Ο ΜΗΝΑΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ

Ο Απρίλης είναι ο τέταρτος κατά σειρά μήνας του χρόνου κα­

τά το ρωμαϊκό ημερολόγιο και ονομάσθηκε έτσι από το λατινι­κό ρήμα aperio, που σημαίνει ανοίγω. Είναι ο δεύτερος μήνας της άνοιξης και στη διάρκειά του ανοίγουν τα πάντα: τα δέ­ντρα, τα λουλούδια, ο καιρός. Είναι ο κατεξοχήν μήνας της ά­

νοιξης, γι' αυτό και στη Ρώμη ήταν αφιερωμένος στη θεά του έ­

ρωτα και της αγάπης, την Αφροδίτη. Την πρώτη του μηνός (πρωταπριλιά), όπως είναι γνωστό, συ­

νηθίζΟυν και το 'χουν σε καλό να λένε ψέματα, να γελούν κά­ποιον και να τον κοροϊδεύουν.

Τη μέρα αυτή της "ψευτιάς", όπως πολύ σωστά την αποκαλεί

ο λαός μας, ο ένας προσπαθεί με ποικίλους τρόπους και τεχνά­σματα να ξεγελάσει τον άλλο, χωρίς παρεξήγηση βέβαια. Τελευ­

ταία και οι εφημερίδες την πρωταπριλιά γράφουν στις πρώτες

σελίδες με μεγάλα γράμματα, ψεύτικες ειδήσεις και πληροφορί­ες "ΧΟΝΤΡΑ ΨΕΜΑΤΑ", που πολλές φορές γίνονται πιστευτές και παραπλανούν ή αποπροσανατολίζΟυν το κοινό.

Σε κάθε τόπο η πρωταπριλιά έχει διαφορετική ερμηνεία και νόημα. Στην Κομοτηνή το 'χουν σε καλό να γελούν για να γί­

νουν τα κουκούλια τους. Στην Α. Θράκη το 'χαν σε καλό να γε­λάσουν κάποιον, για καλή καρποφορία των δέντρων.

Το έθιμο αυτό μάλλον δε φαίνεται να έχει αρχαιοελληνική κα­ταγωγή και ρίζες. Πιθανόν μας ήρθε από τη Γαλλία γύρω στο

160 αιώνα.

Αλλά ας έρθουμε τώρα να ανιχνεύσουμε το λαογραφικό περιε­

χόμενο του Απρίλη με περισσότερα στοιχεία. Η άνοιξη και το Πάσχα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά για το λαό μας, σύμφωνα

με τις κλιματολογικές συνθήκες και τη θρησκευτική μας παρά­δοση.

Ο λαός μας βλέπει το μήνα αυτό με πολλή αγάπη, γι' αυτό τον

92 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

ύμνησε, τον τραγούδησε και τον απαθανάτισε με στίχους, με παροιμίες και παραδόσεις:

Απρίλης με τα λούλουδα και Μάης με τα ρόδα, ο Απρίλης έχει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια.

Μια άλλη καλή όψη του Απρίλη, που έχει σχέση με την καλ­λιέργεια της γης και κυρίως με το μεγάλωμα των σπαρτών και την ευεργετική βροχή, είναι ότι αυτή η όψη εκφράσθηκε από τον ίδιο το λαό μας με πολλές παροιμίες:

Αν βρέξει ο Απρίλης δυο νερά κι ο Μάης πέντε-δέκα, να δεις τον κοντοκρίθαρο πώς στρίβει το μουστάκι, να δεις και τις αρχόντισσες πώς ψιλοκλησαρίζΟυν, να δεις και τη φτωχολογιά πώς ψιλοκοσκινίζει.

Ο εθνικός μας ποιητής ζωγράφισε κι αυτός και απαθανάτισε τις απριλιάτικες ομορφιές της φύσης και την υποβλητική ατμό­σφαιρα, που κυριαρχεί ακόμη και τη νύχτα:

'Άλαφρο'ίΌκιωτε καλέ, για πες απόψε τι 'δες:" ή "Νύχτα γε­μάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια" και αλλού λέει: ''Ο Α­πρίλης με τον έρωτα, χορεύουν και γελούνε ... ".

Ακόμη η μαγεύτρα και η πλανεύτρα ομορφιά του, έκανε τον ήρωα της Αλαμάνας την κρίσιμη ώρα, που οδηγούνταν στον τό­πο του φρικτού μαρτυρίου του, να αυτοσχεδιάσει το κύκνειο ά­σμα του:

Για δες καιρό που διάλεξε, ο χάρος να με πάρει, τώρα π' ανθίζουν τα κλαριά, και βγάζ' η γη χορτάρι.

Το φυσικό περιεχόμενο του Απρίλη, δηλαδή η εμπειρία του χρόνου, για τις καιρικές συνθήκες μορφοποιείται κυρίως σε δύ­ο γιορτές: του Αγίου Γεωργίου στις 23 και του Αγίου Μάρκου

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΔΔΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΔΑΟΓΡΑΦΙΑ 93

στις 25. Φυσικά η γιορτή του Αγίου Γεωργίου αν πέσει στην πέν­θιμη περίοδο της Σαρακοστής, μεταφέρεται τη δεύτερη μέρα του Πάσχα. Ακόμη η γιορτή αυτή του ΑΙ-Γιώργη δίνει και το ό­

νομά της στο μήνα. Σε πολλά μέρη τον λένε κι 'Άγιωρίτη". Α­

κόμη στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, παλαιότερα, στις κτηνο­τροφικές περιοχές της πατρίδας μας κοπάδιαφν τα πρόβατα για

ένα εξάμηνο, δηλαδή μέχρι τη γιορτή του ΑΙ-Δημήτρη (26 ο­

κτωβρίου). Άλλος ένας σταθμός στη διάρκεια του Απριλίου, όπου μορφο­

ποιείται το περιεχόμενο του χρόνου, είναι όπως είπαμε η γιορ­τή του Αγίου Μάρκου. Η γιορτή αυτή περνάει απαρατήρητη

σχεδόν απ' όλο τον κόσμο, εκτός από τους γεωργούς, οι οποίοι

και κρατούν την αργία της. Πολύ παλιά δεν έζευαν το ζευγάρι

να κάνουν χωράφι, γιατί υπήρχε ο κίνδυνος να πάθουν κάτι κα­κό.

ΠΑΣΧΑΛΙΑΤΙΚΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Κι ερχόμαστε τώρα στη μεγάλη γιορτή της άνοιξης και της ορ­θοδοξίας, δηλαδή στο 'ΆΓΙΟ ΠΑΣΧΑ". Η εκκλησία μας γιορτά­ζει το Πάσχα σαν τη μεγάλη γιορτή και πανήγυρη. Ιδιαίτερα για

τον ελληνικό λαό το Πάσχα είναι η "Λαμπρή", γιατί τον συνδέ­

ει με την αποστολική εμπειρία και απόλυτη βεβαιότητα για το ότι "ηγέρθη Ο Κύριος όντως" και γιατί ζωντανεύει πολλές ιστο­ρικές μνήμες. Οι υπόδουλοι στους Τούρκους Έλληνες για πολ­

λές εκατονταετίες αναπτερώνονταν απ' την Ανάσταση του Κυρί­

ου και την έβλεπαν .σαν εγγύηση για την Ανάσταση του δουλω­

μένου γένους. Άλλωστε και η ανοιξιάτικη αναγέννηση και ανά­

σταση της ελληνικής φύσης στην περίοδο του Πάσχα, κατά την οποία χρώματα και αρώματα, φεγγάρι και άστρα και αναμμένες λαμπάδες, συνθέτουν τον ωραίο διάκοσμο της μεγάλης ημέρας, συντελεί αναμφίβολα στο λαμπρότερο εορτασμό.

1) Πρωταρχικό σύμβολο του Πάσχα ο οβελίας. Είναι το ιερό

σφάγιο της ελληνικής οικογένειας. Ένα είδος θυσίας και σπον­δής, που μοιάζει με τις αρχαίες οικογενειακές θυσίες και σπον­

δές οίνου. Το κατεξοχήν ελληνικό έθιμο των ψητών κρεάτων, δεν έπαψε

94 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

ποτέ, από την αυγή των ομηρικών χρόνων μέχρι σήμερα, ν' α­

ποτελεί το κυριότερο γιορταστικό φαγητό των Ελλήνων. Από εκκλησιαστική άποψη, υπάρχει κάποια αντιστοιχία και

συγγένεια του πασχαλινού οβελία με το εβραϊκό έθιμο, σύμφω­

να με το οποίο οι Εβραίοι συνήθΙζαν να τρώνε το Πάσχα αρνί

"εις ανάμνησιν του αρνιού" που άγγελος Κυρίου, συμβούλεψε τους Εβραίους να σφάξουν και με το αίμα του να σημαδέψουν τις εξώπορτες των σπιτιών τους, για να γλιτώσουν έτσι τα πρω­

τότοκα παιδιά τους από τη σφαγή. Και σήμερα ακόμη σε πολλά

μέρη του τόπου μας, οι πατέρες σταυρώνουν, με το αίμα του αρνιού που σφάζΟυν, τα μέτωπα των παιδιών τους και την εξώ­

πορτά τους. Αυτό το αίμα του άκακου αρνιού και το σημείο του σταυρού είναι σύμβολα προστασίας. ο οβελίας επίσης συμβολί­

ζει τον αμνό του Θεού, όπως ονομάζεται ο Χριστός, που θυσιά­

στηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων. 2) Άλλο βασικό σύμβολο του Πάσχα είναι τα κόκκινα αυγά.

Συνήθως βάφονται τη Μεγάλη Πέμπτη, γι' αυτό λέγεται και Κόκκινη Πέμπτη ή Κοκκινοπέφτη. Η χρήση του αυγού αυτές τις

μέρες είναι παγκόσμια στο χριστιανικό κόσμο. Είναι πολλοί οι

αποσυμβολισμοί, που αποδίδονται στο αυγό και στο κόκκινο χρώμα του. έποστηρίζΟυν ότι, αφού το αυγό είναι πηγή ζωής,

συμβολίζει την ανανέωση της ζωής. Για το κόκκινο χρώμα του λέγεται ότι θυμίζει είτε προχριστιανικούς θανάτους Θεών π.χ.

του Άδωνη και του Άττη ή το αίμα του εβραϊκού προβάτου ή 1;0

αίμα του Χριστού! έπάρχει και μια λα"ίκή παράδοση που αναφέ­ρει πως όσοι άκουσαν ότι αναστήθηκε ο Χριστός δεν το πίστε­

ψαν. Μια γυναίκα μάλιστα, που κρατούσε ένα καλάθι με αυγά

είπε: "Αν από άσπρα γίνουν κόκκινα, τότε θα το πιστέψω". Και τα αυγά κοκκίνισαν.

Υπάρχει και η ορθολογική ερμηνεία. Κατά τη διάρκεια της Σα­ρακοστής δεν τρώγονται αυγά. Ωστόσο, είναι η εποχή που οι κότες γεννάνε άΦθονα αυγά. Τι θα γίνονταν τόσα αυγά; Αποφά­

σισαν λοιπόν, να τα φυλάνε για το Πάσχα και να τα κάνουν δώ­

ρα. Από παλιές βυζαντινές μαρτυρίες ξέρουμε ότι το Πάσχα συ­νηθίζΟυν τα δώρα σαν έκφραση αγάπης. Τα αυγά όμως έγιναν

το συμβολικό δώρο της γιορτής και τα πρόσφεραν οι μικροί στους μεγάλους, οι μαθητές στο δάσκαλο, οι πιστοί στον πα­

τριάρχη και οι υπήκοοι στον αυτοκράτορα.

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΔΔΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ 95

Πάρα πολλά είναι τα έθιμά μας που έχουν σχέση με τα αυγά: • Σε μερικά νησιά του Αιγαίου το πρώτο αυγό που θα βάψουν

το τοποθετούν στο εικονοστάσι. Το ονομάζΟυν αυγό της Πανα­γιάς. Μ' αυτό σταυρώνουν τα παιδιά τους όταν αρρωστήσουν. Αν το κρατήσουν τρία χρόνια στο εικονοστάσι, γίνεται σκληρό σαν πέτρα και το λένε "κρατητήρα". Μ' αυτό σταυρώνουν τις έγκυες γυναίκες για να μην αποβάλουν.

• Στη Μακεδονία μας, το πρώτο αυγό που θα βάψουν το θά­

βουν στην πρώτη αυλακιά του χωραφιού όταν αρχίζει η σπορά. Κι αυτό για ν' αποκτήσει ο σπόρος του σιταριού, τη ζωτική δύ­ναμη του αυγού .

• Σε χωριά της Πελοποννήσου, λειτουργούν τα κόκκινα αυγά που έχουν γεwηθεί τη Μεγάλη Πέμπτη και μάλιστα από μαύρη

κότα -στην ανάγνωση των δώδεκα ευαγγελίων. Αυτά τα ονομά­

ζουν Μεγαλοπεφτιάτικα και λένε ότι έχουν ιαματικές ικανότη­τες. Μερικοί τα θάβουν σταυρωτά στο αμπέλι το βράδυ της Με­γάλης Πέμπτης, για να το προστατέψουν από αρρώστιες και χα­λάζΙ.

• Στα νησιά του Ιουνίου, μέσα στη μπογιά που βάφουν τα αυ­γά, βάφουν κι ένα κομμάτι ύφασμα και το κρεμούν στο μπαλ­κόνι του σπιτιού τους, που βλέπει προς την ανατολή του ήλιου και συμβολίζει ότι ο ήλιος της δικαιοσύνης, δηλαδή ο Χριστός, θα προστατεύει το σπίτι από κάθε κακό.

• Στη Θράκη πιστεύουν ότι το κόκκινο πανί, που βάψανε στη μπογιά των αυγών συμβολίζει την παρθενιά της Παναγίας.

3) Άλλο σύμβολο της πρώτης Ανάστασης είναι τα δαφνόφυλ­

λα. Ο λαός μας πιστεύει ότι τα φύλλα της δάφνης συμβολίζΟυν την απομάκρυνση της κατάρας και της εχθρότητας. Γιατί η δάφ­

νη λένε είναι καταραμένο δέντρο, επειδή απ' αυτήν κρεμάστη­κε ο Ιούδας. Έτσι τα φύλλα της δάφνης που μαζεύουν στον α­έρα, καθώς τα σκορπάει ο ιερέας, τα χρησιμοποιούν για να θυ­

μιάζΟυν το σπίτι τους, σαν αποτρεπτικά από μαγεία, βασκανία, ώρα κακιά, γλωσσοφαγιά, δέσιμο, κάρφωμα κ.λπ. Μερικοί τα

βάζΟυν μέσα στα μπαούλα και στις ντουλάπες, για να μην πλη­σιάζει στα ρούχα ο σκόρος.

4) Επίσης ένα άλλο συμβολικό έθιμο είναι η περιφορά ή καλύ­τερα η κατανυκτική μυσταγωγία του Επιταφίου, η μεγάλη αυτή

σκηνή του Θείου Δράματος της Μεγάλης Παρασκευής. Το έθι-

96 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

μο αυτό της περιφοράς του Επιταφίου πριν από την επανάστα­ση του 1821 γινόταν μονάχα στην Αθήνα, ενώ στα άλλα μέρη της

δουλωμένης πατρίδας μας η δραματική αυτή και κατανυκτική

σκηνή περιορίζΟνταν μέσα στην ίδια την εκκλησία ή στον αυλό­

γυρό της. Στη Θεσσαλία, την' Ηπειρο, τη Μακεδονία, τη Θρά­

κη και τη Μ. Ασία, η περιφορά του Επιταφίου δε γινόταν καθό­λου πριν από το 1821. Στη Σμύρνη ωστόσο, όπου οι 'Ελληνες ή­ταν πάντοτε πολλοί και η χριστιανική συνοικία της πόλεως απο­

μονωμένη, γινόταν περιφορά του Επιταφίου γύρω στον αυλόγυ­

ρο της Αγίας Φωτεινής. Στην Κωνσταντινούπολη η περιφορά γι­

νόταν μέσα στην περιοχή των Πατριαρχείων και μονάχα την αυ­

γή του Μεγάλου Σαββάτου. 5) Άλλο χαρακτηριστικό έθιμο είναι οι πασχαλινοί χοροί, που

είναι θρησκευτικοί, χριστιανικοί θα λέγαμε, στα εξωτερικά τους

γνωρίσματα, στο σύνδεσμό τους με τη γιορτή, στο περιεχόμενο

των τραγουδιών τους και στο σεμνό τρόπο που χορεύονται. Ο

χορός της Λαμπρής θεωρείται στον τόπο μας ως ο εξοχότερος

και μεγαλοπρεπέστερος χορός, γι' αυτό συμμετέχουν όλοι. Εί­

ναι ο χορός της συναδέλφωσης και η αλυσίδα της αδελφικής Α­

γάπης, όπου όλοι γίνονται ένας, για να γιορτάσουν το χαρμόσυ­νο γεγονός της Ανάστασης και να νιώσουν το βαθύτερο μήνυμά

της. Το μήνυμα του θάρρους, της ελπίδας και της αισιοδοξίας. Το μήνυμα της νίκης πάνω στο θάνατο, του θριάμβου πάνω στη

βαρυχειμωνιά και της Ανάστασης του ΧΡΙΣτοέ μας πάνω από

κάθε ΓΟΛΓΟΘΑ! ...

6) Ένα άλλο προχριστιανικό έθιμο του Πάσχα είναι και το κά­ψιμο του Ιούδα. Το έθιμο αυτό, μολονότι έχει συνδεθεί με το

συγκεκριμένο πρόσωπο της εκκλησιαστικής μας ιστορίας, είναι ένα έθιμο προχριστιανικό, με χαρακτήρα αποτρεπτικό ή καθαρ­

τικό -καίνε δηλαδή το δαίμονα του κακού. Τον ίδιο αυτό χαρα­

κτήρα έχουν και οι φωτιές που ανάβουν το Πάσχα για να ξορκί­

σουν π.χ. το χαλάζΙ, αλλά και πολλά άλλα κακά.

7) Ένα ακόμη κατεξοχήν ανοιξιάτικο και πολύ χαρούμενο πα­

σχαλιάτικο έθιμο είναι οι κούνιες που γίνονται το Πάσχα. ΤΟ έ­

θιμο αυτό έχει αρχαία ελληνική καταγωγή. Αποτελούσε τελε­τουργικό στοιχείο της δεύτερης μέρας των ανθεστερίων, που ή­ταν η ανοιξιάτικη γιορτή των Αθηναίων. Οι κούνιες ή "τρουι­στές ή τριγυριστές", όπως πολύ χαρακτηριστικά τις ονομάζΟυν

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Η σταύρωση του Ιησού.

97

στη Βλάστη ΚΟζάνης, στα Νάματα, στο Σισάνι Βοιου και στο Γέρμα Καστοριάς, όπου το έθιμο αυτό και σήμερα ακόμη συνε­χίζεται, έχουν και γονιμικό χαρακτήρα: "Κουνιόμαστε για να γίνουν τα σπαρτά", λένε, αλλά και αποτρεπτικό ''για να φύ­

γουν τα φίδια". Η κούνια αποτελεί ένα είδος καθαρμού με τον αέρα: Με το κούνημα δημιουργείται ένα ρεύμα αέρα, που ενερ­γεί καθαρτικά πάνω στο κορμί: "Κουνιόμαστε για την καλή υ­γεία", λένε. Φυσικά το έθιμο της κούνιας, εκτός από τη γονιμι­κή και καθαρτική του σημασία, που ίσως δεν είναι και τόσο συ­νειδητή στο λαό μας, είναι κυρίως ένα κοινωνικό έθιμο. Συνή­θως κουνιούνται μόνο τα κορίτσια και σε πολλά μέρη τα κου­νούν τα αγόρια. Στη Βλάστη κουνιούνται και τα νιόπαντρα ζευ­γάρια ''για να στεριώσουν και να κάνουν απογόνους". Την ώ­ρα που το αγόρι κουνάει το κορίτσι, τραγουδάει και λέει:

Κούνια μου, κούνησέ μου την, για να βραδιάσει η μέρα, να ξημερώσει να τη δω, να πάρει ο νους μου αγέρα ή Κουνιέται ένα χρυσό κορμί και πώς να το κουνήσω. να πιάσω διαμαντόπετρα, να το πετροβολήσω" ή: Χριστός Ανέστη μάτια μου, έλα να φιληθούμε και βάστα και στο χέρι σου, κλήμα να βλογηθούμε ή Κουνιέται και το μάλαμα, κουνιέται και τ' ασήμι. Κουνιέται κι η αγάπη μου, μ' ολόχρυσο σΙζίμι (σκοινί).

98 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

και το κορίτσι απαντάει:

Που να χαρείς τα χέρια σου, τα μαργαριταρένια που κούνησαν κι άλλες πολλές, τώρα κουνάν και μένα.

8) Τέλος, ένα άλλο πασχαλιάτικο έθιμο είναι ο πανηγυρισμός της Ανάστασης του Λαζάρου, με τις Λαζαρίνες, τους αγερμούς, τα τραγούδια και τους τοπικούς παραδοσιακούς χορούς, που συνδυάζεται με τα έθιμα της επόμενης μέρας, της Κυριακής των ΒαΊων.

Οι συνήθειες της μέρας αυτής παρουσιάζΟυν διαφορές από τόπο σε τόπο και κυρίως στα τραγούδια που λένε:

Ήρθιν ου Λάζαρους, ήρθαν τα Βάγια, ήρθιν η Κυριακή που τρων τα ψάρια. Σήκω Λάζαρε και μην κοιμάσαι ....

ΠΑΣΧΑΛΙΑΠΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΟ Βοϊο

Η ΠΑΣΧΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ (Δημοσιεύθηκε στο αριθ. 182 τεύχος της "Βοϊακής Ζωής",

Μάρτιος· Απρίλιος 2003).

Πάσχα των Ελλήνων, Πάσχα του Απρίλη. Η μεγαλύτερη γιορ­τή της Ορθοδοξίας, που γιορτάζεται στην καρδιά της ομορφό­τερης εποχής του χρόνου. Αυτή την εποχή οι μυρωδιές των λου­λουδιών μπερδεύονταν γλυκά-γλυκά .και μελωδικά με τους ύ­μνους της Ορθοδοξίας.

Τώρα στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των ημερών ανταμώνουν τα ήθη και έθιμα του λαού μας, που ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή και μας καλούν να τα γνωρίσουμε.

Με ιδιαίτερη λαμπρότητα γιορτάζεται και στο Βόιο η Πασχα-. λιά της Αγάπης. Πιστοί στην παράδοση οι Βο'ίώτες εξακολου­θούν και σήμερα ακόμη, παρότι έμειναν λίγοι, να δίνουν το το­πικό χρώμα στις άγιες αυτές γιορτινές μέρες.

Οι σχετικές προετοιμασίες άρχΙζαν και αρχίζΟυν και σήμερα από τη Μ. Εβδομάδα. Νοικοκύρεμα του σπιτιού, φροντίδα για

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΔΔΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΔΑΟΓΡΑΦΙΑ 99

το πασχαλινό τραπέζΙ, αγορά δώρων για όλους στο σπίτι, αλλά και ανάδοχοι αγοράζΟυν τα δώρα και τις χρυσοστόλιστες λαμπά­δες για τους βαπτισιμιούς τους. Παλιότερα οι γυναίκες πήγαι­ναν στα μνήματα και στόλΙζαν τους τάφους και μοίραζαν στους δικούς τους ανθρώπους κόκκινα αβγά και ρεβυθένια ζυμωτά σι­

μίτια, πιστεύοντας έτσι ότι θα βγουν από τον τάφο τους μαζί με την Ανάσταση του Κυρίου και να δουν πως οι ζωντανοί στέκο­νται πλάι τους, πως δεν τους ξέχασαν και πως τους κρατούν ζω­ντανούς στην ψυχή τους.

Οι κάτοικοι του κάθε χωριού, κάθε βράδυ τη Μ. Εβδομάδα πηγαίνουν στην εκκλησία για να παρακολουθήσουν τις Ιερές Α­κολουθίες των Παθών του Κυρίου.

Όλες οι μέρες της Μ. Εβδομάδας έχουν το δικό τους χαρακτη­ριστικό.

Η Μ. Πέμπτη είναι αφιερωμένη στο βάψιμο των αυγών. Αδια­φιλονίκητοι πρωταγωνιστές αυτών των άγιων ημερών και κυρί­ως της Μ. πέμπτης είναι τα κόκκινα αυγά. Το αυγό "κλείνει"

μέσα του τη ζωή. Σύμφωνα λοιπόν με μια από τις εκτιμήσεις των ερευνητών, με το τσούγκρισμα και το σπάσιμο του αυγού βγαίνει στην επιφάνεια η νέα ζωή, η αιώνια ζωή. Πολλές είναι οι ερμηνείες για το κόκκινο χρώμα των αυγών. Μια άποψη υπο­στηρίζει ότι το κόκκινο χρώμα χρησιμοποιείται σε ανάμνηση του αίματος των προβάτων που έσφαξαν οι Εβραίοι στην Αίγυ-

100 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

πτο ή ακόμη ότι τα αυγά βάφονται κόκκινα από το αίμα του Ιη­

σού. Το κόκκινο χρώμα είναι το χρώμα της χαράς και γι' αυτό διατυπώνεται η άποψη ότι με τα κόκκινα αυγά μεταδίδεται με

έναν ακόμη τρόπο, το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Η

λα'ίκή μας παράδοση μας πληροφορεί ότι όταν αναστήθηκε ο Χριστός και το νέο το είπαν σε μια γυναίκα, εκείνη δεν το πί­στεψε και είπε: "Αν γίνουν κόκκινα τ' αυγά που κρατάω στα χέρια μου, τότε θα αναστηθεί ο Χριστός". Εκείνη τη στιγμή τα αυγά κοκκίνησαν και από τότε καθιερώθηκε να βάφονται τα α­

υγά κόκκινα, τη ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ.

Η Μ. Παρασκευή παλιότερα περνούσε στα χωριά μας με το ξε­νύχτι των γυναικών στον Επιτάφιο, μετά την περιφορά του στο

χωριό. Η μέρα αυτή ακόμη είναι χαρακτηριστική με τον επιτάφιο Θρήνο, δηλαδή με το ''Η Ζωή εν τάφω, κατετέθης Χριστέ!. ....

Από το πρωί της Μ. Παρασκευής οι καμπάνες χτυπάνε πένθι­

μα. Όλοι οι κάτοικοι των χωριών πηγαίνουν στην εκκλησία για να παρακολουθήσουν τη συγκλονισμένη στιγμή της Αποκαθή­

λωσης του Κυρίου από το Σταυρό και την περιφορά του νεκρού σώματος πάνω απ' τα κεφάλια, που υποκλίνονται στο Σωτήρα

του κόσμου. Ανθοστόλιστοι οι Επιτάφιοι με τα ποικιλόμορφα και μυρωδά­

τα αγριολούλουδα που μαζεύουν τα παιδιά από τους κήπους και

τα χωράφια της ανοιξιάτικης φύσης, για να δεχτούν το Άγιο Σώ-

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Δυο πανέμορφες και πολύ χαριτωμένες

Ελληνοπούλες τσουγκρίζΟυν

τα κόκκινα αυγά.

101

μα. Αυτό είναι μια ελάχιστη προσφορά των πιστών για Εκείνον, που ήλθε για να θυσιαστεί και να σηκώσει πάνω στις πληγές του, τις αμαρτίες μας.

Τραγική φιγούρα τη μέρα αυτή είναι η Μάνα του Θεανθρώ­που. Η Μάνα, που στενάζει γοερά και ανακράζει: "Υιέ μου, που το κάλλος Υδυ της μορφής σου;", "Υιέ μου, πώς τάφω

νυν καλύπτεις;" Σε όλα τα χωριά μας επικρατεί το έθιμο της περιφοράς του αν­

θοστόλιστου Επιταφίου που περνά από τους κεντρικότερους

δρόμους, από μνήματα και τα καθαγιάζει: 'Άι γενεαί πάσαι ... " προσφέρουν ύμνο στο Λυτρωτή. Από τα μάτια όλων, μικρών και μεγάλων, τρέχουν δάκρυα, που ραίνουμε σαν μυροφόρες τον τάφο Του και τον ικετεύουμε να μας φέρει την Ανάσταση. Να μας θυμηθεί, να ακούσει το γοερό πόνο από το Γολγοθά της ψυ­

χής μας. Αυτό το βράδυ της Μ. Παρασκευής ενταφιάζεται το μεγαλείο της αγνότητας και της θυσίας.

Αποκορυφώνεται το θείο δράμα, τεντώνεται το σχοινί της α­πελπισίας και ο ουρανός είναι μαύρος σαν την καρδιά μας. Κι όμως μέσα σ' αυτό το αποκορύφωμα του θείου και του ανθρώ­πινου δράματος, μια φωνή ακούγεται μέσα μας, μια φωνή σταλμένη από τον τάφο: "Καλέσω μου τα Έθνη, κακείνα με

102 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

δοξάφυσι, συν των Πατρί και τω Πνεύματι. Καγώ αυτοίς δω­ρήσωμε ζωήν την Αιώνια".

Είναι ένα μήνυμα αισιοδοξίας, ελπίδας κι αυτή την ώρα που

βρίσκεται 'Ή Ζωή εν τάφω" . Αυτή τη μέρα, παντού ψέλνεται το λυπητερό τραγούδι:

Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα. Σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται ....

Συγκλονιστική είναι η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης του Κυρίου στο Μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο χωριό Δρυόβουνο ΒΟLου, που είχε καθιερώσει εδώ και πολλά χρόνια ο Μακαριστός Μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης Α­ντώνιος και γίνεται το μεσημέρι της Μ. Παρασκευής. Τηρείται με ευλάβεια η διαδικασία της Αποκαθήλωση ς και η σκηνή αυτή μας μεταφέρει στο έτος 33 μ.Χ., όταν ο πλούσιος φίλος των μα­

θητών του Χριστού, ο Ιωσήφ ο από Αρμαθείας, ζήτησε από τον Πιλάτο να ενταφιάσει το Χριστό σε δικό του τάφο. Την ώρα του ενταφιασμού ψάλλεται:

Ω γλυκύ μου Έαρ ... , πώς τάφω νυν καλύπτει;

Η εκδήλωση αυτή της Αποκαθήλωσης συγκεντρώνει πολύ κό­σμο από τα γύρω χωριά και μας θυμίζει το Γολγοθά -κρανίου τό­

πος- του μαρτυρίου του Κυρίου. Αυτό είναι το περιεχόμενο της Μ. Παρασκευής. Σαν έλθει και

ξημερώσει κι άλλη μέρα, το Μ. Σάββατο, σαν φωτίσει ξανά ο ή­

λιος, θα ακουστεί το μεγάλο μήνυμα. Ο θάνατος και η απελπι­σία θα ηττηθούν, ο τάφος της ψυχής μας θα φεγγοβολήσει φως

αναστάσιμο και η ελπίδα θα αναστηθεί. Ξημερώνοντας το Μεγάλο Σάββατο, ξεκινά μια ξεχωριστή μέ­

ρα. Το πρωί του Μ. Σαββάτου ξεκινούν σε όλα τα σπίτια οι προ­ετοιμασίες για το βραδινό τραπέζΙ.

Η ακολουθία της Ανάστασης γίνεται συνήθως στις αυλές των Εκκλησιών, αφού πρώτα δοθεί το Άγιο Φως.

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το πατροπαράδοτο ψήσιμο του οβελία σε

πολλές περιοχές παίρνει το χαρακτήρα πάνδημου

λαϊκού γλεντιού.

103

Όλοι μεριμνούν, ώστε να διατηρήσουν το φως της λαμπάδας, για να σταυρώσουν τρεις φορές την είσοδο του σπιτιού και ν' α­νάψουν το καντήλι.

Όσο για το τραπέζΙ της Ανάστασης, η παραδοσιακή μαγειρί­τσα έχει την τιμητική της μαζί με τις σαλάτες και τα εξαιρετικά τοπικά εδέσματα. Το έΘιμο αυτό επιβάλλει το γιορτινό τραπέζΙ να ξεκινά με το τσούγκρισμα των αυγών.

Ανήμερα το Πάσχα οι σούβλες παίρνουν φωτιά. Το παραδο­σιακό σουβλιστό αρνί και το κοκορέτσι δε λείπουν σχεδόν από

κανένα πασχαλινό τραπέζΙ, σήμερα κυρίως. Το απόγευμα της Κυριακής γίνεται η ακολουΘία της δεύτερης

Ανάστασης, κατά τη διάρκεια της οποίας διαβάζεται το Ευαγγέ­λιο σε διάφορες γλώσσες, ώστε να φανερωΘεί η ενότητα των ε­Θνών τη μέρα του Πάσχα.

Μετά την ακολουΘία του εσπερινού της Αγάπης, το γλέντι

στην πλατεία του κάΘε χωριού, παίρνει μεγάλες διαστάσεις.

104 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

Αυτά είναι τα πασχαλιάτικα ήθη και έθιμα του τόπου μας, που όλα είναι χαρακτηριστικά και έχουν συμβολικό χαρακτήρα.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΤΟ ΔΡΥΟΒΟΥΝΟ ΒοϊΟΥ (Δημοσιεύθηκε στο αριθ. 177 τεύχος της "Βοϊακής Ζωής",

Μάιος - Ιούνιος 2002).

Την Αγία και Μεγάλη Παρασκευή τα άγια, σωτήρια και φρι­

κτά πάθη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού επιτελούμε. Όλους

τους εξευτελισμούς και τις ύβρεις που με τη θέλησή του κατα­

δέχτηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων, προπαντός δε το Σταυ­

ρό και το θάνατο. Η οδύνη όλων μας την άγια αυτή ημέρα κορυφώνεται στην

προσκύνηση του Επιταφίου και στην αποκαθήλωση του Σώμα­

τος του Χριστού εκ του Σταυρού. Η κορύφωση αυτή των Παθών του Ιησού βιώνεται με κατάνυ­

ξη ιδιαίτερη στο Δρυόβουνο, με την αναπαράσταση της Αποκα­θήλωσής. Μετά την ανάγνωση, το πρωί της Μ. Παρασκευής των Μεγάλων Ωρών, μια. μεγάλη πομπή με επικεφαλής το Σε­

βασμιότατο μητροπολίτη Σισανίου και Σιατίστης κ.κ. Αντώνιο και με τη συμμετοχή των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών της περιοχής ξεκινά από την εκκλησία του χωριού για το γειτονικό

λόφο που προσομοιάζει το λόφο του Γολγοθά. έπό τους ήχους

πένθιμων εμβατηρίων η πομπή ανεβαίνει στον ανήφορο για τον περίβολο του ναού όπου από πριν έχουν στηθεί οι σταυροί με τα

σώματα του Ιησού και των δύο ληστών που σταυρώθηκαν μαζί

του.

Με την οδύνη και τον πόνο χαραγμένα στο πρόσωπό του, ο

Σεβασμιότατος μητροπολίτης κ. Αντώνιος τυλίγει σε λευκό σε­

ντόνι το Σώμα του Ιησού και, κατεβάζΟντάς το από το Σταυρό, το ραίνει με λουλούδια που κρατούν στα καλάθια τους κοπέλες

που συμβολίζΟυν τις μυροφόρες.

Το θείο δράμα βρίσκεται στην κορύφωσή του, αλλά ήδη αχνά

διακρίνεται το φως και η νίκη της Ανάστασης.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΖΙΩΝΗΣ

ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Μακαριστόι; Μητροπολίτ/ι; Σισανίου και Σιατίοτηι; Αντώνιοι; αποκαfJηλώνει το

Σταυρωμένο Ιησού στο Δρυόβουνο.

ΑΝΑΒΙΩΝΕΙ ΚΑΘΕ ΧΡΟΝΟ Ο ΧΟΡΟΣ

105

ΤΗΣ ΡΟΚΑΣ ΣΤΗ ΓΑΛΑΤΙΝΗ (Δημοσιεύθηκε στο αριθ. 177 τεύχος της "Βοϊακής Ζωής",

Μάιος· Ιούνιος 2002).

Την Τρίτη ημέρα του Πάσχα αναβιώνει κάθε χρόνο στη Γαλα­

τινή του Δήμου Ασκίου ένα από τα παλαιότερα έθιμα της περιο­

χής, ο λεγόμενος "χορός της Ρόκας". Πρόκειται για ένα έθιμο

το οποίο κατέχει ιδιάζΟυσα θέση στην πολυσχιδία και πολυμορ­

φία της τοπικής παράδοσης. ο χορός της Ρόκας είναι ένας χο­

ρός που ονοματοδότησε με το πέρασμα των χρόνων μια ευρύτε­

ρη χορευτική εκδήλωση με συγκεκριμένο χρόνο. ο χορός της Ρόκας έλκει την απαρχή του ίσως από την ίδρυση

της Γαλατινής. Ο ακριβής χρόνος γέwησης του εθίμου δεν έχει οριστεί, πάντως οι πλέον ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού βε­

βαιώνουν ότι το έθιμο κρατούσε και στα χρόνια των προπαπ­

πούδων τους. Κοπέλες χωρίς το κροσσωτό κεφαλομάντηλο, συ­νήθως με τα μαλλιά πλεγμένα όπως ορίζει το έθιμο, τραγουδού­

σαν εύθυμα τραγούδια. ο χορός της Ρόκας γινόταν κατά τη δύση του ήλιου την Τρίτη

μόνο ημέρα του Πάσχα, όμως οι γυναίκες έστηναν χορό ντυμέ-

106 ΖΗΣΗΣ ΧΑΣΙΩΤΗΣ

νες με την τοπική ενδυμασία κάθε απόγευμα των τριών ημερών που κρατούσε ο εορτασμός του Πάσχα. Προφανώς τα τραγούδια που συνόδευαν το χορό δεν χρειάστηκε να αναζητήσουν θέμα­τα, αλλά η ίδια η ζωή των ανθρώπων της Γαλατινής, αποτέλεσε και την πηγή έμπνευσης και δημιουργίας.

Ο χορός γινόταν ξεχωριστά σε κάθε μαχαλά και μόνο τα τελευ­ταία χρόνια η αναβίωση γίνεται με ένα χορό στην Πάδη (πάδ') στο κέντρο του χωριού. Φέτος οι εκδηλώσεις άρχισαν το από­γευμα της τρίτης στις 4:00 μ.μ. και περιλάμβαναν αθλητικούς αγώνες, ενώ το λαογραφικό μέρος των εκδηλώσεων περιλάμβα­νε παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια και φυσικό τον χορό της Ρόκας, ο οποίος τοποθετείται στο τέλος του 190υ αιώνα, πε­ρίπου το 1880 κι αυτό γιατί τη στιγμή που εξελισσόταν ο χορός κατέΦθασαν τούρκοι στρατιώτες καβαλάρηδες, αναζητώντας να αρπάξουν την Αλαμάναινα.

Η Αλαμάναινα ήταν μια όμορφη γυναίκα ενός μεγαλόσωμου άντρα του χωριού, του Αλαμάνη. Όταν οι Τούρκοι ζήτησαν να μάθουν ποια είναι και πού βρίσκεται η εν λόγω γυναίκα, η ίδια η Αλαμάναινα, βρήκε το θάρρος και τους είπε ότι έφυγε από το χωριό. Οι Τούρκοι έφυγαν και έτσι γλίτωσε. Λίγο αργότερα από κάτοικο του χωριού φυγαδεύθηκε κρυφά από τη Σιάτιστα για μεγαλύτερη ασφάλεια. Η προφορική παράδοση λέει με το στό­μα ηλικιωμένων γυναικών ότι η ίδια ιστορία είχε επαναληΦθεί λίγες μέρες νωρίτερα και με τη μάνα του καπετάν Γιώργου Ντα­βέλη, γνωστού Γαλατινιώτη ήρωα, στο τέλος του περασμένου αιώνα. Και στις δύο περιπτώσεις τη φυγάδευση και σωτηρία των γυναικών εξασφάλισε ο πατέρας του Μιχαήλ ΓκόβΤζια, ο γεροντότερος κάτοικος της Γαλατινής, ο οποίος υποστηρίζει ό­τι μετά το 1912, έτος απελευθέρωσης του μακεδονικού χώρου, στο χορό έμπαιναν κάποια στιγμή και οι άντρες κρατώντας ψη­λά την ελληνική σημαία για αυτονόητους λόγους.

Ο 140ς αιώνας χαρακτηρίζεται ως εποχή κτίσης και αρχής της ιστορίας της Γαλατινής, και αυτό προκύπτει από το συνδυασμό προφορικών αφηγήσεων της λα"ίκής παράδοσης και της επιση­μότερης εκδοχής που υπάρχει από τον κώδικα της Μονής Ζά­βορδας. Το βέβαιο είναι ότι η Γαλατινή είναι δημιούργημα των μεταβυζαντινών χρόνων.

Τίνα Παπαντωνίου