1

ΓΡΑΦΕΙΟ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ 8ΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΗΜΕΡΙΔΑ Αναστοχαστική πράξη Ο αποκλεισμός στο σχολείο 4 Σεπτεμβρίου 2013

Δημήτρης Κωτσάκης

Η αναστοχαστική πράξη ο αποκλεισμός το σχολείο

Όπως αναφέρουμε στο πρόλογο του βιβλίου1 μέσα από την συνάντησή μας στην

Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης την τετραετία 1996-2000 laquoαναδύθηκε μια νέα για

μας οπτική σχετικά με το πώς αντιμετωπίζουμε τις κοινωνικές σχέσεις και τον απο-

κλεισμό όχι μόνο στο σχολείο αλλά και στην προσωπική και την κοινωνική ζωή γενι-

κότεραraquo Συναντηθήκαμε εκπαιδευτικοί από σχολεία της Θεσσαλονίκης μέλη από το

επιστημονικό προσωπικό του ΑΠΘ και μέλη από τον τομέα της πρόληψης της ψυχικής

υγείας του ΕΣΥ Και η συνάντηση αυτή έγινε όπως επίσης αναφέρουμε στον πρόλογο

laquoσε μια συνεργασία που κύρια χαρακτηριστικά της ήταν η ισότητα μεταξύ μας η ε-

λευθερία των πράξεων και η συναισθηματική επαφή μέσα από την αμοιβαία κατανό-

ησηraquo Θα κλείσω τις προλογικές αυτές παρατηρήσεις με μια συνέχεια της προηγού-

μενης σημαντική για όσα θα πω σήμερα laquoΣτον εσωτερικό αναστοχασμό της Ομάδας

επιδιώξαμε τη συμβατότητα των απόψεών μας για το έργο της δεν επιδιώξαμε τη

συμφωνίαraquo

Σε αυτή τη βάση λοιπόν θα μιλήσω σήμερα για τα τρία θέματα που περιέχει ο τίτλος

του βιβλίου την αναστοχαστική πράξη τον αποκλεισμό και το σχολείο Θα μι-

λήσω κυρίως για το πρώτο την αναστοχαστική πράξη αντιμετώπισης των προβλημα-

τικών σχέσεων Στα άλλα δύο θα αναφερθώ μόνο σε ότι είναι απολύτως αναγκαίο για

την κατανόηση της αναστοχαστικής πράξης ως πράξη κατά του αποκλεισμού στο σχο-

λείο

1

Η αναστοχαστική πράξη

11 Η κριτική σε υπάρχουσες προσεγγίσεις

Ανάμεσα στις υπάρχουσες προσεγγίσεις των σχέσεων πρέπει να αναφέρω εκείνες

από τη διαλεκτική κριτική στις οποίες αναδύθηκε η πραξιακή προσέγγιση όπως θα την

παρουσιάσω στη συνέχεια (Ο χαρακτηρισμός laquoδιαλεκτικήraquo αποδίδεται εδώ στην κρι-

τική που δεν απορρίπτει το κρινόμενο αλλά το μετασχηματίζει συνθετικά ως προς το

αντίθετό του)

Συστημικές προσεγγίσεις

Πρώτη ήταν η κριτική στη συστημική προσέγγιση στις δύο εκδοχές της την πρωτοκυ-

βερνητική εκδοχή εσωτερικά διαφοροποιημένη στη δομική και τη στρατηγική 1 ΔΚωτσάκης ΕΜουρελή ΙΜπίμπου ΕΜπουτουλούση ΧΑλεξανδρή ΕΓκέσογλου ΚΚαραμανώλη ΑΚαρπούζα ΕΣπανοπούλου Αναστοχαστική πράξη Ο αποκλεισμός στο σχολείο Αθήνα Εκδόσεις νή-σος 2010

2

κατεύθυνση και τη δευτεροκυβερνητική στην κατεύθυνση του κονστρουκτιβι-

σμού Ακολούθησε η κριτική στην αφηγηματική συστημική προσέγγιση στη μεταμο-

ντέρνα κατεύθυνση του κοινωνικού κονστρουξιονισμού Δεν θα αναπτύξω εδώ

το περιεχόμενο της κριτικής Θα τονίσω μόνο ένα σημείο κεντρικό στα όσα ακολου-

θούν

Η πρωτοκυβερνητική εκδοχή της συστημικής προσέγγισης αφαιρεί το υποκείμενο

τα υποκείμενα της δράσης γίνονται αόρατα στην οπτική αυτή που εστιάζει με τρόπο

δομικό ή στρατηγικό στα αντικειμενικά συστήματα των διαδράσεων Η κριτική στην

πρωτοκυβερνητική εκδοχή της συστημικής προσέγγισης αντιτίθεται στην αφαίρεση

του υποκειμένου Ο κονστρουκτιβισμός επαναφέρει το υποκείμενο καθιστώντας ό-

μως αόρατο το αντικείμενο δεν υπάρχουν γι αυτόν laquoπεριγραφέςraquo τη θέση τους

παίρνουν οι laquoκατασκευέςraquo (εξ ου και το όνομα) Η αφηγηματική εκδοχή της συστημι-

κής κάνει το τελικό βήμα Για τον γλωσσοκεντρικό κοινωνικό κονστρουξιονισμό δεν

υπάρχει ούτε υποκείμενο ούτε αντικείμενο υπάρχει μόνο κείμενο

Για την πραξιακή προσέγγιση κατrsquo αντίθεση υπάρχει και υποκείμενο και αντικείμενο

πριν μετά μαζί και πέρα από κάθε κείμενο Και κυρίως υπάρχει η πραξιακή τους

σύνθεση η μέσω της πράξης λεκτικής και μη-λεκτικής κυκλική σύνδεση υποκειμέ-

νου-αντικειμένου

Διαλογική προσέγγιση

Ένα τελικό σημείο ως προς την κριτική Η πραξιακή προσέγγιση ενσωματώνει την κρι-

τική που ασκεί στις παραπάνω προσεγγίσεις η διαλογική προσέγγιση η προσέγγιση

που έχει ως βάση τη θεωρία της διαλογικότητας του Μπαχτίν Η προσέγγιση αυτή δεν

σκοπεύει σε μια προσχεδιασμένη με οποιονδήποτε τρόπο laquoλύσηraquo ενός προβλήμα-

τος Επιδιώκει την αντιμετώπισή του με την ενεργοποίηση των διαλογικών σχέσεων

Περνώντας στην αναστοχαστική πράξη θα λέγαμε με τους δικούς της όρους ότι η α-

ντιμετώπιση ενός προβλήματος συνίσταται στην ενεργοποίηση της μορφογενετικής

ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμενου ως προβληματικού υποκει-

μένου

Μορφογένεση

Μιλώντας για το θέμα αυτό στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου λέω mdashκαι θα ήθελα

να το επαναλάβω εδώmdash ότι η μορφογένεση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την

αναστοχαστική πράξη Και ότι η επάρκεια της αναστοχαστικής πράξης έγκειται στο ότι

το γνωρίζει αυτό και το εγγράφει στις αρχές και τους τρόπους της Θα επανέλθω ανα-

λυτικότερα στο θέμα της σχέσης μορφογένεσης και αναστοχαστικής πράξης Εδώ θα

ήθελα να δούμε τη σχέση τους σε ένα από τα παραδείγματα του βιβλίου το παρά-

δειγμα του Σονάρ

3

Ο Σονάρ μαθητής της Βrsquo τάξης δεν ξέρει ακόμη να γράφει και να διαβάζει Παιδί

μουσουλμανικής οικογένειας με μητρική γλώσσα την τουρκική ήταν πολύ δεμένος με

την μητέρα του η οποία επίσης δεν ήξερε να γράφει και να διαβάζει Η υπόθεση της

Ομάδας της Αναστοχαστικής Πράξης ήταν ότι για να υπερβεί ο Σονάρ την υστέρησή

του στον εγγραμματισμό χωρίς να απομακρυνθεί από τη μητέρα του θα έπρεπε να

αλλάξει η σχέση της μητέρας με την εγγράμματη κοινότητα Η μητέρα το δέχτηκε αυ-

τό αλλά όχι ο πατέρας Ο στόχος δεν επιτεύχθηκε Η προσπάθεια επίτευξής του

όμως ενεργοποίησε την οικογενειακή μορφογένεση η οποία σοφότερη της αναστο-

χαστικής πράξης οδήγησε στο επιθυμητό αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας την επιθυ-

μία και μόνο της μητέρας όχι την πράξη της Ο τρόπος φαίνεται καθαρά στο σχόλιο

της μητέρας laquoΤώρα που έμαθε να διαβάζει είναι το δεξί μου χέρι Τον παίρνω μαζί

μου στην αγορά να βοηθάει του ζητώ να μου διαβάζει από την τηλεόραση από τις

εφημερίδες από τα περιοδικάraquo

12 Η προσέγγιση της αναστοχαστικής πράξης Κατευθύνσεις

Οι συστημικές προσεγγίσεις στην ολότητά τους όπως τις είδαμε παραπάνω είναι συ-

νυφασμένες με έναν τρόπο σκέψης που ορθά αποφεύγει την κατηγοριοποίηση

και την συνακόλουθη laquoετικετοποίησηraquo των ανθρώπων στους οποίους αναφέρο-

νται Ενώ παράλληλα mdashσε αυτό υπάρχει ένα πρόβλημαmdash είναι συνυφασμένες με το

πέρασμα από το άτομο στις διαδράσεις δηλαδή τη μετάθεση του προσανατο-

λισμού από την αλλαγή ενός ατόμου στην αλλαγή μιας κατάστασης Τα δύο αυτά

έχουν μια εσωτερική λογική σχέση με το πέρασμα του προσανατολισμού από την αλ-

λαγή του ατόμου στην αλλαγή της κατάστασης επιτυγχάνεται η αποφυγή της κατη-

γοριοποίησης των ανθρώπων

Η γενική κατεύθυνση

Η διαλεκτική κριτική που οδηγεί στην πραξιακή προσέγγιση μετασχηματίζει τη θέση

αυτή στο προβληματικό της σημείο διατηρώντας την αρχή της Ας δούμε χωριστά τον

τρόπο διατήρησης της αρχής και το αντικείμενο της κριτικής στο προβληματικό ση-

μείο της θέσης

mdash Η αρχή αποκτάει τη μορφή της ακόλουθης γενικής κατεύθυνσης της αναστοχα-

στικής πράξης από τις ιδιότητες στις σχέσεις

mdash Η κριτική στρέφεται στη συστημική αναγωγή των κοινωνικών σχέσεων

στις σχέσεις επικοινωνίας

Δηλαδή καθώς σύμφωνα με τη γενική της κατεύθυνση η πραξιακή προσέγγιση περ-

νάει από τις ιδιότητες στις σχέσεις (αποφυγή της κατηγοριοποίησης) δεν μένει σε ότι

η συστημική αντιλαμβάνεται ως σχέσεις επικοινωνίας (πέρασμα στις διαδράσεις)

Η πραξιακή προσέγγιση συνθέτει τις σχέσεις επικοινωνίας που δεν τις θεωρεί ως δι-

αδράσεις αλλά ως σχέσεις πράξεων με τις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις των κοινω-

νικών υποκειμένων

4

Οι συστημικές διαδράσεις είναι μια συμπεριφορική μορφή των πραξιακών σχέσεων

επικοινωνίας Η πραξιακή κριτική στη συστημική είναι εγγενώς κριτική στις συμπερι-

φορικές προκείμενες της συστημικής Η πραξιακή προσέγγιση είναι αδιαίρετα κατά

ενιαίο τρόπο ψυχοκοινωνική Δεν είναι ούτε ψυχολογική (κατά διακεκριμένο τρό-

πο ψυχική) ούτε κοινωνιολογική (κατά διακεκριμένο τρόπο κοινωνική) ούτε εκλεκτι-

κά ψυχολογική αλλά και κοινωνιολογική

Οι ιδιαίτερες κατευθύνσεις

Θα παραθέσω τρεις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της αναστοχαστική πράξης τις οποίες

θεωρώ σημαντικές στην εφαρμογή της γενικής της κατεύθυνσης Απομονώνοντας τα

κεντρικά τους σημεία θα τους δώσω τους εξής τίτλους α) Πράξη και Δράση β) Πρό-

σωπο και Υποκείμενο γ) Κοινωνική σχέση και Σχέση επικοινωνίας

α Πράξη και Δράση

Ας ξεκινήσουμε με έναν ορισμό πράξη είναι η συνέχεια των διεργασιών της ανθρώ-

πινης νοημοσύνης που αναφέρονται ως laquoνόησηraquo και laquoδράσηraquo σε μια αδιαίρετη

ενότητα θεωρίας και πρακτικής η οποία διαμεσολαβείται από μια αδιαίρετη

ενότητα ιδέας και συγκίνησης Κάθε έννοια του ορισμού αυτού θέλει βέβαια

περισσότερο χρόνο ανάλυσης από όσο διαθέτω σήμερα για τη συνολική μου τοποθέ-

τηση Ας μείνουμε συνοπτικά στα εξής

Πράξη

Με την έννοια που έχει εδώ ο όρος η πράξη δεν είναι απλά μια συνέχεια νόησης-

δράσης Η συγκρότηση της συνέχειας αυτής σε πράξη έχει δύο προϋποθέσεις Πρώ-

τον την εσωτερική στην ανθρώπινη νοημοσύνη διττή ελευθερία με την επικούρεια

έννοια της παρέγκλισης από την αναγκαιότητα την ελευθερία της νόησης και της

δράσης Η ελεύθερη νόηση των σχέσεων συγκροτείται σε θεωρία Ενώ η σύνθεση

της ελεύθερης επιτελεστικής νόησης του αντικειμένου με την ελεύθερη δράση προς

αυτό συγκροτείται σε πρακτική Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η σύνθεση των δύο

ελεύθερων διεργασιών της νοημοσύνης έτσι ώστε η πράξη να είναι αδιαίρετη ενότη-

τα θεωρίας και πρακτικής

Νόημα

Στο κέντρο της πράξης ως κόμβος στις συνεχόμενες γραμμές της νόησης και της δρά-

σης υπάρχει το νόημα Με την πραξιακή του έννοια το νόημα είναι μια επίσης αδιαί-

ρετη ενότητα ιδέας και συγκίνησης Στην ενότητα αυτή η ιδέα συγκροτείται στη

γνωστική διάσταση της νοημοσύνης και ορίζει μια δυνατότητα δράσης κατευθύνο-

ντας παράλληλα την ενεργοποίησή της Ενώ η συγκίνηση συγκροτείται στη διάστα-

ση του ήθους και ορίζει έναν τρόπο ενεργοποίησης της δυνατότητας δράσης

Ίσως εδώ χρειάζεται ένα παράδειγμα Τι είναι μια laquoαπειλητική ματιάraquo ως laquoκάτι στιγ-

μιαίοraquo που αποτελεί την laquoαρχή ενός καυγάraquo όπως λέγεται στη συζήτηση της περί-

5

πτωσης του Βαγγέλη στο Βιβλίο Είναι μια πράξη Δεν υπάρχει προκαθορισμένος χρό-

νος της πράξης Εδώ είναι μία στιγμή αλλά θα μπορούσε να είναι μια ώρα μια μέρα

Θα μπορούσε να είναι ένας ολόκληρος χρόνος Ναι και ακόμα παραπάνω Στην

περιγραφή laquoο Βαγγέλης δέρνει τον αδελφό του και η μητέρα δεν το αναφέρει αυτό

ως πρόβλημαraquo η laquoμη αναφορά του προβλήματοςraquo είναι μια πράξη η διάρκεια της

οποίας είναι τουλάχιστον ένας χρόνος Και τι είναι το νόημα της laquoαπειλητικής μα-

τιάςraquo για να γυρίσουμε στην πρώτη πράξη Το νόημά της είναι αφενός η ιδέα του

καυγά ως δυνατότητα δράσης αφετέρου η συγκίνηση του θυμού που ενεργοποιεί

αυτή τη δυνατότητα

Η κατεύθυνση

Η ολοκληρωμένη ενότητα θεωρίας-πρακτικής και ιδέας-συγκίνησης είναι κρίσιμη στον

ορισμό της πράξης και αποτελεί την πρώτη από τις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της ανα-

στοχαστικής πράξης Στην κατεύθυνση αυτή δεν υπάρχει θεωρία σε κενό πρακτικής

όπως και πρακτική σε κενό θεωρίας Και σε αυτό το πλαίσιο δεν υπάρχουν ιδέες αμι-

γείς συγκινήσεων όπως και συγκινήσεις αμιγείς ιδεών

Η κατεύθυνση αυτή οδηγεί mdashθα το πω με τα λόγια του Λουκρήτιου όπως τα μεταφέ-

ρει ο Θεοδωρίδης στο βιβλίο του για τον Επίκουροmdash στο laquoνα μην καθορίζεται ο νους

ο ίδιος από εσωτερική αναγκαιότητα σrsquo όλες τις πράξεις και να μην υποχρεώνεται σα

νικημένος όλα να τα υποφέρει και να κρατά θέση παθητικήraquo Για να γίνει αυτό θα

πρέπει γνώση και ήθος και κατrsquo επέκταση ιδέα και συγκίνηση να αποτελούν μια α-

διαίρετη ενότητα Αυτή λοιπόν είναι η πρώτη κατεύθυνση που μας οδηγεί άμεσα

στη δεύτερη

β Πρόσωπο και Υποκείμενο

Η πραξιακή ελευθερία για την οποία γίνεται λόγος εδώ αναφέρεται στο πρόσωπο σε

αντιδιαστολή με το υποκείμενο Στην ολοκλήρωσή της ως εσωτερική στην υποκειμε-

νική νοημοσύνη και εξωτερική στον αντικειμενικό κόσμο ελευθερία η πραξιακή ε-

λευθερία είναι ελευθερία του προσώπου Με την ελευθερία του προσώπου αρ-

χίζουν και τελειώνουν οι κατευθύνσεις που παρουσιάζονται εδώ Και ποια είναι η δι-

αφορά του προσώπου από το υποκείμενο

Η έννοια του προσώπου

Το κοινωνικό υποκείμενο αναδύεται από το φυσικό σώμα καθώς ο άνθρωπος

αποκτά επικοινωνιακή αυτοδυναμία Και αυτό γίνεται καθώς η δράση γίνεται πράξη

υπερβαίνοντας την πρωτογενή φυσική της τάξη Το κρίσιμο στην ανάδυση του κοινω-

νικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα είναι ότι ισοδυναμεί με την υπέρβαση της

φυσικής νομοτέλειας στην κοινωνική αναγκαιότητα η αναίρεση της οποίας

είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής ελευθερίας

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

2

κατεύθυνση και τη δευτεροκυβερνητική στην κατεύθυνση του κονστρουκτιβι-

σμού Ακολούθησε η κριτική στην αφηγηματική συστημική προσέγγιση στη μεταμο-

ντέρνα κατεύθυνση του κοινωνικού κονστρουξιονισμού Δεν θα αναπτύξω εδώ

το περιεχόμενο της κριτικής Θα τονίσω μόνο ένα σημείο κεντρικό στα όσα ακολου-

θούν

Η πρωτοκυβερνητική εκδοχή της συστημικής προσέγγισης αφαιρεί το υποκείμενο

τα υποκείμενα της δράσης γίνονται αόρατα στην οπτική αυτή που εστιάζει με τρόπο

δομικό ή στρατηγικό στα αντικειμενικά συστήματα των διαδράσεων Η κριτική στην

πρωτοκυβερνητική εκδοχή της συστημικής προσέγγισης αντιτίθεται στην αφαίρεση

του υποκειμένου Ο κονστρουκτιβισμός επαναφέρει το υποκείμενο καθιστώντας ό-

μως αόρατο το αντικείμενο δεν υπάρχουν γι αυτόν laquoπεριγραφέςraquo τη θέση τους

παίρνουν οι laquoκατασκευέςraquo (εξ ου και το όνομα) Η αφηγηματική εκδοχή της συστημι-

κής κάνει το τελικό βήμα Για τον γλωσσοκεντρικό κοινωνικό κονστρουξιονισμό δεν

υπάρχει ούτε υποκείμενο ούτε αντικείμενο υπάρχει μόνο κείμενο

Για την πραξιακή προσέγγιση κατrsquo αντίθεση υπάρχει και υποκείμενο και αντικείμενο

πριν μετά μαζί και πέρα από κάθε κείμενο Και κυρίως υπάρχει η πραξιακή τους

σύνθεση η μέσω της πράξης λεκτικής και μη-λεκτικής κυκλική σύνδεση υποκειμέ-

νου-αντικειμένου

Διαλογική προσέγγιση

Ένα τελικό σημείο ως προς την κριτική Η πραξιακή προσέγγιση ενσωματώνει την κρι-

τική που ασκεί στις παραπάνω προσεγγίσεις η διαλογική προσέγγιση η προσέγγιση

που έχει ως βάση τη θεωρία της διαλογικότητας του Μπαχτίν Η προσέγγιση αυτή δεν

σκοπεύει σε μια προσχεδιασμένη με οποιονδήποτε τρόπο laquoλύσηraquo ενός προβλήμα-

τος Επιδιώκει την αντιμετώπισή του με την ενεργοποίηση των διαλογικών σχέσεων

Περνώντας στην αναστοχαστική πράξη θα λέγαμε με τους δικούς της όρους ότι η α-

ντιμετώπιση ενός προβλήματος συνίσταται στην ενεργοποίηση της μορφογενετικής

ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμενου ως προβληματικού υποκει-

μένου

Μορφογένεση

Μιλώντας για το θέμα αυτό στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου λέω mdashκαι θα ήθελα

να το επαναλάβω εδώmdash ότι η μορφογένεση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την

αναστοχαστική πράξη Και ότι η επάρκεια της αναστοχαστικής πράξης έγκειται στο ότι

το γνωρίζει αυτό και το εγγράφει στις αρχές και τους τρόπους της Θα επανέλθω ανα-

λυτικότερα στο θέμα της σχέσης μορφογένεσης και αναστοχαστικής πράξης Εδώ θα

ήθελα να δούμε τη σχέση τους σε ένα από τα παραδείγματα του βιβλίου το παρά-

δειγμα του Σονάρ

3

Ο Σονάρ μαθητής της Βrsquo τάξης δεν ξέρει ακόμη να γράφει και να διαβάζει Παιδί

μουσουλμανικής οικογένειας με μητρική γλώσσα την τουρκική ήταν πολύ δεμένος με

την μητέρα του η οποία επίσης δεν ήξερε να γράφει και να διαβάζει Η υπόθεση της

Ομάδας της Αναστοχαστικής Πράξης ήταν ότι για να υπερβεί ο Σονάρ την υστέρησή

του στον εγγραμματισμό χωρίς να απομακρυνθεί από τη μητέρα του θα έπρεπε να

αλλάξει η σχέση της μητέρας με την εγγράμματη κοινότητα Η μητέρα το δέχτηκε αυ-

τό αλλά όχι ο πατέρας Ο στόχος δεν επιτεύχθηκε Η προσπάθεια επίτευξής του

όμως ενεργοποίησε την οικογενειακή μορφογένεση η οποία σοφότερη της αναστο-

χαστικής πράξης οδήγησε στο επιθυμητό αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας την επιθυ-

μία και μόνο της μητέρας όχι την πράξη της Ο τρόπος φαίνεται καθαρά στο σχόλιο

της μητέρας laquoΤώρα που έμαθε να διαβάζει είναι το δεξί μου χέρι Τον παίρνω μαζί

μου στην αγορά να βοηθάει του ζητώ να μου διαβάζει από την τηλεόραση από τις

εφημερίδες από τα περιοδικάraquo

12 Η προσέγγιση της αναστοχαστικής πράξης Κατευθύνσεις

Οι συστημικές προσεγγίσεις στην ολότητά τους όπως τις είδαμε παραπάνω είναι συ-

νυφασμένες με έναν τρόπο σκέψης που ορθά αποφεύγει την κατηγοριοποίηση

και την συνακόλουθη laquoετικετοποίησηraquo των ανθρώπων στους οποίους αναφέρο-

νται Ενώ παράλληλα mdashσε αυτό υπάρχει ένα πρόβλημαmdash είναι συνυφασμένες με το

πέρασμα από το άτομο στις διαδράσεις δηλαδή τη μετάθεση του προσανατο-

λισμού από την αλλαγή ενός ατόμου στην αλλαγή μιας κατάστασης Τα δύο αυτά

έχουν μια εσωτερική λογική σχέση με το πέρασμα του προσανατολισμού από την αλ-

λαγή του ατόμου στην αλλαγή της κατάστασης επιτυγχάνεται η αποφυγή της κατη-

γοριοποίησης των ανθρώπων

Η γενική κατεύθυνση

Η διαλεκτική κριτική που οδηγεί στην πραξιακή προσέγγιση μετασχηματίζει τη θέση

αυτή στο προβληματικό της σημείο διατηρώντας την αρχή της Ας δούμε χωριστά τον

τρόπο διατήρησης της αρχής και το αντικείμενο της κριτικής στο προβληματικό ση-

μείο της θέσης

mdash Η αρχή αποκτάει τη μορφή της ακόλουθης γενικής κατεύθυνσης της αναστοχα-

στικής πράξης από τις ιδιότητες στις σχέσεις

mdash Η κριτική στρέφεται στη συστημική αναγωγή των κοινωνικών σχέσεων

στις σχέσεις επικοινωνίας

Δηλαδή καθώς σύμφωνα με τη γενική της κατεύθυνση η πραξιακή προσέγγιση περ-

νάει από τις ιδιότητες στις σχέσεις (αποφυγή της κατηγοριοποίησης) δεν μένει σε ότι

η συστημική αντιλαμβάνεται ως σχέσεις επικοινωνίας (πέρασμα στις διαδράσεις)

Η πραξιακή προσέγγιση συνθέτει τις σχέσεις επικοινωνίας που δεν τις θεωρεί ως δι-

αδράσεις αλλά ως σχέσεις πράξεων με τις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις των κοινω-

νικών υποκειμένων

4

Οι συστημικές διαδράσεις είναι μια συμπεριφορική μορφή των πραξιακών σχέσεων

επικοινωνίας Η πραξιακή κριτική στη συστημική είναι εγγενώς κριτική στις συμπερι-

φορικές προκείμενες της συστημικής Η πραξιακή προσέγγιση είναι αδιαίρετα κατά

ενιαίο τρόπο ψυχοκοινωνική Δεν είναι ούτε ψυχολογική (κατά διακεκριμένο τρό-

πο ψυχική) ούτε κοινωνιολογική (κατά διακεκριμένο τρόπο κοινωνική) ούτε εκλεκτι-

κά ψυχολογική αλλά και κοινωνιολογική

Οι ιδιαίτερες κατευθύνσεις

Θα παραθέσω τρεις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της αναστοχαστική πράξης τις οποίες

θεωρώ σημαντικές στην εφαρμογή της γενικής της κατεύθυνσης Απομονώνοντας τα

κεντρικά τους σημεία θα τους δώσω τους εξής τίτλους α) Πράξη και Δράση β) Πρό-

σωπο και Υποκείμενο γ) Κοινωνική σχέση και Σχέση επικοινωνίας

α Πράξη και Δράση

Ας ξεκινήσουμε με έναν ορισμό πράξη είναι η συνέχεια των διεργασιών της ανθρώ-

πινης νοημοσύνης που αναφέρονται ως laquoνόησηraquo και laquoδράσηraquo σε μια αδιαίρετη

ενότητα θεωρίας και πρακτικής η οποία διαμεσολαβείται από μια αδιαίρετη

ενότητα ιδέας και συγκίνησης Κάθε έννοια του ορισμού αυτού θέλει βέβαια

περισσότερο χρόνο ανάλυσης από όσο διαθέτω σήμερα για τη συνολική μου τοποθέ-

τηση Ας μείνουμε συνοπτικά στα εξής

Πράξη

Με την έννοια που έχει εδώ ο όρος η πράξη δεν είναι απλά μια συνέχεια νόησης-

δράσης Η συγκρότηση της συνέχειας αυτής σε πράξη έχει δύο προϋποθέσεις Πρώ-

τον την εσωτερική στην ανθρώπινη νοημοσύνη διττή ελευθερία με την επικούρεια

έννοια της παρέγκλισης από την αναγκαιότητα την ελευθερία της νόησης και της

δράσης Η ελεύθερη νόηση των σχέσεων συγκροτείται σε θεωρία Ενώ η σύνθεση

της ελεύθερης επιτελεστικής νόησης του αντικειμένου με την ελεύθερη δράση προς

αυτό συγκροτείται σε πρακτική Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η σύνθεση των δύο

ελεύθερων διεργασιών της νοημοσύνης έτσι ώστε η πράξη να είναι αδιαίρετη ενότη-

τα θεωρίας και πρακτικής

Νόημα

Στο κέντρο της πράξης ως κόμβος στις συνεχόμενες γραμμές της νόησης και της δρά-

σης υπάρχει το νόημα Με την πραξιακή του έννοια το νόημα είναι μια επίσης αδιαί-

ρετη ενότητα ιδέας και συγκίνησης Στην ενότητα αυτή η ιδέα συγκροτείται στη

γνωστική διάσταση της νοημοσύνης και ορίζει μια δυνατότητα δράσης κατευθύνο-

ντας παράλληλα την ενεργοποίησή της Ενώ η συγκίνηση συγκροτείται στη διάστα-

ση του ήθους και ορίζει έναν τρόπο ενεργοποίησης της δυνατότητας δράσης

Ίσως εδώ χρειάζεται ένα παράδειγμα Τι είναι μια laquoαπειλητική ματιάraquo ως laquoκάτι στιγ-

μιαίοraquo που αποτελεί την laquoαρχή ενός καυγάraquo όπως λέγεται στη συζήτηση της περί-

5

πτωσης του Βαγγέλη στο Βιβλίο Είναι μια πράξη Δεν υπάρχει προκαθορισμένος χρό-

νος της πράξης Εδώ είναι μία στιγμή αλλά θα μπορούσε να είναι μια ώρα μια μέρα

Θα μπορούσε να είναι ένας ολόκληρος χρόνος Ναι και ακόμα παραπάνω Στην

περιγραφή laquoο Βαγγέλης δέρνει τον αδελφό του και η μητέρα δεν το αναφέρει αυτό

ως πρόβλημαraquo η laquoμη αναφορά του προβλήματοςraquo είναι μια πράξη η διάρκεια της

οποίας είναι τουλάχιστον ένας χρόνος Και τι είναι το νόημα της laquoαπειλητικής μα-

τιάςraquo για να γυρίσουμε στην πρώτη πράξη Το νόημά της είναι αφενός η ιδέα του

καυγά ως δυνατότητα δράσης αφετέρου η συγκίνηση του θυμού που ενεργοποιεί

αυτή τη δυνατότητα

Η κατεύθυνση

Η ολοκληρωμένη ενότητα θεωρίας-πρακτικής και ιδέας-συγκίνησης είναι κρίσιμη στον

ορισμό της πράξης και αποτελεί την πρώτη από τις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της ανα-

στοχαστικής πράξης Στην κατεύθυνση αυτή δεν υπάρχει θεωρία σε κενό πρακτικής

όπως και πρακτική σε κενό θεωρίας Και σε αυτό το πλαίσιο δεν υπάρχουν ιδέες αμι-

γείς συγκινήσεων όπως και συγκινήσεις αμιγείς ιδεών

Η κατεύθυνση αυτή οδηγεί mdashθα το πω με τα λόγια του Λουκρήτιου όπως τα μεταφέ-

ρει ο Θεοδωρίδης στο βιβλίο του για τον Επίκουροmdash στο laquoνα μην καθορίζεται ο νους

ο ίδιος από εσωτερική αναγκαιότητα σrsquo όλες τις πράξεις και να μην υποχρεώνεται σα

νικημένος όλα να τα υποφέρει και να κρατά θέση παθητικήraquo Για να γίνει αυτό θα

πρέπει γνώση και ήθος και κατrsquo επέκταση ιδέα και συγκίνηση να αποτελούν μια α-

διαίρετη ενότητα Αυτή λοιπόν είναι η πρώτη κατεύθυνση που μας οδηγεί άμεσα

στη δεύτερη

β Πρόσωπο και Υποκείμενο

Η πραξιακή ελευθερία για την οποία γίνεται λόγος εδώ αναφέρεται στο πρόσωπο σε

αντιδιαστολή με το υποκείμενο Στην ολοκλήρωσή της ως εσωτερική στην υποκειμε-

νική νοημοσύνη και εξωτερική στον αντικειμενικό κόσμο ελευθερία η πραξιακή ε-

λευθερία είναι ελευθερία του προσώπου Με την ελευθερία του προσώπου αρ-

χίζουν και τελειώνουν οι κατευθύνσεις που παρουσιάζονται εδώ Και ποια είναι η δι-

αφορά του προσώπου από το υποκείμενο

Η έννοια του προσώπου

Το κοινωνικό υποκείμενο αναδύεται από το φυσικό σώμα καθώς ο άνθρωπος

αποκτά επικοινωνιακή αυτοδυναμία Και αυτό γίνεται καθώς η δράση γίνεται πράξη

υπερβαίνοντας την πρωτογενή φυσική της τάξη Το κρίσιμο στην ανάδυση του κοινω-

νικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα είναι ότι ισοδυναμεί με την υπέρβαση της

φυσικής νομοτέλειας στην κοινωνική αναγκαιότητα η αναίρεση της οποίας

είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής ελευθερίας

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

3

Ο Σονάρ μαθητής της Βrsquo τάξης δεν ξέρει ακόμη να γράφει και να διαβάζει Παιδί

μουσουλμανικής οικογένειας με μητρική γλώσσα την τουρκική ήταν πολύ δεμένος με

την μητέρα του η οποία επίσης δεν ήξερε να γράφει και να διαβάζει Η υπόθεση της

Ομάδας της Αναστοχαστικής Πράξης ήταν ότι για να υπερβεί ο Σονάρ την υστέρησή

του στον εγγραμματισμό χωρίς να απομακρυνθεί από τη μητέρα του θα έπρεπε να

αλλάξει η σχέση της μητέρας με την εγγράμματη κοινότητα Η μητέρα το δέχτηκε αυ-

τό αλλά όχι ο πατέρας Ο στόχος δεν επιτεύχθηκε Η προσπάθεια επίτευξής του

όμως ενεργοποίησε την οικογενειακή μορφογένεση η οποία σοφότερη της αναστο-

χαστικής πράξης οδήγησε στο επιθυμητό αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας την επιθυ-

μία και μόνο της μητέρας όχι την πράξη της Ο τρόπος φαίνεται καθαρά στο σχόλιο

της μητέρας laquoΤώρα που έμαθε να διαβάζει είναι το δεξί μου χέρι Τον παίρνω μαζί

μου στην αγορά να βοηθάει του ζητώ να μου διαβάζει από την τηλεόραση από τις

εφημερίδες από τα περιοδικάraquo

12 Η προσέγγιση της αναστοχαστικής πράξης Κατευθύνσεις

Οι συστημικές προσεγγίσεις στην ολότητά τους όπως τις είδαμε παραπάνω είναι συ-

νυφασμένες με έναν τρόπο σκέψης που ορθά αποφεύγει την κατηγοριοποίηση

και την συνακόλουθη laquoετικετοποίησηraquo των ανθρώπων στους οποίους αναφέρο-

νται Ενώ παράλληλα mdashσε αυτό υπάρχει ένα πρόβλημαmdash είναι συνυφασμένες με το

πέρασμα από το άτομο στις διαδράσεις δηλαδή τη μετάθεση του προσανατο-

λισμού από την αλλαγή ενός ατόμου στην αλλαγή μιας κατάστασης Τα δύο αυτά

έχουν μια εσωτερική λογική σχέση με το πέρασμα του προσανατολισμού από την αλ-

λαγή του ατόμου στην αλλαγή της κατάστασης επιτυγχάνεται η αποφυγή της κατη-

γοριοποίησης των ανθρώπων

Η γενική κατεύθυνση

Η διαλεκτική κριτική που οδηγεί στην πραξιακή προσέγγιση μετασχηματίζει τη θέση

αυτή στο προβληματικό της σημείο διατηρώντας την αρχή της Ας δούμε χωριστά τον

τρόπο διατήρησης της αρχής και το αντικείμενο της κριτικής στο προβληματικό ση-

μείο της θέσης

mdash Η αρχή αποκτάει τη μορφή της ακόλουθης γενικής κατεύθυνσης της αναστοχα-

στικής πράξης από τις ιδιότητες στις σχέσεις

mdash Η κριτική στρέφεται στη συστημική αναγωγή των κοινωνικών σχέσεων

στις σχέσεις επικοινωνίας

Δηλαδή καθώς σύμφωνα με τη γενική της κατεύθυνση η πραξιακή προσέγγιση περ-

νάει από τις ιδιότητες στις σχέσεις (αποφυγή της κατηγοριοποίησης) δεν μένει σε ότι

η συστημική αντιλαμβάνεται ως σχέσεις επικοινωνίας (πέρασμα στις διαδράσεις)

Η πραξιακή προσέγγιση συνθέτει τις σχέσεις επικοινωνίας που δεν τις θεωρεί ως δι-

αδράσεις αλλά ως σχέσεις πράξεων με τις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις των κοινω-

νικών υποκειμένων

4

Οι συστημικές διαδράσεις είναι μια συμπεριφορική μορφή των πραξιακών σχέσεων

επικοινωνίας Η πραξιακή κριτική στη συστημική είναι εγγενώς κριτική στις συμπερι-

φορικές προκείμενες της συστημικής Η πραξιακή προσέγγιση είναι αδιαίρετα κατά

ενιαίο τρόπο ψυχοκοινωνική Δεν είναι ούτε ψυχολογική (κατά διακεκριμένο τρό-

πο ψυχική) ούτε κοινωνιολογική (κατά διακεκριμένο τρόπο κοινωνική) ούτε εκλεκτι-

κά ψυχολογική αλλά και κοινωνιολογική

Οι ιδιαίτερες κατευθύνσεις

Θα παραθέσω τρεις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της αναστοχαστική πράξης τις οποίες

θεωρώ σημαντικές στην εφαρμογή της γενικής της κατεύθυνσης Απομονώνοντας τα

κεντρικά τους σημεία θα τους δώσω τους εξής τίτλους α) Πράξη και Δράση β) Πρό-

σωπο και Υποκείμενο γ) Κοινωνική σχέση και Σχέση επικοινωνίας

α Πράξη και Δράση

Ας ξεκινήσουμε με έναν ορισμό πράξη είναι η συνέχεια των διεργασιών της ανθρώ-

πινης νοημοσύνης που αναφέρονται ως laquoνόησηraquo και laquoδράσηraquo σε μια αδιαίρετη

ενότητα θεωρίας και πρακτικής η οποία διαμεσολαβείται από μια αδιαίρετη

ενότητα ιδέας και συγκίνησης Κάθε έννοια του ορισμού αυτού θέλει βέβαια

περισσότερο χρόνο ανάλυσης από όσο διαθέτω σήμερα για τη συνολική μου τοποθέ-

τηση Ας μείνουμε συνοπτικά στα εξής

Πράξη

Με την έννοια που έχει εδώ ο όρος η πράξη δεν είναι απλά μια συνέχεια νόησης-

δράσης Η συγκρότηση της συνέχειας αυτής σε πράξη έχει δύο προϋποθέσεις Πρώ-

τον την εσωτερική στην ανθρώπινη νοημοσύνη διττή ελευθερία με την επικούρεια

έννοια της παρέγκλισης από την αναγκαιότητα την ελευθερία της νόησης και της

δράσης Η ελεύθερη νόηση των σχέσεων συγκροτείται σε θεωρία Ενώ η σύνθεση

της ελεύθερης επιτελεστικής νόησης του αντικειμένου με την ελεύθερη δράση προς

αυτό συγκροτείται σε πρακτική Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η σύνθεση των δύο

ελεύθερων διεργασιών της νοημοσύνης έτσι ώστε η πράξη να είναι αδιαίρετη ενότη-

τα θεωρίας και πρακτικής

Νόημα

Στο κέντρο της πράξης ως κόμβος στις συνεχόμενες γραμμές της νόησης και της δρά-

σης υπάρχει το νόημα Με την πραξιακή του έννοια το νόημα είναι μια επίσης αδιαί-

ρετη ενότητα ιδέας και συγκίνησης Στην ενότητα αυτή η ιδέα συγκροτείται στη

γνωστική διάσταση της νοημοσύνης και ορίζει μια δυνατότητα δράσης κατευθύνο-

ντας παράλληλα την ενεργοποίησή της Ενώ η συγκίνηση συγκροτείται στη διάστα-

ση του ήθους και ορίζει έναν τρόπο ενεργοποίησης της δυνατότητας δράσης

Ίσως εδώ χρειάζεται ένα παράδειγμα Τι είναι μια laquoαπειλητική ματιάraquo ως laquoκάτι στιγ-

μιαίοraquo που αποτελεί την laquoαρχή ενός καυγάraquo όπως λέγεται στη συζήτηση της περί-

5

πτωσης του Βαγγέλη στο Βιβλίο Είναι μια πράξη Δεν υπάρχει προκαθορισμένος χρό-

νος της πράξης Εδώ είναι μία στιγμή αλλά θα μπορούσε να είναι μια ώρα μια μέρα

Θα μπορούσε να είναι ένας ολόκληρος χρόνος Ναι και ακόμα παραπάνω Στην

περιγραφή laquoο Βαγγέλης δέρνει τον αδελφό του και η μητέρα δεν το αναφέρει αυτό

ως πρόβλημαraquo η laquoμη αναφορά του προβλήματοςraquo είναι μια πράξη η διάρκεια της

οποίας είναι τουλάχιστον ένας χρόνος Και τι είναι το νόημα της laquoαπειλητικής μα-

τιάςraquo για να γυρίσουμε στην πρώτη πράξη Το νόημά της είναι αφενός η ιδέα του

καυγά ως δυνατότητα δράσης αφετέρου η συγκίνηση του θυμού που ενεργοποιεί

αυτή τη δυνατότητα

Η κατεύθυνση

Η ολοκληρωμένη ενότητα θεωρίας-πρακτικής και ιδέας-συγκίνησης είναι κρίσιμη στον

ορισμό της πράξης και αποτελεί την πρώτη από τις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της ανα-

στοχαστικής πράξης Στην κατεύθυνση αυτή δεν υπάρχει θεωρία σε κενό πρακτικής

όπως και πρακτική σε κενό θεωρίας Και σε αυτό το πλαίσιο δεν υπάρχουν ιδέες αμι-

γείς συγκινήσεων όπως και συγκινήσεις αμιγείς ιδεών

Η κατεύθυνση αυτή οδηγεί mdashθα το πω με τα λόγια του Λουκρήτιου όπως τα μεταφέ-

ρει ο Θεοδωρίδης στο βιβλίο του για τον Επίκουροmdash στο laquoνα μην καθορίζεται ο νους

ο ίδιος από εσωτερική αναγκαιότητα σrsquo όλες τις πράξεις και να μην υποχρεώνεται σα

νικημένος όλα να τα υποφέρει και να κρατά θέση παθητικήraquo Για να γίνει αυτό θα

πρέπει γνώση και ήθος και κατrsquo επέκταση ιδέα και συγκίνηση να αποτελούν μια α-

διαίρετη ενότητα Αυτή λοιπόν είναι η πρώτη κατεύθυνση που μας οδηγεί άμεσα

στη δεύτερη

β Πρόσωπο και Υποκείμενο

Η πραξιακή ελευθερία για την οποία γίνεται λόγος εδώ αναφέρεται στο πρόσωπο σε

αντιδιαστολή με το υποκείμενο Στην ολοκλήρωσή της ως εσωτερική στην υποκειμε-

νική νοημοσύνη και εξωτερική στον αντικειμενικό κόσμο ελευθερία η πραξιακή ε-

λευθερία είναι ελευθερία του προσώπου Με την ελευθερία του προσώπου αρ-

χίζουν και τελειώνουν οι κατευθύνσεις που παρουσιάζονται εδώ Και ποια είναι η δι-

αφορά του προσώπου από το υποκείμενο

Η έννοια του προσώπου

Το κοινωνικό υποκείμενο αναδύεται από το φυσικό σώμα καθώς ο άνθρωπος

αποκτά επικοινωνιακή αυτοδυναμία Και αυτό γίνεται καθώς η δράση γίνεται πράξη

υπερβαίνοντας την πρωτογενή φυσική της τάξη Το κρίσιμο στην ανάδυση του κοινω-

νικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα είναι ότι ισοδυναμεί με την υπέρβαση της

φυσικής νομοτέλειας στην κοινωνική αναγκαιότητα η αναίρεση της οποίας

είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής ελευθερίας

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

4

Οι συστημικές διαδράσεις είναι μια συμπεριφορική μορφή των πραξιακών σχέσεων

επικοινωνίας Η πραξιακή κριτική στη συστημική είναι εγγενώς κριτική στις συμπερι-

φορικές προκείμενες της συστημικής Η πραξιακή προσέγγιση είναι αδιαίρετα κατά

ενιαίο τρόπο ψυχοκοινωνική Δεν είναι ούτε ψυχολογική (κατά διακεκριμένο τρό-

πο ψυχική) ούτε κοινωνιολογική (κατά διακεκριμένο τρόπο κοινωνική) ούτε εκλεκτι-

κά ψυχολογική αλλά και κοινωνιολογική

Οι ιδιαίτερες κατευθύνσεις

Θα παραθέσω τρεις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της αναστοχαστική πράξης τις οποίες

θεωρώ σημαντικές στην εφαρμογή της γενικής της κατεύθυνσης Απομονώνοντας τα

κεντρικά τους σημεία θα τους δώσω τους εξής τίτλους α) Πράξη και Δράση β) Πρό-

σωπο και Υποκείμενο γ) Κοινωνική σχέση και Σχέση επικοινωνίας

α Πράξη και Δράση

Ας ξεκινήσουμε με έναν ορισμό πράξη είναι η συνέχεια των διεργασιών της ανθρώ-

πινης νοημοσύνης που αναφέρονται ως laquoνόησηraquo και laquoδράσηraquo σε μια αδιαίρετη

ενότητα θεωρίας και πρακτικής η οποία διαμεσολαβείται από μια αδιαίρετη

ενότητα ιδέας και συγκίνησης Κάθε έννοια του ορισμού αυτού θέλει βέβαια

περισσότερο χρόνο ανάλυσης από όσο διαθέτω σήμερα για τη συνολική μου τοποθέ-

τηση Ας μείνουμε συνοπτικά στα εξής

Πράξη

Με την έννοια που έχει εδώ ο όρος η πράξη δεν είναι απλά μια συνέχεια νόησης-

δράσης Η συγκρότηση της συνέχειας αυτής σε πράξη έχει δύο προϋποθέσεις Πρώ-

τον την εσωτερική στην ανθρώπινη νοημοσύνη διττή ελευθερία με την επικούρεια

έννοια της παρέγκλισης από την αναγκαιότητα την ελευθερία της νόησης και της

δράσης Η ελεύθερη νόηση των σχέσεων συγκροτείται σε θεωρία Ενώ η σύνθεση

της ελεύθερης επιτελεστικής νόησης του αντικειμένου με την ελεύθερη δράση προς

αυτό συγκροτείται σε πρακτική Η δεύτερη προϋπόθεση είναι η σύνθεση των δύο

ελεύθερων διεργασιών της νοημοσύνης έτσι ώστε η πράξη να είναι αδιαίρετη ενότη-

τα θεωρίας και πρακτικής

Νόημα

Στο κέντρο της πράξης ως κόμβος στις συνεχόμενες γραμμές της νόησης και της δρά-

σης υπάρχει το νόημα Με την πραξιακή του έννοια το νόημα είναι μια επίσης αδιαί-

ρετη ενότητα ιδέας και συγκίνησης Στην ενότητα αυτή η ιδέα συγκροτείται στη

γνωστική διάσταση της νοημοσύνης και ορίζει μια δυνατότητα δράσης κατευθύνο-

ντας παράλληλα την ενεργοποίησή της Ενώ η συγκίνηση συγκροτείται στη διάστα-

ση του ήθους και ορίζει έναν τρόπο ενεργοποίησης της δυνατότητας δράσης

Ίσως εδώ χρειάζεται ένα παράδειγμα Τι είναι μια laquoαπειλητική ματιάraquo ως laquoκάτι στιγ-

μιαίοraquo που αποτελεί την laquoαρχή ενός καυγάraquo όπως λέγεται στη συζήτηση της περί-

5

πτωσης του Βαγγέλη στο Βιβλίο Είναι μια πράξη Δεν υπάρχει προκαθορισμένος χρό-

νος της πράξης Εδώ είναι μία στιγμή αλλά θα μπορούσε να είναι μια ώρα μια μέρα

Θα μπορούσε να είναι ένας ολόκληρος χρόνος Ναι και ακόμα παραπάνω Στην

περιγραφή laquoο Βαγγέλης δέρνει τον αδελφό του και η μητέρα δεν το αναφέρει αυτό

ως πρόβλημαraquo η laquoμη αναφορά του προβλήματοςraquo είναι μια πράξη η διάρκεια της

οποίας είναι τουλάχιστον ένας χρόνος Και τι είναι το νόημα της laquoαπειλητικής μα-

τιάςraquo για να γυρίσουμε στην πρώτη πράξη Το νόημά της είναι αφενός η ιδέα του

καυγά ως δυνατότητα δράσης αφετέρου η συγκίνηση του θυμού που ενεργοποιεί

αυτή τη δυνατότητα

Η κατεύθυνση

Η ολοκληρωμένη ενότητα θεωρίας-πρακτικής και ιδέας-συγκίνησης είναι κρίσιμη στον

ορισμό της πράξης και αποτελεί την πρώτη από τις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της ανα-

στοχαστικής πράξης Στην κατεύθυνση αυτή δεν υπάρχει θεωρία σε κενό πρακτικής

όπως και πρακτική σε κενό θεωρίας Και σε αυτό το πλαίσιο δεν υπάρχουν ιδέες αμι-

γείς συγκινήσεων όπως και συγκινήσεις αμιγείς ιδεών

Η κατεύθυνση αυτή οδηγεί mdashθα το πω με τα λόγια του Λουκρήτιου όπως τα μεταφέ-

ρει ο Θεοδωρίδης στο βιβλίο του για τον Επίκουροmdash στο laquoνα μην καθορίζεται ο νους

ο ίδιος από εσωτερική αναγκαιότητα σrsquo όλες τις πράξεις και να μην υποχρεώνεται σα

νικημένος όλα να τα υποφέρει και να κρατά θέση παθητικήraquo Για να γίνει αυτό θα

πρέπει γνώση και ήθος και κατrsquo επέκταση ιδέα και συγκίνηση να αποτελούν μια α-

διαίρετη ενότητα Αυτή λοιπόν είναι η πρώτη κατεύθυνση που μας οδηγεί άμεσα

στη δεύτερη

β Πρόσωπο και Υποκείμενο

Η πραξιακή ελευθερία για την οποία γίνεται λόγος εδώ αναφέρεται στο πρόσωπο σε

αντιδιαστολή με το υποκείμενο Στην ολοκλήρωσή της ως εσωτερική στην υποκειμε-

νική νοημοσύνη και εξωτερική στον αντικειμενικό κόσμο ελευθερία η πραξιακή ε-

λευθερία είναι ελευθερία του προσώπου Με την ελευθερία του προσώπου αρ-

χίζουν και τελειώνουν οι κατευθύνσεις που παρουσιάζονται εδώ Και ποια είναι η δι-

αφορά του προσώπου από το υποκείμενο

Η έννοια του προσώπου

Το κοινωνικό υποκείμενο αναδύεται από το φυσικό σώμα καθώς ο άνθρωπος

αποκτά επικοινωνιακή αυτοδυναμία Και αυτό γίνεται καθώς η δράση γίνεται πράξη

υπερβαίνοντας την πρωτογενή φυσική της τάξη Το κρίσιμο στην ανάδυση του κοινω-

νικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα είναι ότι ισοδυναμεί με την υπέρβαση της

φυσικής νομοτέλειας στην κοινωνική αναγκαιότητα η αναίρεση της οποίας

είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής ελευθερίας

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

5

πτωσης του Βαγγέλη στο Βιβλίο Είναι μια πράξη Δεν υπάρχει προκαθορισμένος χρό-

νος της πράξης Εδώ είναι μία στιγμή αλλά θα μπορούσε να είναι μια ώρα μια μέρα

Θα μπορούσε να είναι ένας ολόκληρος χρόνος Ναι και ακόμα παραπάνω Στην

περιγραφή laquoο Βαγγέλης δέρνει τον αδελφό του και η μητέρα δεν το αναφέρει αυτό

ως πρόβλημαraquo η laquoμη αναφορά του προβλήματοςraquo είναι μια πράξη η διάρκεια της

οποίας είναι τουλάχιστον ένας χρόνος Και τι είναι το νόημα της laquoαπειλητικής μα-

τιάςraquo για να γυρίσουμε στην πρώτη πράξη Το νόημά της είναι αφενός η ιδέα του

καυγά ως δυνατότητα δράσης αφετέρου η συγκίνηση του θυμού που ενεργοποιεί

αυτή τη δυνατότητα

Η κατεύθυνση

Η ολοκληρωμένη ενότητα θεωρίας-πρακτικής και ιδέας-συγκίνησης είναι κρίσιμη στον

ορισμό της πράξης και αποτελεί την πρώτη από τις ιδιαίτερες κατευθύνσεις της ανα-

στοχαστικής πράξης Στην κατεύθυνση αυτή δεν υπάρχει θεωρία σε κενό πρακτικής

όπως και πρακτική σε κενό θεωρίας Και σε αυτό το πλαίσιο δεν υπάρχουν ιδέες αμι-

γείς συγκινήσεων όπως και συγκινήσεις αμιγείς ιδεών

Η κατεύθυνση αυτή οδηγεί mdashθα το πω με τα λόγια του Λουκρήτιου όπως τα μεταφέ-

ρει ο Θεοδωρίδης στο βιβλίο του για τον Επίκουροmdash στο laquoνα μην καθορίζεται ο νους

ο ίδιος από εσωτερική αναγκαιότητα σrsquo όλες τις πράξεις και να μην υποχρεώνεται σα

νικημένος όλα να τα υποφέρει και να κρατά θέση παθητικήraquo Για να γίνει αυτό θα

πρέπει γνώση και ήθος και κατrsquo επέκταση ιδέα και συγκίνηση να αποτελούν μια α-

διαίρετη ενότητα Αυτή λοιπόν είναι η πρώτη κατεύθυνση που μας οδηγεί άμεσα

στη δεύτερη

β Πρόσωπο και Υποκείμενο

Η πραξιακή ελευθερία για την οποία γίνεται λόγος εδώ αναφέρεται στο πρόσωπο σε

αντιδιαστολή με το υποκείμενο Στην ολοκλήρωσή της ως εσωτερική στην υποκειμε-

νική νοημοσύνη και εξωτερική στον αντικειμενικό κόσμο ελευθερία η πραξιακή ε-

λευθερία είναι ελευθερία του προσώπου Με την ελευθερία του προσώπου αρ-

χίζουν και τελειώνουν οι κατευθύνσεις που παρουσιάζονται εδώ Και ποια είναι η δι-

αφορά του προσώπου από το υποκείμενο

Η έννοια του προσώπου

Το κοινωνικό υποκείμενο αναδύεται από το φυσικό σώμα καθώς ο άνθρωπος

αποκτά επικοινωνιακή αυτοδυναμία Και αυτό γίνεται καθώς η δράση γίνεται πράξη

υπερβαίνοντας την πρωτογενή φυσική της τάξη Το κρίσιμο στην ανάδυση του κοινω-

νικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα είναι ότι ισοδυναμεί με την υπέρβαση της

φυσικής νομοτέλειας στην κοινωνική αναγκαιότητα η αναίρεση της οποίας

είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής ελευθερίας

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

6

Αλλά η ανάδυση του κοινωνικού υποκειμένου από το φυσικό σώμα δεν γίνεται άμε-

σα Γίνεται μέσω της διαδικασίας που οδηγεί στη συγκρότηση του κοινωνικού

υποκειμένου σε πρόσωπο Η κοινωνική ελευθερία στην ολοκληρωμένη της μορ-

φή είναι ελευθερία του προσώπου Οι κοινωνικές σχέσεις ως σχέσεις ελεύθερων υ-

ποκειμένων είναι σχέσεις προσώπων Και πώς το κοινωνικό υποκείμενο συγκροτεί-

ται σε πρόσωπο Παρουσίασα στο βιβλίο το θεωρητικό σχήμα της συγκρότησης του

υποκειμένου σε πρόσωπο και την πρακτική σημασία της συγκρότησης αυτής στην α-

νάλυση και την αλλαγή των σχέσεων Εδώ θα πρέπει να σημειώσω με δυό λόγια μόνο

σε ποια θεωρητική βάση οικοδομήθηκε το σχήμα αυτό και σε τι συνίσταται

Η θεωρητική βάση

Το προτεινόμενο σχήμα ανάδυσης των κοινωνικών σχέσεων από τις σχέσεις επικοινω-

νίας και της συγκρότησης του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο δεν έχει το ανά-

λογό του στις προσεγγίσεις από τις οποίες αναδύθηκε κριτικά η αναστοχαστική πρά-

ξη Αντιθέτως είναι η βάση της κριτικής προς αυτές Το σχήμα στηρίζεται στα εξής

Τη χεγκελιανή έννοια της laquoαυτοσυνείδησηςraquo και τη μέσω του Kojeve προσέγγισή

της από την οπτική της πράξης

Τη μαρξική laquoαντιστροφή του Χέγκελraquo και την προσέγγιση της ανθρώπινης laquoουσί-

αςraquo στην οποία αποβλέπει η χεγκελιανή αυτοσυνείδηση ως ολότητα των κοινωνικών

σχέσεων όταν οι σχέσεις αυτές ορίζονται με βάση το ότι κοινωνική ζωή είναι η πράξη

(6η θέση για τον Φόιερμπαχ)

Την επικούρεια έννοια της ελευθερίας ως άρνηση της αναγκαιότητας σε αντιδια-

στολή με τη στωική έννοιά της ως συνείδηση της αναγκαιότητας

Το πέρασμα από τη φιλοσοφική συζήτηση της laquoαυτοσυνείδησηςraquo ως laquoαγώνα για

την αναγνώρισηraquo στην επιστημονική συζήτηση για την αναγνώριση που αναπτύσσε-

ται από τις επικοινωνιακές προσεγγίσεις της ανάλυσης των σχέσεων

Την επιλογή των τριών πρώτων laquoδοκιμαστικών αξιωμάτωνraquo της πραγματολογικής

θεωρίας της επικοινωνίας των Watzlawick et al για την οριοθέτηση της επικοινωνια-

κής κανονικότητας στις τρεις προτεινόμενες στιγμές ανάδυσης της κοινωνικής σχέσης

από τις σχέσεις επικοινωνίας παρουσία αναγνώριση κοινή προσδοκία

Το προτεινόμενο σχήμα

Το προτεινόμενο αναλυτικό σχήμα έχει τη μορφή της ακόλουθης κυκλικής διαδοχής

τεσσάρων στιγμών της κοινωνικής σχέσης

Ανάδυση της κοινωνικής σχέσης από τις σχέσεις επικοινωνίας

α Παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

β Αναγνώρισή του παρουσιαζόμενου από τα άλλα συσχετιζόμενα υποκείμενα

γ Κοινή προσδοκία σχέσεων επικοινωνίας ανάμεσά τους

Πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης στις σχέσεις επικοινωνίας

δ Προσδοκώμενη παρουσία του υποκειμένου στην κοινωνική σχέση

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

7

Στο σχήμα αυτό το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσωπο καθώς αναγνωρίζεται η

παρουσία του σε ένα άλλο πρόσωπο Το συγκροτημένο σε πρόσωπο υποκείμενο συ-

νάπτει μια κοινωνική σχέση με ένα άλλο πρόσωπο διαμορφώνοντας μια κοινή προσ-

δοκία μαζί του ως πρόσωπο προς πρόσωπο Και με αυτή την έννοια η κοινωνική σχέ-

ση είναι σχέση προσώπων

Ακύρωση η αποσυγκρότηση του προσώπου

Αναγνώριση δεν σημαίνει αποδοχή Η αναγνώριση μέσω της οποίας συγκροτείται

το παρουσιαζόμενο υποκείμενο σε πρόσωπο είναι θετική ή αρνητική είναι αποδοχή

ή απόρριψη του παρουσιαζόμενου mdashαποδοχή ή απόρριψη αυτού που το παρουσια-

ζόμενο υποκείμενο εννοεί και κάνει Η μη αναγνώριση είναι ακύρωση της παρουσί-

ας Όπως όταν η μητέρα που δεν αποδέχεται το παιδί της σε μια επιθετική απέναντί

της παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αντέχει συναισθηματικά να το απορρίψει

ανταποκρίνεται στο αδιέξοδο λέγοντας laquoδεν είσαι εσύ που το κάνεις αυτό δεν εν-

νοείς αυτό που κάνεις οι κακές σου παρέες σε κάνουν ότι θέλουνraquo

Με την ακύρωση το υποκείμενο αποσυγκροτείται από πρόσωπο Και τίθεται εκτός

των κοινωνικών του σχέσεων που είναι σχέσεις προσώπων παραμένοντας ως απο-

συγκροτημένο υποκείμενο στο κοινωνικό περιβάλλον των σχέσεών του Όταν η ακύ-

ρωση περάσει από τις προσωπικές στις διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές κοινωνι-

κές σχέσεις έχει οριακά mdashόπως λέω και στο βιβλίοmdash την κατά τον William James

μορφή της laquoσατανικής τιμωρίαςraquo που επιβάλλεται σε κάποιον να laquoκυκλοφορεί ελεύ-

θερος μέσα στην κοινωνία και να παραμένει εντελώς απαρατήρητος από όλα τα μέλη

τηςraquo Ας σημειωθεί εδώ η σχέση της ακύρωσης με τον αποκλεισμό

γ Κοινωνική σχέση και σχέση επικοινωνίας

Όπως κάθε νοητό οι πράξεις εννοούνται κατά γένος και διαφορά ως εξής Είναι φα-

νταστικές και υπαρκτές Ως υπαρκτές είναι πραγματικές και συμβολικές Ως

συμβολικές είναι εικονικές και λεκτικές Η διαίρεση αυτή καταλήγει στη διάκριση

των συνειδητών από τις ασυνείδητες πράξεις και κατrsquo επέκταση τη διάκριση των συ-

νειδητών από τις ασυνείδητες ανθρώπινες σχέσεις επικοινωνίας και κοινωνικές

Συνείδηση

Μια από τις βασικές αρχές της αναστοχαστικής πράξης είναι η διεύρυνση της μαρξι-

κής και ύστερης φροϋδικής έννοιας της συνείδησης κατά την οποία συνείδηση είναι

η γλώσσα Οι Μαρξ και Έγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία λένε laquoΗ ομιλία είναι τόσο

παλιά όσο και η συνείδηση η ομιλία είναι πρακτική πραγματική συνείδηση που υ-

πάρχει και για τους άλλους και μόνο τότε υπάρχει και για μένα επίσηςraquo Ενώ ο Φρό-

υντ μιλώντας για το ασυνείδητο στα κείμενά του για τη laquoΜεταψυχολογίαraquo λέει ότι laquoη

συνειδητή αναπαράσταση περιέχει την αναπαράσταση του πράγματος συν την ανα-

παράσταση της λέξης που του ανήκει ενώ ασυνείδητη αναπαράσταση είναι η αναπα-

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

8

ράσταση του πράγματος και μόνοraquo Στο εννοιολογικό πλαίσιο της αναστοχαστικής

πράξης ισχύει η ταυτότητα συνείδηση = συμβολισμός Δηλαδή η μαρξική-φροϋδική

έννοια της συνειδητής πράξης mdashκαι κατrsquo επέκταση του ενσυνείδητου νοήματοςmdash

διευρύνεται για να περιλάβει πέραν των λεκτικών και τις εικονικές πράξεις

Γλωσσική και μη γλωσσική συνείδηση

Η λεκτική πράξη είναι βέβαια εξαιρετικά σημαντική στις κοινωνικές σχέσεις των αν-

θρώπων Αλλά δεν παύει να είναι ένα μικρό μόνο μέρος της πράξης στην οποία θεμε-

λιώνονται οι σχέσεις Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη και την αλ-

λαγή των κοινωνικών σχέσεων Όταν η Ισιδώρα Ντάνκαν είπε laquoαν μπορούσα να το

πω δεν θα ήταν ανάγκη να το χορέψωraquo δεν laquoέλεγε ανοησίεςraquo όπως ισχυρίζεται ο

Bateson στο Steps to an Ecology of Mind Ναι μεν laquoο χορός της αφορούσε συνδυα-

σμούς ομιλίας και κίνησηςraquo αλλά αυτό ισχύει εν μέρει μόνο και δεν είναι το σημαντι-

κότερο Γιατί όχι μόνο δεν υπάρχουν λέξεις για κάθε εικονική ή πρωτογενή (μη συμ-

βολική) πράξη ndashκαι ο χορός της Ντάνκαν ήταν μια τέτοια πράξηndash αλλά και όταν υπάρ-

χουν λέξεις μπορεί να είναι συντριπτικά ασήμαντες μπροστά στις εικονικές και κυρί-

ως τις πρωτογενείς πράξεις στις οποίες αναφέρονται ή με τις οποίες συνδέονται νοη-

ματικά Για τα σημαντικότερα των νοουμένων στον άξονα έρωτας-θάνατος όπως το

ξέρει ο κοινός νους laquoδεν υπάρχουν λόγιαraquo Τι άλλο είναι οι μη γλωσσικές τέχνες η

μουσική η ζωγραφική και γλυπτική και οι (όπως σήμερα εξελίσσονται) άλλες αν όχι

μια πολιτισμικά καθορισμένη μορφή μη γλωσσικής συνειδητοποίησης

Επιστρέφουμε λοιπόν στην κυκλικότητα της σύνδεσης των επικοινωνιακών και κοι-

νωνικών σχέσεων κρατώντας ως θεμελιώδη την ενότητα στη διαφορά του συνειδη-

τού (συμβολικού) με τον ασυνείδητο (πρωτογενή) χαρακτήρα τους

Ανάδυση των κοινωνικών σχέσεων

Η κυκλικότητα του σχήματος ανάδυση πραγμάτωση της κοινωνικής σχέσης όπως την

είδαμε πριν ολοκληρώνεται με την εσωτερική στην ανάδυση της σχέσης κυκλικότητα

Οι τρεις στιγμές της ανάδυσης η αναγνώριση η παρουσία και η κοινή προσδοκία

αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα Οι δύο πρώτες η παρουσία και η αναγνώριση

αποτελούν τις αντιθετικές στιγμές του καταλογισμού των πράξεων στα υποκείμε-

νά τους mdashείναι η διαλεκτική μέσω της οποίας το υποκείμενο συγκροτείται σε πρόσω-

πο Η Τρίτη η κοινή προσδοκία αποτελεί τη συνθετική υπέρβαση του καταλογισμού

των πράξεων στη νομοθέτηση των σχέσεων επικοινωνίας μέσω της οποίας

αναδύεται η κοινωνική σχέση των προσώπων

Θα πρέπει εδώ να σταθούμε στη σημασία που έχει η πέρα από τον λόγο πραξιακή

προσέγγιση για την κατανόηση της διαλεκτικής αντίθεσης στη διεργασία συγκρότησης

το προσώπου Είναι η ένταξη στην ανάλυση των σχέσεων των εικονικών και πρω-

τογενών όψεων των πράξεων παρουσίας αναγνώρισης-ακύρωσης και κοινής προσ-

δοκίας Με την ένταξη αυτή παρουσιάζεται μια χαρακτηριστικά αντιφατική μορφή

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

9

της αντιθετικής διεργασίας της συγκρότησης του προσώπου Η αντίφαση ανάμεσα σε

μια παρουσία της οποίας η λεκτική αναγνώριση συναρτάται με τη μη λεκτική

ακύρωση Όπως όταν η φωνή λέει laquoναι εσύ είσαιraquo αλλά ο τόνος της φωνής η

έκφραση του προσώπου και η στάση του σώματος στο συγκεκριμένο περιβάλλον

λένε laquoόχι δεν είναι δυνατό να είσαι εσύraquo (ως προς ότι αποδέχομαι ή απορρίπτω από

εσένα) Και φαίνεται πλέον καθαρά η ιδιαίτερη σημασία που έχει στην αντίφαση αυ-

τή το συνειδητό ή ασυνείδητο του μη λεκτικού της όρου mdashτο αν υπάρχει ή δεν υπάρ-

χει μια εικονική συνειδητοποίησή του

Πραγμάτωση των κοινωνικών σχέσεων

Το επόμενο σημείο είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων

Η αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που αποτελεί τον σκοπό της αναστοχαστικής πρά-

ξης γεννιέται από τη δυναμική της πραγμάτωσής τους Είπαμε στην αρχή ότι η αντι-

μετώπιση ενός προβλήματος μέσω της αναστοχαστικής πράξης συνίσταται στην ενερ-

γοποίηση της μορφογενετικής ψυχοκοινωνικής δυναμικής των σχέσεων του φερόμε-

νου ως προβληματικού υποκειμένου Συγκεκριμένα αυτό που ενεργοποιείται πραξι-

ακά είναι η δυναμική της πραγμάτωσης των κοινωνικών σχέσεων στις σχέσεις επικοι-

νωνίας Τίθεται έτσι το πρόβλημα της συντήρησης-αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων

ή στη γλώσσα της αναστοχαστικής πράξης όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο το πρό-

βλημα της μορφόστασης-μορφογένεσης

Δεν θα μείνω στους όρους αυτούς μια σημείωση μόνο σχετική με την ενεργοποίηση

της μορφογενετικής δυναμικής των σχέσεων Η δυναμική των κοινωνικών σχέσεων

είναι αδιαίρετα μορφοστατική-μορφογενετική με καθοριστική τη μορφογενετική της

διάσταση Σε αυτή τη βάση θα πούμε ότι η αναστοχαστική πράξη εστιάζει στη μορ-

φογενετική διάσταση της αναπτυσσόμενης κατά την πραγμάτωση των κοινωνικών

σχέσεων δυναμικής

Αλλά ο εστιασμός αυτός δεν ορίζει τη μορφογένεση Η μορφογένεση στην οποία α-

ποβλέπει η αναστοχαστική πράξη δεν συνίσταται στην επιτέλεση ενός σχεδίου το

οποίο συντάσσεται κατά την αναστοχαστική πράξη Η αναστοχαστική πράξη ενεργο-

ποιεί απλά τη μορφογένεση η οποία στη συνέχεια ακολουθεί το δρόμο της Εξ ου και

η αρχική παρατήρηση με παράδειγμα την περίπτωση του Βαγγέλη ότι η μορφογένε-

ση μπορεί να αποδειχτεί σοφότερη από την αναστοχαστική πράξη

Αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων

Το ερώτημα τώρα είναι σε τι συνίσταται η ψυχοκοινωνική δυναμική μορφόστασης-

μορφογένεσης ποιός είναι ο τρόπος αλλαγής των σχέσεων Αρχίζουμε από την κυ-

κλική καθοριστικότητα των σχέσεων Οι κοινωνικές σχέσεις αναδύονται από τις σχέ-

σεις επικοινωνίας και πραγματώνονται σε αυτές Η κυκλική καθοριστικότητα δεν είναι

αιτιώδης αναπτύσσεται πραξιακά κατά το ακόλουθο σχήμα αναγνωρίζεται το πα-

ρουσιαζόμενο προσδοκάται το αναγνωρισμένο παρουσιάζεται το προσδοκώμενο

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

10

Η μορφόσταση συνίσταται σε αυτήν ακριβώς την πραξιακά αναπτυσσόμενη κυκλική

καθοριστικότητα Το ερώτημα συνεπώς είναι πώς εντάσσεται η μορφοστατική καθο-

ριστικότητα στο μορφογενετικό της πλαίσιο

Την απάντηση δίνει η θέση ότι ο μορφοστατικός χαρακτήρας της κυκλικής καθοριστι-

κότητας συνίσταται στην επανάληψη της παρουσίας της αναγνώρισης και της κοι-

νής προσδοκίας Από τη θέση αυτή προκύπτει ότι η μορφοστατική κατάσταση είναι

μια κανονικότητα που αναιρείται με μια τομή μία στίξη σε ένα από τα σημεία του κύ-

κλου των καθορισμών που ορίζουν οι επαναλήψεις αυτές Οι στίξεις στον κύκλο

των καθορισμών είναι η απάντηση στο ερώτημα της ένταξης των μορφοστατικών

καταστάσεων στο μορφογενετικό τους πλαίσιο Οι κυκλικοί καθορισμοί εγκαθι-

στούν τη μορφόσταση Οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών αποκαθιστούν τη

μορφογένεση

13 Αναστοχαστική πράξη Η μέθοδος

Φτάσαμε στο κρίσιμο σημείο τη μέθοδο της αναστοχαστικής πράξης για την αλλαγή

των σχέσεων Θα μείνουμε σε μια εξαιρετικά σύντομη απάντηση σε τρεις ερωτήσεις

για ποιες σχέσεις μιλάμε ποια είναι η θεωρητική προσέγγισή τους από την αναστο-

χαστική πράξη και ποια είναι η πρακτική τους προσέγγιση Και θα ακολουθήσει μια

εξίσου σύντομη παρουσίαση της αναστοχαστικής πράξης της Ομάδας μέσω παρα-

δειγμάτων

Ως προς τις σχέσεις ξεκινάμε με την αρχή ότι η λεγόμενη laquoουσίαraquo το τι είναι

κάτι ή κάποιος δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων αλλά σχέσεων Σε αυτή τη βάση οι

σχέσεις στις οποίες αναφερόμαστε εδώ είναι αυτές που ορίζουν την laquoουσίαraquo του φε-

ρόμενου ως προβληματικού παιδιού

Ως προς τη θεωρητική προσέγγιση των σχέσεων αυτών η οποία έχει τη μορφή

της ανάλυσης σχέσεων ο στόχος της αναστοχαστικής πράξης είναι ο καθορισμός

και η κατανόηση των laquoουσιαστικώνraquo ως προς το πρόβλημα σχέσεων mdashθα τις πούμε

προβληματικές σχέσεις

Ως προς την πρακτική ολοκλήρωση του θεωρητικού της μέρους η αναστοχαστική

πράξη περιέχει τις στίξεις στον κύκλο των καθορισμών ορισμένων σχέσεων

mdashθα τις πούμε καταλυτικές σχέσεις και θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι σχέ-

σεις αυτές Εδώ σταματάει η αναστοχαστική πράξη Το έργο αναλαμβάνει η μορφογέ-

νεση την οποία ενεργοποιούν οι στίξεις στον κύκλο των καθορισμών των εν λόγω

σχέσεων και η οποία οδηγεί στην αλλαγή των προβληματικών σχέσεων

Τα παραδείγματα

Οι πέντε περιπτώσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο αντιστοιχούν στις πέντε στίξεις

όπως ορίζονται από το σχήμα της κυκλικής διαδοχής των στιγμών της κοινωνικής σχέ-

σης που είδαμε πριν Δεν θα μιλήσω εδώ για τις περιπτώσεις θα τις εντάξω μόνο πα-

ραδειγματικά στο υπό συζήτηση σχήμα

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

11

α Στίξη στην παρουσία

α1 Παρουσία στον Άλλο

(1) Αλίκη

Είναι μαθήτρια νηπιαγωγείου Πέφτει συχνά κατά τη διάρκεια κινητικών δραστη-

ριοτήτων και κλαίει Η δασκάλα διαπιστώνει ότι η Αλίκη πέφτει στην προσπάθειά της

να είναι μαζί με μια με μια άλλη μαθήτρια τη Δέσποινα η οποία είναι το μεγαλύτερο

παιδί του Τμήματος είναι εξάχρονη ενώ η Αλίκη είναι μόνο τεσσεράμισι

α2 Παρουσία του Άλλου

(2) Σονάρ

Είναι μαθητής της Βrsquo τάξης που ούτε γράφει ούτε διαβάζει Μια από τις υποθέ-

σεις της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι ότι ο Σονάρ παιδί μουσουλμανικής

οικογένειας αν μάθει να γράφει και να διαβάζει θα απομακρυνθεί από την μητέρα

του με την οποία έχει ιδιαίτερα στενή σχέση και η οποία επίσης δεν ξέρει να γράφει

και να διαβάζει

β Στίξη στην αναγνώριση

(3) Παύλος

Δεν συμμετέχει καθόλου στο μάθημα Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης πέ-

ρασε από την θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μιλάειraquo έχει laquoπρόβλημα στις νοητι-

κές ικανότητεςraquo στη θέση ότι είναι ένα παιδί που laquoδεν μας μιλάειraquo μας στέλνει ένα

laquoμήνυμα απόρριψηςraquo

γ Στίξη στην κοινή προσδοκία

(4) Βαγγέλης

Χτυπά τους συμμαθητές του μερικές φορές άγρια Είναι απομονωμένος από την

τάξη Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης διαπίστωσε μια αντιφατικότητα των

προσδοκιών στο σπίτι και στο σχολείο ως προς τη δύναμη του Βαγγέλη Και κινήθηκε

στην κατεύθυνση του να καταστήσει τις δύο προσδοκίες συμβατές

δ Στίξη στην προσδοκώμενη παρουσία

(5) Χριστίνα

Όταν της δίνεται ο λόγος μένει σιωπηλή ή απαντά με απροσδόκητο τρόπο

laquoο σκύλος έχει δύο πόδιαraquo Η υπόθεση της Ομάδας Αναστοχαστικής Πράξης είναι

η ύπαρξη ενός επικοινωνιακού παράλογου στην προσδοκώμενη παρουσία της Χριστί-

νας η αντίφαση laquoυπακούω και δεν υπακούωraquo η υπέρβαση του οποίου οδήγησε στη

λύση του προβλήματος

Παρατηρήσεις

Κλείνοντας είναι αναγκαίες τρείς παρατηρήσεις ως προς τις στίξεις στον κύκλο των

καθορισμών οι οποίες οδηγούν στην αλλαγή των σχέσεων Η πρώτη αφορά τις στίξεις

καθεαυτές η δεύτερη τις σχέσεις στις οποίες αναφέρονται οι στίξεις και η Τρίτη

στο περιεχόμενο των στίξεων

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

12

1 Η κατά τα παραπάνω σύνδεση κάθε μιας από τις περιπτώσεις με μια από τις στί-

ξεις είναι καθαρά παραδειγματική ως προς τη στίξη Δεν σημαίνει ότι η αλλαγή ήταν

αποτέλεσμα αυτής της στίξης και μόνο Η πείρα της Ομάδας έδειξε ότι για την αλλαγή

των σχέσεων μια στίξη δεν αρκεί Αλλά η αναστοχαστική πράξη δεν καλύπτει όλα

όσα είναι αναγκαία για την αλλαγή των σχέσεων Στρέφεται μόνο σε όσα είναι ανα-

γκαία για την ενεργοποίηση της μορφογένεσης που καλύπτει τα αναγκαία για την αλ-

λαγή των σχέσεων Δηλαδή η αναστοχαστική πράξη είναι μια πράξη καταλυτική

Συνεπώς για την αναστοχαστική πράξη καθεαυτήν και μια μόνο στίξη mdashαν είναι κα-

ταλυτικήmdash αρκεί

2 Ως προς τις σχέσεις τώρα το ερώτημα είναι ποιες είναι οι σχέσεις μέσω των ο-

ποίων η αναστοχαστική πράξη ενεργοποιεί τη μορφογένεση Το ερώτημα αφορά τα

δύο είδη των εμπλεκόμενων σχέσεων Τις σχέσεις που καθορίζουν τις πράξεις του φε-

ρόμενου ως laquoπροβληματικούraquo υποκειμένου για τις οποίες μιλήσαμε ήδη τις προ-

βληματικές σχέσεις Και αυτές που είχαμε αφήσει σε εκκρεμότητα τις καταλυτι-

κές σχέσεις στις οποίες στρέφεται η αναστοχαστική πράξη προκειμένου να ενεργο-

ποιήσει τη μορφογένεση Η απάντηση στο ερώτημα είναι ότι οι δύο αυτές κατηγορίες

σχέσεων δεν ταυτίζονται Η περίπτωση του Σονάρ που την είδαμε πριν ως παραδειγ-

ματική στο ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη είναι παραδειγ-

ματική και στη διαφορά των προβληματικών από τις καταλυτικές σχέσεις Στην περί-

πτωση αυτή καταλυτική ήταν η κατά τον αναστοχασμό μη προβληματική σχέση του

Σονάρ με τη μητέρα του

3 Κλείνοντας τις παρατηρήσεις περνάμε στον ορισμό των καταλυτικών σχέσεων

από την αναστοχαστική πράξη εστιάζοντας στο περιεχόμενο της στίξης Είδαμε στο

παράδειγμα του Σονάρ ότι η μορφογένεση υπερβαίνει την αναστοχαστική πράξη Το

παράδειγμα αυτό με οδήγησε στον χαρακτηρισμό της μορφογένεσης ως laquoσοφότε-

ρηςraquo Ο λόγος είναι ότι σrsquo αυτήν την περίπτωση το θέμα ήταν οι περιορισμοί της ανα-

στοχαστικής πράξης ως προς τη γνώση για την απαιτούμενη αλλαγή της μητέρας

πράξη ή μόνο επιθυμία εγγραμματισμού Πρέπει εδώ να προστεθούν και οι περιορι-

σμοί ως προς το ήθος Παραδειγματική σε αυτό είναι η περίπτωση της Αλίκης Η λύ-

ση του ότι έπεφτε συχνά στην αυλή και έκλαιγε ήταν ότι σε μια πτώση χτύπησε άσχη-

μα το κεφάλι της Αυτό δεν θα μπορούσε ποτέ να το προκαλέσει η αναστοχαστική

πράξη Το θέμα εδώ δεν είναι η γνώση αλλά το ήθος Γιατί η αναστοχαστική πράξη

γνωρίζει την αποτελεσματικότητα ανάλογων παρεμβάσεων οι οποίες mdashγια να μεί-

νουμε σε δύο παραδείγματαmdash στις πολιτικές σχέσεις έχουν το όνομα laquoόξυνση των

αντιθέσεωνraquo και στις θεραπευτικές το όνομα laquoσυνταγή συμπτώματοςraquo Όμως θα ήταν

ανεπίτρεπτη η εφαρμογή της γνώσης αυτής με τον μορφογενετικό τρόπο της συγκε-

κριμένης περίπτωσης

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

13

2

Ο αποκλεισμός

Αποκλεισμός και Διαφορά

Στον πολιτισμικό χώρο στον οποίο ανήκει το σχολείο και στον οποίο αναπτύσσεται η

αναστοχαστική πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός και η πολιτισμικά συγκροτημένη

κοινωνική διαφορά έχουν μια αμφίδρομη λογική σχέση Αφενός η διαφορά είναι

λόγος του αποκλεισμού η ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισμού είναι αναγκαία συν-

θήκη για τη συγκρότηση μιας διαφοράς σε κοινωνική διαφορά Για παράδειγμα

η εργασιακή διαφορά παιδιών και ενηλίκων συγκροτείται σε κοινωνική διαφορά με

τον αποκλεισμό των παιδιών από την εργασία των ενηλίκων Αφετέρου ο αποκλει-

σμός είναι λόγος αναίρεσης της διαφοράς δεδομένου ότι η κοινωνική διαφο-

ρά οδηγεί στον αποκλεισμό όπου ο αποκλεισμός δεν είναι αποδεκτός εκεί η διαφο-

ρά θα πρέπει να εκλείψει

Από την αμφίδρομη αυτή λογική σχέση παράγεται η λογική συνάρτηση που είναι

γνωστή ως laquoθαυμαστή ακολουθίαraquo η ύπαρξη της διαφοράς είναι λόγος αναίρεσή

της Και αυτό έχει ως συνέπεια την αναίρεση της κοινωνικής διαφοράς Δηλαδή η

σχέση αποκλεισμού και διαφοράς οδηγεί στην καταναγκαστική ενσωμάτωση

mdashτην κατά λογική αναγκαιότητα ενσωμάτωση Θα κρατήσουμε τον όρο μονοπολι-

τισμική προσέγγιση για την πολιτισμική συγκρότηση της κοινωνικής διαφοράς

στην βάση των παραπάνω λογικών της σχέσεων με τον αποκλεισμό Η πραξιακή

προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση προς την μονοπολιτισμική Δεν θα α-

ναπτύξω εδώ τη διάκριση των πολιτισμικών προσεγγίσεων σε μονοπολιτισμικές δια-

πολιτισμικές και πολυπολιτισμικές Μένουμε στο ότι η Ομάδα της Αναστοχαστικής

Πράξης βλέπει την προσέγγισή της ως κριτική εξέλιξη των πολυπολιτισμικών προσεγ-

γίσεων

Να σημειωθεί ότι η κοινωνική διαφορά για την οποία γίνεται λόγος εδώ δεν περιορί-

ζεται σε έναν μόνο πολιτισμικό παράγοντα εθνότητα θρησκεία φύλο γλώσσα κλπ

Αναδύεται από το πλήρες φάσμα των διαφορών από την ακραία πολιτισμική έως την

ακραία προσωπική περιοχή του Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης κινήθηκε προς

το σύνολο των καταστάσεων που αναφέρονται με χαρακτηρισμούς για το παιδί όπως

laquoείναι επιθετικόraquo laquoείναι ανυπάκουοraquo laquoείναι κακομαθημένοraquo laquoέχει μαθησιακά προ-

βλήματαraquo laquoέχει προβλήματα πολιτισμικής προσαρμογήςraquo laquoείναι κοινωνικά δυσπρο-

σάρμοστοraquo κλπ

Το φάσμα των διαφορών

Το σύνολο των κοινωνικών διαφορών προκύπτει από τις δύο διαστάσεις της συγκρό-

τησης ενός συνόλου ανθρώπων σε κοινωνικό χώρο την ανθρώπινη επικοινω-

νία και μέσω της επικοινωνίας τη συγκρότηση του υποκειμένου σε πρόσωπο

Αναπτύσσεται έτσι ένα φάσμα κοινωνικών διαφορών με δύο περιοχές Στη μία περιο-

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

14

χή του φάσματος βρίσκονται οι διαφορές που θεμελιώνονται στη συγκρότηση των

υποκειμένων σε πρόσωπα οι προσωπικές διαφορές Στην άλλη περιοχή βρίσκο-

νται οι διαφορές που θεμελιώνονται στους τρόπους επικοινωνίας των συγκροτούμε-

νων σε πρόσωπα υποκειμένων Θα τις πούμε πολιτισμικές διαφορές με βάση την

κεντρική στην πραξιακή προσέγγιση ταυτότητα πολιτισμός = τρόπος επικοινωνίας

Στην περιοχή των πολιτισμικών διαφορών διακρίνονται οι διαφορές που έχουν έναν

καθαρά διαπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι διαφορές ανάμεσα σε συγγενείς

και φίλους από τις διαφορές οι οποίες πέραν του διαπροσωπικού έχουν και έναν κα-

θοριστικό για την διαμόρφωσή τους υπερπροσωπικό χαρακτήρα όπως είναι οι δι-

αφορές ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τους πολιτικούς χώρους Συνοπτικά οι

διαφορές είναι προσωπικές και πολιτισμικές και ως πολιτισμικές είναι διαπροσωπι-

κές και υπερπροσωπικές

Το συνεχές του φάσματος

Η διάκριση των πολιτισμικών διαφορών σε διαπροσωπικές και υπερπροσωπικές είναι

αναγκαία για την κατανόηση της διαλεκτικής σχέσης των προσωπικών με τις πολιτι-

σμικές διαφορές Η διαδικασία της συγκρότησης των κοινωνικών υποκειμένων σε

πρόσωπα στην οποία θεμελιώνονται οι προσωπικές διαφορές είναι διαπροσωπική

Αυτό σημαίνει ότι οι προσωπικές διαφορές έχουν διαπροσωπική θεμελίω-

ση Το πέρασμα από τις ιδιότητες σε σχέσεις ολοκληρώνεται με τη θεμελίωση των

προσωπικών σχέσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις Δημιουργείται έτσι το συνεχές των

κοινωνικών διαφορών όπου οι προσωπικές διαφορές συνδέονται με τις υπερπροσω-

πικές μέσω των διαπροσωπικών

Το συνεχές του φάσματος έχει ιδιαίτερη σημασία στην κατανόηση διαφορών όπως

είναι η φερόμενη ως διαφορά ψυχικής laquoυγείαςraquo και laquoνόσουraquo Η μετακίνηση στο συ-

νεχές είναι αναγκαία για την απόδοση της κοινωνικής παραβατικότητας σε laquoψυχική

νόσοraquo Και η μετακίνηση γίνεται από το ένα άκρο του φάσματος στο άλλο Σε προσω-

πική laquoνόσοraquo δεν αποδόθηκαν μόνο διαπροσωπικές διαφορές αλλά και υπερπροσωπι-

κές πολιτικές διαφορές laquoΗ αρρώστια σου είναι οι διαφορετικές σου απόψειςraquo για

να μείνουμε σε έναν τύπο ψυχιατρικών γνωματεύσεων που έμεινε στην πολιτική

ιστορία

Η Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο ξεκίνημά της ως Ομάδα κατά του Κοι-

νωνικού Αποκλεισμού στα Σχολεία άρχισε από την πολιτισμική περιοχή του συ-

νεχούς Αλλά η πραξιακή προσέγγιση έδειξε ότι η εμμονή σε μία από τις περιοχές

του συνεχούς είναι λάθος Δεν υπάρχουν τομές στις μορφές της κοινωνικής διαφοράς

Ούτε υπάρχουν προκαθορισμένοι περιορισμοί της έκτασης που μπορεί να καλύψει ο

κοινωνικός αποκλεισμός στο φάσμα που δημιουργούν οι προσωπικές διαπροσωπικές

και υπερπροσωπικές κοινωνικές διαφορές

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

15

Αποκλεισμός και περίφραξη η ιδεολογική μετατόπιση

Η κεντρική θέση για τον αποκλεισμό όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο είναι ότι ο κοι-

νωνικός αποκλεισμός δεν είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάτι δεν είναι η πα-

ρεμπόδιση της κατοχής ενός laquoαγαθούraquo είναι αποκλεισμός από τη σχέση με κάποι-

ους η άρνηση της ένταξης σε μια κοινότητα Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στον

αποκλεισμό και την περίφραξη η περίφραξη εμποδίζει την σχέση με κάτι

ο αποκλεισμός αρνείται τη σχέση με κάποιους Ως κοινωνική σχέση η περίφραξη εί-

ναι σχέση ιδιοκτησίας Το περιφραγμένο laquoαγαθόraquo μπορεί να είναι laquoυλικόraquo ή

laquoπνευματικόraquo Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην laquoπνευματική ιδιοκτησίαraquo

Έχει ιδιαίτερη σημασία η σχέση των δύο Ο αποκλεισμός είναι η αρχή της περίφραξης

η περίφραξη των πραγμάτων υπηρετεί τον αποκλεισμό των προσώπων όχι το α-

ντίστροφο Η αρχή του αποκλεισμού των προσώπων συγκαλύπτεται με την ιδεολογική

μετατόπιση από τις σχέσεις στα πράγματα και την συνακόλουθη μετατόπιση της ανά-

λυσης σχέσεων από τις σχέσεις αποκλεισμού στις σχέσεις ιδιοκτησίας Η ιδεολογική

μετατόπιση εστιάζει στα πράγματα τα laquoαγαθάraquo που μέσω της περίφραξης εμπί-

πτουν στην ιδιοκτησία τη στέγη τις θέσεις εργασίας τις δεξιότητες hellip

Ας μείνουμε στις δεξιότητες τις εξαντικειμενισμένες προς περίφραξη ικανότητες

Δηλαδή ας εστιάσουμε στις αλλοιωμένες ικανότητες των εκπραγματισμένων κοινωνι-

κών υποκειμένων Η μετατόπιση από τις υποκειμενικές ικανότητες στις αντικειμενι-

κές δεξιότητες η μετατόπιση από το είμαι κοινωνικά ικανός στο έχω εμπορεύσι-

μες δεξιότητες είναι προϊόν της μετατόπισης από την παιδεία στην κατάρτιση

Η κατάρτιση που οδηγεί στην κατοχή αντικειμενικών δεξιοτήτων χειρισμού της

κατάστασης διαφέρει από την παιδεία η οποία οδηγεί στην ανάπτυξη των υποκει-

μενικών ικανοτήτων ένταξης στην κοινότητα Η ιδεολογική μετατόπιση από την

παιδεία στην κατάρτιση συντελεί στη διατήρηση του αποκλεισμού ρυθμίζοντας μέ-

σω της κατάρτισης την αναγκαία στον αποκλεισμό απαιδευσία

Μια τελική παρατήρηση για τον αποκλεισμό επιστρέφοντας στο συνεχές των διαφο-

ρών Η αντιμετώπιση του αποκλεισμού στο σχολείο κινούμενη στο πλήρες φάσμα των

κοινωνικών διαφορών επικεντρώνεται στο παιδαγωγικό του μέρος Οι καταλυτικές

σχέσεις προς τις οποίες κινείται ο Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης στο Σχολείο εί-

ναι στο επίκεντρό τους παιδαγωγικές Όχι όμως αποκλειστικά σχολικές Είναι σχέσεις

που υπερβαίνουν τον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο του σχολείου εντάσσοντας το σχο-

λείο στον κοινωνικό χώρο συνολικά Για την σχολική αγωγή και κατrsquo επέκταση για την

αναστοχαστική πράξη στο σχολείο η εξωσχολική ζωή του παιδιού είναι το ίδιο σημα-

ντική αν όχι σημαντικότερη από τη σχολική Φτάσαμε έτσι στο τελευταίο από τα θέ-

ματα στα οποία θεώρησα ότι έπρεπε να αναφερθώ σήμερα

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

16

3

Το σχολείο

Η laquoΝέα Αγωγήraquo

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε το κίνημα της laquoΝέας Αγωγήςraquo Το

laquoΝέο Σχολείοraquo πιστεύοντας ότι μπορεί και πρέπει να συμβάλλει σε μια ουσιαστική

κοινωνική αλλαγή κινείται στην ακόλουθη κατεύθυνση Αντιτίθεται στην κατά φύλο

διάκριση της εκπαίδευσης Ανοίγεται στην κοινωνία Αναπτύσσει την εξωσχολική

δραστηριότητα των παιδιών Υπερβαίνει τον κατακερματισμό της γνώσης σε επιμέ-

ρους μαθήματα Συνθέτει τη φυσική και την πνευματική αγωγή στο πλαίσιο της ο-

ποίας συνδέει τη χειρονακτική και την πνευματική εργασία καθώς και την επιστημονι-

κή και καλλιτεχνική εργασία Καταργεί τη διαίρεση των μαθητών σε τάξεις Εισάγει

την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ομαδική εργασία κατά τις οποίες καλλιερ-

γείται περισσότερο η κρίση παρά η μνήμη Στηρίζει τη διδασκαλία στην εργασία του

παιδιού με αρχή την πρωτοβουλία και τον αυθορμητισμό του Και ανατρέπει τη πα-

ραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή

Δεν τα είπα όλα αυτά για να ανοίξω εδώ την ιστορική συζήτηση για τη laquoΝέα Αγωγήraquo

και τη σημερινή σημασία των αρχών της Άλλωστε η εικόνα που μόλις έδωσα είναι

επιλεκτική Δεν παρουσίασα θέσεις της laquoΝέας Αγωγήςraquo προς τις οποίες είμαι απολύ-

τως αρνητικός όπως τη θέση του σχολείου-οικοτροφείου που βρίσκεται στην εξοχή

ή mdashακόμα χειρότεραmdash τη θέση η οποία εκτίθεται στο 22ο από τα 30 σημεία του

Ferriegravere για το Νέο Σχολείο laquoΗ καλύτερη εναλλακτική λύση από μια δημοκρατία παι-

διών και δασκάλων είναι η συνταγματική μοναρχία σrsquo αυτήν τα παιδιά εκλέγουν

τους ldquoαρχηγούςrdquo τουςraquo

Οι παραπάνω αναφορές είναι με στοιχεία από το έργο στο οποίο έχουν συγκεντρωθεί

τα εκπαιδευτικά-παιδαγωγικά κείμενα του Μίλτου Κουντουρά και έχει ως τίτλο τη

laquoμαχητική κραυγήraquo του συγγραφέα το 1923 laquoΚλείστε τα σχολειάraquo Αυτή η κραυγή

είναι σχετική με τον λόγο που άνοιξα το θέμα εδώ Γιατί τηρουμένων των ιστορικών

αναλογιών και κυρίως των θεμελιωδών ιστορικών διαφορών που συνδέονται με την

υπέρβαση των εθνικών κρατών έχει σημασία σήμερα η πολιτισμική κατάσταση της

δεκαετίας του ΄20 Ο λόγος που άνοιξα το θέμα παρουσιάζεται σε ένα σημείωμα δη-

μοσιευμένο το 1925 από την Beatrice Ensor μια διακεκριμένη εκπρόσωπο της κίνησης

για τη laquoΝέα Αγωγήraquo Το σημείωμα αναφέρεται από τον Αλέξη Δημαρά επιμελητή του

βιβλίου για τον Κουντουρά στην εισαγωγή του Αrsquo τόμου

Με τίτλο ο laquoΟ μοναδικός κανόναςraquo το σημείωμα λέει laquoΟ κανόνας της Νέας Αγω-

γής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ούτε γενικές μέθοδοι Κάθε δάσκαλος πρέπει να

βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοι-

μος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόζει σε κάθε παιδί Κάθε παιδί είναι ένα ξε-

χωριστό πρόβλημα διαφορετικό από τα άλλα παιδιάraquo

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου

17

Ελευθερία του προσώπου συλλογικότητα δημιουργικότητα

Μιλώντας για τις κατευθύνσεις της αναστοχαστικής πράξης είπα ότι αρχίζουν και τε-

λειώνουν με την ελευθερία του προσώπου Αυτή είναι που με έφερε στον laquoμοναδικό

κανόναraquo Με μια διευκρίνιση ως προς την έννοια της laquoαναγκαιότηταςraquo και τη γλωσσι-

κή της συνάρτηση με τις έννοιες του laquoκανόναraquo Αυτό που δεν υπάρχει στον χώρο της

ελευθερίας είναι η αναγκαιότητα ως ειμαρμένη Η ελευθερία ως άρνηση της ανα-

γκαιότητας (παρέγκλιση) προϋποθέτει την αναγκαιότητα και συνίσταται στην επιλογή

της υπαγωγής στις σχέσεις που την εγκαθιστούν ή της ανατροπής των σχέσεων αυ-

τών

Επανέρχομαι στην έννοια της ελευθερίας προσθέτοντας τα εξής Οι άνθρωποι είναι

ελεύθεροι δεν γίνονται ελεύθεροι ως αποτέλεσμα των κοινωνικών τους σχέσεων

Αντίθετα οι κοινωνικές σχέσεις είναι προϊόν της ελευθερίας τους όπως είδαμε συζη-

τώντας τη συγκρότηση του κοινωνικού υποκειμένου σε πρόσωπο Αλλά οι κοινωνικές

σχέσεις αποτέλεσμα της ελευθερίας οι ίδιες αποτελούν κυκλικά αίτιο της ανε-

λευθερίας Μόνο που αυτή η κοινωνικά παραγόμενη ανελευθερία είναι ατελής

mdashείναι ένας περιορισμός της ελευθερίας όχι η κατάργησή της Ο εκπραγματισμός

του υποκειμένου για τον οποίο μιλήσαμε πριν είναι μια χαρακτηριστική διεργασία

περιορισμού της ελευθερίας είναι η υποκειμενική προϋπόθεση της δουλείας με την

γενική έννοια του όρου Γι αυτό και ο εκπραγματισμός παραμένει πάντα μια ατελής

διεργασία Ο εκπραγματισμός γεννάει τον αγώνα χειραφέτησης την ενεργοποίηση

της υπάρχουσας ελευθερίας για την ανάκτηση της χαμένης ελευθερίας

Η σχολική αγωγή δεν είναι αγωγή κατάκτησης της ελευθερίας Αγωγή κατάκτησης

της ελευθερίας για την ακρίβεια ανάκτησης της χαμένης ελευθερίας είναι κυρίως

η πολιτική αγωγή και άλλες μορφές κοινωνικής αγωγής που είναι εκτός θέματος εδώ

Η σχολική αγωγή που είναι το θέμα μας είναι κυρίως αγωγή διατήρησης της εγγε-

νούς ελευθερίας και αποτροπής των περιορισμών της ελευθερίας

Οι αρχές της αγωγής στην ελευθερία όλων των παραπάνω μορφών της αγωγής αρχές

τις οποίες επιβεβαίωσε η πείρα μου από την Ομάδα της Αναστοχαστικής Πράξης εί-

ναι οι ακόλουθες Η ελευθερία του προσώπου ως σκοπός της αγωγής Η συλλο-

γικότητα ως αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας του προσώπου Και η δημιουργι-

κότητα ως μέσο διατήρησης και ανάκτησης της ελευθερίας του προσώπου