----