Συνοπτική ιστορία τής οικογένειας Ζυγομαλά

και του Ανδρέα Ζυγομαλά

Ο Ανδρέας Ζυγομαλάς δεν ήταν κατ’ επάγγελμα στρατιωτικός.Γεννήθηκε το 1890 στην Αθήνα. Πατέρας του ήταν ο ΑντώνιοςΖυγομαλάς, καταγόμενος από τη Χίο,1 και μάννα του η ΛουκίαΜπαλάνου, με καταγωγή από τα Γιάννενα.2 Ο Αντώνιος Ζυγομαλάς ήτανεπί σειρά ετών υπουργός στις Κυβερνήσεις Δηλιγιάννη, οι οποίεςεναλλάσσονταν στην εξουσία με τις Κυβερνήσεις Τρικούπη κατά τα έτη1885-1902. Ο Αντώνιος λοιπόν είχε ένα μοναχογιό, τον Ανδρέα, ο οποίοςείχε σπουδάσει δικηγόρος και ήταν ήδη απόφοιτος τής Νομικής το 1910.Ως παιδί μεγαλοαστικής οικογένειας ο Ανδρέας είχε τέλεια μόρφωση καιόλα τα εφόδια για μια λαμπρή σταδιοδρομία ως διπλωμάτης ή ωςπολιτικός. Ήδη στα είκοσί του χρόνια μιλούσε απταίστως τρεις ξένεςγλώσσες, γνώριζε πιάνο και ήταν αθλητής τής ενόργανης γυμναστικής.Αυτός ο νεαρός, καίτοι μεγαλωμένος μέσα στις μεγαλοαστικές ανέσεις,ήταν ένα εν ενεργεία ηφαίστειο ατελείωτου ενθουσιασμού και ψυχικήςκαι σωματικής ρώμης. Όταν ξέσπασε ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος, είχε ήδηυπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. Ωστόσο, με την έναρξη τούΠολέμου παρουσιάστηκε πρώτος στο στρατολογικό γραφείο για νααποσταλεί στο Μέτωπο. Ήταν στρατιώτης τής 2ης Μεραρχίας (Καλλάρης)και πολέμησε σ' όλες τις μάχες, από την Ελασσώνα ως τη Θεσσαλονίκη.Από τις πρώτες μέρες τού Πολέμου έδωσε δείγματα τής πολεμικής τουαρετής και πολύ σύντομα έγινε το όνομά του θρύλος στις τάξεις τούστρατεύματος. Μετά την απελευθέρωση τής Θεσσαλονίκης, ενώ η

1 Οι Ζυγομαλάδες τής Χίου κατάγονται από τους Ζυγομαλάδες τού Άργους και του Ναυπλίου,των οποίων κάποιος γενεαλογικός κλώνος (ο Ιωάννης Ζυγομαλάς) μετοίκησε το 1555 στηνΚων/πολη. Γύρω στα τέλη τού 19ου αιώνα, μετοίκησαν από την Πόλη και εγκαταστάθηκαν μέληαυτής τής οικογένειας στη Χίο. Απ’ αυτούς τους νεήλυδες στη Χίο Ζυγομαλάδες κατάγεται οήρωας που εξετάζουμε.

2 Η Λουκία Μπαλάνου είχε καταγωγή από την ένδοξη ηπειρωτική οικογένεια τών Μπαλάνων: α) Βασιλόπουλος Μπαλάνος (1694-1765) β) Κοσμάς Μπαλάνος (1731-1808) γ) Κωνσταντίνος Μπαλάνος δ) Αριστείδης Μπαλάνος (Ιωάννινα 1818-Αθήνα 1875): Ο πατέρας τής Λουκίας Μπαλάνου-Ζυγομαλά. Δικηγόρος και πολιτικός. Σπούδασε στην Ιόνιο Ακαδημία τής Κέρκυρας. ΔικηγόροςΑθηνών από το 1841. Πληρεξούσιος Αττικής κατά το 1864. ε) Σπυρίδων Μπαλάνος (1824-1881) στ) Σίμος Μπαλάνος (Κέρκυρα 1833-1921) ζ) Δημήτριος Μπαλάνος (Αθήνα 1862-1907) η) Σίμος Μπαλάνος (Κέρκυρα 1866- ) θ) Αριστείδης Μπαλάνος (Αθήνα 1876-1950) ι) Δημήτριος Μπαλάνος (1877-1959) ια) Νικόλαος Μπαλάνος (1860-1937)

Μεραρχία του παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη ως πολιτοφυλακή, εκείνοςπαρά ταύτα "έβαλε μέσον" τον ίδιο του τον πατέρα ώστε να του δοθείφύλλο πορείας για το Μπιζάνι και τον Τομέα τής Ηπείρου. Κατά τηνάλωση τού Μπιζανίου, ο Ζυγομαλάς πρώτος υπέστειλε την τουρκικήημισέληνο και στη θέση της ύψωσε την ελληνική σημαία. Τέλος πάντων,οπουδήποτε πολέμησε κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο διέπρεψε. Μετην έναρξη τού ελληνοβουλγαρικού πολέμου, πάλι με το "μέσον" τούίδιου τού πατέρα του μάχεται ξανά υπό τις διαταγές τού Καλλάρη σ' όλεςτις μάχες τού Β΄ Βαλκανικού Πολέμου (Θεσσαλονίκη, Κιλκίς, Τζουμαγιά,Κρέσνα). Όταν τελείωσε και ο ελληνοβουλγαρικός πόλεμος, κατετάγηεθελοντικά στην 9η Μεραρχία και εστάλη στη Βόρειο Ήπειρο. Στησυνέχεια, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πιεζόμενος από τις ΜεγάλεςΔυνάμεις τής εποχής, απέσυρε την ελληνική Μεραρχία κατοχής από τηΒόρειο Ήπειρο και επακολούθησε η ανακήρυξη τής ΑυτονόμουΚυβερνήσεως υπό το Γεώργιο Χρηστάκη Ζωγράφο, ο Ζυγομαλάς μαζί μεάλλους συστρατιώτες του και αξιωματικούς τού τακτικού ελληνικούστρατού εγκατέλειψε τις τάξεις τού ελλ. στρατού και εντάχθηκεεθελοντικά στο πλευρό τού Ζωγράφου και των Βορειοηπειρωτών.Μάλιστα, υπήρξε το "δεξί χέρι" τού συνταγματάρχη και υπουργούΣτρατιωτικών τής Αυτονόμου Κυβερνήσεως, του Δημητρίου Δούλη. Ηδράση του στη Βόρειο Ήπειρο, κατά το διάστημα από το Φεβρουάριο 1914έως το καλοκαίρι τού ίδιου έτους ήταν καθοριστική. Όχι μόνο ήταν δεινόςπολεμιστής που είχε γίνει ο φόβος και ο τρόμος τών Αλβανών (τού δόθηκεστην Ήπειρο από το Δούλη ο βαθμός τού Λοχαγού τού Πυροβολικού)αλλά παράλληλα είχε ενεργό ρόλο και στο στρατηγικό σχεδιασμό τώνεκεί επιχειρήσεων. Αυτός λοιπόν ο μοναδικός στρατιώτης, ο αριστοτέχνηςτού πολέμου, που στα δύο χρόνια συνεχών πολεμικών επιχειρήσεων δενυπέστη ούτε τον ελάχιστο τραυματισμό παρόλο που μετέσχε σ' όλες τιςμάχες τών δύο Μεγάλων Πολέμων και διεκπεραίωνε πάντα τις πλέονεπικίνδυνες αποστολές, φονεύτηκε μπαμπέσικα και άνανδρα. Τη νύχτατής 30ής προς 31η Ιουλίου 1914, βρέθηκε σκοτωμένος καιαποκεφαλισμένος. Τον σκότωσε αλβανικό χέρι μέσα στη σκηνή του, διότιο Ζυγομαλάς, ως ο ιθύνων νους τού σχεδιασμού τών στρατιωτικώνεπιχειρήσεων στη Βόρειο Ήπειρο, ήταν ήδη επικηρυγμένος από τιςΜυστικές Υπηρεσίες τής Αυστρίας και της Ιταλίας. Οι δύο εκείνες χώρεςτήρησαν τότε σφόδρα ανθελληνικό και ταυτόχρονα φιλοαλβανικό ρόλο,διότι τα γεωστρατηγικά τους συμφέροντα υπηρετούντο πολύ καλά στηνπεριοχή τής ΝΔ Αλβανίας και της Αδριατικής εν γένει. Δηλαδή ήθελαντην Αλβανία, που τότε σχηματιζόταν ως κράτος, ως δικό τουςπροτεκτοράτο. Ο ήρωας κηδεύτηκε με μεγάλες τιμές στην Αθήνα στις 4Αυγ. 1914. Ο πατέρας του, μετά τον τραγικό θάνατο τού παιδιού του,αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική δράση και ιδιώτευσε. Πέθανε δε το1930 στο Παρίσι από ψυχολογική κατάρρευση. Η μάννα τού πολεμιστή, η

Λουκία Μπαλάνου-Ζυγομαλά, υπήρξε γενναιότερη τού ανδρός της: γιανα μην καταβληθεί και γονατίσει από τον ψυχικό πόνο και την οδύνη,βρήκε ένα συγκεκριμένο νόημα βίου, στο οποίο και διοχέτευσεολοκληρωτικά τα ενδιαφέροντά της μέχρι και το τέλος της (πέθανε το1947). Η πονεμένη μάννα επιδίδεται συστηματικά, από το 1915 μέχρι καιτο 1935 περίπου - που είχε και τις βιολογικές αντοχές - σε ενασχόληση μετη λαϊκή τέχνη. Συγκεκριμένα, ιδρύει, με δικά της οικονομικά κεφάλαιαχωρίς να έχει η ίδια το παραμικρό έσοδο, 17 Σχολές Κεντητικής Τέχνηςστην ευρύτερη περιοχή τού Αυλώνα Αττικής (στα σημερινάΑρβανιτοχώρια). Σ' εκείνες τις Σχολές προσέλαβε η Ζυγομαλά γυναίκεςηλικιωμένες ως δασκάλες-κεντήστρες, οι οποίες μετέδιδαν την κεντητικήτους εμπειρία στις νεότερες. Δηλαδή σκοπός τής ίδρυσης εκείνων τώνΣχολών εκ μέρους τής πλούσιας και καλλιεργημένης μεγαλοαστής ήτανβεβαίως η διάσωση τών παραδοσιακών κεντητικών μοτίβων και σχεδίων -που τότε απειλούνταν από τον οδοστρωτήρα τού νεοτερικού ευρωπαϊκούπολιτισμού – αλλά και η ενίσχυση τού εισοδήματος εκείνων τών φτωχώναγροτισσών και κτηνοτροφισσών. Ωστόσο πρώτιστος και βασικός σκοπόςτής ίδρυσης τών Κεντητικών εκείνων Σχολών ήταν η αποκατάσταση τήςγαλήνης και της ειρήνης στην ψυχή μιας πονεμένης μάννας. Οι Σχολέςεκείνες, με την άμεση εποπτεία και επιστασία τής ίδιας τής ιδρύτριαςείχαν μια πολύ καλή και πετυχημένη πορεία. Μέχρι και το 1937 περίπου,σημείωναν εμπορική και οικονομική ευρωστία: πωλούσαν τα χειροποίητακεντήματα σε πλούσιους και καλλιεργημένους Ευρωπαίους περιηγητέςκαθώς και σε Έλληνες αστούς ευκατάστατους και καλλιεργημένους,έναντι υψηλότατου τιμήματος. Έτσι, οι φτωχές αγρότισσες τής ΒΑΑττικής, χάρη στην καλλιεργημένη και ευαίσθητη γηραιά κυρία, επίχρόνια είχαν ένα υψηλό εισόδημα. Είναι ευνόητο ότι η ευρύτερη περιοχήτών Αρβανιτοχωριών "έπινε νερό στο όνομα" τής ευεργέτιδός τους. Το1937 η Λουκία Ζυγομαλά άρχισε να "τακτοποιεί" τις εκκρεμότητές της:κτίζει μια πέτρινη έπαυλη στον Αυλώνα, στην οποία στεγάζει όλα ταπολεμικά και στρατιωτικά ενθύμια τού γιου της. Δηλαδή κατ’ ουσίανμετατρέπει την οικία της σε Μουσείο Εθνολογικό και Ιστορικό τώνΒαλκανικών Πολέμων, δια των κειμηλίων τού γιου της. Στην προσπάθειάτης να διασώσει τη μνήμη τού παιδιού της από τη φθορά τού χρόνου,ιδρύει αυτό το Μουσείο, που καλείται ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΥΓΟΜΑΛΑ. Το ήμισυτού συγκεκριμένου χώρου το καθιστά ιστορικο-εθνολογικό Μουσείο. Το δεέτερο ήμισυ κάνει Λαογραφικό Μουσείο και στεγάζει σ' αυτό όσακεντήματα έμειναν απώλητα μέχρι το 1935. Οπότε, ο εν λόγω χώρος είναισήμερα ένα σύνθετο Μουσείο, λαογραφικό και συνάμα ιστορικό,υπαγόμενο στο Υπουργείο Πολιτισμού. Είναι ο εν λόγω χώρος μιαμικρογραφία τού Μουσείου Μπενάκη. Δεν έχει φυσικά την αίγλη τούΜουσείου Μπενάκη ούτε τον πλούτο τών εκθεμάτων του. Ωστόσο η αξίατού Μουσείου Ζυγομαλά έγκειται κυρίως στα μοναδικά κεντητικά μοτίβα

που διασώζει. Ακόμα, η γηραιά κυρία κτίζει στην περιοχή έναμεγαλοπρεπή ναό, το Ναό Αγίων Αντωνίου και Ανδρέου, ο οποίος μέχρισήμερα λειτουργείται από τους Αυλωνίτες. Μέσα στο Ναό αυτό, σε ειδικήκρύπτη βρίσκονται σήμερα τα οστά τόσο τού Αντωνίου και της Λουκίαςόσο και του σκοτωμένου γιου τους (η μεταφορά τών οστών τού Ανδρέαστο Ναό έγινε το 1937 από το 1ο Νεκροταφείο, όπου είχε ταφεί οπολεμιστής το 1914). Τέλος, η Λουκία Μπαλάνου-Ζυγομαλά δωρίζει στηνπεριοχή και το Δημοτικό Σχολείο Αυλώνα. Γίνεται αντιληπτό ότι ηπεριοχή τού Αυλώνα έχει σήμερα σε πολύ μεγάλη εκτίμηση τησυγκεκριμένη οικογένεια, η οποία έδωσε τα πάντα στον Αυλώνα και ταπάντα στην πατρίδα! Τη συγκεκριμένη οικογένεια τιμούν και με τοπαραπάνω οι Αυλωνίτες. Παρ’ όλα αυτά, στα εκατό χρόνια που πέρασαναπό το θάνατο τού ήρωα και στα 78 από την ίδρυση τού Μουσείου, δενυπήρξε ποτέ μια συστηματική μελέτη που να παρουσιάζει την πολεμικήδράση τού Ανδρέα και γενικά το πορτρέτο του. Οι όποιες γνώσεις τώνντόπιων Αυλωνιτών σχετικά με τη στρατιωτική δράση τού πολεμιστήπροέρχονται από "στόμα σε στόμα", δηλαδή από την προφορικήπαράδοση, απ’ ό,τι η ίδια η πονεμένη μάννα μετά το θάνατο τού παιδιούτης έλεγε γύρω γύρω στους κατοίκους τής περιοχής. Επειδή λοιπόνσυγκινήθηκα πολύ απ' αυτόν τον τύπο ανθρώπου που αντιπροσωπεύει οΖυγομαλάς (ενθουσιασμός, ατελείωτη "τρέλλα", αγάπη στην πατρίδα),πραγματοποίησα μια μελέτη, δια της οποίας φωτίζεται όχι μόνοολόκληρη η πολεμική δράση τού συγκεκριμένου ανθρώπου αλλά και ηεποχή. Δηλαδή η εργασία αυτή, στο πρώτο μέρος της, είναι η ιστορία τώνΒαλκανικών Πολέμων και του Βορειοηπειρωτικού Αγώνα (1914), μεενταγμένη, μέσα σ' αυτήν, την ιστορία τού ανθρώπου αυτού. Αξιοποίησαπρος το σκοπό αυτό κατάλληλη βιβλιογραφία, δια της οποίας παρέχεταιεπαρκής και κατατοπιστική εικόνα τής εποχής. Στο δεύτερο μέρος τήςμελέτης, επιχειρείται μια προσωπογραφία, μια χαρακτηρολογία τούήρωα, η απόδοση τού πορτρέτου του. Ο ήρωας περνά από "αξονικήτομογραφία" και διαγιγνώσκονται όλα τα γνωρίσματα τήςπροσωπικότητάς του αναλυτικά. Για την εξαγωγή ασφαλώνσυμπερασμάτων σχετικά με την προσωπικότητα τού ήρωά μας, βάση τήςμελέτης μου ήταν οι ίδιες οι επιστολές που αντάλλασσε κατά τη διάρκειατών Πολέμων ο Ζυγομαλάς κυρίως με τους γονείς του. Απ’ αυτές τιςεπιστολές φαίνεται ξεκάθαρα σε "ποιον Θεό πιστεύει" ο ήρωας. Φρονώπως η εν λόγω μελέτη είναι η απόδοση τού προσήκοντος σεβασμού σε μιαισχυρή ηθική προσωπικότητα, η οποία είναι σε θέση - ιδίως σήμερα - νασυγκινεί και να εμπνέει προς την κατεύθυνση τού χρέους και τουκαθήκοντος. Στην περίπτωση τού Ζυγομαλά εκπλήσσεται κανείς αφενόςαπό τις ατελείωτες αντοχές αυτού τού ανθρώπου και αφετέρου από τηνυψηλή του στρατηγικότητα, την οποία αναγνώριζαν τότε ακόμα καιεπαγγελματίες στρατιωτικοί! Πώς γίνεται ένας άνθρωπος που δεν

φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων ή σε κάποια Στρατιωτική Ακαδημία, αλλ’απεναντίας ανατράφηκε μέσα "στα πούπουλα" τής αριστοκρατίας καιήταν προετοιμασμένος για τον πολιτικό στίβο, να αποδεικνύεται στοπεδίο τής μάχης ο μέγιστος μαχητής; Φαίνεται ξεκάθαρα πως αυτός οάνθρωπος ήταν γεννημένος στρατιωτικός, διότι διέθετε όλες τιςστρατιωτικές αρετές. Η Χίος και τα Γιάννενα, οι ιδιαίτερες πατρίδες τούήρωα, αλλά και ο Αυλώνας Αττικής, ο τόπος που φιλοξενεί, εδώ καιογδόντα περίπου χρόνια, το ακέφαλο λείψανο τού πολεμιστή μαζί με ταοστά τών σεπτών γονέων του, μπορούν δικαιολογημένα να σεμνύνονταιγι’ αυτόν!

Χίος: 8 Ιουνίου 2014

Λεωνίδας Πυργάρης