Βαγγέλης Ιντζίδης

Δύναμη και αδυναμία;

«Η δύναμη είναι ό,τι συντηρεί την ύπαρξη της δημόσιας σφαίρας, τον δυνητικό χώρο δημόσιας εμφάνισης μεταξύ ενεργούντων και ομιλούντων ανθρώπων [...] Η δύναμη είναι πάντα θα μπορούσαμε να πούμε μια δυνητική δύναμη και όχι μια αναλλοίωτη μετρήσιμη και σταθερή υπόσταση σαν τη σωματική ρώμη. Ενώ η σωματική ρώμη είναι η φυσική ιδιότητα ενός μεμονωμένου ατόμου η δύναμη εμφανίζεται μεταξύ των ανθρώπων όταν συμπράττουν και χάνεται όταν διασκορπίζονται» Xάνα ΄Αρεντ, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, 273-274.

Η ΄Αρεντ έζησε η ίδια τι σημαίνει να αποσπάς τη δύναμη από αυτό που συντηρεί ως τέτοια, δηλαδή τη δημόσια σφαίρα, και να τη μεταφέρεις μονάχα σε επιμέρους συλλογικότητες που ενεργούν και εκφράζονται με εκπροσώπους στο δημόσιο χώρο. Τι σημαίνει να θεωρείς τη δύναμη ποσότητα ή/και μετρήσιμη ικανότητα, να την ταυτίζεις με τη σωματική ρώμη (ή με μια αδιευκρίνιστη γενικότητα περί φυσικής επιλογής του πιο δυνατού είδους) που αφορά και κυρίως που ανήκει σε εκείνα ή τα άλλα (αντίπαλα) μέρη, (υπο)σύνολα, και ακόμη χειρότερα σε "συλλογικότητες υπό τη ρώμη ενός ατόμου που πραγματώνει μια αρχή [Prinzip] " (Ναζί). H ΄Αρεντ είχε την εμπειρία τι σημαίνει η δύναμη να γίνεται αντιληπτή ως κάτι που προσφέρεται στον ανταγωνισμό, σαν κάτι που μπορεί ο καθένας να υφαρπάξει

στην κατοχή του είτε ως ατομικότητα είτε ως συγκεκριμένη συλλογικότητα (λόγου χάρη ένα πολιτικό κόμμα).

΄Ομως αυτό που είναι δύναμη είναι αυτό που συντηρεί ό,τι μας καθιστά πολίτες της (σύμ/)πράξης και της (συν)ομιλίας, μέλη εκείνου ή του άλλου πολιτικού κόμματος, υποκειμενικότητες που προσδιορίζονται από δικαιώματα και υποχρεώσεις. Είναι ό,τι συντηρεί τη δημόσια σφαίρα, το κοινωνικό συμπράττειν των ανθρώπων.

Πώς κάτι που συντηρεί το δημόσιο μπορεί να γίνει κτήμα επί μέρους εκφάνσεών του;

Η δύναμη είναι αυτό που συντηρεί την ύπαρξη των θεσμών στη δημοκρατία. Είναι το Κοινοβούλιο. Η δύναμη δεν είναι αυτό που συντηρεί την ύπαρξη εκείνου ή του άλλου πολιτικού κόμματος, εκείνου ή του άλλου ατόμου, εκείνης ή της άλλης συλλογικότητας, εκείνης ή της άλλης υποκειμενικότητας με την όποια προσδιοριστικότητα (άντρας, γυναίκα, ενήλικας, έγγαμος, άγαμος, εργαζόμενος, άνεργος, ένωση, κόμμα, σωματείο κ.λπ.).

Η δύναμη είναι αυτό που συντηρεί το χώρο όπου ασκείται η κριτική, η συζήτηση, η διεκδίκηση, η συμφωνία, η διαφωνία. Και η δύναμη δεν είναι μετρήσιμη υπόσταση. Η δύναμη είναι αυτό που συντηρεί την όποια κοινοβουλευτική ή εκλογική επιρροή των κομμάτων. Η δύναμη δεν είναι το ποσοστό κανενός κόμματος στις εκλογές ή ο αριθμός των βουλευτών του στο Κοινοβούλιο. Είναι αυτό που συντηρεί την προϋπόθεση για όλα αυτά. Είναι αυτό που συντηρεί τις διαδικασίες του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι. Είναι αυτό που συντηρεί την ύπαρξη μειοψηφίας και την ύπαρξη πλειοψηφίας. Την αναγνώριση της διαφοράς. Είναι αυτό που συντηρεί την ύπαρξη της συμπολίτευσης και της αντιπολίτευσης.

Αν η συμπολίτευση θεωρήσει πως η δύναμη της ανήκει ή η όποια πλειοψηφία ή αν η αντιπολίτευση ή η όποια μειοψηφία κινείται με όρους ιδιοποίησης της δύναμης τότε καταργεί εκείνο που της αναγνωρίζει το δικαίωμα να είναι πλειοψηφία ή μειοψηφία, συμπολίτευση ή αντιπολίτευση αλλά και εκείνο που αναγνωρίζει το δικαίωμα σε μια μειοψηφία να διεκδικήσει την επιλογή των δικών της θέσεων από τους πολίτες.

΄Οποιος διεκδικεί δύναμη για να την κατέχει και πιστεύει πως αυτή η δύναμη - επειδή του "ανήκει" μέσω διαδικασιών νομιμοποιητικών ή/και μη - του επιτρέπει να θεωρεί κοινωνία μονάχα εκείνους που συναινούν μαζί του ενώ τους άλλους τους οδηγεί στα κάτεργα και στα στρατόπεδα εξόντωσης (κυριολεκτικά ή μεταφορικά) το μόνο που διεκδικεί είναι η κατάλυση της δημόσιας σφαίρας, η κατάργηση του κοινωνικού χαρακτήρα του (δημόσιου) πράττειν και κυρίως συμπράττειν των ανθρώπων.

Και όταν η δύναμη ιδιοποιείται σε ατομικό επίπεδο ή σε επίπεδο επιμέρους συνόλου, όταν δηλαδή συμβαίνει η κατάλυση κάθε διαδικασίας σύμπραξης και συνομιλίας των ανθρώπων, η κατάλυση του δημόσιου χώρου, τότε δεν υφίσταται παρά η άρνηση της εμπειρίας της ελευθερίας.

Κάτι τέτοιο επιχειρείται και μέσω της γλώσσας, μέσω των ρητορικών στρατηγικών, στις οποίες το κυρίαρχο είναι η δαιμονοποίηση του αντίπαλου (στη ναζιστική Γερμανία, οι εβραίοι, οι κομμουνιστές, οι ομοφυλόφιλοι - αλλά και σε άλλες χώρες - οι φεμινίστριες, οι ρομά, τα άτομα με ειδικές ικανότητες και ειδικές ανάγκες, οι ηλικιωμένοι, οι ασθενείς, οι γυναίκες και δεν έχει τέλος η δαιμονοποίηση).

Αυτές οι δαιμονοποιήσεις επισυμβαίνουν εν πρώτοις όχι μέσω ρητών δηλωτικών εκφράσεων αλλά μέσω της δημιουργίας συναρθρώσεων (ιδεολογικών σχηματισμών λόγου [ideological discursive formations]) που κατασκευάζουν κάτι άλλο ως δημόσια σφαίρα εντός της οποίας κάποιοι δεν γίνονται πλέον ορατοί, αποσιωπώνται, αντιμετωπίζονται ως το αίτιον της συστολής του δημόσιου χώρου.

Με αυτόν τον τρόπο κάποιοι προσπαθούν, αφού οργανώσουν, όπως προείπαμε, ένα είδος συστολής του δημόσιου χώρου σε ό,τι είναι το ενδιαφέρον τους και το συμφέρον τους, να ταυτίζουν τη δύναμη ως συντήρηση ενός τέτοιου περιορισμένου για ίδιον όφελος δημόσιου χώρου και επιπλέον να ταυτίζουν τη δύναμη με κάτι μετρήσιμο που το αποδίδουν στις θέσεις τους και το συμφέρον τους εξ΄ολοκλήρου, τουτέστιν ολοκληρωτικά. Αυτή είναι η ρητορική στρατηγική του ολοκληρωτισμού.

Ενδεικτικά παραδείγματα

Θα παραθέσουμε τώρα, μερικά, και προφανώς ενδεικτικά, παραδείγματα τέτοιων ρητορικών που κατασκευάζουν τη συστολή του δημόσιου χώρου και της ιδιοποίησης δύναμης ως κάτι έλλογο και κυρίως φυσικό. Ρητορικές που "φυσικοποιούν" (και προσφάτως μέσω της αναγωγής στον ορθολογισμό και τον διαφωτισμό!).

Στα κινηματογραφικά επίκαιρα της ναζιστικής γερμανίας εμφανίστηκαν σύντομης διάρκειας ενημερωτικές ταινίες στις οποίες γινόταν λόγος για τον κίνδυνο που απειλεί τη γερμανική κοινωνία από τα ποντίκια φορείς ασθενειών και κυρίως του τύφου με εξαντλητικές οδηγίες υγιεινής και με την για πρώτη φορά εμφάνιση του αερίου "Zyclon Β" (του αερίου που αξιοποιήθηκε δέκα χρόνια αργότερα στην "τελική λύση" των θαλάμων αερίων στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης). Είχαν ήδη σχεδιαστεί και τα επόμενα βήματα: αφίσες

στις οποίες φιγούρες εβραίων απεικονίζονταν μαζί με ποντίκια και επομένως κατασκευαζόταν η συνάρθρωση: οι εβραίοι κινούνται όπως τα ποντίκια --> οι εβραίοι είναι οι φορείς της νόσου - κυριολεκτικής - του τύφου - και επομένως μεταφορικής αφού τώρα οι εβραίοι είναι εχθροί σε πολιτισμικό και ηθικό επίπεδο της γερμανικής κοινωνίας. Κάτι επικίνδυνο κινείται στα θεμέλια των γερμανικών σπιτιών, κάτω από τα κρεβάτια των γερμανών.

Τι συμβαίνει όταν στα καθ' ημάς η ρητορική στρατηγική της αποσιώπησης δημιουργεί συναρθρώσεις σύμφωνα με τις οποίες: οι μετανάστες είναι φορείς ασθενειών (ενώ οι ιοί επανεμφανίζονται λόγω της σύνδεσης των περιβαλλοντικών αλλοιώσεων και της κατανάλωσης αντιβιοτικών ή αποσιωπώντας τον πλούτο νέων γνώσεων στον τομέα της οικο-ανοσολογίας). Λησμονούμε την ώρα που τα ακούμε αυτά και μάλιστα από πολιτικούς εκπροσώπους πολιτικών συλλογικοτήτων αλλά ενίοτε και εκπροσώπους θεσμών ότι, φερ’ ειπείν, το SARS, δεν εμφανίστηκε στο Πεκίνο επειδή εκεί κατέφευγαν μετανάστες, μήτε εμφανίστηκε στο Μόντρεαλ επειδή εκεί πήγαιναν μετανάστες (την περίοδο περί τα μέσα της πενταετίας 2005-2010). Λησμονούμε την ώρα που ακούμε για την εξάπλωση μέσω οροθετικών εταίρων του ιού HIV πως οι συγκεκριμένοι πελάτες τους (και μερικοί εξ αυτών "έγγαμοι νοικοκυραίοι”) τις πλήρωναν επί πλέον και απαιτούσαν τη μη χρήση προφυλακτικού. Αυτό που ακούμε είναι: είσαι εταίρα άρα (;) είσαι οροθετική, είσαι μετανάστης άρα ούτε λίγο ούτε πολύ έχεις (και κατέχεις εν είδει μάλιστα όπλου! ΄Εμπολα!

Συχνά ταυτίζουμε τη φτώχεια και τις κακές συνθήκες ζωής με τη βρομιά και στη συνέχεια τη βρομιά με την αρρώστια. Αποσιωπούμε έτσι το πραγματικό αίτιο της ασθένειας, δηλαδή, την κακή ποιότητα της ζωής των ανθρώπων ενώ τους καθιστούμε υπεύθυνους για τη δική τους "βρομιά" και άρα και "ασθένεια" θεωρώντας - μερικοί τουλάχιστον το έχουν ισχυριστεί - πως δεν μπορεί η δημόσια υγεία να καταβάλλει κόστος για την ατομική τους "ανευθυνότητα" να παραμένουν "βρόμικοι". [σημείωση 1]

΄Ομως οι συναρθρώσεις τέτοιου είδους δεν αφορούν μόνον τους μετανάστες ή τους ρομά: ο πολιτικός αντίπαλος αποκαλείται "επικίνδυνος", "τρομοκράτης", "προδότης" ή "βούρκος", κ.ά. - επομένως είναι ύποπτος εν γένει. Καλούμαστε, έτσι, να γίνουμε καχύποπτοι με ό,τι λέει ή κάνει ο τάδε ή ο δείνα και επιπλέον τον καθιστούμε και φορέα "βρομιάς" και άρα (;) "νόσων". ΄Αλλες φορές πάλι ο πολιτικός αντίπαλος αποκαλείται αγράμματος, ενώ ταυτοχρόνως η σχέση με τη γραφή ενοχοποιείται και κατασκευάζεται ως "δίκαιος" ο κοινωνικός αποκλεισμός κάθε υποεκπαιδευμένου (ενώ η προβληματική σχέση με τη γραφή και την ανάγνωση θα έπρεπε να είναι αντικείμενο αναστοχασμού της κοινωνίας και αφορμή για τη δημιουργία παρεμβατικών προγραμμάτων καταπολέμησης του αναλφαβητισμού).

΄Ενας σωρός από παρόμοιες συναρθρώσεις δηλητηριάζουν και πανικοβάλλουν τους ανθρώπους. Με την καλλιέργεια φοβιών επιχειρείται να διασπαστεί, να διαρραγεί αυτό που είναι οι άνθρωποι όταν προσέρχονται στο κοινωνικό συμπράττειν και συνομιλείν. Να διασπαστεί η δύναμη. Επισημαίνεται πως ο μετασχηματισμός του φόβου σε φοβία συνιστά ψυχική διαταραχή και επομένως τέτοιους είδους ρητορικές φέρουν ευθύνη για τη δημιουργία συνθηκών όπου αναπτύσσονται παθολογικές συμπεριφορές που καθιστούν δυστυχισμένους αρκετούς από τους συμπολίτες μας.

Η διάσπαση της δύναμης, που συντηρεί τη δημόσια σφαίρα, "ωφελεί" εκείνον που διαλύοντας τη δημόσια σφαίρα θεωρεί πως δύναμη είναι όχι εκείνο που συντηρεί την παρουσία μας στο δημόσιο χώρο αλλά την ειδικού ενδιαφέροντος και συμφέροντος παρουσία ατόμων στο όνομα της όποιας συλλογικότητας ισχυρίζονται πως εκπροσωπούν.

Η διάσπαση της δύναμης είναι η μη συντήρηση του δημόσιου χώρου. Είναι ο ολοκληρωτισμός. Αλλά ο ολοκληρωτισμός που ιδιοποιείται δύναμη μετατρέπεται και αυτός - όπως και η ιδιοποιημένη δύναμη -σε μέγεθος μετρήσιμο. Και όταν μετατρέπει κανείς τη μη μετρήσιμη δύναμη συντήρησης της δημόσιας σφαίρας σε μετρήσιμη ιδιοποιημένη δύναμη, αγνοεί πως είναι και ο ίδιος πεπερασμένος. Η τύφλωση και η ύβρις. Αγνοεί έτσι πως έχει (όπως κάθε ολοκληρωτικό καθεστώς) ένα τέλος. Και πως δυστυχώς για εμάς το τέλος είναι πάντα ολέθριο για όλους.

Αυτή τη δύναμη που μας καθιστά δημόσια ενεργούντα πρόσωπα οφείλουμε να προστατεύσουμε. Είναι η δημοκρατία και είναι ό,τι μπορεί να βελτιώσει τις ζωές μας. Και αυτή η δύναμη δεν υπάγεται σε δίκαιους και άδικους σκοπούς, αυτή η δύναμη συντηρεί την προϋπόθεση του χώρου, του δημόσιου χώρου, όπου οι άνθρωποι διαρκώς συνευρίσκονται, συζητούν, αναστοχάζονται ποιος σκοπός είναι δίκαιος και ποιος άδικος και συμπράττουν. Και σε αυτή τη συζήτηση η πραγματική δύναμη συντηρεί τη συμμετοχή στις συζητήσεις όλων των μελών μιας κοινωνίας. Δεν είναι η δύναμη που αποσιωπά και αποκλείει. Είναι η δύναμη που δεν γίνεται κτήμα κανενός. ΄Οταν η δύναμη ιδιοποιείται γίνεται ο όλεθρος της αδυναμίας κάθε ολοκληρωτικού καθεστώτος. Επειδή ανελεύθερος, εμπαθής (όπως και δολοφόνος) γίνεται μονάχα ο αδύναμος.

Βαγγέλης Ιντζίδης

Αθήνα, 28 Δεκεμβρίου 2014.

σημείωση [1]

από το ένθετο της εφημερίδας τα Νέα πως: "ολοένα και περισσότερα επιστημονικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι το να τρώμε λίγη βρομιά κάνει καλό στην υγεία μας. Διερευνώντας την αποκαλούμενη «υπόθεση της υγιεινής», οι επιστήμονες διαπιστώνουν ότι οι οργανισμοί (όπως τα βακτήρια, οι ιοί και κυρίως οι σκώληκες) που μπαίνουν στο σώμα μας μαζί με τη βρομιά διεγείρουν την ανάπτυξη ενός υγιούς ανοσοποιητικού συστήματος.[...]Αρκετές συνεχιζόμενες μελέτες μάλιστα υποδηλώνουν ότι τα σκουλήκια μπορεί να ρυθμίσουν ξανά ένα ανοσοποιητικό σύστημα που έχει αποσυντονιστεί και έχει προκαλέσει αυτοάνοσα νοσήματα, αλλεργίες ή άσθμα! Οι μελέτες αυτές, μαζί με επιδημιολογικές παρατηρήσεις, φαίνεται να εξηγούν γιατί έχουν αυξηθεί κατακόρυφα στις ΗΠΑ και στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες ασθένειες του ανοσοποιητικού συστήματος, όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο διαβήτης τύπου 1, η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, το άσθμα και οι αλλεργίες." (Νέα, Υγεία και Ζωή, παράθεμα από τους New York Times, 9-2-2009).