Αρχαία-Ελλάδα-η-αρχαιολογία-μιας-ανακάλυψης

«Η Ελλάδα όταν ξανάγινε κυρία του πεπρωμένου της, εννοούσε να παραμείνει κυρία και όλου του πλούτου της τέχνης που είχαν αφήσει στην επιφάνεια και κάτω

από τη γη της η πλεονεξία των Ρωμαίων και Βυζαντινών αυτοκρατόρων, η περιέργεια των ευγενών Βενετσιάνων,

η βαρβαρότητα των ασβεστοποιών και των ντόπιων μαστόρων και, πρέπει βέβαια να το ομολογήσουμε,

η μανία των αρχαιοκαπήλων.Πολλές φορές έχει εκφραστεί το παράπονο ότι

οι Έλληνες περίμεναν πολλά χρόνια πριν αναλάβουν οι ίδιοι ή επιτρέψουν ν’ αναλάβουν οι ξένοι, σε μεγάλο

βαθμό, την αρχαιολογική εξερεύνηση της γης τους. Δεν μπορώ να πάρω μέρος σ’ αυτές τις μεμψιμοιρίες

και να γιατί:

Η στρατευμένη αρχαιολογία, η αρχαιολογία του κασμά και της αξίνας, είναι μια τέχνη που πρέπει

να τη μάθεις, ή πιο σωστά μια επιστήμη με δικούς της κανόνες, που δεν έγιναν σαφείς παρά

μετά τα μέσα του 20ού αιώνα.Ανασκαφές με επικεφαλής άπειρους αρχαιολόγους,

χωρίς τη συμπαράσταση ενός έμπειρου αρχιτέκτονα, που είχαν σαν μοναδικό στόχο την αρπαγή και το κρύψιμο σε μέρος σίγουρο όσο το δυνατόν

περισσότερων κομψοτεχνημάτων μοιάζουν, περιέργως, με οργανωμένες ληστείες.

Είναι προτιμότερο, λοιπόν, που η Ελλάδα δεν συμμετέσχε σε πρόωρες και, ως εκ τούτου,

παρακινδυνευμένες επιχειρήσεις. Στο κάτω κάτω, το χώμα που σκεπάζει τα ερείπια είναι μια καλή ασπίδα».

Θ εόδω ρος Ρ ά ινα χ , βουλευτής, π ρ όεδρ ος τη ς Ε τα ιρ ία ς γ ια την προώ θηση τω ν ελλη νικ ώ ν σπουδώ ν στη Γ αλλία ,

σ το βιβλίο Η Ε λλάδα α νακαλύπτετα ι από τους Έ λληνες , 1907

Ο Ρολάν και η Φρανσουάζ Ετιέν

(Κοίαηά εί ΡΓαη90Ϊ86 Ειίεηηε) έζησαν πέντε χρόνια στην Ελλάδα, από το 1972 έως το 1976. Ο Ρολάν Ετιέν έκανε ανασκαφές εκεί όπου είχε ξεκινήσει η Γαλλική Σχολή της Αθήνας και αφιέρωσε τη διατριβή του σ’ ένα νησί των Κυκλάδων, την Τήνο. Και οι δύο είναι διδάκτορες της Ιστορίας και διδάσκουν στην ανώτερη (Λυόν II - Οίκος της Ανατολής) και στη μέση εκπαίδευση. Πεδίον έρευνας ή θέμα διδασκαλίας, η αρχαία ή η σύγχρονη Ελλάδα, είναι και το αντικείμενο ενός κοινού πάθους.

Στις κόρες μας Εμμανουέλα και Βερονίκη

Τίτλος πρωτοτύπου: ία ΟΓ606 αηίίςιΐϋ,ΕΓθ1ΐέ θ 1θ § Ϊ6 ά ’ 11Π 6

ά έ ο ο υ ν ε Γ ίε

© ΟαΠΐπΐίίπΙ, 1990 © Αστέρης Δεληθανάσης ΕΠΕ,2000, για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο. Εκτύπωση: Εάΐΐοπαΐ ΙΗχατία Ιίαΐΐα Ι5ΒΝ 960-7372-75-1

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΜΙΑΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗΣ

Ρολάν και Φρανσουάζ Ετιέν

Μ ετάφραση Λ. Π α π α λ ά σ κ α ρ η - Γερ. Γ έρ μ νας

ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

13

Κάτων προφήτευε ότι οι Ρωμαίοι θα έχαναν την αυτοκρατορία τους

όταν θα είχαν κορεστεί από ελληνική φιλολογία. Ο χρόνος όμως αποδεικνύει τη σαθρότητα αυτής της βλάσφημης προφητείας, εφόσον η Ρώμη έφτασε στο πιο ψηλό σημείο της ακμής της τη στιγμή ακριβώς που έκανε κτήμα της τις ελληνικές επιστήμες και όλη την ελληνική κουλτούρα».

Πλούταρχος, 2ος αιώνας μ.Χ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο Δορυφόρος θεωρείται ένα από

τ’ αριστουργήματα του Πολυκλείτου (460-420 π.Χ.). Αυτό το άγαλμα το έχουν συχνά αντιγράψει. Εδώ, το κεφάλι από τον Αθηναίο γλύπτη Απολλώνιο, γιο του Αρχία, όπως υποδηλώνει η επιγραφή. 1ος αιώνας π.Χ. Αριστερά, σελίδα από μια έκδοση του Παυσανία.

14 Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αν υπήρξε μια πρώιμη ελληνική αρχαιολογία, αυτό οφειλεται κυρίως στην εξύψωση της Ε λλάδας και των έργων της, συνεπεία μιας διαδ ικασ ίας που άρχισε από τον 5ο αιώνα π.Χ . και που ήδη ανθίζει στην ελληνιστική εποχή, δηλαδή από τον3ο αιώνα.

Τ α τρία αγάλματα είναι ρωμαϊκά

αντίγραφα ελληνικών πρωτοτύπων και προέρχονται από την Έπαυλη των Παπύρων στο Ερκουλάνουμ, όπου βρέθηκαν συνολικά τριανταοκτώ αγάλματα, και μεταξύ αυτών ο Δορυφόρος της προηγούμενης σελίδας. Αριστερά μια Αθηνά Πρόμαχος — έτοιμη για τη μάχη, κραδαίνουσα το δόρυ — αρχαϊκού ρυθμού. Δεξιά το μπρούντζινο άγαλμα μιας Δαναΐδας και ο Αναπαυόμενος Ερμής που για πολλά χρόνια εθεωρείτο έργο του Λυσίππου (340-310 π.Χ.).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΑΥΛΗ 15

βασιλείων που τα διοικούσαν οι Έ λλη νες επίγονοι του Α λεξάνδρου σ ’ όλη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου έχουν τριπλή συνέπεια: δημιουργείται μια παιδεία που δοξάζει έργα και ανθρώπους του παρελθόντος — ο Ό μ η ρ ο ς είναι η βάση — συγκροτούνται συλλογές έργων τέχνης και κάνει τα πρώτα βήματα η ιστορία τέχνης, που ταξινομεί έργα και ιεραρχεί ταλέντα. Οι Έ λλη νες μονάρχες είχαν βέβαια τα μέσα να συντηρούν καλλιτέχνες και ν ’ αγοράζουν έργα τέχνης. Έ τσ ι δεν τους ήταν δύσκολο ν 5 απογυμνώσουν την Ε λλάδα από αρκετά ωραία έργα τέχνης της.

Η Ρώμη λεηλατεί την Ελλάδα

Α κολουθώντας αυτό το «βασιλικό» δρόμο από τα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ ., οι Ρωμαίοι, που είχαν πλουτίσει από την εκμετάλλευση του τότε κατοικημένου κόσμου, δημιουργούν με τη σειρά τους συλλογές και παίρνουν μέρος στην αξιολόγηση και τη λεηλασία της κλασικής Ε λλάδας.

Η τοποθέτηση των έργων στο

εσωτερικό του σπιτιού ακολουθούσε ένα πρόγραμμα αυστηρά καθορισμένο που είχε επικρατήσει στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. Ο ιδιοκτήτης της έπαυλης ήταν μαθητής του Επίκουρου, όπως αποδείχτηκε από τις επιγραφές στους πάπυρους που βρέθηκαν σ’ αυτήν. Έχουν ταυτίσει αυτή την έπαυλη με γυμναστήριο, όπου, ο ιδιοκτήτης ίσως αποτραβηγμένος από την ενεργό ζωή, είχε δημιουργήσει την εικόνα του «Κήπου της Εδέμ». Συγκέντρωσε αγάλματα μεγάλων ανδρών της εκλογής του και, ίσως, του άρεσε ν’ αναπολεί την εποχή που ζούσε ο μεγάλος Επίκουρος (τέλη 4ου αρχές 3ου αιώνα π.Χ.).__________________

16 Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Τους δύο πρώτους αιώνες της Α υτοκρατορίας κάτω από διάφορα προσχήματα , περισσότερο ή λιγότερο διακριτικά , οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες όπω ς ο Α ύγουστος, ο Νέρων και ο Α δριανός, ενισχύουν τις προτιμήσεις των καλλιεργημένων δημοκρατώ ν για καθετί το ελληνικό. Ο Αύγουστος και ο Α δριανός φτιάχνουν αντίγραφα των Κ αρυάτιδων του Ερεχθείου: ο ένας για το Φόρουμ του στη Ρώμη, ο άλλος για την έπαυλή του στο Τίβολι.

Ο Παυσανίας γράφει τον πρώτο τουριστικό οδηγό

Η Ελλάδα έγινε ένα μουσείο όπω ς μαρτυρούν τα δέκα βιβλία που της αφιέρωσε ο Π αυσανίας τον 2ο αιώνα μ.Χ. Α υτός που έγραψε την Περιήγηση, δηλαδή, ένα έργο με το οποίο προσκαλεί τους αναγνώ στες του να κάνουν μαζί του την περιήγηση όλων των αξιοθέατων, μας δίνει για πρώτη φορά ταξιδιω τικές αφηγήσεις που μέχρι τον 19ο αιώνα είναι το αγαπημένο μέσο γνωριμίας της Ε λλάδας.Η Περιήγηση είναι μεγάλης σημασίας, έστω κι αν ο Π αυσανίας δεν είναι ο πρώ τος, ούτε ο μοναδικός που έφτιαξε έναν τέτοιο οδηγό και το έργο του, το μόνο που διασώθηκε ολόκληρο. Μ 5 έναν Π αυσανία στο χέρι οι ταξιδιώ τες του 18ου και του 19ου αιώνα θα ανακαλύπτουν και πάλι την Ελλάδα.

Είναι ο Π αυσανίας σίγουρος οδηγός, άραγε;Έ χουν ειπωθεί πολλά εναντίον του και έχει

Κ άτω μια εικόνα του Ζ. Ριγκό για την

έκδοση του Παυσανία από τον αβά Ζεντουέν (1731). Με κάποια φαντασία ο καλλιτέχνης αναπαριστά τον Ιππόδρομο της Ολυμπίας κατά τους μεγάλους αγώνες. Ο Παυσανίας που γράφει από το 155 έως το 175 μ.Χ., μας δίνει ελάχιστες λεπτομέρειες για τον εαυτό του. Έλληνας από τη Μικρά Ασία, καταγόταν σίγουρα από εύπορη οικογένεια, αφού μπόρεσε να ταξιδέψει από τον Ευφράτη έως την Ιταλία. ________

ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, Ο ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ 17

αμφισβητηθεί η σοβαρότητα και η ευφυΐα του.Ά δ ικ α ίσως: όπου μπορούμε να ελέγξουμε τις πληροφορίες του είναι, συνήθως, ακριβείς.Τελευταία, πάλι χάρη στον Π αυσανία αναγνωρίστηκε το Ιερό της Α μφικτυονίας των Βοιωτών στην Ό γχεσ το , όπου έγιναν ανασκαφές.Του αρνήθηκαν μερικές φορές κάθε καλλιτεχνικό γούστο. Δ ίνοντας λ ιγοστές προσω πικές εκτιμήσεις, περιγράφει και πληροφορεί ακολουθώ ντας την παράδοση των λογίων του 2ου αιώνα π.Χ .

Με τη μετριοφροσύνη του, τη θέλησή του να ολοκληρώσει μια δύσκολη δουλειά, με την αγάπη του για την ελευθερία, εναντίον κάθε μορφής τυραννίας — έστω κι αν σέβεται τους καλούς αυτοκράτορες — ο πατέρας των περιηγητών είναι, μάλλον, μια συμπαθητική προσω πικότητα στην οποία χρω στάμε έτσι κι αλλιώς το ότι γίνεται κάποιος λόγος για τους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας.

Ο γδόντα χρόνια μετά τον Π αυσανία ένα μέρος της Ελλάδας αφανίζεται από ορδές βαρβάρων, η Αθήνα λεηλατείται από τους Έ ρουλους το 267 μ.Χ. Δύσκολοι καιροί: η εγκαθίδρυση μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας είναι η απαρχή μιας αργής δ ιαδικασ ίας καταστροφής και, το χειρότερο, της μετάθεσης των δημιουργικών κέντρων - ακριβώς την ώρα που οι αλλαγές προτιμήσεων συμβάλλουν στο να ξεχαστούν τα μνημεία της Ε λλάδας.

Η Περιήγηση αφορά ένα μέρος της

Ελλάδας, χωρίς να υπάρχει κάποια εξήγηση για τις παραλείψεις (Μακεδονία, Θράκη, Αιτωλοακαρνανία, νησιά). Αντίθετα, από όλα τα μέρη που περνάει, περιγράφει με λεπτομέρειες τα μνημεία, δίνει κατάλογο αγαλμάτων και λαμβάνει υπόψη του τις παραδόσεις που του διηγήθηκαν γνώστες της ιστορίας του τόπου. Το έργο του Παυσανία δεν έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως στην Αρχαιότητα.____________

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 1918 Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΑΡΙΑΤΙΚΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΘΡΑΚΗΘΑΛΑΣΣΑ ΤΟΥ ΜΑΡΜΑΡΑ

Λμψίπολίί[ΑΚΕΔΟΝΙΑ /? ΙΙελλα

.ΘερμονΙΤΑΛΙΑ

ΣαμοθράκηΌλυνθος

ΦΡΥΓΙΑ

'ερκυρα ΒόρειεςΣπΰράδεΔιμήνι ο 0'

Σέσηλο ° ιή π ε ιρ ο :Πέργαμος

,ΥΒΟΙΑΛεύκάς ΑΙΤΩΛΙΑ φΩΐ Δελφοί

4ΙΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΙ) Ερέτρια I

I λευαίς Α & ο ώ ν !Αθηναι

II (ΐ^ίΐιεύς νΒραυρών

Ιόν ιοι νήσοι

ΛΥΔΙΑ\,αμθί) Σικυών^ιν ^

ίΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ Ολυμπία Μυκήνες ̂

% 0 # ο

Λ έ ρ ν α \/* 40 V |( ° \

.«άσσαι \ \Τεγέα \

ΜΕΣΣΗΝΙΑ Μυστ();;ςνΙιιάοτη

Κεφαλονκ

ΙΟΝΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣΖάκυνθος ΚΑΡΙΑ

ΤροιξτβάαΝότιεςΣποράόε

Μεθώνη

ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΕΛΑΓΟΣ Κάρπαθοί

ΚΡΗΤΗ Κνωσσός #χ _ · I ορτνν '

Φαιστός)ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Ιάτω Ζάκρος

ι*ι<&η;:·;:|# » ΐ^ ΐ |# ρ ΐΐΙ | # ||§ Ι ΐ ι^ ; ■. * " - . ” ’ ' - - \ ’ ν .

4ψρίΜ$ 'η VI» *Λί%ϊ**(Ψ» ***ώ*Μ

Γ ί ^ ^ ι ^ 'τ Ν

Τβ ί^Λ ^

Λ

;'. " : ... ■ ' ν**̂ '♦ * ;··* ' ' ¥# *·^να̂*·̂ ΗΛ «̂.4«τ'&&&&%&%*$ ¥^^€ψ*$*Λ ψ*β "4̂ %Ν*«%ί«· **

Β μ̂μ Ιη* '^ιψ ιφ *ρ«ν^**γφ*φ* ψ̂ %̂ η\̂ 4ψΙφψ%φ αν«?ΐ"«4>««^«4ι"€«βϊί^ ίΐ»

,>%***4 κ ^η ρ®%Ηχφ^ '^ Λ ί Φ $1* 0*·**$φ -'- 'Λ ^ χ ^ η ^ . ίΨ τ η ^ ρ ^ " # · τ η - ν*ψ χ*%ί-

«¥φφ&ΐ****ψ , - *·*% «|*%Α*« *{*» ψρΗΐ'***#· ·*τη^**Ι |̂|

21

Ε νας διακαής πόθος με παρακινούσε να επισκεφτώ τον κόσμο, για να

ολοκληρώσω την εξερεύνηση των μνημείων της Αρχαιότητας που βρίσκονται σκορπισμένα σε κάθε γωνιά της γης, τα οποία για πολλά χρόνια ήταν το κύριο θέμα της μελέτης μου, και να μπορέσω να καταγράψω αυτά που, μέρα με τη μέρα, γίνονται ερείπια από την φθορά του χρόνου και την αδιαφορία των ανθρώπων, ενώ αξίζει να τα θυμόμαστε».

Κυριάκος της Αγκόνας, 1441

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΓΚΟΝΑΣ,

ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Ο χάρτης της Λευκάδας κοσμεί

το υΐ)6Γ ΐη5υΐ3Γυιη ΑΓοΗΐρβΙαβΐ του Μπουοντελμόντι (1420). Αυτή η «Περιγραφή των ελληνικών νησιών» εγκαινιάζει την παράδοση των ταξιδιωτικών εντυπώσεων με γεωγραφικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον.

22 ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΓΚΟΝΑΣ, ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Μετά τη διοικητική διαίρεση της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας, το 395, η Ε λλάδα γίνεται μια επαρχία της αυτοκρατορίας της Α νατολής, δηλαδή της Βυζαντινής, και το κέντρο βάρους της ελληνικής ζωής μετατοπίζεται από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη. Αρχίζει τότε για την Ελλάδα μια περίοδος αναταραχώ ν που σημαδεύτηκε από επιδρομές σλαβικών φύλων από τον 6ο έω ς τον 9ο αιώνα που εγκαθίστανται στη Μ ακεδονία και στη Θράκη και εξελληνίζονται εν μέρει και βαθμιαία. Η κατάληψη της Κ ωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 υπάγει την Ελλάδα στην εξουσία των φεουδαρχών της Δύσης, γνωστών σαν Φ ράγκων. Το παραπάνω σημαντικό γεγονός οριοθετεί μια περίοδο έξι αιώνων κατά τους οποίους οι Έ λλη νες ζουν και υποφέρουν με τους ξένους αφέντες στους οποίους αντιτάσσουν επίμονη, συνεχή και ηρωική αντίσταση, χωρίς σπουδαία αποτελέσματα. Σ ’ αυτούς τους αιώνες, οι περισσότεροι μορφωμένοι Ευρωπαίοι γνωρίζουν ελάχιστα πράγματα για τη τη νέα Ελλάδα και τους Έ λλη νες, τους οποίους θεωρούν ούτε λίγο ούτε πολύ πρωτόγονους, βυθισμένους στο σκοτάδι της βαρβαρότητας...

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΦΡΑΓΚΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 23

Η παραγνωρισμένη Ελλάδα

Ο Μ εσαίωνας ποτέ δεν ξέχασε την ελληνική Α ρχαιότητα, αλλά με το πέρασμα των αιώνων την κατανοούσε ολοένα και λιγότερο για λόγους θρησκευτικούς και πολιτιστικούς. Το μεσαιωνικό πνεύμα είναι διαποτισμένο από πίστη, και η χριστιανική ιδεολογία είναι, εξ ορισμού, αντίθετη με το αρχαίο καλλιτεχνικό πνεύμα που είχε γίνει συνώνυμο με την ειδωλολατρεία. Το κλείσιμο των σχολών φιλοσοφίας από τον Ιουστινιανό, τον 6ο αιώνα, σημαδεύει το θρίαμβο του χριστιανισμού και τη ρήξη με το παρελθόν της Α ρχαιότητας, ακριβώς όπω ς η μετατροπή των ειδωλολατρικών ναών σε εκκλησίες: ο Π αρθενώνας αφιερώνεται στη λατρεία της Π αναγίας, το Θησείο στον Ά γ ιο Γεώργιο. Οι Έ λληνες χριστιανοί απαρνούνται το όνομα «Έ λληνες» και ονομάζονται «Ρωμιοί».

Η Ε λλάδα, μετά το σχίσμα του 1054, δεν προκαλεί ούτε το ενδιαφέρον, ούτε την περιέργεια της Δύσης, αλλά, μάλλον, την καχυποψ ία και την εχθρότητά της. Οι Έ λλη νες του σχίσματος δεν είναι τάχα στα μάτια του Π άπα Ινοκέντιου του Γ ' «χειρότεροι και από τους Σαρακηνούς»; Χωρίς

Η πόλη της Μεθώνης, που βρίσκεται στο

νότιο άκρο της Μεσσηνίας, πάνω σ’ ένα ακρωτήρι που προχωρεί βαθιά στη θάλασσα, αποτελούσε μέρος, όπως και η γειτονική Κορώνη, των κτήσεων που δόθηκαν στους Βενετούς κατά τον διαμελισμό της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας το 1204. Η Μεθώνη κατείχε σημαντική θέση στην αυτοκρατορία της Βενετίας και του εμπορίου της με την Ανατολή. Η Γαληνοτάτη την υπερασπίστηκε ζηλότυπα από κάθε επίθεση τόσο Ελλήνων όσο και Τούρκων.Ήταν, επίσης, ένας σταθμός στο δρόμο προς τους Αγίους Τόπους. «Η Μεθώνη είναι οχυρωμένη πόλη περιτειχισμένη, καλά προστατευμένη από το πυροβολικό. Διαθέτει ένα ωραίο λιμανάκιπεριστοιχισμένο από ωραία τείχη, που ανακόπτουν το κύμα της θάλασσας». Αυτή η αφήγηση ανώνυμου Γάλλου προσκυνητή το 1480 είναι σύγχρονη με το σχέδιο απέναντι.


Α ριστερά χάρτης της Αστυπάλαιας.

«Πολύ στενό στη μέση, αυτό το νησί είναι αρκετά πλατύ στα άκρα όπου βρίσκονται τα ερείπια πολλών οχυρωμένων πόλεων. Δεξιά η Σαντορίνη: «Θεωρείτο πολύ εύφορη και πυκνοκατοικημένη. Υπονομευμένη όμως από τη δράση του ηφαιστείου η μισή καταποντίστηκε μέσα στα κύματα. Βλέπουμε μέσα στη θάλασσα ένα τμήμα αυτού του νησιού απανθρακωμένο σε σχήμα μισοφέγγαρου, που ονομάζεται Θηρασία», γράφει ο Μπουοντελμόντι.

τύψεις, λοιπόν, οι σταυροφόροι λεηλατούν την Κωνσταντινούπολη και μοιράζονται την Α υτοκρατορία.

Η εγκατάσταση των Λ ατίνων δεν διακόπτει παρά επιφανειακά την απομόνωση της Ε λλάδας. Κατά παράδοση, οι δρόμοι του προσκυνήματος προς την Ιερουσαλήμ, οι δρόμοι του εμπορίου για την Α νατολή, περνούν κατά μήκος των νότιων ακτώ ν της Π ελοποννήσου, περνούν από το Α ρχιπέλαγος αλλά δεν εισχωρούν στο εσωτερικό της χώ ρας. Οι πορτολάνοι, σε χρήση από τον 8ο αιώνα, μας δίνουν το διάγραμμα των ακτώ ν με σχετική ακρίβεια. Η Αθήνα αναφέρεται σαν Σετίν — παραφθορά της Αθήνας — επειδή τα τείχη της Α κρόπολης είναι ορατά από το λιμάνι του Π ειραιά. Οι χάρτες όμως αυτοί δίνουν λίγες πληροφορίες για την ενδοχώρα.

Οι προσκυνητές ενδιαφέρονται αποκλειστικά για ιερά λείψανα και ερείπια. Είτε περνούν δια ξηράς, είτε δια θαλάσσης — στην Κόρινθο — δεν λοξοδρομούν για να επισκεφτούν τα ερείπια της ειδωλολατρείας.

Οι ισχυρές εμπορικές πόλεις σαν την Γένουα και τη Βενετία έχουν δημιουργήσει τη δική τους ζώνη επιρροής: η Γένουα στο βόρειο Α ιγαίο και στη Μαύρη Θ άλασσα, η Βενετία προς το νότο, τη Βηρυττό και την Α λεξάνδρεια. Η ηπειρωτική Ελλάδα μένει στο περιθώριο σε σχέση μ’ αυτούς τους μεγάλους άξονες συναλλαγών.

Η Ελλάδα ανακαλύπτεται και πάλι

Στο γύρισμα του 14ου αιώνα, διακόπτοντας αιώνες σιω πής, δυο πρόσωπα εμφανίζονται σαν πρωτοπόροι στη νέα ανακάλυψη της Ε λλάδας: ο Χ ριστόφορος Μ πουοντελμόντι και ο Κ υριάκος της Α γκόνας. Και οι δυο είναι Ιταλοί και παίρνουν μέρος στο ουμανιστικό κίνημα που ανθίζει στη χώρα τους. Α λλά ο ουμανισμός ενδιαφέρεται σχεδόν αποκλειστικά για κείμενα αρχαίων συγγραφέων και την αναζήτηση νέων χειρογράφων, ενώ οι δυο ταξιδιώ τες μας έχουν την περιέργεια για τον τόπο

ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ, ΕΜΠΟΡΟΙ, ΣΟΦΟΙ 25

·» α Λ ΐ « * Η ? 4 ^ ^ ^ Γ 4 ί ν * Μ | ^ : ;|. λ . .<̂>->η*ίψ̂Η «Ι>Μί$**Η&ν« ̂ ί»ν» ̂ηι#̂«5̂ ̂ ♦̂■ι̂ ίίΤ*» *ϊ*ϊ " ·1*η(ί Μ̂̂ΛΜ̂ίζ**»* {Λ̂ ^̂ ά̂ ί̂ ίΟίΤ.̂ <Η̂Μ> ̂·;̂ !ίί4*#: ! ί < I«(ΛIν*«(*4ΜΤΪ«̂«β%#̂ »̂̂>»̂!»«Νί«*ΐ|ίί*ρί*%»̂ί·**·«ί«(5:>· »<ν Λ 4>Μ|ί*&) ί̂ ϊΐ-ί. *)*?«η!}**>' λΑ »̂Α ̂}γιη}·ψ%φ'*<ί* ■,.. ( »Ι*4̂ ι«η̂ <̂ ίί!̂ $̂ ί))̂ »̂ϊ*» ί»!»* ί*>̂ ψότ****.- *ή4#&>ν>η ΐ*&ΜΛ»ι4»<· Αι ηι̂τΐ »«'*»« -«»Λ «'η. 1« η*· ί»»-»(!^4> Αγ-η«4ί κ*η « & *>«*&· * «* >- * η# * * * *

..Μίγ»· τ̂*Λ*ϊή>ηβΗ«̂ν̂ η̂ ι̂Α?»Μ̂ %̂5̂<κ<Μί>>1 η'« π<Λ<»“ηι»?

*μμ«ί:<** &4ι,,,:»«·„·« νήί̂ 4«%4̂ «ί!«»'?<κ:Ι|̂ !ί'̂ #«ι'>τ>̂■••ι $39·***Λ*τ ίκ̂ .̂»$&γΐ̂ ί£ι&<ώ· «*·κ*Ιή*{»£;\Ιμλτ >̂ #̂}φΜ£Μ·<ά**Λ Η<̂|ί«ίΐ!ΐ<*ι*·ίΜ!̂ Α̂«ί#1ι»ί«Α -

,πν χΜνηϋ^ £%*·**·η>**«Ϊ«* γηΜινηΜ1* *. I,,, I.> **.κία $»ί'£γφφ »ΐψβί%*κΜ; ***«’β.βΑ*|&Β$.6 . <

- και την έγνοια Μ ν ’ αποδώσουν

πιστά αυτά πουβλέπουν. Οφείλουμε στον Μ πουοντελμόντι, έναν Φλωρεντινό μοναχό, την πρώτη απόπειρα ιστορικής χαρτογράφησης της Ελλάδας. Επισκέπτεται τα νησιά του Αιγαίου σαν γεωγράφος και σαν λόγιος.

Κυριάκος ο έμπορος

Το έργο του Κυριάκου

:ι υπήρξε πιο ̂ πλατύ και πιο

ποικίλο, και δίκαια θεωρούν τον ακούραστο

ταξιδιώτη ιδρυτή της αρχαιολογίας. Ο Κυριάκος ντε Π ιτζίκολι γεννήθηκε γύρω στα 1392 στην Αγκόνα, ένα από τα πιο πλούσια και πολυσύχναστα λιμάνια της Ιταλίας. Α πό οικογένεια εμπόρων, ειδικευμένων στις συναλλαγές με μακρινές χώρες, πολύ νέος ακολουθεί την καριέρα του περιοδεύοντος εμπόρου. Α ντιπροσωπευτικός τύπος της τάξης του και της εποχής του, προικισμένος με πνεύμα επιχειρηματικό, εραστής του κινδύνου και δαμασμένος για πλούτο, παίρνει ενεργό μέρος στα πολιτικά γεγονότα της εποχής, αναλαμβάνοντας δ ιπλω ματικές αποστολές που τον φέρνουν σ ’ επαφή με ισχυρά πρόσωπα. Το 1438 τον βρίσκουμε στη Σύνοδο που έχει σκοπό να δώσει τέλος στο ελληνο- λατινικό σχίσμα. Το 1444 στην Κωνσταντινούπολη, παίρνει μέρος στις προετοιμασίες για τη σταυροφορία της Βάρνας εναντίον των Τούρκων, ενεργός προπαγανδιστής της για λόγους εμπορικούς — να ξαναπάρει παραγγελίες

Ο Κυριάκος, όπως πολλοί Ιταλοί

έμποροι του 15ου αιώνα, ασχολείται με το εμπόριο χειρογράφων και μικρών αρχαιολογικών ευρημάτων που αγοράζει στην Ανατολή.Διοχετεύει μετάλλια, νομίσματα σε μαικήνες ή φιλότεχνους σε ψηλές τιμές. Τέτοιο είναι και το πολύτιμο χαρακτικό σε διαφανές κρύσταλλο που παριστάνει την Αθηνά και από το οποίο ο Κυριάκος κατάφερε ν’ αποκρυπτογραφήσει την επιγραφή το 1445, ενώ βρισκόταν σε μια βενετσιάνικη γαλέρα. («Ευτύχης, υιός Διοκουρίδη, εξ Αιγών, εποίησε»), _______ _


από τους Τούρκους — και κυρίως αποσκοπώ ντας στην παράταση της ζωής του αρχαίου κόσμου που κινδύνευε από την οθωμανική προέλαση.

Κυριάκος ο αρχαιολόγος

Π ώ ς αυτός ο φρόνιμος έμπορος έγινε στα τριάντα του χρόνια ένας πρω τοπόρος της αρχαιολογίας; Η μόρφωσή του δεν τον βοηθούσε, δεν είχε φοιτήσει σε πανεπιστήμιο. Τα πρώτα του ταξίδια είναι εκείνα που ξύπνησαν την περιέργειά του για τα μνημεία του παρελθόντος που συναντάει. Γύρω στα 1420, αρχίζει ν ’ αντιγράφει επιγραφές στην Π όλα και στη Ρώμη και αποκτά μόνος του γνώσεις στον τομέα της αρχαιολογίας και των επιγραφών. Τότε είχε και την πρωτότυπη για την εποχή του ιδέα, ότι «τα μνημεία και οι επιγραφές είναι πιο πιστά τεκμήρια της κλασ ικής Α ρχαιότητας από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων». Βάζοντας σ 5 εφαρμογή τη θεωρία του, αποφασίζει να συγκεντρώσει μέσα σ5 ένα βιβλίο όλες τις μαρτυρίες της Α ρχαιότητας, τις οποίες βρήκε στις περιοδείες του: είναι τα ΑηΙίειυΣίηιπι γοπιπί οοπιπιαιίαήα, που χάθηκαν εκτός από μερικά αποσπάσματα . Θα ήταν λάθος να σκεφτούμε πω ς αρχίζει τότε μια δεύτερη φάση ζωής για τον Κυριάκο, η φάση του εξερευνητή και του σοφού. Δεν εγκαταλείπει, με κανένα τρόπο, τις επιχειρήσεις του. Α ντίθετα, τα εμπορικά του ταξίδια

Σ 5 αυτό το ανάγλυφο σχέδιο των

Νυμφών της Σαμοθράκης, ο Κυριάκος έγραψε με γράμματα ελληνικά το όνομα των Μουσών πάνω από τα πρόσωπα. Αργότερα, στα σαράντα του, άρχισε να μαθαίνει αρχαία ελληνικά κάνοντας συνεχείς προόδους. Η γνώση του των λατινικών έμεινε ατελής και το ύφος του φτωχό. Είχε μόρφωση πρακτική με βάση την αριθμητική, τη γεωμετρία και τη χαρτογραφία.

ΝΑ ΣΩΘΕΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΛΗΣΜΟΝΙΑ 27

£θ*>γΚη*1<»Ρ*·ρίΤ*><ΊΙ«1Ι1Λ «Μ,ΐΓ,Ο,,,ο,Ι,ιί»,Έ»ΑΣ ΙΛΕηΤ·Λ1Ι©ΡΛΔΑΤ«ν

IΥ ΓΑΤΟΡΟΗ·)ζ ΑΪΤΟΥ ΑΔΕ/\ $>ογ·δ ιο ν υςιο εν ελν ιο ζαθ μ μ ιο ς .ΓΥΜ^Α'ΣΙΙΑΙ’νΗΓΑΓ-ΑΝΕΘΗΚΡΝ

θα διευκολύνουν τις αρχαιολογικές του εξερευνήσεις και γίνονται το πρόσχημα να περιπλανηθεί σε άγνωστους τόπους, για να εισχωρήσει σε εγκαταλειμμένες πόλεις, ν ’ αντιγράψει επιγραφές, να κάνει σχέδια μνημείων.

Ξέρουμε από γράμματα σε φίλους του ότι προετοίμαζε επιστημονικά τα ταξίδια του. Ε κτός από χάρτες και πορτολάνους, ορισμένα έργα του χρησίμευαν για οδηγοί: η Γεωγραφία του Πτολεμαίου, η Φυσική Ιστορία του Πλίνιου, και, στο τέλος της ζωής του, ο Στράβω νας. Δεν έχει όμως χειρόγραφο του Π αυσανία, όπω ς φαίνεται από τις λανθασμένες αναγνωρίσεις ορισμένων τοποθεσιών.Ο Κ υριάκος μπορεί να εισχωρήσει χωρίς δυσκολία μέσα σ5 ελλαδικούς χώρους χάρη στη γνώση της νεοελληνικής γλώ σσας και τις σχέσεις που κατάφερνε να δημιουργεί με τους τοπικούς άρχοντες. Στην Αθήνα μένει στην Αυλή των δουκών Ατζαγιόλι και ένα χειμώνα στο δεσποτάτο του Μυστρά, όπου διδάσκει ο νεοπλατω νικός φιλόσοφος Πλήθων ο Γεμιστός. Ο Κ υριάκος κάνει το μεγάλο ταξίδι στην Ε λλάδα στα 1434-1435. Σ5 αυτό το ταξίδι και σε άλλα δυο που ακολούθησαν στα 1444 και 1447-1448, ο Κυριάκος επ ισκέπτεται όλες σχεδόν τις περιοχές που αποτελούν τη σημερινή Ελλάδα.

Η απώλεια του σπουδαίου έργου ΟοπιιηοηίαΓία είναι ανεπανόρθωτη. Χάρη όμως σε αποσπάσματα που διασώθηκαν και στα γράμματά του, μπορούμε να πάρουμε μια σαφή ιδέα των μεθόδων του Κυριάκου.

Τα σχέδια των όσων είδε στη Δήλο είναι, μερικές φορές, μεγάλης ακρίβειας, έστω και αν η ανάγνωση των επιγραφών δεν είναι ικανοποιητική , είτε επειδή δεν διάβασε σωστά, είτε επειδή το πρωτότυπο ήταν δυσανάγνωστο.

Π αρόλο το εύρος της επιγραφικής δουλειάς του,

ΔΟΝΟΒΑΠΙΛΕίϊΕ'ΔΗΛΙΗΤηφ ΛΡΟΤΟΝΚΑΤΑ ΓΙΝΑΓ ν ΑΡΟΛΛΛΝ1

"ΝΑίίΟΙ ♦ΑΓΟΛΛΛΤΝΙ

Α υτά τα έξι ευρήματα προέρχονται από τη

Δήλο που ο Κυριάκος την επισκέπτεται το 1445. Ο Κυριάκος ζωγραφίζει με δυσκολία και αφέλεια. Το γυναικείο άγαλμα με τα μακριά μαλλιά και το πόδι του Κολοσσού των Ναξίων (αριστερά) είναι πολύ ατελή σχέδια. Αντίθετα, το σχέδιο δίπλα στη βάση του Κολοσσού — μ5 ένα πόδι, χαμένο σήμερα — πλησιάζει πιο πολύ στην πραγματικότητα. Ό λες οι επιγραφές έχουν αποδοθεί προσεκτικά, έστω κι αν τα κείμενα είναι ατελή. Αναγνωρίζουμε την αφιέρωση των Ναξίων στον Απόλλωνα, δυο αφιερώματα του βασιλιά Μιθριδάτη του Πόντου και μια αφιέρωση του Φιλίππου του Ε' της Μακεδονίας.


δεν διστάζει να κατασκευάσει πλαστές επιγραφές. Δ ίκαια υποπτεύθηκαν την αυθεντικότητα των χρησμών, υποτίθεται τους αντέγραψε στους Δελφούς, που με ελαφρές παραλλαγές είναι οι ίδιοι μ5 αυτούς του Η ρόδοτου. Φαίνεται καθαρά πω ς τους είχε πάρει α π ’ αυτόν. Ισχυρίστηκε επίσης ότι είχε διαβάσει πάνω σε πέτρα μικρά ποιήματα, επ ιγράμματα που τα είχε στην πραγματικότητα δανειστεί α π ’ την Ανθολογία του Πλανούδη. Σαν ελαφρυντικό ας πούμε πω ς οι κανόνες επιστημονικής δεοντολογίας δεν είχαν ακόμη καθοριστεί, πω ς δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος ν ’ αναφέρει τις πηγές και πω ς αυτή η τακτική κράτησε πολύ και ανήκει στην προϊστορία της αρχαιολογίας.

Το να κρίνουμε τη δουλειά του Κυριάκου κάτω από το φως των συγχρόνων μεθόδων δεν μειώνει καθόλου το έργο του ερευνητή. Είναι ο πρώ τος που έδωσε πρω ταρχική σημασία στα υλικά ευρήματα, στην προσπάθεια αναπαράστασης ενός πολιτισμού συναισθανόμενος την ιστορική τους αξία. Θα χρειαστούν πολλοί αιώνες ώσπου να επιβληθεί αυτή η άποψη.

Κυριάκος ο οραματιστής

Στο τέλος της ζωής του ο Κυριάκος συνειδητοποιεί πω ς παρίστατα ι στο τέλος του αρχαίου κόσμου, που συνδέεται με την επικράτηση των Οθωμανών. Γι5 αυτό και βιάζεται να μαζέψει όσα πιο πολλά ευρήματα μπορεί, αφού η Ε λλάδα είναι ακόμα προσιτή ... Ο απώ τερος σκοπός της συμμετοχής του στις σταυροφορίες είναι να καθυστερήσει την εξαφάνιση αυτών που έχουν απομείνει από τον ελληνικό πολιτισμό. Οι σύγχρονοί του ουμανιστές είχαν εκπλαγεί και μερικές φορές τους φαινόταν αστείο να τον βλέπουν να κάνει όνειρα για

ΕΝΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΛΙΓΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ 29

το ξαναζωντάνεμα της Α ρχαιότητας. Ο ιστορικός Πότζιο έγραψε με κάποια ειρωνεία: «Ο Κ υριάκος ο Α γκονίτης, άνθρωπος πολυλογάς και αστείρευτος συζητητής εκφράζει τη λύπη του μερικές φορές σε μάς για την πτώση και τη διάλυση της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Φαίνεται να υποφέρει αφάνταστα α π ’ αυτό».

Π ιθανόν ο Κ υριάκος, χάνοντας λ ιγάκι την αίσθηση της

πραγματικότητας, να αισθανόταν επιφορτισμένος με μια αποστολή σωτηρίας. Σε μια εκκλησία όπου αποκρυπτογραφεί επιτύμβια, απαντάει σ ’ έναν ιερέα που τον ρωτάει τι κάνει: «Έ ρ γο μου είναι να επαναφέρω τους νεκρούς από την Κόλαση.Δ ιδάχτηκα την τέχνη από την Πυθία, την μάντιδα του Α πόλλω νος». Ε ιδωλολατρεία και χριστιανισμός μπερδεύονται φυσιολογικά στην έκφραση των αισθημάτων του Κυριάκου. Καθολικός πιστός, υπερασπίζεται το δικαίωμα των χριστιανών να διαβάζουν ειδωλολάτρες συγγραφείς, ταυτίζει τον Χριστό με τον Δία, επικαλείται τον Ερμή του οποίου σχεδίασε ένα ανάγλυφο στη Δήλο και στον οποίο απευθύνει αυτή την προσευχή ένα βράδυ με θύελλα, φεύγοντας από το νησί: «Ερμή, πατέρα, προστάτη των τεχνών, του πνεύματος, της ευφυΐας και της ευφράδειας, που θέρμανες με την αγία σου θεότητα την ψυχή και το θάρρος μας και εξασφάλισες τη χαρούμενη πορεία μας δια ξηράς και θαλάσσης μέσα από το Λάτιο, την Ιλλυρία, την Ασία και την Αίγυπτο, προστάτεψ ε και τώρα πάλι, ώ ευγενικό πνεύμα, και την ευφράδειά μας».

Σ 5 αυτό το σχέδιο της δυτικής πρόσοψης

του Παρθενώνα, αριστερή σελίδα πάνω, ο Κυριάκος δεν έχει σεβαστεί καμιά αρχιτεκτονική αναλογία, εκτός από τον ακριβή αριθμό κιόνων και την απόδοση του δωρικού ρυθμού. Επιπλέον, οι μετόπες έχουν εξαφανιστεί και η κρηπίδα περιορίζεται σε δυο σκαλοπάτια. Διαπιστώνεται η ίδια ελευθερία στην απόδοση της παράστασης του αετώματος που απεικονίζει τη φιλονικία του Ποσειδώνα με την Αθηνά για την Αθήνα. Από τους δυο πρωταγωνιστές, υπάρχει μόνο η Αθηνά στο κέντρο και ο μακρύς χιτώνας της θυμίζει μάλλον την Αναγέννηση παρά την Αρχαιότητα. Ο σκιτσογράφος έχει εξαφανίσει τον Ποσειδώνα και το άρμα του και γέμισε το αέτωμα μεμικροσκοπικά πρόσωπα γυμνά και φτερωτά που δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα.

Δ υο σχέδια του Κυριάκου: κάτω,

αριστερή σελίδα προτομή του Αριστοτέλη, πάνω ο αρχαΐζων Ερμής της Δήλου.

31

αξιδεύοντας στην Ελλάδα πρέπει να έχουμε τον Παυσανία στο χέρι

για να βρίσκουμε τα αξιοθέατα, γιατί αυτός είχε κάνει κάποτε το ίδιο ταξίδι με μας και είχε την δική μας περιέργεια. Να δούμε τα θεσσαλικά Τέμπη, τον Παρνασσό, το Ναό των Δελφών και τα ερείπια της Αθήνας. Να πάρουμε μαζί μας όσο πιο πολλές επιγραφές μπορούμε».

Υπόμνημα των παρατηρήσεων που μπορεί να γίνουν στα ταξίδια

στην Ανατολή, δοσμένο στον κ. Γκαλάν από τον Κολμπέρ το 1679

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III

ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΣΟΦΟΙ

Σ χέδιο από τις μετόπες και τη

ζωφόρο του Παρθενώνα που αποδίδεται στον Τζ. Κάρεϋ (1674). Αυτά τ’ αντίγραφα αποτελούν απαραίτητο στοιχείο για την πλήρη αποκατάσταση της γλυπτής διακόσμησης του ναού, επειδή πολλά από τα αγάλματα και τα ανάγλυφα έχουν πάθει σοβαρές ζημιές ή έχουν χαθεί.__________________

32 ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΣΟΦΟΙ

Πολύ πριν από την Ά λω σ η της Κ ωνσταντινούπολης το 1453, οι Τούρκοι είχαν αρχίσει να κατακτούν ελληνικά εδάφη. Μ ετά, λίγα χρόνια χρειάστηκαν για να προσαρτήσουν όλη την ηπειρωτική Ελλάδα. Τον 16ο αιώνα ήρθε η σειρά της Ρόδου, της Κύπρου και τω ν Κ υκλάδων. Μόνο η Κρήτη δεν είχε υποκύψει τον 17ο αιώνα. Μ άταια οι Βενετσιάνοι προσπάθησαν ν5 αντισταθούν σ’ αυτή την επέκταση. Η νικηφόρα

Ν αυμαχία της Ν αυπάκτου το 1571 δεν είχε επαύριον. Οι συνεχείς εχθροπραξίες,

ο φόβος της αντεκδίκησης, η καχυποψ ία των Τούρκων, έτοιμων να κατηγορήσουν κάθε περίεργο για

κατασκοπεία , μαζί με τον κίνδυνο των πειρατικώ ν επιθέσεων,

είχαν ω ς αποτέλεσμα να είναι σπάνιοι οι περιηγητές.

Ταξίδια ουμανιστών

Νέες πολιτικές καταστάσεις θα κάνουν την Α νατολή πιο προσιτή στους Δυτικούς. Η υπογραφή διομολογήσεων, η δημιουργία αποστολώ ν Ιησουιτών και καπουτσίνω ν ευνοούν την προσέγγιση των ελληνικών τόπων.

Το ταξίδι στην Ε λλάδα του 16ου αιώνα δεν είναι αυτοσκοπός: την

Η πολιορκία της Λήμνου (αριστερά)

απεικονίζει τον κεραυνοβόλο επεκτατισμό των Οθωμανών το 15ο αιώνα. Μετά την Αττική (1456) και το Μόριά (1460) η Εύβοια και μετά η Λήμνος (1478) υποκύπτουν στο ζυγό. Αυτοί οι πόλεμοι βάφουν με αίμα τις θάλασσες της Ανατολής. Η Χαλκίδα, που ο Μωάμεθ ο 2ος πολιορκεί με μεγάλο στόλο, αντιστέκεται ηρωικά. Οι γυναίκες πολεμούν πάνω στις επάλξεις. Οι νικητές Τούρκοι σφάζουν όλους τους άνδρες και οδηγούν γυναίκες και παιδιά σκλάβους στην Κωνσταντινούπολη._____

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ 33

επισκέπτονται πηγαίνοντας προς Ιερουσαλήμ και Κ ωνσταντινούπολη. Συναντάει, λοιπόν, κανείς πάντα πολλούς προσκυνητές, εμπόρους και,

κάτι καινούργιο, μέλη διπλω ματικώ ν αποστολών. Οι ταξιδιώ τες είναι τώρα περισσότεροι και πιο μορφωμένοι.

Έ χουν ω ς κοινό σημείο ένα πνευματικό επίπεδο που

το χαρακτηρίζει η περιέργεια να δουν καινούργια πράγματα , το ενδιαφέρον προς καθετί σχετικό με τη γεωγραφία — πολυάριθμες είναι οι εκδόσεις του έργου του Π τολεμαίου — και με την ιστορία της Α ρχαιότητας. Με λίγα λόγια, ακολουθούν το ρεύμα της

ουμανιστικής σκέψης που αναπτύσσεται έξω από την Ιταλία και ενισχύεται με την έξοδο των Βυζαντινών λογίων προς τις χώρες

της Δύσης μετά την τουρκική κατάκτηση.Ανάμεσα σ’ αυτούς τους ταξιδιώ τες μερικοί είναι

πραγματικοί λόγιοι, όπω ς ο φυσιοδίφης και γιατρός Πιερ Μ πελόν, που το 1546 πάει να μελετήσει φυτά, ζώα και ορυκτά στο Αιγαίο Π έλαγος και να επαληθεύσει τα στοιχεία που έδωσαν παλαιοί φυσιοδίφες και γεωγράφοι. Υ πάρχουν κι άλλοι που κάτω από μια επίφαση αρχαίας πα ιδείας κρύβουν παραδόσεις και προλήψεις του Μ εσαίωνα.Παράδειγμα ο Αντρέ Τεβέ, αυτός ο καλόγερος γεωγράφος που, επιστρέφοντας από προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, σταματάει σε μερικά νησιά και αναφέρει τη Δήλο. Στο σύνολό τους, οι αναφορές που έφτασαν έως εμάς είναι αρκετά φτωχές και ανούσιες. Υπήρχε μεγάλη άγνοια γύρω από την κατάσταση στην Ελλάδα, όχι μόνο για την ενδοχώρα, αλλά και για την Αθήνα. Τόση άγνοια, που ο διάσημος ελληνιστής του Τύμπινγκεν, Μ άρτιν Κράους, άρχισε αλληλογραφία με Έ λληνες της Κ ωνσταντινούπολης και τους ρωτούσε αν η Αθήνα είχε καταστραφεί και στη θέση της

Α υτά τα τρία σχέδια είναι έργα του

Νικόλα ντε Νικολαί, θαλαμηπόλου και γεωγράφου του βασιλιά Ερρίκου Β ' , μέλους της ακολουθίας του άρχοντα ντ’ Αραμόν, Γάλλου πρέσβη στην Αυλή του Σουλτάνου. Ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1551 και μάζεψε πολλά στοιχεία για τη χώρα, τους κατοίκους της, τα έθιμά τους και τις ενδυμασίες. Τα ολοζώντανα σκίτσα που στολίζουν τις περιγραφές του συνετέλεσαν στην επιτυχία της αφήγησής του (κάτω, αριστερή σελίδα, Έλληνας «προύχοντας», απέναντι, γυναίκα της Χίου, κάτω, Έλληνας έμπορος).


υπάρχει τώρα χωριό ψαράδων. Η απάντηση του Θεόδωρου Ζυγομαλά το 1554, έστω κι αν αποδεικνύει την ύπαρξη μιας πόλης ακόμη κατοικημένης, και διακοσμημένης με τα μνημεία της, δεν είναι καθόλου διαφωτιστική.

Το πάθος των συλλογών

Π ρέπει να περιμένουμε τον 17ο αιώνα για να έρθει η εποχή των μεγάλων ταξιδιώ ν στην Ελλάδα συχνά υπό την αιγίδα διαφόρων συλλεκτών. Η τάση για τη δημιουργία συλλογών, η επιθυμία για απόκτηση σπάνιω ν ή πολύτιμων αντικειμένων εξαπλώθηκε από την εποχή του Φ ραγκίσκου του Α '. Σημάδι γοήτρου για τους μεγάλους ή τους πλούσιους λόγιους, αυτή η έφεση είναι και δείγμα ενός ενδιαφέροντος, πιο αντικειμενικού, για τ ’ απομεινάρια του παρελθόντος, που εξετάζονται όχι μόνο για τη

Ο Τισιανός ζωγραφίζει το 1568 την

προσωπογραφία του Τζάκοπο Στράντα, που χαρακτηρίζεται στον πίνακα ως Ρωμαίος πολίτης και«παλαιοπώλης». Όπως όλων των συλλεκτών της εποχής του, το ενδιαφέρον και αυτού συγκεντρώνεται σε μετάλλια και νομίσματα— τα βλέπουμε πάνω στο τραπέζι — και σε αγάλματα — κρατάει στα χέρια του μια Αφροδίτη. Ευκαιριακά έκανε εμπόριο των ευρημάτων του για λογαριασμό της Βαβαρικής και της Αυστριακής Αυλής._____

ΔΙΠΛΩΜΑΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ 35

σπανιότητά τους, αλλά και ω ς αντικείμενα της επιστήμης. Α πό τον 16ο αιώνα υπήρχαν θαυμάσιες συλλογές αρχαίω ν έργων στην Ιταλία . Με την ανατολή του 17ου αιώνα, στην Α γγλία πρω τοπόρος σ ’ αυτόν τον τομέα ήταν ο κόμης ν τ ’ Αρουντέλ, τον οποίο μιμήθηκαν ο βασιλιάς Κ άρολος ο Α ' και ο δούκας του Μ πάκιγχαμ . Δ ιπλω μάτης, μανιώδης εραστής της τέχνης, αποφάσισε να πάει στην Ελλάδα σε αναζήτηση γλυπτών και επιγραφών. Είπαν γ ι’ αυτόν ότι ήθελε «να μεταφυτεύσει την αρχαία Ε λλάδα στην Α γγλία». ΓΥ αυτό το σκοπό χρησιμοποιούσε ένα δίκτυο αυλικών που έψαχναν εντατικά τ* αρχαία μνημεία, και είχε μετατρέψει το σπίτι του και τους κήπους

του σε μουσείο που το επ ισκέπτονταν οι περίεργοι.

Η οδύσσεια ενός πρεσβευτή

Η Γαλλία δεν υστερούσε. Ο Μ αζαρίνος και μετά ο Αουδοβίκος ο ΙΔ ' και ο Κολμπέρ χρησιμοποίησαν τους πρεσβευτές της Γ αλλίας στην Κ ωνσταντινούπολη, για να πλουτίσουν τις συλλογές και τις βιβλιοθήκες τους. Α νάμεσά τους ξεχωρίζει η κ αταπληκτική μορφή του μαρκήσιου ντε Νουαντέλ: ωραίο πνεύμα, μεγάλος γνώ στης των αρχαιοτήτων, με μια ακόρεστη περιέργεια, πέρασε ένα μεγάλο μέρος της καριέρας του ταξιδεύοντας από το 1670 έως το 1679. Κατά τον περίπλου του της Α νατολής, παρέμεινε καιρό στις Κ υκλάδες μαζί με τον ερευνητή της Α νατολής, Α ντουάν Γκαλάν, το μεταφραστή του Χίλιες και μια νύχτες , κι έκαναν μια τέλεια και ευσυνείδητη εξερεύνηση των τόπω ν που επισκέφτηκαν. Ο μαρκήσιος είχε επιμείνει να δοθεί σ ’ αυτό το ταξίδι επιστημονικό ύφος, ζητώ ντας από υους πρόξενους και τους ιεραπόστολους που ζούσαν στην Ε λλάδα εξιστόρηση του παρελθόντος και του παρόντος της χώ ρας. Δ υστυχώς ο Νουαντέλ, εκτός από τα προσόντα του χαρακτηριζόταν από την απληστία του συλλέκτη και μάλιστα του κυνηγού θησαυρών.

Ο ταν ο μαρκήσιος ντε Νουαντέλ

επισκέφτηκε την Αθήνα το 1674, το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα υπήρχε σχεδόν ολόκληρο. Η σύνθεσή του στο σύνολό της είναι γνωστή μόνο από το σχέδιο του Κάρρεϋ.Μετά την πολιορκία του 1687 ο δόγης Μοροζίνης, επιθυμώντας να φέρει ένα τρόπαιο στη Βενετία απέσπασε το σύμπλεγμα που παριστάνει τ’ άλογο και το άρμα της Αθηνάς. Μετά από μια λάθος κίνηση τα γλυπτά έγιναν κομμάτια πάνω στους βράχους._________

36 ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΣΟΦΟΙ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΠΡΟΞΕΝΟΣ ΚΑΙ ΚΑΠΟΥΤΣΙΝΟΙ 37

Λόγιοι και ιεραπόστολοι

Το τελευταίο τρίτο του 17ου αιώνα ξεκινάει μια μεγάλη κίνηση έρευνας, στην οποία οι Γάλλοι είχαν την πρώτη θέση. Α νάμεσα σ’ εργασίες μεγάλης ιστορικής αξίας— μεταξύ των οποίων και τα σχέδια του Π αρθενώνα — πρέπει ν ’ αναφέρουμε το σχεδιάγραμμα της Α θήνας, το λεγόμενο «σχεδιάγραμμα των καπουτσίνω ν» (1670), τη διήγηση του αβά Μ παμπέν (1672) και του πρόξενου Ζιρό (1675). Αυτά τα τόσο σαφή γραπτά και οι χάρτες δεν προέρχονται από ταξιδιώ τες αλλά από πρόσωπα εγκατεστημένα στην Αθήνα, που είχαν βαθιά γνώση του τόπου. Ό λ ο ι τους είναι μορφωμένοι και όλοι εργάζονται ανιδιοτελώς. Ο πρόξενος Ζιρό, άνθρωπος σημαντικής μόρφωσης, που μιλούσε

Α π ’ όπου πέρασε συνέλεξε επιτύμβιες στήλες, ανάγλυφα και επιγραφές.

Στις 4 Νοεμβρίου 1674 ο πρέσβης κάνει την είσοδό του στην Αθήνα με τη μεγαλοπρέπεια και την πολυτέλεια που συνήθιζε σε κάθε περίπτωση. Ό τα ν του επιτρέψανε να επισκεφτεί την Α κρόπολη — προνόμιο πολύ σπάνιο σε μια περίοδο εκεχειρίας μεταξύ της Βενετίας και της Ο θωμανικής Α υτοκρατορίας — μένει έκθαμβος μπροστά στη λαμπρότητα των κτιρίων και τη διακόσμησή τους κι είναι ο πρώ τος που τα εκτιμάει ω ς ανώτερα από αυτά της Ρώμης: «Κανείς δεν είχε τόσα μέσα όσα εγώ για να εξετάσει καλά όλο αυτό το μεγαλείο της τέχνης και μπορεί να πει κανείς γ ι5 αυτά που βλέπει στα κτίσματα γύρω από το Ναό της Α θηνάς πω ς ξεπερνούν ό ,τι ωραιότερο υπάρχει στα ανάγλυφα και στα αγάλματα της Ρώμης. (...) Ο μεγαλύτερος έπα ινος γ ι5 αυτά τα πρωτότυπα είναι πω ς θα τους άξιζε να τοποθετηθούν στις αίθουσες και στις π ινακοθήκες της Μ εγαλειότητάς Του όπου θα είχαν την προστασία που αυτός ο μεγάλος μονάρχης προσφέρει στις τέχνες και στις επιστήμες που τα δημιούργησαν». Θα συγχωρήσουμε στο μαρκήσιο ντε Ν ουαντέλ τις ιερόσυλες προθέσεις, που κι άλλοι συμμερίζονταν, εν ονόματι του έργου υψίστης σημασίας που πραγματοποίησε και που τιμάει το όνομά του: τα σχέδια διακοσίω ν παραστάσεω ν από αετώ ματα, μετόπες και ζωφόρους του Π αρθενώνα από τα οποία ένα μεγάλο μέρος χάθηκε οριστικά με τον βομβαρδισμό του 1687.

Τ ο 17ο αιώνα η Ακρόπολη είναι

προστατευμένη από ένα πολύπλοκο σύστημα οχυρωμάτων που ενισχύει το φυσικό πρανές του βράχου. Ένα χαμηλό τειχείο περιβάλλει το θέατρο του Ηρώδου του Αττικού. Πάνω η δεύτερη σειρά άμυνας ακολουθεί τα παλιά τείχη. Από αυτά τα οδοντωτά οχυρώματα αναδύονται αριστερά τα Προπύλαια, υπερυψωμένα και περιτειχισμένα από το Μεσαίωνα, και ο Φράγκικος* Πύργος.

ελληνικά και τούρκικα, ήταν ο φωτισμένος ξεναγός όλων των ταξιδιωτών. Σύμφωνα με τον Τζάκομπ Σπον, τον οποίο ξενάγησε στην πόλη, κανείς δεν γνώριζε καλύτερα τις αρχαιότητες της Α θήνας. Ή τ α ν ο πρώ τος που απέδωσε τα γλυπτά του Π αρθενώνα στον Φειδία.

Οι Γάλλοι ιεραπόστολοι που είχαν σταλεί στην Ελλάδα είχαν μεγάλη μόρφωση και άσκησαν πολύ ευνοϊκή επιρροή για τη διαφύλαξη των μνημείων και τη μελέτη τους. Οι καπουτσίνοι απέκτησαν το μνημείο-δωρεά του Λ υσικράτους, το γνωστό ω ς Φανάρι του Διογένη, που τόσο συχνά αναπαραστήθηκε αργότερα. Επειδή οι ξένοι θεωρούντο ύποπτοι από τους Τούρκους και τους απαγορευόταν να κάνουν σχέδια και αντίγραφα, οι παπά δες επωφελήθηκαν από τη θέση τους για να κάνουν το πρώτο γενικό σχεδιάγραμμα της πόλης, το πιο λεπτομερειακό και ακριβές της εποχής.

Αίγο αργότερα έγινε γνωστή η αφήγηση ενός ιησουίτη ιεραπόστολου στην Ελλάδα, του αβά Μ παμπέν. Η περιγραφή που έκανε της Αθήνας συνέπιπτε με αρκετή ακρίβεια με το «σχεδιάγραμμα των καπουτσίνων». Φάνηκε* ικανοποιητική και σοβαρή στον επιστήμοναδημοσιεύσει ο ίδιος. Και ένα χέρι, το μικρό βιβλίο άλλο, πλησίασε μερικά πόλη του

Σπον ώστε να την με τον Π αυσανία στο του αβά Μ παμπέν στο χρόνια αργότερα την Π ερικλέους.

Ο βράχος της Ακρόπολης είναι

γεμάτος από κατοικίες της φρουράς. Ο Παρθενώνας ξεπροβάλλει πάνω απ’ αυτό το πολύπλοκο συγκρότημα. Η στέγη και το ανατολικό αέτωμα δεναναπαριστώνται αλλά το οικοδόμημα είναι πλήρες. Ένας μιναρές στολίζει τη νοτιοδυτική γωνία και μαρτυρά την παρουσία ενός τεμένους από το 1460. Το σχεδίασμα παρουσιάζει την κατάσταση της Ακρόπολης το 1687, τη χρονιά τηςκαταστροφής.__________


Η αρχαιολογία σύμφωνα με τον Τζάκομπ Σπον

Ο Σπον κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους επιστήμονες που συντέλεσαν στη γέννηση της αρχαιολογίας, όρος που πρώ τος αυτός μεταχειρίστηκε στον πρόλογο του έργου επιγραφολογίας ΜίΞοοΙΙαηζε εηιάίΐαε αηίΐςηίίαίί8. Θεωρεί πω ς η συνεισφορά της κλασικής φιλολογίας δεν είναι πια αρκετή για την πρόοδο των ιστορικών επιστημών. Π ρέπει ν ’ ανατρέξουμε σ ’ αυτές τις άλλες πηγές όπω ς τις επιγραφές και τα ανάγλυφα μνημεία. Τ ’ αρχαία ερείπια είναι βιβλία «που οι πέτρινες και μαρμάρινες σελίδες τους έχουν γραφεί με το σίδερο και τη σμίλη». Η συστηματική επεξεργασία τω ν επιγραφών, η αδιάκοπη σύγκριση ανάμεσα στα κείμενα και τα δεδομένα που παρατηρούνται επιτόπου, συνιστούν τους κανόνες της κριτικής μεθόδου, κατά τον Σπον, τους οποίους εφάρμοσε κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού χωρίς επίσημη αποστολή, ικανοποιώ ντας την αγάπη του για τις αρχαιότητες. Έ τσ ι, οδηγήθηκε στην Ελλάδα μέσω Ιταλ ίας και Μ ικράς Α σίας συντροφιά με τον Ά γγ λ ο βοτανολόγο Τζωρτζ Γουέλερ.

Α πό τη διαμονή του σ ’ αυτές τις χώρες, ο Σπον μας άφησε σύντομες αφηγήσεις χω ρίς περιττολογίες,

Κ ατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, ο Σπον

αντέγραψε περισσότερες από δυο χιλιάδες ελληνικές και λατινικές επιγραφές. Τον βλέπουμε εδώ στην Έφεσο, σε ώρα αποκρυπτογράφησης. Η αρχαιολογία, όμως, δεν περιορίζεται στη μελέτη των νομισμάτων και των επιγραφών. «Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν επίσης και αντικείμενα για να μεταδώσουν θρησκεία, πολιτική, τέχνες και επιστήμες».____________

ΟΙ ΠΕΤΡΕΣ ΜΙΛΟΥΝ 39

που είχαν μόνο σκοπό ν ’ ανακαλύψουν και ν ’ αντιγράψουν τις επιγραφές παντού όπου περνούσε, από τη Δήλο, τους Δελφούς, τη Σμύρνη.

1676: η παραμονή του στην Αθήνα

Μαζί με τον Γουέλερ, ο Σπον αρχίζει την πρώτη μεγάλη αρχαιολογική έρευνα στην Αθήνα. Η πόλη του 17ου αιώνα δεν είναι πια αυτή που είδε ο Π αυσανίας. Η περιοχή είναι γεμάτη κατοικίες, βυζαντινές εκκλησίες, τεμένη και ερείπια. Επάνω στην Α κρόπολη συνυπάρχουν στρατώ νες και μνημεία. Η έρευνα σ5 ένα τόπο κατοικημένο είναι σχεδόν αδύνατη, και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η παρακολούθηση της φρουράς και η εχθρότητα των κατοίκω ν. Εντούτοις, τα μνημεία ήταν πιο πολλά και καλύτερα διατηρημένα από σήμερα. Δεν είχαν υποφέρει πολύ από την οθωμανική παρουσία. Α ναμφίβολα, η αίγλη του παρελθόντος της πόλης, την προστάτευε στα μάτια των αρχών. Α παγορευόταν ν ’ αγγίξει κανείς τα γλυπτά του «Ναού των ειδώλων» — έτσι ονόμαζαν οι μουσουλμάνοι τον Παρθενώνα.

Κατά τις περιοδείες του, ο Σπον προσπαθεί να αποδώσει στις τοποθεσίες και στα μνημεία το

Μ ε ξεναγό τον πρόξενο Ζιρό

— σίγουρα το τρίτο πρόσωπο της εικόνας — ο Σπον και ο Γουέλερ ανακαλύπτουν την Αθήνα. Ξεπερνώντας θρύλους και παραδόσεις ο Σπον «δένει» τα μνημεία με την ιστορία. «Το σωστό σ’ αυτά τα θέματα είναι να μην λάβει κανείς υπόψη του τις λαϊκέςπροκαταλήψεις, αν δεν δει και εξετάσει ο ίδιος κι αν δεν τις ζυγίσει στη ζυγαριά της λογικής».


Π ολύ νέος, στη Λυών, ο Σπον

αρχίζει να συλλέγει νομίσματα. Κάνει και εμπόριο, επειδή αυτός «ο γιατρός αρχαιολόγος» δεν έχει οικονομική ευχέρεια. Εκδίδει τον πρώτο τόμο του ΜΪ806ΐ1αη€α, με δικά του έξοδα, αλλά ο δεύτερος δεν βλέπει το φως της μέρας: διαλλακτικός ουμανιστής και φανατικός διαμαρτυρόμενος, ο Σπον, επειδή εθίγη από την ανάκληση του διατάγματος της Νάντης, αυτοεξορίζεται στην Ελβετία, όπου και πεθαίνει το 1685.

όνομά τους και την προέλευσή τους, αντιπαραβάλλοντας τις παρατηρήσεις του με μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων και τις λ ιγοστές περιγραφές σύγχρονων ταξιδιωτών. Κατορθώνει, επίσης, ν 9 αποκαταστήσει πολλά πράγματα: πρώτον, αναγνωρίζει το Ναό της Απτέρου Ν ίκης, που κατεδαφ ίστηκε το 1687, για να δώσει τη θέση του σ5 ένα μικρό οχυρό. Αναγνωρίζει σωστά το μνημείο του Λ υσικράτους «ένα χορηγικό μνημείο δόξας προς τιμήν των νικητών σ 5 έναν από τους φημισμένους δραματικούς αγώνες». Στον Πύργο τω ν Αέρηδων, τον λεγόμενο από τον λαό «Τάφος του Σωκράτη», αναγνωρίζει ένα υδραυλικό ρολόι.

Α λλά ο αρχαιολόγος έκανε και λάθη: θεώρησε τις Κ αρυάτιδες Χ άριτες του Σωκράτη, που ο Π αυσανίας είχε δει κάτω από τα Π ροπύλαια. Εκφράζει το θαυμασμό του μπροστά στον Π αρθενώνα: «Η θέα του μας έκανε να νιώσουμε σεβασμό και μείναμε να τον θαυμάζουμε επί πολύ χω ρίς να κουραστούν τα μάτια μας». Α λλά εδώ είναι που κάνει τα πιο σοβαρά λάθη. Α ναστρέφει τις μετόπες - γ ιατί δεν λαμβάνει υπόψη του το ότι οι ναοί βλέπουν προς την ανατολή. Α ρνείται την πατρότητα των γλυπτών στο Φειδία και τα μεταθέτει στην εποχή του Αδριανού, επειδή νομίζει πω ς αναγνωρίζει τα πρόσωπα: «Τα δυο τελευταία αγάλματα εκείνης της πλευράς είναι ο α υτοκράτορας Α δριανός, καθιστός και ημίγυμνος και κοντά του η γυναίκα του Σαβίνα. Δεν φαντάζομαι να πρόσεξε κανείς πριν από εμένα αυτήν την ιδιαιτερότητα που αξίζει να λάβουμε υπόψη». Σοβαρό λάθος, που γρήγορα υιοθετήθηκε

Ο Πύργος των Αέρηδων ήταν ήδη

ένα δημοφιλές μνημείο στην Αθήνα του 17ου αιώνα. Αυτός ο μαρμάρινος οκτάγωνος πύργος διακοσμημένος με συμβολικές μορφές των ανέμων στέγαζε ένα υδραυλικό ρολόι που κατασκευάστηκε τον Ιο αιώνα π.Χ.

Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 41

και ήταν ακόμα πιστευτό τον 19ο αιώνα όταν τα γλυπτά του Π αρθενώνα έφτασαν στο Λονδίνο. Π αρά τα λάθη, η αφήγηση του Σπον αποτελεί ένα γεγονός. Το Ταξίδι στην Ιταλία, στη Δ αλματία , στην Ελλάδα και στην Ανατολή που μεταφράστηκε σε πολλές γλώ σσες, έγινε ο τουριστικός οδηγός των μορφωμένων ταξιδιωτών έως την εποχή του ρομαντισμού.

Μια απροσδόκητη συμφορά επρόκειτο να συμβάλει στη φήμη του έργου: ο συγγραφέας ήταν ένας από τους τελευταίους Ευρωπαίους που είδε και περιέγραψε τον Π αρθενώνα ακόμη ανέπαφο. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1687, κατά την πολιορκία της Αθήνας από τους Βενετούς, μια βόμβα έπεσε επάνω στο ναό όπου οι Τούρκοι είχαν αποθηκεύσει πυρομαχικά, και τον μετέτρεψε σε ερείπια. «Θα λυπόμαστε βαθιά για πάντα γιατί ένα μνημείο κατασκευασμένο με μια τελειότητα, που για 2.000 χρόνια αψήφησε τη φθορά του χρόνου και τη βαρβαρότητα των ανθρώπων, καταστράφηκε από τη χριστιανική Ευρώπη». Αυτή η μομφή από τον κόμη ντε Λ αμπόρντ για τις καταστροφ ικές πράξεις των Ιταλών μπορεί άνετα να ισχύσει και για τους Γάλλους, τους Ά γγλ ο υ ς και τους Γερμανούς που κατάφεραν στους επόμενους αιώνες να διαμελίσουν τον Π αρθενώνα και να μεταφέρουν στις χώρες τους το γλυπτό διάκοσμο των μνημείων της κλασ ικής Ε λλάδας.

Α υτό το σχέδιο του Βενετού μηχανικού

Βερνέντα αναπαριστά το βομβαρδισμό της Ακρόπολης, στον οποίο παραβρέθηκε. Μια τεράστια έκρηξη, που την ακολούθησε πυρκαγιά, κατέστρεψε τον Παρθενώνα. Η στέγη του έπεσε, ο τοίχος και οι πολυάριθμοι κίονες κατέρρευσαν αφήνοντας το ναό χωρισμένο στα δύο. Ένα μέρος της ζωφόρου του Φειδία έγινε κομμάτια. Η ανάφλεξη ήταν τόσο δυνατή, που τα συντρίμμια του κτίσματοςεκσφενδονίστηκαν στο στρατόπεδο των πολιορκητών.

43

ταν άφησα το Παρίσι για να επισκεφτώ την Ελλάδα, ήθελα μόνο

να ικανοποιήσω ένα νεανικό πάθος για τους πιο φημισμένους τόπους της Αρχαιότητας...Γευόμουν από πριν τη χαρά να διασχίζω την περίφημη και ωραία περιοχή μ’ ένα βιβλίο του Ομήρου και του Ηροδότου στο χέρι. Τέλος, υποσχόμουν στον εαυτό μου ένα συνεχές μεθύσι σε μια χώρα, όπου και ο πιο μικρός βράχος προσφέρεται στη φαντασία, κατοικημένος από Θεούς και Ήρωες».

Κόμης ντε Σουαζέλ-Γκουφιέ, 1782

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣΤ ο ταξίδι και το

εικονογραφημένο έργο του ζωγράφου Τζ. Στιούαρτ και του αρχιτέκτονα Ν. Ρέβετ, αποτελούν αποφασιστικό σταθμό στη γνώση των μνημείων της Αθήνας. Στη σελίδα αριστερά, αυτοπροσωπογραφία του Στιούαρτ του Αθηναίου ενώ ζωγραφίζει το Ερέχθειο._______________

44 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ

Τον 18ο αιώνα η Ε λλάδα είναι της μόδας και πολλοί ταξιδιώ τες την επισκέπτονται. Στις συνηθισμένες κατηγορίες ταξιδιωτών, θα προστεθούν καλλιτέχνες και νέοι των εύπορων τάξεων που, αφού τελειώσουν τις σπουδές τους, συμπληρώνουν τη μόρφωσή τους μ5 έναν περίπλου της Μεσογείου, τον ονομαζόμενο «μεγάλο γύρο». Ό λ ο ι, στο γυρισμό τους, παίρνουν την πένα και οι δημοσιεύσεις και τα ταξιδιω τικά βιβλία ολοένα και πιο ωραία εικονογραφημένα, γίνονται εκδοτικές επιτυχίες. Α υτός ο ενθουσιασμός ακολουθεί το πνεύμα του αιώνα. Η φωτισμένη φιλοσοφία πρεσβεύει δυο κύριες ιδέες: τη φύση και τη λογική. Έ χε ι γίνει αποδεκτό μια για πάντα πως και οι δυο είναι το χαρακτηριστικό της Α ρχαιότητας. Ε ίμαστε, λοιπόν, μάρτυρες, μετά το 1750, μ ιας επιστροφής στην Α ρχαιότητα, στις α ισθητικές και ηθικές της αξίες. «Π ατρίδα των τεχνών», η Ελλάδα έγινε το σχολείο της Ευρώπης.

Α υτό το σπήλαιο κοντά στη Βάρη

στην πλαγιά του Υμηττού είχε διαρρυθμιστεί από τον Αρχέδημο εκ Θήρας, που έλεγε πως ήταν εμπνευσμένος από τις Νύμφες. Ο Τσάντλερ και ο Παρς γοητεύθηκαν απ’ αυτό το κράμα φυσικής ομορφιάς και αρχαιολογικών ευρημάτων, χαρακτηριστικό της ευαισθησίας των συγχρόνων τους.________

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ 45

Σ 5 έναν άλλο χώρο, η Ελλάδα βγαίνει από την αφάνεια και κάνει την εμφάνισή της στην πολιτική σκηνή. Η εξασθένιση της Ο θωμανικής Α υτοκρατορίας που είχε υπονομευτεί από την εσωτερική αναρχία, αφήνει το δρόμο ελεύθερο στις φιλοδοξίες των μεγάλων δυνάμεων που αντιμετωπίζουν τη διάλυσή της και την πραγματοποίηση του «ελληνικού σχεδίου» υπονοώ ντας την απελευθέρωση των Ελλήνων.Η Ρωσία, επιθυμώντας να εξαπλωθεί προς νότο, παρουσιάζεται σαν προστάτης των Ορθοδόξων και υποκινεί εξεγέρσεις. Οι ρωσο-τουρκικοί πόλεμοι του 18ου αιώνα επιταχύνουν την παρακμή της Υψηλής Πύλης.

Πιο άνετα ταξίδια

Αυτή η κατάσταση προκαλεί μια αλλαγή στη στάση των Τούρκων απέναντι στους ξένους. Η επιτήρηση χαλαρώνει και οι επ ισκέπτες επωφελούνται και κυκλοφορούν εξερευνώντας ευκολότερα τη χώρα, εισχωρούν στο εσωτερικό μέχρι τη Μ ακεδονία, τη Θεσσαλία ή τη Μάνη. Αυτή την εποχή αρχίζει ένα κύμα εξαγωγής αρχαιοτήτων και οι αρχές κάνουν τα στραβά μάτια. Βέβαια, κάθε ταξίδι έχει ακόμη τους κινδύνους του — πρέπει να συνοδεύεται κανείς από γενίτσαρους για να προστατευτεί από συμμορίες κλεφτών , και η πανούκλα έπληττε συχνά — αλλά η εποχή των επικίνδυνων εξερευνήσεων έφτανε στο τέλος της, ενώ ξεκινούσε η εποχή του ρομαντικού ταξιδιού.

Α πό την πλευρά τους, οι Έ λληνες επωφελούνται κι αυτοί από τη νέα κατάσταση πραγμάτω ν.Χάρη στη ρωσική προστασία αυξάνουν τη ναυτική και εμπορική τους δύναμη. Με τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης δημιουργείται η μεσαία αστική τάξη και αναπτύσσεται το εθνικό φρόνημα, ενισχυόμενο κυρίως από τις ιδέες φωτισμένων ανθρώπων και από τις πα ιδαγω γικές προσπάθειες των Ελλήνων της διασποράς.Έ τσ ι, ο Α δαμάντιος Κοραής, στο Παρίσι, κάνει γνω στούς τους αρχαίους Έ λληνες συγγραφείς και δίνει μορφή στη σύγχρονη ελληνική γλώ σσα. Ο ξένος ταξιδιώ της έχει τη θέση του σ ’ αυτή τη συνειδητοποίηση ταυτότητας Ελλήνων. Με το θαυμασμό που τρέφειγια την Α ρχαιότητα ξυπνάει τις προγονικές μνήμες ενός υπόδουλου λαού.

Π άνω, το μνημείο του Φιλοπάππου,

που έφτιαξαν οι Αθηναίοι το 2ο αιώνα μ.Χ. προς τιμήν ενός Σύρου πρίγκιπα ευεργέτη της πόλης, υψώνεται μοναχικό στο λόφο των Μουσών. Με την κοίλη πρόσοψη στολισμένη, με μικρούς παραστάτες και αγάλματα, στραμμένη προς την Ακρόπολη, στάθηκε πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες. Αυτή η υδατογραφία του Στιούαρτ είναι μεγάλης πιστότητας.____________

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΞΩΤΙΣΜΟΣ 47

' "Π ως το τέλος του Χ _/ 18ου αιώνα την

Ελλάδα επισκέπτονται πολλοί που ταξιδεύουν προς την Ανατολή. Οι ταξιδιώτες οδηγούνται στην ανακάλυψη ελληνικών ερειπίων της Μικράς Ασίας. Στα 1765-1766 ο ελληνιστής Τσάντλερ και ο ζωγράφος Παρς πέρασαν από το μαντείο του Απόλλωνα των Διδύμων κοντά στη Μίλητο. Εδώ αναπαράσταση με ακρίβεια ενός κιονόκρανου του ναού, από τον Παρς, που το τοποθετεί σ’ ένα εξωτικό πλαίσιο. Αυτό το κράμα αρχαιολογικής ακρίβειας και γραφικότητας είναι χαρακτηριστικό των ταξιδιωτικών αφηγήσεων έως το 1% αιώνα. Ο Γάλλος Πουκεβίλ (1770- 1838) διακρίνεται σ’ αυτό το είδος φιλολογίας. Την ίδια εποχή, ο Αγγλος συνταγματάρχης Ληκ (1777-1860) προσδιορίζει τους κανόνες της επιστημονικής αφήγησης και θεμελιώνει την ιστορική γεωγραφία.


Επιστήμονες και φιλόλογοι σε αποστολή

Δεν αλλάζουν όλα τον 18ο αιώνα. Εξακολουθούν να στέλνονται επίσημες αποστολές στην Α νατολή. Ο Ζοζέφ Π ιτόν ντε Τουρνεφόρ, ένας από τους διάσημους φυσιοδίφες της εποχής, ταξιδεύει το 1700 στο Αιγαίο «να πιστοποιήσει επιτόπου ό ,τι ειδικότερο ήξεραν οι Α ρχαίοι σχετικά με τη φυσική ιστορία, και κυρίως τα φυτά». Α υτός ο βοτανολόγος, όμως, δεν παραβλέπει τις αρχαιότητες, στις οποίες αναφέρεται με κριτικό πνεύμα. Οι περισσότερες από τις άλλες αποστολές στοχεύουν στην ανεύρεση παλαιώ ν νομισμάτω ν και χειρογράφων για τη βασιλική βιβλιοθήκη, όπω ς η - ακόμη μέχρι και σήμερα αμφισβητούμενη - αποστολή επί Αουδοβίκου ΙΕ ' του αβά Φουρμόν, που περηφανευόταν πω ς κατάστρεψ ε τη Σπάρτη, η οποία απέφερε μια συγκομιδή από επιγραφές αυθεντικές αλλά και πλαστές. Στο τέλος του αιώνα, ο μεγάλος ελληνιστής Ζαν Μ πατίστ ν τ ’ Α νς ντε Βιλουαζόν ξεκίνησε μια ακούραστη και πολύ απογοητευτική αναζήτηση χειρογράφων και μάζεψε ο ίδιος αρχαίες επιγραφές. Η φιλολογία όμως δεν ενδιαφέρει πια τόσο πολύ τον κόσμο.

Μ ε τον Τουρνεφόρ πραγματοποιείται

ένα από τα μεγάλα επιστημονικά ταξίδια χωρίς φιλολογικές αξιώσεις. Πάνω, γυναικείο άγαλμα από την Κέα, που πιστεύεται ότι ανήκει στη Νέμεση. Το σχέδιο είναι του Ωμπριέ που συνόδευε τον Τουρνεφόρ.

Ε σωτερική πόρτα του σηκού του Ναού του

Απόλλωνα στη Νάξο (6ος αιώνας π.Χ.). «Αυτή η πόρτα που αποτελείται από τρία κομμάτια άσπρο μάρμαρο μόνο, είναι μεγάλης καλαισθησίας μέσα στην απλότητά της. Τα δυο κομμάτια είναι οι παραστάδες και το τρίτο το υπέρθυρο». Αυτή η ακριβής και στεγνή περιγραφή, που θυμίζει πολύ το στυλ του Τουρνεφόρ, απεικονίζεται στην υδατογραφία του Τόμας Χόουπ (γύρω στα 1795).

Η ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΝΩΣΗ 49

Η επέμβαση των Άγγλων αρχιτεκτόνων

Οι αρχιτέκτονες, αναζητώ ντας καινούργιες πληροφορίες, άνοιξαν το δρόμο στη μελέτη της αρχαιολογίας. Το ρεύμα έρχεται από την Ιταλία. Η ανακάλυψη του Ερκουλάνουμ το 1738, της Π ομπηίας το 1748, οι ανασκαφές που έγιναν εκεί ανανέωσαν τη γνώση της Α ρχαιότητας. Επιστήμονες και καλλιτέχνες βρίσκονται σε άμεση επαφή μ’ έναν πολιτισμό βαθιά επηρεασμένο από την κλασική και ελληνιστική Ελλάδα: αντίγραφα από ελληνικά πρωτότυπα γλυπτά, τοιχογραφίες εμπνευσμένες από ελληνική ζωγραφική.

Π αράλληλα, η εξερεύνηση των ναών της Π οσειδω νίας στη νότια Ιταλία, που ο Σουφλό ζωγράφισε το 1750, και των ναών της Σ ικελίας αργότερα, αποκαλύπτουν τον ελληνικό δωρικό ρυθμό που με τις αναλογίες του προκάλεσε σύγχυση στους αρχιτέκτονες και κρίθηκε αρχικά πρωτόγονος.

Α κριβώ ς αυτή την εποχή το πεδίο ερευνών επεκτείνεται και στην Ε λλάδα. Π ρώτοι είναι δύο Αγγλοι, ένας ζωγράφος, ο Τζέιμς Στιούαρτ και ένας

αρχιτέκτονας, ο Ν ίκολας Ρέβετ, που είχαν συναντηθεί στη Ρώμη. Και οι δύο ενδιαφέρονται για την αρχαιολογία και αποφάσισαν ν 5 αναγνωρίσουν, να καταμετρήσουν και να ζωγραφίσουν τις αρχαιότητες της Α θήνας. Η λονδρέζικη κοινωνία των φιλοτέχνων επιχορηγεί το εγχείρημά τους και τους εξουσιοδοτεί να συγκεντρώσουν διακοσμητικά πρότυπα, προοριζόμενα για τους Ά γγλ ο υ ς αρχιτέκτονες.

Α υτό το κορινθιακού ρυθμού περιστύλιο,

που έχει υπερώο με υποστηλώματα διακοσμημένα με ανάγλυφα μυθολογικά πρόσωπα (2ος αιώνας μ.Χ.), βρισκόταν στην εβραιο-ισπανική γειτονιά της Θεσσαλονίκης. Αυτό εξηγεί την περίεργη απόδοση του σύγχρονου ονόματος του («Λας Ινκαντάντας» — «Οι μαγεμένες»). Στην εικόνα, ο ραβίνος υποδέχεται τους Στιούαρτ και Ρέβετ. Το μνημείο το διέλυσαν και το μετέφεραν στο Λούβρο το 1865.

53

Ο Στιούαρτ και ο Ρέβετστην Αθήνα

Τ ο Θησείον (σελ. 50- 51) ο πιο καλά

διατηρημένος από τους ναούς της Αθήνας (5ος αιώνας π.Χ.), ορθωνόταν, όταν τον ζωγραφίζει ο Στιούαρτ το 1751, στα σύνορα της

|̂§1|: πόλεως και δίπλα στους καλλιεργημένους αγρούς. Μολονότι είχε αφιερωθεί στον Ήφαιστο, οφείλει την παραδοσιακή

I ! ονομασία του στις γλυπτές παραστάσεις των άθλων του Θησέα επάνω στις ζωφόρους. Έχοντας μετατραπεί σ’ εκκλησία, υπέστη

■ Ι ελάχιστες φθορές επί Τουρκοκρατίας. Στο

, πρώτο πλάνο, σκηνή < ·*“' από την καθημερινή ζωή:

Αλβανοί αγρότες λιχνίζουν στάρι, κάτω από την επίβλεψη Τούρκου επιστάτη.

τ τ Πύλη του Αδριανού X X μεγαλόπρεπη μαρμάρινη θύρα, οριοθετούσε την παλαιά

V πόλη από τη ρωμαϊκή πόλη ή Νέα.Παραπλήσια τη

Η Ι Ι βλέπουμε σήμερα, όπως ο Στιούαρτ τη ζωγράφισε

* με την πρόσοψη με όροφο και την αψίδα, που στηρίζει το κορινθιακού ρυθμού

*' ' περιστύλιο με τα τρία- ανοίγματα._____________

Το Ωδείον Ηρώδου τουΑττικού, από τονΣτιούαρτ

Α υτό το ωδείο χρησίμευε ως

αίθουσα συναυλιών και ως θέατρο.Κατασκευάστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. στη νοτιοδυτική πλευρά της Ακρόπολης από τον «πολυεκατομμυριούχο Αθηναίο» Ηρώδη Αττικό. Αν και πολύ ερειπωμένο είχε μεγαλειώδη εμφάνιση στα μέσα του 18ου αιώνα με τη διπλή σειρά αψίδων. Ο Στιούαρτ το ζωγράφισε από το εσωτερικό και το περιγράφει, επίσης, στο Αρχαιότητες της Αθήνας: «Το προσκήνιο, το λογείο, η ορχήστρα, είναι σήμερα σκεπασμένα με χώματα και συντρίμμια. (...) Ο χρόνος εσκέπασε μ’ ένα στρώμα γόνιμης γης το χώρο όπου υψώνονταν τα εδώλια: Φυτεύουν σήμερα κριθάρι που το τρώνε χλωρό τ’ άλογα του βοεβόδα Τζισδαράκη».


Η εταιρία που αρχικά ξεκίνησε σαν κοσμική λέσχη το 1733 και ιδρύθηκε για την προώθηση των Καλών Τεχνών από τον κόμη του Σάντουιτς, α ποκτά κύρος και συγκεντρώνει τους κυριότερους γνώ στες της αρχα ίας τέχνης. Επηρεάζει το αγγλικό γούστο, χρηματοδοτεί αποστολές και την έκδοση των συμπερασμάτων των ερευνητών, μετά το ταξίδι των Στιούαρτ και Ρέβετ στην Ελλάδα, του Ρέβετ και του ελληνιστή Τσάντλερ στη Μ ικρά Ασία.

Από το 1751 έως το 1753 οι Στιούαρτ και Ρέβετ κατοικούν στην Αθήνα, μετά επισκέπτοντα ι το Α ιγαίο όπου κάνουν καταγραφές. Η δραστηριότητά τους είναι σημαντική. Κάνουν ένα διάγραμμα της Α κρόπολης, σχεδιάζουν τα κτίρια προσεκτικά και με ακρίβεια* κάνουν επιστημονική ανάλυση και προβαίνουν μάλιστα και σ ’ ανασκαφές επαλήθευσης, όπω ς με τον Πύργο των Αέρηδων, όπου εξετάζουν τα θεμέλια του μνημείου. Δεν είναι αλάνθαστοι: πιστεύοντας πω ς διορθώνουν τον Σπον, τοποθετούν το Ναό της Απτέρου Ν ίκης στη νότια πτέρυγα των Π ροπυλαίων. Στον Π αρθενώνα δεν είδαν την κλίση των κιόνων και την κυρτότητα του στυλοβάτη, αλλά η εργασία τους υπήρξε ορόσημο και σημείο αναφοράς. Το αποτέλεσμα ήταν ένα θαυμάσιο έργο που συνοδευόταν από χαρα κτικά και από χάρτες. Ο πρώ τος τόμος εκδόθηκε το 1762 και αργότερα ο Βισκόντι, ο μεγάλος Ιταλός αρχαιολόγος έγραψε:«Ο Στιούαρτ είναι πρώ τος στην Ευρώπη που αποκαλύπτει την πραγματική ομορφιά της ελληνικής αρχιτεκτονικής».

Τα γραφικά ερείπια του Νταβίντ λε Ρουά

Η συνέχεια της έκδοσης καθυστέρησε, με αποτέλεσμα να προηγηθεί των Στιούαρτ και Ρέβετ ο Ζυλιέν Ν ταβίντ λε Ρουά, α ρχιτέκτονας και υπότροφος της Γαλλικής Α καδημίας στη Ρώμη. Έ κ α ν ε ένα εκπαιδευτικό ταξίδι στην Ε λλάδα ταυτόχρονα με τους δυο Ά γγλ ους. Πολύ υπερόπτης, έσπευσε να δημοσιεύσει το 1758, πριν από τους ανταγω νιστές του, Τα ερείπια των πιο ωραίων μνημείων της Ελλάδας. Είναι η πρώτη φορά που δημοσιεύονται αναπαραστάσεις ελληνικών κτιρίων, πρώτη φορά που μελετάται ο δω ρικός ρυθμός και η εξέλιξή του — είχαν ισχυριστεί πω ς η αρχιτεκτονική του Π αρθενώνα δεν ήταν αντάξια της γλυπτικής του. Ο Λε Ρουά μας γνωρίζει επίσης τον ιωνικό ρυθμό του Ερεχθείου.

Α υτά τα ερείπια ξυπνούν μέσα μου

μεγαλειώδεις ιδέες», δήλωνε ο Ντιντερό... Είναι η αντίληψη που διαγράφεται στα σχέδια του Λε Ρουά: διεκδικεί την ελευθερία έμπνευσης και το δικαίωμα να τροποποιεί αναλογίες και προοπτική. Έτσι, «τα ερείπια συγκινούν πιο έντονα τους θεατές και περνούν μέσα στην ψυχή τους όλο το θαυμασμό που προκαλεί η θέα των μνημείων»._____________

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΚΑΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΑ ΕΡΕΙΠΙΑ 57

Ό τ α ν έγινε καθηγητής στην Α καδημία Α ρχιτεκτονικής στο Π αρίσι προσπάθησε να επιβάλει τα ελληνικά πρότυπα.

Τα σχέδια όμως του Λε Ρουά δεν έχουν ακρίβεια και αφήνουν πολλά περιθώρια στη φαντασία. Π ροφανώς, ο Ν ταβίντ λε Ρουά είχε επηρεαστεί από τον τρόπο απεικόνισης ερειπίων, τόσο χαρακτηριστικό της ευαισθησίας του 18ου αιώνα, που ο Πιρανέζε συνέβαλε στη διάδοσή του. Σύμβολο του χρόνου που παρέρχεται, της εξαφάνισης των πολιτισμών, της αιωνιότητας της φύσης, τα ερείπια, κύριο θέμα ενός έργου ή απλός δ ιάκοσμος ενός π ίνακα, είναι πάντα ένα σημείο περισυλλογής και ονειροπόλησης. Π ροσπαθώ ντας να δημιουργήσουν μια ρομαντική ατμόσφαιρα, οι καλλιτέχνες σπανίω ς απεικονίζουν πιστά το ελληνικό τοπίο και τις αρχαίες τοποθεσίες.

Κ άτω, δύο κίονες ιωνικού ρυθμού που

στηρίζουν ένα επιστύλιο, μοναδικό απομεινάρι του υδραγωγείου του Αδριανού στο Λυκαβηττό.Καταστράφηκαν το 1778.


Η τελευταία μνημειώδης δημοσίευση του αιώνα είναι το Εικονογραφημένο ταξίδι του κόμη Σουαζέλ-Γκουφιέ, μέλλοντα πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη. Ό π ω ς ο π ροκά τοχός του ο μαρκήσιος ντε Ν ουαντέλ, τον οποίο θυμίζει σε πολλά σημεία, ο κόμης συντηρούσε μια ομάδα ερευνητών και καλλιτεχνώ ν, μεταξύ των οποίων οι ζωγράφοι Φωβέλ και Κ ασά. Η αφήγησή του χω ρίς αρχαιολογικές φιλοδοξίες αλλά από τις πλέον ενημερωμένες, αντικατοπτρίζει μια εικόνα της Ε λλάδας, σύμφωνα με το μύθο που σφυρηλατήθηκε από την παιδεία μιας ολόκληρης γενιάς.

Η Ελλάδα των ονείρων

Κανένα έργο, όμως, δεν προκάλεσε τόσο την περιέργεια του κοινού όσο το Ταξίδι τον νέου Ανάχαρση δημοσιευμένο το 1788 από τον αβά Μ παρτελεμύ. Μισό ιστορία μισό μυθιστόρημα το βιβλίο γνώρισε τεράστια επιτυχία, σ ’ όλη την Ευρώπη. Είναι ένα από τα πρώτα έργα που μεταφράστηκαν στα νέα ελληνικά. Π εριγράφει μια Ελλάδα εκλεπτυσμένη, αξιαγάπητη κατά κάποιο τρόπο, προσαρμοσμένη στις προτιμήσεις της εποχής.

Μέσα από τους π ίνακες της οικογενειακής ζωής ή των Π αναθηναίων, σύγχρονα έθιμα και νοοτροπίες αναμιγνύονταν με αυτά των αρχαίω ν και «αυτό το ταξίδι ενός Σκύθη έμοιαζε τρομερά με το ταξίδι ενός Π αριζιάνου». Ό χ ι πω ς ο συγγραφέας δεν έχει μόρφωση

Π ανοραμική θέα της Αθήνας από τον

Κασά (1784). Στο κέντρο ο ναός του Ολυμπίου Διός υψώνει τις δύο εντυπωσιακές κιονοστοιχίες. Η Ακρόπολη διαγράφεται ανάμεσά τους. Στις πλαγιές η αλβανική γειτονιά. Αριστερά οι αψίδες του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού, το Θησείον και το μνημείο του Φιλοπάππου. Πάνω από το επιστύλιο του ναού υψώνεται ο στύλος όπου έζησε ένας Βυζαντινός ερη μίτη ς .

«ΟΛΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Λ ΛΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ» 59

— αυτός ο ειδ ικός των αρχαίων γλω σσών γνωρίζει τον πολιτισμό και τους κλασικούς συγγραφείς — αλλά δεν έχει πάει στην Ελλάδα, δεν νιώθει τους Έ λλη νες και, σαν άνθρωπος του 18ου αιώνα δίνει μια συμβατική και λανθασμένη εικόνα, δικαιολογώ ντας την κρίση του Στεντάλ: «Η χώρα του κόσμου όπου οι Έ λληνες είναι το λιγότερο γνωστοί, είναι η Γαλλία, και αυτό χάρη στο έργο του αβά Μ παρτελεμύ».

Οι μεγάλες εκδόσεις α π ’ τη μια, το Ταξίδι τον νέου Ανάχαρση α π ’ την άλλη, και η πιο βαθιά γνώση της καθημερινής ζωής στο Ερκουλάνουμ και στην Π ομπηία, τ ’ αντικείμενα των τάφω ν των Ετρούσκων — μεταξύ των οποίων και πολλοί ελληνικοί αμφορείς — προκαλούν στο τέλος του αιώνα μια μόδα ελληνική ή «αρχαιομανία».

Η προτίμηση για καθετί ελληνικό δεν είναι μόνο μόδα, είναι και μια ανάγκη αναγέννησης της λογοτεχνίας της τέχνης και των ηθών, σαν αντίδραση στο μπαρόκ που παρακμάζει. Αυτή η επανάσταση υπήρξε ιδιαίτερα σαφής στην αρχιτεκτονική: στην Α γγλία το περίπτερο που έκτισε ο Στιούαρτ στο Χ άγκλεϋ Π αρκ, είναι αντίγραφο του δωρικού ναού του Θησείου. Ο Ρέβετ αναπαριστά κοντά στο Σόλσμπερυ ένα περιστύλιο της Δήλου. Στη Γαλλία ο δω ρικός ρυθμός εμφανίζεται στην εκκλησία της Α γίας Ζενεβιέβης σχεδιασμένης από τον Σουφλό, και στο περιστύλιο του μοναστηριού του Ελέους έργο

Σ ύνθεση αρχαΐζουσα στην οποία ο

Ουμπέρ Ρομπέρ, ο επονομαζόμενος «Ουμπέρ των Ερειπίων», έκανε μια τεχνική προσέγγιση αρχιτεκτονικής και γλυπτικής: κίονας, ανάγλυφο σπασμένο, άγαλμα της Αθηνάς, κομμάτια κιονόκρανων. Αγαλματίδια ζωντανεύουν τη σύνθεση. Στο πρώτο πλάνο, μια γυναίκα ζωγραφίζει.Αυτά τα ψεύτικα και γραφικά ερείπια, αυτές οι ελεγειακές αναπολήσεις χαρακτηρίζουν μια προ-


Καινούργια ματιά στην τέχνη

Οι αρχιτέκτονες δεν ήταν οι μόνοι που συνέβαλαν στη δημιουργία επιστήμης της σύγχρονης αρχαιολογίας. Την ίδια εποχή δυο άνδρες την υπηρέτησαν εξίσου λαμπρά: ο κόμης ντε Κελίς και ο Γ ιόχαν Γιοακίμ Β ίνκελμαν. Ο καθένας με τον τρόπο του κατευθύνουν τ ις ανασκαφές των αρχαιοτήτω ν αποβλέποντας στη μελέτη της τέχνης. Και οι δυο είναι ερωτευμένοι με την Ελλάδα όπου όμως, ούτε ο ένας ούτε ο άλλος μπόρεσαν να πάνε. Ο κόμης ντε Κελίς παίζει σημαντικό ρόλο ω ς αρχαιολόγος. Δ ιακόπτοντα ς τη φιλολογική παράδοση που θεωρεί τη γραπτή μαρτυρία μοναδική αξιόπιστη πηγή αποκα τά στα σης του παρελθόντος, ενώ τ 5 αντικείμενα είναι χρήσιμα μόνο για την κατανόηση των κειμένων, ο Κελίς προτείνει «να δούμε τα μνημεία ω ς απόδειξη και έκφραση των προτιμήσεων που επικρατούσαν σ ’ έναν αιώνα και μια χώρα». Εφαρμόζει τη μέθοδό του στη Συλλογή αιγυπτιακών, ετρουσκικών, ελληνικών και γαλατικών αρχαιοτήτων. Με το βάρος που δίνει στην τεχνική, στα εργαλεία και στα υλικά, που είναι πιο σημαντικά γ ι’ αυτόν από την αισθητική εκτίμηση, με το έργο του, ο Κελίς είναι αρκετά σύγχρονός μας.

Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 61

Την ίδια ώρα ο Βίνκελμαν «εφευρίσκει» την ιστορία της ελληνικής τέχνης. Αυτός που η Μ αντάμ ντε Σταέλ θεωρούσε «επαναστάτη στον τρόπο που έβλεπε τις τέχνες» γνωρίζει όσο ζει, και για ένα αιώνα, μια καταπληκτική δόξα. Είναι επαναστάτης από το πρώτο έργο του Σκέψεις πάνω στην απομίμηση ελληνικών έργων ζωγραφικής και γλυπτικής: σε μια εποχή όπου η ελληνολατινική Α ρχαιότητα εξετάζεται σαν ένα σύνολο, ο Β ίνκελμαν έχει τη διαίσθηση πω ς υπάρχει ένας ελληνικός πολιτισμός ανεπηρέαστος από τη ρωμαϊκή παράδοση. «Το εξέχον γενικό χαρακτηριστικό των ελληνικών αριστουργημάτων είναι μια ευγενής απλότητα και ένα σιωπηρό μεγαλείο». Ο Β ίνκελμαν στηρίζει τη θεωρία του περί αισθητικής στην αναζήτηση του ιδανικού Κάλλους, που κ α τ’ αυτόν αντιπροσω πεύεται από τον Απόλλωνα του Μ πελβεντέρε, τον Ααοκόοντα και την Αφροδίτη των Μεδίκων τα οποία προτείνει ως πρότυπα στους καλλιτέχνες: «Το μόνο μέσο που έχουμε να γίνουμε μεγάλοι, ακόμη και ανυπέρβλητοι, είναι να μιμούμεθα τους Α ρχαίους».

Στην Ιστορία της τέχνης, το σπουδαιότερο έργο του, ο Β ίνκελμαν διατυπώνει την ιδέα της εξέλιξης της τέχνης «που γεννιέται, ανθίζει και πεθαίνει με τους πολιτισμούς στους κόλπους των οποίων αναπτύσσεται». Επιχειρεί μια ταξινόμηση της ελληνικής τέχνης, βασισμένη στη γνώση του ύφους: η αρχαία ή αρχαϊκή περίοδος, το θείο ή το «μεγαλοπρεπές ύφος» του Φειδία, το ωραίο ή πραξιτέλειο ύφος — 4ος αιώνας π .Χ . — και το παρακμάζον ή ύφος των -μιμητών — τελευταίος α ιώ νας π.Χ . και ρωμαϊκή περίοδος. Αυτή η κατάταξη παρουσιάζει οφθαλμοφανείς ατέλειες σήμερα. Ο Β ίνκελμαν θεμελιώνει την ιστορία της ελληνικής τέχνης πάνω στη μελέτη ρωμαϊκών αντιγράφων των πρωτότυπων ή πάνω σε ελληνιστικά α γάλματα , των οποίων αγνοεί τις χρονολογίες και τα οποία εκλαμβάνει για κλασικά έργα όπω ς ο Λαοκόων.

Ο Βίνκελμαν έκανε πλήρες έργο αρχαιολόγου: δημοσίευσε συλλογές αρχαιοτήτων, παρακολούθησε από κοντά τα ευρήματα του Ερκουλάνουμ και της Π ομπηίας — έκρινε αυστηρά τις μεθόδους ανασκαφών — και τέλος ονειρεύτηκε να κάνει ανασκαφές στην Ολυμπία.Ή τ α ν από τους πρώτους που διατύπωσαν την ιδέα να ερευνηθούν τα ιερά της Ε λλάδας ακολουθώντας τον Π αυσανία, ιδέα που θα πραγματοποιηθεί τον 19ο αιώνα.

Η προσωπικότητα του Βίνκελμαν (1717-

1768) είχε γοητεύσει όσο και το έργο του. Η ταπεινή καταγωγή του, η δύσκολη νεότητά του, οι θεολογικές σπουδές που τον απωθούσαν και οι κατώτερες υπαλληλικές θέσεις, δεν μειώνουν τον ενθουσιασμό του για τη διανόηση ούτε την πίστη του στην Τέχνη. Η επιτυχία στη Ρώμη, στην παπική Αυλή, η ζωή του ανάμεσα σ’ έργα τέχνης, η διασημότητα και, τέλος, ο τραγικός θάνατος — δολοφονήθηκε στην Τεργέστη — τροφοδότησαν το θρύλο του.___________

63

π’ όλους όμως τους αρπαγές τουΑ ιερού κει κάτω / Στα υψώματα όπου η Παλλάς Αθηνά χασομερούσε μη θέλοντας να εγκαταλείψει / Αυτό το ύστατο απομεινάρι του παλιού της μεγαλείου / Ο έσχατος, ο χειρότερος, ο πιο ηλίθιος συλητής, ποιος να ’ταν τάχα;/ Αίσχος Καληδονία! Αυτός ήταν ο γιος σου».

Βύρων, 1812

64 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΩΝ

Στις δυο δεκαετίες πριν από την απελευθέρωση της Ελλάδας ξεσπούν τέσσερα σκάνδαλα σχετικά με αρπαγή αρχαιοτήτων που γίνεται σε διεθνή κλίμακα και έχουν σαν συνέπεια μια σοβαρή αναστάτωση στη γνώση της ελληνικής γλυπτικής. Το κέρδος που είχε ο επιστημονικός κόσμος δεν δικαιολογεί — έστω κι αν σκεφτούμε το πνεύμα της εποχής — τον τρόπο που τ* αετώματα του Παρθενώνα και του Ναού της Αίγινας, η ζωφόρος των Βασσών και η Αφροδίτη της Μήλον έφτασαν στα μουσεία του Λονδίνου, του Μονάχου και του Παρισιού. Αλλά μη αρκούμενοι στη λεηλασία της Ελλάδας, οι μεγάλοι εκείνων των ημερών επεξέτειναν τη λεηλασία και μεταξύ τους. Η αρχαιολογία ήταν μέρος του πολεμικού παιχνιδιού ή του χρησίμευε για

Α υτή η τοιχογραφία της Νέας

Πινακοθήκης του Μονάχου επαινεί το Λουδοβίκο τον Α' της Βαβαρίας για το ρόλο του ως συλλέκτη. Η σιλουέτα του βασιλιά στο κέντρο διαγράφεται στην πρόσοψη της Γλυπτοθήκης. Ο βασιλιάς κοιτάζει αρχαία αγάλματα. Στην πρώτη σειρά φαίνεται ένας Απόλλωνας με τη λύρα

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 65

στον οποίο ο Βίνκελμαν ακουμπάει το χέρι του. Στο δεύτερο πλάνο, τρία περίφημα αρχαία έργα, πρόσφατα αποκτήματα της συλλογής: Πολεμιστής της Αίγινας, Φαύνος τωνΜπαρμπερίνι, Αθηνά των Βελλιτρών. Στ’ αριστερά του βασιλιά ο Χάλερ φον Χαλερστάιν παρουσιάζει τον πρώτο αμφορέα: ο αρχιτέκτονας έκανε ανασκαφές στην Αθήνα για λογαριασμό του Λουδοβίκου του Α '.

άλλοθι: έτσι στην εκστρατεία της Αιγύπτου με τον Βοναπάρτη προστέθηκε μια επιστημονική αποστολή, και το μόνο όφελος αυτού του πολέμου για τους Γάλλους ήταν η ανακάλυψη της Στήλης της Ροζέτης το 1799, η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών και η γέννηση της Αιγυπτιολογίας.

Η δημιουργία των μεγάλων ευρωπαϊκών μουσείων

Στο τέλος του 18ου και στην αρχή του 19ου αιώνα το κυνήγι των θησαυρών τέχνης

επιτείνεται λόγω


των αναγκών των δημοσίων μουσείων, που πολλαπλασιάζοντας μουσείο Πίο-Κλεμεντίνο στο Βατικανό, του οποίου ο πρώτος κατάλογος χρονολογείται από το 1792, Βρετανικό Μουσείο το 1753, Μουσείο του Ναπολέοντα το 1801, Γλυπτοθήκη του Μονάχου το 1830. Αυτά τα κρατικά μουσεία κυνηγούσαν ωραία κομμάτια που η λάμψη τους θα συνέβαλε στη δόξα του κράτους που θα τα είχε. Έτσι, ο Βοναπάρτης δεν διστάζει ν’ αρπάξει μέσα από τις ιταλικές συλλογές: με το δικαίωμα του νικητή παίρνει το 1797 από τον Λαοκόοντα έως τον Θνήσκοντά Γαλάτη, όλα τα μεγάλα έργα της ελληνικής γλυπτικής πάνω στα οποία ο Βίνκελμαν βάσισε την Ιστορία της Τέχνης. Αυτά τα αγάλματα εκτίθενται στο Λούβρο έως το 1816, διακηρύσσοντας πως το Παρίσι έγινε η καινούργια Ρώμη και η νέα Αθήνα. Η δίψα των μουσείων για πρωτότυπα τροφοδοτεί ακόμη και στις μέρες μας το ορατό και αόρατο εμπόριο αρχαιοτήτων.

Κ άτω, η είσοδος του Λαοκόοντα στο

Λούβρο. Αυτές οι μεταφορές έργων τέχνης προκάλεσαν μεγάλη διαμάχη το 1796. Αν ο Κατρμέρ ντε Κινσί συγκρίνει τον Βοναπάρτη με τον Ουήρο, άλλοι υποστηρίζουν το στρατάρχη: «Καιρός είναι όλα αυτά τα μνημεία του ελληνικού πνεύματος να εγκαταλείψουν μια χώρα που δεν είναι άξια να τα έχει. Δημιουργήθηκαν σε μια ελεύθερη χώρα και μόνο στη Γαλλία μπορούν σήμερα να ξαναβρούν πατρίδα».(Ζ. Λεμπρετόν, μέλος του Ινστιτούτου).______

Η ΕΞΟΡΜΗΣΗ ΓΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ 67

Πολιτικοί λόγοι εξηγούν αυτές τις μεταφορές αρχαιοτήτων από την Ελλάδα. Δεν υπάρχουν κυβερνήσεις αρκετά ισχυρές για να εμποδίσουν τη λεηλασία. Η Πύλη εξασθενεί από τους συνεχείς πολέμους με τη Ρωσία, τη Γαλλία, την Αγγλία και ο Σουλτάνος δεν μπορεί ν’ αρνηθεί τίποτε στον προστάτη της, που από το 1799 έως το 1806 είναι η Μεγάλη Βρετανία. Στην Ελλάδα ακόμη, δεν είναι δύσκολο να εξαγοράσεις την έγκριση των τοπικών αρχών για να κάνεις ανασκαφές. Όσο για τις ελληνικές κοινότητες δεν έχουν κανένα μέσο να εναντιωθούν στην απομάκρυνση της κληρονομιάς των προγόνων τους. Η Ελλάδα έγινε ένας σπουδαίος πόλος έλξης για τους «τουρίστες» όλων των εθνικοτήτων, αλλά κυρίως των Άγγλων. Η πολιτική κατάσταση δεν είναι άσχετη με την τάση του ταξιδιού στην

Ελλάδα, που διευκολύνεται από την προσέγγιση Τούρκων και Άγγλων, σε μια στιγμή που η Ιταλία είναι κλειστή σ’ αυτούς λόγω της γαλλικής κατοχής και του ευρωπαϊκού αποκλεισμού.

Ο λόρδος Έλγιν στην Ανατολή

Πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη ήταν ο λόρδος Έλγιν. Σύμφωνα με ορισμένους, η βρετανική κυβέρνηση είχε την πρωτοβουλία και επομένως την ευθύνη μιας παράλληλης αποστολής στην Ελλάδα, με σκοπό ν’ αποκτήσει έργα τέχνης, εμποδίζοντας τη Γαλλία να μονοπωλήσει την αγορά αρχαιοτήτων. Αντίθετα, άλλοι το βλέπουν σαν προσωπικό σχέδιο του Έλγιν, ενθουσιασμένου από την ευκαιρία που του προσφερόταν ώστε «η πρεσβεία του να συντελέσει στην προώθηση των Καλών Τεχνών στη Μεγάλη Βρετανία». Πάντως, ο γαλλο-αγγλικός ανταγωνισμός έπαιξε ρόλο στη λεηλασία των μνημείων της Αθήνας. Σε κάθε παρατηρητή ήταν προφανές πως ακριβώς στην αρχή του 19ου αιώνα τα μάρμαρα της Ακρόπολης προορίζονταν να φύγουν

Ε λάχιστα πράγματα έχουν μείνει από τις

σημειώσεις και τα σχέδια του Φωβέλ. Ο άνθρωπος ποΐΓγνώριζε καλύτερα απ’ όλους τις αρχαιότητες της Αθήνας δεν δημοσίευσε τις εργασίες του (απέναντι και επόμενες σελίδες μερικές ανέκδοτες υδατογραφίες).Περίφημος ξεναγός, ξεναγούσε τους καλλιεργημένους ταξιδιώτες στην πόλη και τους γνωστοποιούσε τα πορίσματα των ερευνών του. Μερικοί όπως ο Κόκερελ, τα χρησιμοποίησαν στις αναφορές τους.Μπροστά στους επισκέπτες του ο Φωβέλ καταγγέλλει συνεχώς τη βαρβαρότητα του Έλγιν, αν και είχε συλήσει και ο ίδιος έργα αξίας.______


είτε για το Λονδίνο, είτε για το Παρίσι. Το 1784, ο κόμης Σουαζέλ-Γκουφιέ, πρέσβης στην Υψηλή Πύλη, εγκατέστησε στην Αθήνα έναν από τους πράκτορές του, το ζωγράφο Φωβέλ. Με τη Γαλλική Επανάσταση, που προκάλεσε την εξορία του Σουαζέλ-Γκουφιέ, πιστού στη μοναρχία, ο Φωβέλ παραμένει στην Ελλάδα, δημιουργεί το δικό του μουσείο και εξουσιάζει την αγορά αρχαιοτήτων,

εμποδίζοντας τους ξένους περαστικούς να αγοράσουν. Αλλά τον Αύγουστο του 1798 ο Φωβέλ φυλακίζεται όπως όλοι οι Γάλλοι στην Ελλάδα και τα υπάρχοντά του κατάσχονται. Το πεδίο μένει ελεύθερο για τα σχέδια των Άγγλων.

Η διάλυση της Ακρόπολης

Τον Ιούλιο του 1801 ξεκινάει η λεηλασία του Παρθενώνα και, γενικότερα, της Ακρόπολης. Θα κρατήσει έως το 1805, χρονολογία κατά την οποία απαγορεύεται κάθε υπεξαίρεση και ανασκαφή. Ομάδες εργατών με την καθοδήγηση του Ιταλού ζωγράφου Λουζιέρι, πληρεξούσιου του Έλγιν, αρπάζουν δώδεκα αγάλματα που απομένουν στα αετώματα ή είναι κρυμμένα μέσα στα ερείπια, αποσπούν πενήντα έξη πλάκες από την ζωφόρο και δεκαπέντε μετόπες, χωρίς να υπολογίσουμε τη ζωφόρο του Ναού της Απτέρου Νίκης και μια Καρυάτιδα του Ερεχθείου - για να αναφέρουμε μόνο τα πιο σημαντικά κομμάτια. Κανένας δεν φαίνεται να εναντιώνεται στις ξέφρενες φιλοδοξίες των "Αγγλων. Ο Χαντ, ο ιερέας του Έλγιν, προτείνει μάλιστα να αποσυναρμολογηθεί το Ερέχθειο για να

Π ρόξενος της Γαλλίας στην

Αθήνα από το 1803, ο Φωβέλ ζούσε σ’ αυτό το σπίτι που βρισκόταν στην Αρχαία Αγορά. Εικονίζεται ενώ ζωγραφίζειπεριστοιχισμένος από αρχαιότητες (δεξιά μια μετόπη του Παρθενώνα). Η συλλογή του σκορπίστηκε με την Επανάσταση του 1821.

«ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΣΕΒΑΣΤΗΚΑΝ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ, Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΟΤΘΟΙ» 69

ξανασυναρμολογηθεί στην Αγγλία. Στις Μυκήνες ρίχνει ένα βλέμμα πλεονεξίας στην Πύλη των Αεόντων. Αλλά η μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα και οι δυσκολίες μεταφοράς τον κάνουν να παραιτηθεί από αυτό το σχέδιο.Ό χι μόνο έγινε σύληση αλλά και βανδαλισμός.Η δουλειά έγινε πολύ βιαστικά και δεν δίστασαν να γκρεμίσουν αρχιτεκτονικά τμήματα για να μπορέσουν να πάρουν τα γλυπτά. Σύμφωνα με τον Άγγλο ελληνιστή Κλαρκ, που παραβρέθηκε στο κατέβασμα μιας μετόπης, και οι Τούρκοι ακόμη ανησύχησαν μπροστά σε τέτοιες καταστροφές.

Α πέναντι, δυο απόψεις του Παρθενώνα,

που επιτρέπουν να συλλάβουμε το μέγεθος των ζημιών, ίί πρώτη του ζωγράφου Τζελ (1801), η δεύτερη του σύντροφου του Βύρωνα Χομπχάουζ, που είδε το ναό το 1810. Βεβαιώνουν τον Ντόντγουελ που αφηγείται: «Είχα την τραγική μοίρα να είμαι παρών όταν έγδυσαν τον Παρθενώνα από τα πιο ωραία γλυπτά του και όταν ορισμένα τμήματα από τα κτίσματά του πετάχτηκαν καταγής. Είδα ν’ αποσπούν πολλές μετόπες του νοτιοανατολικού άκρου του ναού (...). Για να τις ανασηκώσουν χρειάστηκε να γκρεμίσουν το υπέροχο γείσο που τις σκέπαζε».

ΤΟ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΣΜΕΝΟ ΕΡΕΧΘΕΙΟ 71

Τ ο Ερεχθειο, το πιο πρωτότυπο μνημείο

της Ακρόπολης (5ος αιώνας π.Χ.) συγκεντρώνει τις πιο παλιές λατρείες της πόλης. Ηπολυπλοκότητά του φαίνεται στην υδατογραφία του Ντόντγουελ: εξέδρα με Καρυάτιδες, κεντρικό μέρος τριγυρισμένο από ιωνικούς ημικίονες, που αποτελούν την αρχή του βόρειου περιστύλιου. Το εσωτερικό είχε καταστραφεί από τη δημιουργία μιας εκκλησίας και αργότερα ενός χαρεμιού, αλλά το εξωτερικό ήταν σε αρκετά καλή κατάσταση όταν έφτασε η συμμορία του Έλγιν. Ο Αουζιέρι κατέβασε τη δεύτερη Καρυάτιδα το 1801 και την αντικατέστησε μ’ ένα υποστήλωμα από τούβλα. Αυτή η αξιοκατάκριτη αρπαγή, λέγεται, ότι προκάλεσε τη γενική κατακραυγή και την εξέγερση των Αθηναίων.


Π ριν γίνει ο ήρωας φιλλέληνας που

πέθανε στο Μεσολόγγι, ο Βύρων (απέναντι, με ανατολίτικη στολή), ανακάλυψε την Ελλάδα στη «μεγάλη του περιοδεία». Είχε αγανακτήσει με τις πράξεις του Φωβέλ και του Λουζιέρι και από το μισελληνισμό των ξένων ταξιδιωτών στην Ελλάδα.

Πολύ πριν τα μάρμαρα φύγουν από την Ελλάδα, οι λεηλασίες του Έλγιν ξεσήκωσαν ένα κύμα γενικής αποδοκιμασίας. Οι πιο μαχητικοί είναι οι ξένοι που σαν τον Ντόντγουελ, τον Τζελ ή τον Κλαρκ ήταν μάρτυρες του ξηλώματος των γλυπτών. Αυτοί που ήρθαν αργότερα, όπως ο Σατωβριάνδος, βρίσκουν τον Παρθενώνα σε κατάσταση ερειπίου. Ανάμεσα σ’ αυτούς που παίρνουν την πένα για να θρηνήσουν αυτές τις καταστροφές, υπάρχουν φανατικοί συλλέκτες που δεν διστάζουν να αποσπάσουν κομμάτια αξίας, τώρα πλέον διεσπαρμένα και χαμένα οριστικά. Ο Σατωβριάνδος, που δεν είναι από τους χειρότερους, ομολογεί με όλη του την αφέλεια: «Επήρα, κατεβαίνοντας από το φρούριο (την Ακρόπολη), ένα κομμάτι μάρμαρο του Παρθενώνα. Είχα επίσης μαζέψει ένα κομμάτι πέτρας από τον τάφο του Αγαμέμνονα. Και έκτοτε έπαιρνα πάντα κάτι από τα μνημεία τα οποία

συναντούσα. Δεν είναι τόσο ωραία τα ενθύμια των ταξιδιών μου όσο αυτά που έχουν πάρει ο κ. ντε

Σουαζέλ και ο λόρδος Έλγιν, αλλά μου αρκούν».

(Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ, 1811). Αλλά ο δυσφημιστής που δίνει το μοιραίο χτύπημα στη φήμη του Έλγιν

είναι ο Βύρωνας.Το 1812 δημοσιεύονται

Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ και Η κατάρα της Αθηνάς. Για τις μέλλουσες

γενιές ο λόρδος Έλγιν θα είναι ο «συλητής», ο

που άρπαξε «τα θλιβερά υπόλοιπα μιας γης που

αιμορροεί».Τότετέθηκε το ερώτημα με ποιο δικαίωμα οι δυνατοί απογυμνώνουν

ΣΥΓΚΙΝΗΣΗ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ 73

τους αδυνάτους από την πολιτιστική τους κληρονομιά.

«Είναι ρωμαϊκά, λόρδε μου!»

Τα ελγίνεια μάρμαρα ξεσήκωσαν μιαν άλλη θύελλα. Μόλις έφτασαν στο Λονδίνο, όλοι οι καλλιτέχνες της πόλης, οι εμπειρογνώμονες και οι μαικήνες τρέχουν να τα δουν. Κάνουν καταπληκτική εντύπωση στον καλλιτεχνικό κόσμο: «Τα ελγίνεια μάρμαρα είναι πολύ ανώτερα όλων των θησαυρών της Ιταλίας». Περίεργοι οι παλαιοπώλες, οι φιλότεχνοι, δεν μοιράζονται αυτόν τον ενθουσιασμό. Το φερέφωνό τους, Ρίτσαρντ Πέιν Νάιτ, ένας διαπρεπής αισθητικός, δίνει αμετάκλητη ετυμηγορία: Τα μάρμαρα είναι κατώτερης ποιότητας. Απέχουν πολύ από το να έχουν βγει από το εργαστήριο του Φειδία, είναι ρωμαϊκά, της εποχής του Αδριανού όπως το έχει ήδη ισχυριστεί ο Σπον. Οι φιλότεχνοι δεν

Η άφιξη των μαρμάρων του

Παρθενώνα στην Αγγλία διεγείρει τη φαντασία των συγχρόνων του, όπως μαρτυρεί αυτή η ελεύθερη παράσταση της συλλογής. Ο Πρόεδρος της Ακαδημίας ζωγραφικής έγραφε στον Έλγιν: «Φέρνοντας στο Λονδίνο αυτούς τους θησαυρούς (...) ιδρύσατε μια Νέα Αθήνα προς παραδειγματισμόν και για την άμιλλα των Άγγλων επιστημόνων».


κάνουν άλλο από το να μηρυκάζουν τις προτιμήσεις της εποχής, όπως εκφράζονται από τον Βίνκελμαν.Η απομίμηση της φύσης, ο ρεαλισμός που είναι έκδηλος στις ζωφόρους του Φειδία τους ξενίζουν και συγκρούονται με την ιδέα που έχουν για την τελειότητα.

Αυτή η διαμάχη κινδυνεύει να έχει ως αποτέλεσμα τη ματαίωση της αγοράς από το κράτος, των συλλογών του Έλγιν, ο οποίος χρεωμένος, δεν μπορεί ν’ αντέξει το οικονομικό βάρος. Το 1814, για να ξαναδώσει κύρος στα μάρμαρα, ο Έλγιν ζήτησε μια πραγματογνωμοσύνη από τον Βισκόντι. Γι’ αυτόν τον απαράμιλλο γνώστη είναι αριστουργήματα και επιμένει ν’ αρνείται όλες τις κριτικές του Νάιτ.Ο γλύπτης Κανόβα και ο Κατρμέρ ντε Κινσί, αργότερα, συμμερίζονται τη συγκίνησή του. Ο τελευταίος γράφει: «Όποιος δεν είδε τα μάρμαρα του Έλγιν δεν είδε τίποτε» και ακόμη, σχετικά με τ’ αετώματα: «Είναι μιας τέτοιας πιστότητας που σε τρομάζουν». Η γνώμη τέτοιων εμπειρογνωμόνων επηρεάζει την απόφαση της επιτροπής, αλλά η τιμή αγοράς, 35.000 λίρες ή 700.000 χρυσά φράγκα, είναι απογοητευτική για τον Έλγιν.

Τον Αύγουστο του 1816, τα γλυπτά αφού έγιναν ιδιοκτησία του βρετανικού κράτους μεταφέρονται στο Βρετανικό Μουσείο. Μετά την τοποθέτησή τους, σχέδια, εκμαγεία και χαρακτικά κυκλοφορούν στην Αγγλία και στο εξωτερικό, χωρίς να μπορούμε να

Α ποψη της αίθουσας του Βρετανικού

Μουσείου όπου τοποθετήθηκαν τα μάρμαρα του Έλγιν το 1819. Αναγνωρίζουμε δεξιά τον Διόνυσο του ανατολικού αετώματος και αριστερά τον Κηφισό του δυτικού. Ζωφόρος και μετόπες είναι κρεμασμένες στους τοίχους. Ανάμεσα στο κοινό διακρίνονται οι καλλιτέχνες που πρώτοι τίμησαν τη μεγαλοφυία του Φειδία.

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ, Η ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΣΣΕΣ 75

πούμε πως επηρέασαν θετικά την αισθητική του κοινού, όπως είχε ελπίσει ο λόρδος Έλγιν. Προκάλεσαν, πάντως, μια επανάσταση στη γνώση της ελληνικής τέχνης.

Διακεκριμένοι κυνηγοί αρχαιοτήτων ανακαλύπτουν την Αίγινα και τις Βάσσες

Στις 22 Απριλίου 1811 τα τελευταία γλυπτά του Παρθενώνα φεύγουν προς τη Μάλτα μέσα σ’ ένα πλοίο, στο οποίο βρίσκονται ο Λουζιέρι και ο λόρδος Βύρωνας. Στον Πειραιά το πλοίο

ΜέΗΒΡ4

διασταυρώνεται μ5 ένα πλοιάριο που μεταφέρει στην Αίγινα τέσσερες φίλους, αρχιτέκτονες και ζωγράφους: δυο Άγγλους, τους Ρόμπερτ Τσαρλς Κόκερελ και Τζων Φόστερ και δυο Γερμανούς, τους Καρλ Χάλερ φον Χαλερστάιν και Γιάκομπ Λινκ. Οι τελευταίοι αυτοί τον ίδιο χρόνο ανακαλύπτουν τ’ αετώματα του Ναού της Αίγινας και, μαζί με άλλους συναδέλφους κάνουν ανασκαφές στις Βάσσες στην Αρκαδία.

Είναι η πρώτη διεθνής εταιρία αρχαιολόγων που ορισμένοι χαρακτηρίζουν εταιρία αρχαιοκαπήλων. Είναι γεγονός πως ούτε οι μεν, ούτε οι δε κάνουν το εμπόριο κύριο αντικείμενο των δραστηριοτήτων τους. Όλοι ανήκουν στον κύκλο των μορφωμένων και των καλλιτεχνών, των ερωτευμένων με την Ελλάδα. Εκτός από τους Άγγλους που δεν ενώθηκαν με την ομάδα παρά στην Αθήνα, οι «ανακαλύψαντες» την Αίγινα και τις Βάσσες συνδέθηκαν φιλικά στη Ρώμη: ο Χάλερ φον Χαλερστάιν, ξεπεσμένος ευγενής Γερμανός, αρχιτέκτονας ταλαντούχος με σπουδές στο Βερολίνο— όπου γνώρισε τον φον Κλέντζε, τον αρχιτέκτονα του Λουδοβίκου της Βαβαρίας και τον Σίνκελ — φύση τυραννισμένη από την ατέρμονη αναζήτηση της αισθητικής και ηθικής τελειότητας, πραγματικός και

Π άνω, υπογραφή των μελών του Ξενείου.

Αριστεράπροσωπογραφία του Κόκερελ από τον Χάλερ και δεξιάπροσωπογραφία του Χάλερ από τον Στάκελμπεργκ. Ο Π.Ο. Μπρούνστεντ προσδιόρισε τους στόχους των φίλων: «Ενωθήκαμε ο Χάλερ, ο Λινκ, ο Στάκελμπεργκ και εγώ για να κάνουμε σχέδια και την ιστορία αυτών που είδαμε, νιώσαμε και μάθαμε στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας λαμβάνοντας κυρίως υπόψη τα μνημεία τέχνης και την ιστορία της ελληνικής Αρχαιότητας».__________


πιστός φίλος, δυο Δανοί και ένας βαρώνος από τη Βαλτική, ο Ό ττο Μάγκνους φον Στάκελμπεργκ, με ταλέντο στις γλώσσες (μιλούσε τουλάχιστον δέκα) καθώς και στις τέχνες, που δημοσίευσε τη μελέτη για το ναό στις Βάσσες με δικά του σχέδια το 1826.

Το 1810, οι Δανοί παρασύρουν τους φίλους τους στην Ελλάδα: χρειάζεται πολύ θάρρος να ξεπεράσεις ένα πρώτο ναυάγιο, να γλιτώσεις από τους Άγγλους, και ν’ αποφύγεις έναν Τυνήσιο πειρατή. Στην Αθήνα συναντάνε τον Φόστερ και τον Κόκερελ, και οι δυο από πλούσιες οικογένειες αρχιτεκτόνων. Δημιουργούν μια εταιρία, το Ξενείον, της οποίας το καταστατικό φανερώνει το πνεύμα που τους εμψυχώνει: το μόνο προσόν για να γίνεις μέλος της είναι ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα, τα αρχαία συγγράμματα και τις Καλές Τέχνες. «Οι τυχόν διακρίσεις ανάμεσα στα έθνη καταργούνται». Οι προθέσεις είναι ευγενικές, αλλά το αποτέλεσμα των εργασιών τους τροφοδοτεί τελικά το διεθνή ανταγωνισμό που επικρατεί στις έρευνες στην Ελλάδα όλο τον 19ο αιώνα και αναμφιβόλως ένα μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα.

Για τ’ αγάλματα της Αίγινας που οι φίλοι ανακαλύπτουν τον Απρίλιο του 1811, η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Βαβαρία

Ο θαυμασμός μπροστά στο αέτωμα του

Ναού των Βασσών — κάτω — σχεδιασμένο από τον Στάκελμπεργκ (Έλληνες εναντίον Αμαζόνων) έχει αποτυπωθεί από τον Τζ. Φόστερ σ’ ένα γράμμα του της 25.9.1812: «Ένα αέτωμα τόσο τέλειο, τέτοιου μήκους και τέτοιου κάλλους, δεν υπάρχει ούτε στο Παρίσι, ούτε στη Ρώμη. Σε πολλά μέρη τα μέλη των μορφών ανθρώπων, ζώων και Κενταύρων είναι τελείως ανάγλυφα, απελευθερωμένα σε σχέση με το φόντο. Τα έργα αυτά μιας τόσο ανώτερης τεχνικής εντυπωσιάζουν».________

ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ 77

είναι έτοιμες να πάρουν μέρος σε δημοπρασίες που γίνονται στη Μάλτα. Αλλά ο γερμανικός όμιλος, βοηθούμενος από τους χειρισμούς του Γκρόπιους — αμφισβητούμενο πρόσωπο, πρόξενος κατά καιρούς της Μεγάλης Βρετανίας, της Πρωσίας και της Αυστρίας — καταφέρνει τελικά να υπερισχύσει

προς όφελος του Λουδοβίκου της Βαβαρίας για 30.000 χρυσά

φράγκα, ποσό σχετικώς ασήμαντο για πρωτότυπα: δεκαοχτώ αγάλματα σε αρκετά καλή κατάσταση και πολυάριθμα τμήματα

έργων. Η Γαλλία, παρόλο που προσέφερε περισσότερα,

εκτοπίστηκε. Τα αγάλματα περνούν από τη Μάλτα στη Ρώμη για

να αποκατασταθούν, στο εργαστήρι του Θόρβαλντσεν. Η ζωφόρος των Βασσών,

που ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 1812, δεν ξεφεύγει από τη Μεγάλη Βρετανία. Κατακυρώνεται στον πρίγκιπα-αντιβασιλέα για 300.000 χρυσά φράγκα.

Παλαιές και νέες νοοτροπίες

Αυτές οι εντυπωσιακές επιχειρήσεις έχουν πολλά

κοινά γνωρίσματα με την προεπιστημονική

Α υτή η υδατογραφία του Τζ. Φόστερ

δίνει την εικόνα της κατάστασης του Ναού των Βασσών, την ώρα των ανασκαφών, που ο αρχιτέκτονας Χάλερ περιγράφει με λυρισμό: «Απασχολούσαμε κάθε μέρα πενήντα, εξήντα άνδρες καιπερισσότερους. Για να μη γίνεται η εργασία κοπιαστική και ανιαρή, αλλά να γίνεται αντιθέτως με χαρά και ενεργητικότητα, έπρεπε, με τους ήχους μουσικής (...) να διασκεδάζουν και να κάνουν διάλειμμα και το βράδυ να χορεύουν με τις ωραίες βοσκοπούλες της Αρκαδίας κάτω από την κιονοστοιχία του ναού, που ερχόταν σιγά σιγά στο φως.__________

Π άνω, κεφάλι Αθηνάς από το

δυτικό αέτωμα της Αίγινας (500 π.Χ. περίπου). _______


νοοτροπία και αρχαιολογία. Οι ανασκαφές είναι σαν ένα κυνήγι θησαυρών έστω κι αν φέρνουν στην επιφάνεια τα θαμμένα κτίσματα — και, επίσης, σαν ένα μέρος εκστρατείας. Δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε αυτούς τους νέους επειδή απόλαυσαν μερικές ειδυλλιακές στιγμές* κάθε μέρα τους ήταν γεμάτη από διάφορους κινδύνους όπως το ναυάγιο, οι κουρσάροι, οι πυρετοί και ο θάνατος — ο Κόες και ο Χάλερ πέθαναν στην Ελλάδα. Ίσως δεν θα έπρεπε να τους κατηγορούμε επειδή πούλησαν τις αρχαιότητες που ανακάλυψαν. Ας παραδεχτούμε πως η αρχαιολογία δεν έχει ακόμη χάσει τον κερδοσκοπικό χαρακτήρα που είχε από το Μεσαίωνα. Ας ομολογήσουμε όμως, επίσης, ότι αυτοί οι ειλικρινείς φίλοι των Καλών Τεχνών και της Ελλάδας συνέβαλαν στην ερείπωση των μνημείων. Πρώτα απ’ όλα βγάζοντας αρχιτεκτονικούς όγκους από το έδαφος τροφοδότησαν τις ασβεστοκάμινους μ’ ένα εξαιρετικό υλικό: έτσι, τα κιονόκρανα από τις Βάσσες, τα ιωνικά και κορινθιακά, δεν είναι πλέον γνωστά σήμερα παρά από τα σχέδια του Χάλερ φον Χαλερστάιν.

Τέλος, ένα ακόμη σημείο των καιρών: ο Θόρνβαλντσεν δεν είχε για τα μάρμαρα της Αίγινας, τον ίδιο σεβασμό που είχε ο Κανόβα για τ* αγάλματα του Παρθενώνα* δέχτηκε να τα συμπληρώσει σύμφωνα με τα γούστα της εποχής του, επικυρώνοντας μ5 αυτόν τον τρόπο πως η αρχαία ανδριαντοποιία έπαιζε ουσιαστικά ένα ρόλο διακοσμητικό και πως η ευχαρίστηση του φιλότεχνου υπερίσχυε των απαιτήσεων του επιστήμονα. Αλλά ο σεβασμός για το αυθεντικό είχε αρχίσει να επιβάλλεται, αφού ούτε τα γλυπτά του Έλγιν, ούτε η Αφροδίτη της Μήλον συμπληρώθηκαν.Αντίθετα, δεν είναι απολύτως δικαιολογημένο το ότι αποσυναρμολογούν στο Μόναχο, ανάμεσα στο 1966

Τ ο σχέδιο του Κόκερελ δίνει μια

τέλεια εικόνα των ευρημάτων στο Ναό του Επικουρείου Απόλλωνα στις Βάσσες, κατασκευασμένο στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. Ο σχεδιαστής διαμοίρασε αυθαίρετα τα πιο σπουδαία κομμάτια στο εσωτερικό του σηκού για τις ανάγκες της σύνθεσης: τα κορινθιακά και ιωνικά κιονόκρανα απολύτως πρωτότυπα, έχουν αξιοποιηθεί όπως και οι πλάκες της εσωτερικής ζωφόρου.

ΜΙΑ ΟΛΕΘΡΙΑ ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ 79

και 1971 τη σύνθεση του Δανού γλύπτη που αντιπροσώπευε τα γούστα της εποχής. Οι τάσεις της σύγχρονης μουσειογραφίας ευνοούν την παράδοση σε βάρος της εξέλιξης.

Πώς αντιδρούν οι Έλληνες στην αρχαίο καπηλεία;

Για τους Έλληνες, τ’ αγάλματα που ανακαλύπτονται στο έδαφος τους περιβάλλονται από μαγικές ιδιότητες: οι προύχοντες των χωριών έρχονται στον Κόκερελ και του ζητούν να σταματήσει τις ανασκαφές «μήπως φέρουν δυστυχία στην Αίγινα». Καταπραΰνει τους φόβους τους δίνοντας χρήματα. Αλλά ο χρηματισμός είναι ένας πολύ φτηνός λόγος άρνησης της εθνικής συνείδησης που γεννιέται και δεν έχει κανένα μέσο να επιβάλει τις απόψεις της, την οποία δεν επιδιώκει κανείς να καλλιεργήσει. Ας σημειώσουμε όμως τις προσπάθειες που έκανε προς αυτή την κατεύθυνση

η Φιλόμουσος Εταιρία, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1813 με σκοπό τηδιαπαιδαγώγηση των νέων και την προστασία των αρχαιοτήτων.

Παράλληλα όμως μ’ αυτές τις αρνητικές πλευρές των αρχαιολογικών μεθόδων της εποχής, τοποθετείται μια επιστημονική μελέτη της Ελλάδας. Τα μέλη του Ξενεΐον διέσχισαν τη χώρα κάνοντας σκίτσα και σχέδια.Τα σχέδια του Χάλερ απ’ τα οποία σώθηκαν μόνο εκείνα των Βασσών μαρτυρούν μεγάλη αρχιτεκτονική ακρίβεια, που δεν έχει πλέον καμιά σχέση με τις γραφικές εικόνες ενός Νταβίντ λε Ρουά.

Τ ο Ναό της Αίγινας που αναπαριστάνει

εδώ ο Κόκερελ είχε επισκεφτεί ο Σπον το 1675 και είχε σχεδιάσει ο Τσάντλερ το 1765. Το σύμπλεγμα αγαλμάτων των αετωμάτων αποκάλυψε μια προκλασική γλυπτική: «Παντού κυριαρχεί μια αδέξια τεχνοτροπία, αλλά κι ένα ευγενές πνεύμα», λέει γι’ αυτά ο Χάλερ φον Χαλερστάιν.


Το χρώμα στην τέχνη

Τα ευρήματα του Χάλερ και των φίλων του παίζουν σπουδαίο ρόλο σε δυο διαμάχες που αναστατώνουν τους επιστημονικούς κύκλους στις αρχές του 19ου αιώνα και αφορούν την επικάλυψη της στέγης των ναών και τα χρώματα με τα οποία έβαφαν τ’ αγάλματα και τα κτίρια οι Έλληνες. Για πολύ καιρό, στις αναπαραστάσεις των ελληνικών ναών, άφηναν ένα άνοιγμα στη στέγη μικρό ή μεγάλο για να φωτίζουν τ5 αγάλματα λατρείας ή, όπως στις Βάσσες, μια εσωτερική ζωφόρο. Σε μια μελέτη του 1805-1806, ο Κατρμέρ ντε Κινσί, «ο Γάλλος Βίνκελμαν» αναλύει λεπτομερώς αυτή την ιδέα — απόλυτα λανθασμένη άλλωστε στις περισσότερες περιπτώσεις (ακόμη και στις Βάσσες, παρόλη την εσωτερική ζωφόρο). Έχει, εξάλλου, εφαρμόσει την αρχή αυτή στις μεταρρυθμίσεις που επέβαλε στο Πάνθεον του Σουφλό, αφήνοντας το φως να περνάει μόνο από τζαμαρίες της στέγης.

Είναι και πάλι ο Κατρμέρ που δίνει τον τόνο στη Γαλλία σχετικά με την πολυχρωμία της ελληνικής γλυπτικής στο έργο του Ολύμπιος Ζευς το 1814, όπου ταξινομεί μια σειρά από σημειώσεις διασκορπισμένες ώς τότε. Δεν μπορεί όμως να λάβει υπόψη του ακόμη τις παρατηρήσεις του φον Βάγκνερ — αντιπροσώπου του βασιλιά της Βαβαρίας— και του Κόκερελ σχετικά με τα μάρμαρα της Αίγινας όπου τα ίχνη ζωγραφικής είναι πολύ ορατά. Αν και η διαμάχη πάνω στη ζωγραφισμένη αρχιτεκτονική ανήκει ακόμη στο μέλλον, η πολυχρωμία της αγαλματοποιίας είναι ένα τετελεσμένο γεγονός.

Επίσης, περί το 1820 οι γνώσεις γύρω από την ελληνική τέχνη εμπλουτίστηκαν κατά πολύ: οι αποκαλύψεις που έφεραν τα πρωτότυπα των εργαστηρίων της Αίγινας, του Φειδία και των Βασσών ανατρέπουν αυτά που γνώριζαν για την ελληνική κλασική τέχνη και οδηγούν στην

Α υτή η υδατογραφία εικονογραφεί τον

Ολύμπιο Αία. Ο Κατρμέρ ντε Κινσί ανασυνθέτει ένα χρυσελεφάντινο γλυπτό σύμπλεγμα που παριστάνει τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη πάνω σ’ ένα άρμα. Ήταν αφιέρωμα στο ιερό του Ισθμού της Κορίνθου από τον πλούσιο Αθηναίο Ηρώδη Αττικό, δάσκαλο του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου. Αυτό το σύμπλεγμα είναι γνωστό μόνο από την περιγραφή που κάνει ο Παυσανίας.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ 81

αναθεώρηση της θεωρίας του Βίνκελμαν για την ιστορία της τέχνης.

Ο ελληνικός νεο-κλασικισμός

Πριν από την αναμενόμενη απελευθέρωση με την Επανάσταση του 1821, η Ελλάδα, πιο γνωστή τώρα, βρίσκεται στο επίκεντρο της διαμάχης γύρω από την τέχνη και είναι σημείο αναφοράς για όλους αυτούς που υπερασπίζονται τον κλασικισμό, όπως ο Κατρμέρ ντε Κινσί ή ο φον Κλέντζε. Και σύμφωνα με τις αρχές του «ελληνικού ρυθμού», ο Βαβαρός αρχιτέκτονας αρχίζει τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου και κάνει τα σχέδια του ναού του Βαλχάλα στη Ρατισμπόνε.

Στην Αγγλία, από το 1790, οι παραγγελίες ελληνικού ρυθμού είναι στις δόξες τους, και ο Γουίλιαμ Γουίλκινς δημιουργεί για το Κολλέγιο Ντάουνινγκ του Καίμπριτζ, που ένα μέρος του κατασκευάστηκε μεταξύ 1806 και 1811, ένα ρυθμό που επιμένει πολύ στην αρχαιολογική ακρίβεια. Ο Γουίλκινς και ο Κόκερελ, καθηγητής της Βασιλικής Ακαδημίας και Πρόεδρος του Βασιλικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής αντιστοίχως, ολοκληρώνουν το έργο των Στιούαρτ και Ρέβετ, τη βίβλο της «ελληνικής αναγέννησης». Η απελευθέρωση και η εγκατάσταση της βαβαρικής μοναρχίας στην Αθήνα φέρνουν και τη διάδοση του ελληνικού ρυθμού στην Ελλάδα.

Μ ετά τις νίκες της Γερμανίας εναντίον

της Γαλλίας, ο Λουδοβίκος ο Α' της Βαβαρίας συνέλαβε το σχέδιο να χτίσει, δίπλα στη Ρατισμπόνε ένα μνημείο σε σχέδιο ελληνικού ναού για να τιμήσει τους μεγάλους άνδρες της Γερμανίας (Βαλχάλα). Το σκίτσο πάνω είναι του Χάλερ φον Χαλερστάιν εμπνευσμένο βασικά από τις αναλογίες του Παρθενώνα. Το μνημείο κατασκευάστηκε πράγματι από τον φον Κλέντζε μεταξύ 1830 και 1842, και έχει στ’ αετώματα την αναπαράσταση της ήττας του Ναπολέοντα στη Λειψία και την ήττα του Αυγούστου το 9 π.Χ. από τους γερμανικούς λαούς._________________

ΕΝΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Ο Λέο φον Κλέντζε (1784-1864)

παρουσιάζει σ’ αυτόν τον πίνακα του 1846, ό,τι γνωρίζει σχετικά με την τοπογραφία της Ακρόπολης, για την οποία είχε λογομαχήσει με τον Λουδοβίκο Ρος. Μόνο το πρώτο πλάνο προσφέρει μια γραφική αναπαράσταση μιας σκηνής επάνω στο βράχο του Αρείου Πάγου, όπου μιλάει ο Απόστολος Παύλος. Στο σύνολό της είναι η εικόνα ενός μουσείου με αρχιτεκτονική εμφάνιση. Το 1834 ο φον Κλέντζε πήγε στην Αθήνα σαν σύμβουλος αρχιτεκτονικής του βασιλιά της Βαβαρίας. Μετά τον Εδουάρδο Σάουμπερτ και τον Σταμάτη Κλεάνθη, πρότεινε κι αυτός τη δημιουργία μουσείου στα βόρεια της Ακρόπολης. Αυτή η τολμηρή ιδέα δεν έγινε αποδεκτή. Χωρίς επιτυχία, ανέλαβε το καθάρισμα της Ακρόπολης γκρεμίζοντας όλα τα μεσαιωνικά κτίσματα.

Μ Η ·« ■ # 1 1 $ Μ Μ

■Η

85

νδρείοι και γενναίοι Έλληνες, αςΑ διατηρούμε στη μνήμη μας την αρχαία ελευθερία της Ελλάδας, τις μάχες του Μαραθώνα και των Θερμοπυλών. Ας πολεμήσουμε πάνω στους τάφους των προγόνων μας, αυτών που έπεσαν για τη λευτεριά μας».

Αλέξανδρος Υψηλάντης, 1821

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΩΝ

Π ρομετωπίδα στο βιβλίο

Επιστημονικές αποστολές του Μόριά (1831) όπου αναγνωρίζουμε στα πόδια των Καρυάτιδων τεμάχια από μετόπες της Ολυμπίας του Λούβρου. Αυτή η αποστολή τριπλού ενδιαφέροντος (φυσικές επιστήμες, αρχαιολογία, αρχιτεκτονική και γλυπτική) εστάλη εσπευσμένως την εποχή της τελευταίας περιόδου του απελευθερωτικού αγώνα της Ελλάδας.

86 Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΩΝ

Την ώρα που η Αφροδίτη της Μήλον φτάνει στο Παρίσι, στην Ελλάδα ξεσπούν οι πρώτες

εξεγέρσεις του απελευθερωτικού αγώνα, που θα κρατήσει επτά χρόνια και θα ξεσηκώσει τη

διεθνή κοινή γνώμη, καλά πληροφορημένη επάνω σ’ όλα τα γεγονότα από τις φιλελληνικές Επιτροπές, στις οποίες βρίσκουμε

τον Λόρδο Βύρωνα, που πέθανε στο Μεσολόγγι το 1824, αλλά και συλητές μνημείων, όπως ο Έλγιν και ο Σατωβριάνδος. Φιλελεύθεροι, χριστιανοί, νοσταλγοί της Ελλάδας υποστηρίζουν την Επανάσταση: οι ατίθασοι και γενναίοι πολεμιστές με τη φουστανέλα, τα

γνωστά σ’ όλη την Ευρώπη παλληκάρια, γίνονται μυθικά

πρόσωπα και κάνουν να ξαναζήσει ο Μαραθώνας* ήρωες

ρομαντικοί και κλασικοί ταυτόχρονα. Οι μάχες είναι σκληρές και αιματηρές.

Η ανεξαρτησία αποκτάται τελικά το 1829. Από το 1827 έως το 1831 η ελληνική κυβέρνηση, με επικεφαλής τον Ιωάννη Καποδίστρια, παλαιό υπουργό του Τσάρου, προσπαθεί να οργανώσει το κράτος: η δολοφονία του και η αναρχία που ακολουθεί επιτρέπουν στις Μεγάλες Δυνάμεις να επιβάλουν τη βαβαρική μοναρχία: ο βασιλιάς Όθων, ανήλικος ακόμη, έρχεται στην Ελλάδα το 1833. Παραμένει στο θρόνο έως το 1862, οπότε εκθρονίζεται, μετά από επανάσταση που είχε ως αίτημα τη θέσπιση Συντάγματος.

Οι Έλληνες επανακτούν την κληρονομιά τους

Ι δού, με λίγες λέξεις, η ενδυμασία ενός

παλληκαριού της Αθήνας: ένα πουκάμισο από περκάλι με μεγάλο κατεβασμένο γιακά, χωρίς γραβάτα, ένα κοντό βαμβακερό παντελόνι, ενίοτε κάλτσες, πάντα γκέτες με αγκράφα ώς τα γόνατα, παρόμοιες με τις περικνημίδες των πολεμιστών του Ομήρου, κόκκινα τσαρούχια, φουστανέλλα σφιγμένη με μικρά πιετάκια γύρω από τη μέση, ζώνη και στενές μεταξωτές πολύχρωμες καλτσοδέτες, σιγκούνι χωρίς μανίκια, ένα χιτώνιο με σχιστά μανίκια, κόκκινο φέσι με μπλε φούντα, φαρδιά δερμάτινη ζώνη (σελάχι), όπου κρεμάνε το κεντητό μαντίλι, το πορτοφόλι, την καπνοσακούλα, το μελανοδοχείο, μαχαίρια και πιστόλια. Το σιγκούνι και οι γκέτες είναι συνήθως μεταξωτές και χρυσοκέντητες.

Εντμόντ Αμπού, Η σύγχρονη Ελλάδα, 1855

Αυτή την περίοδο, το ελληνικό έθνος ανακτά τα δικαιώματά του πάνω στις αρχαιότητες: σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα οργανώνεται η πρώτη αρχαιολογική υπηρεσία. Παράλληλα,

«ΓΓ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΠΕΤΡΕΣ ΠΟΛΕΜΗΣΑΜΕ» 87

Ο βασιλιάς Όθων, ενώ διασχίζει τους

δρόμους της Αθήνας με ενδυμασία παλληκαριού, πάνω σ’ ένα σφριγηλό άλογο, που το ιππεύει με χάρη, μπορεί να δημιουργήσει λανθασμένες εντυπώσεις. Το ψηλό του ανάστημα, η αδυναμία του και κάποιο ύφος βαριεστημένου μεγαλείου εντυπώσιασαν πολλούς ξένους που τον είδαν από μακριά. Η Ευρώπη τον παρατηρεί από μακριά εδώ και είκοσι χρόνια».

Εντμόντ Αμπού, Η Σύγχρονη Ελλάδα, 1855

ετοιμάζεται ένα νομοσχέδιο κατά των αρχαιοκαπήλων. Τα μνημεία της Αθήνας, που ανακηρύσσεται πρωτεύουσα το 1833, βρίσκονται στο επίκεντρο όλης της φροντίδας, των μεν Ελλήνων διότι τους θυμίζουν την παλαιά δόξα και την ανεξαρτησία τους, των δε Γερμανών διότι είναι γι’ αυτούς το σύμβολο της καινούργιας τους εξουσίας. Τη δεκαετία του ’60, η γενιά των παλληκαριών εξαφανίστηκε ή αντικαταστάθηκε. Την περίοδο των πρωτοπόρων διαδέχεται η γενιά των λογίων και επιστημόνων.

Η επανάσταση δεν σεβάστηκε τα κτίρια: την Ακρόπολη καταλαμβάνει τουρκική φρουρά που εκδιώκεται για πρώτη φορά το 1822. Αργότερα, με την τουρκική επίθεση το 1827, οι Έλληνες υφίστανται σφοδρή πολιορκία, κατά τη διάρκεια της οποίας, σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα, πρέπει να έπεσαν πάνω στο βράχο εκατόν ογδόντα βόμβες και τριακόσιες πενήντα μπάλες κανονιού σε μια μέρα. Αυτό σημαίνει ότι το 1833 όταν οι Τούρκοι


εγκαταλείπουν το βράχο, τα κτίρια είναι σε κακή κατάσταση. Η δυτική πλευρά του Παρθενώνα υπέστη ζημιές και το Ερέχθειο έχασε μια από τις Καρυάτιδές του. Ας σημειωθεί ότι ο πόλεμος δεν έκανε μεγαλύτερο κακό από τον Έλγιν, που είχε ήδη μεταφέρει μια στο Αονδίνο!

Η προστασία των αρχαιοτήτων

Παρόλες τις δυσκολίες που συνεπάγεται η σύσταση ενός κράτους, οι Έλληνες παίρνουν μέτρα που αφορούν τις αρχαιότητες: η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827 απαγορεύει την εξαγωγή τους. Χρειάστηκε μάλιστα όλη η διπλωματία του Καποδίστρια προσωπικά και όλο το κύρος της Γαλλίας, σε μια στιγμή που οι Έλληνες διαπραγματεύονταν ένα δάνειο, για να δεχτεί η Βουλή να εξάγουν οι Γάλλοι τις μετόπες της Ολυμπίας — που βρίσκονται σήμερα στο Αούβρο.

Α υτός ο πίνακας του Φρειδερίκου Σίνκελ

(1781-1841), Η αποθέωση της Ελλάδας, προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον κάποια στιγμή που η Ελλάδα ήταν στο προσκήνιο (1825). Ο Σίνκελ εξυμνεί την ηθική αξία αυτής της ρομαντικής και φανταστικής αναπόλησης της Αθήνας: «Το τοπίο αφήνει να διαφανεί όλο το μεγαλείο του πολιτισμού ενός εξαιρετικά μορφωμένου λαού, που ήξερε να μεταχειρίζεται επιδέξια κάθε στοιχείο της φύσης για ν’ αντλήσει μια εξευγενισμένη ευχαρίστηση για το άτομο και γενικότερα για το σύνολο. Εδώ

ΕΝΑ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 89

Αυτές οι μετόπες ανακαλύφτηκαν από μια επιστημονική αποστολή που συναντήθηκε στο Μόριά με το σώμα της γαλλικής αποστολής υπό το στρατηγό Μαιζώνα, επιφορτισμένο με την εκδίωξη των Τούρκων από την Πελοπόννησο, όπου κέρδισε ακόπως τα γαλόνια του στρατάρχη.

Ο Εντγκάρ Κινέ, ένας νεαρός ελληνιστής γεμάτος ορμή και ταλέντο, αλλά όχι ακόμη ο καθοδηγητής των φιλελευθέρων στα μέσα του αιώνα, ακολουθεί την αποστολή του Μόριά ως επιγραφολόγος.Από την παραμονή του στην Ελλάδα εμπνέεται τη Σύγχρονη Ελλάδα, που δημοσιεύεται το 1830. Είναι ένα από τα τελευταία καλά βιβλία που ακολουθούν την παράδοση γραφικών ταξιδιών, έτσι όπως έγιναν μόδα από τον Σατωβριάνδο.Οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις από την Ελλάδα αρχίζουν να κουράζουν, γράφονται πολλές και όλες σχεδόν είναι ανούσιες. Εξάλλου είναι ένας τρόπος έκφρασης ακατάλληλος για επιστημονικές

μπορούμε να ζήσουμε, μέσα από την εικόνα, αυτό τον λαό και να τον ακολουθήσουμε σ’ όλες τις καθαρώς ανθρώπινες και πολιτικέςδραστηριότητες». Ο Σίνκελ ήταν μάλλον αρχιτέκτονας παρά ζωγράφος, κυρίως στο Βερολίνο όπου κατασκευάζει κτίρια σε νεοκλασικό ρυθμό.Μετά από αίτηση της Βαβαρικής Αυλής έκανε μάλιστα μια αρχιτεκτονική μελέτη βασιλικού παλατιού πάνω στην Ακρόπολη.


δημοσιεύσεις, όπως παρατηρεί ο Γερμανός αρχαιολόγος Λουδοβίκος Ρος στην εισαγωγή του βιβλίου του Ταξίδια στα νησιά, ένα από τα τελευταία κλασικά του είδους, το 1835. Οι ενδιαφέρουσες εκδόσεις για την Ελλάδα είναι πια ολοένα και περισσότερο επιστημονικά απομνημονεύματα.

Η οργάνωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας

Από το 1834 έως το 1836 ο Ρος βρίσκεται επικεφαλής της νεοσυσταθείσης Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που περιλαμβάνει τρεις περιοχές — ηπειρωτική Ελλάδα, Πελοπόννησο και Νησιά — και ένα κεντρικό μουσείο μέσα στο Ναό του Θησείου της Αθήνας. Καταρχάς, ασχολείται κυρίως με τα ερείπια της Ακρόπολης όπου, συμβολικά, το 1834 ο φον Κλέντζε αναστηλώνει έναν κίονα του Παρθενώνα, στολισμένο, για την περίσταση, με κλαδιά μυρτιάς και ελιάς. Ένα χρόνο αργότερα όμως, η βαβαρική φρουρά εγκαταλείπει το βράχο και η Ακρόπολη περνάει οριστικά στον έλεγχο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το μεγάλο γεγονός αυτών των χρόνων είναι η αναστήλωση του μικρού ναού της Αθηνάς Απτέρου Νίκης, του οποίου όλοι οι όγκοι μαρμάρου ξαναβρέθηκαν μέσα στα οθωμανικά οχυρά.

Ο μικρός Ναός της Αθηνάς Απτέρου

Νίκης, ιωνικού ρυθμού (περί το„430 π.Χ.) ήταν ακόμη όρθιος το 1676. Γκρεμίστηκε κατά την πολιορκία του 1687 για να δώσει τη θέση του σ’ ένα μικρό τούρκικο οχυρό. Το 1835, οι Γερμανοί αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες Ρος, Σάουμπερτ και Χάνσεν αναλαμβάνουν να τον αναστηλώσουν. Τα ανάγλυφα της βόρειας και της νότιας ζωφόρου είχαν αποσπαστεί από τον λόρδο Έλγιν και αντικατασταθεί από εκμαγεία.

ΛΑΜΠΡΥΝΕΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ! 91

Γ ια το ζήλο του στη συντήρηση των

αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια του πολέμου «είναι δίκαιο ν’ αναφέρουμε τον Μ.Κ. Πιττάκη, τον νυν συντηρητή του Μουσείου της Αθήνας (κάτω). Με το τουφέκι του παλληκαριού στο χέρι, τον έβλεπε κανείς σε καιρούς ταραχών να ψάχνει μέσα στα ερείπια των αρχαιοτήτων, να διακινδυνεύει τη ζωή του για να τα γλιτώσει από τη βαναυσότητα του εχθρού, να τα συγκεντρώσει προσεκτικά και να τα τοποθετήσει σε ασφαλές μέρος».

Η Ακρόπολη τελικά ανοίγει στο κοινό το 1835. Το νέο της τουριστικό πεπρωμένο καθορίζεται: πουλιούνται εισιτήρια εισόδου, ατομικά ή οικογενειακά διάρκειας δυο ημερών ώς εννέα μηνών.

Οι Γερμανοί δεν είναι οι μόνοι που δραστηριοποιούνται. Ο Ρος, νέος επιστήμονας υψηλού επιπέδου (είναι 27 χρόνων) με αλαζονικό χαρακτήρα, έκανε το σφάλμα να περιφρονήσει τους ανωτέρους του στο υπουργείο, όπως τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, και τους κατωτέρους του, όπως τον Κυριάκο Πιττάκη, δυο αξιόλογους αντιπροσώπους των χρόνων της πρωτοπορίας. Οι δυο Έλληνες συμφώνησαν ν5 απαλλαγούν από τον υπεροπτικό Ρος που κατείχε την έδρα της αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο της Αθήνας έως το 1843. Αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει, όταν μετά από ένα εθνικιστικό κίνημα αποφασίστηκε να απομακρυνθούν από τη διοίκηση οι ξένοι και οι Έλληνες που γεννήθηκαν εκτός Ελλάδας.

Χάρη στη συνεργασία Ραγκαβή και Πιττάκη έχουμε την έκδοση του πρώτου αρχαιολογικού δελτίου, Εφημερίς Αρχαιολογική, και την ίδρυση τον ίδιο χρόνο, το 1837, της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, που εξακολουθούν να υπάρχουν και που σημάδεψαν την έρευνα στην Ελλάδα. Η Εταιρία εγγράφει μέλη, των οποίων οι συνδρομές χρησιμεύουν στη χρηματοδότηση ανασκαφών και στη συλλογή αρχαιοτήτων συμπληρώνοντας τα μικρά κρατικά κεφάλαια.

Τα γαλλικά συμφέροντα

Ανάμεσα στους ξένους αρχαιολόγους, οι Γάλλοι είναι εκείνοι που κάνουν ανασκαφές στην Ελλάδα, ενώ οι Γερμανοί από τη Γερμανία και την Ιταλία κάνουν την απαρχή μεγάλων συλλογών.

Η Γαλλία βρίσκεται πίσω από


δυο κινήσεις: την αποστολή αρχιτεκτόνων και την ίδρυση μιας σχολής ελληνιστών. Αρχιτέκτονες, με βραβείο Ρώμης, καλούνται, από το 1845 να πάνε να μελετήσουν τα κτίρια της Ελλάδας. Η απαγόρευση που ίσχυε για τα ταξίδια στην Ελλάδα έχει αρθεί μετά το θάνατο του Κατρμέρ ντε Κινσί. Δημοσιεύεται μια σειρά από πολύ ωραίες μελέτες για την επικρατούσα κατάσταση και για αναστηλώσεις των μνημείων της Αθήνας και της Αττικής.

Από το 1846 οι καλλιτέχνες αυτοί γίνονται δεκτοί στο οίκημα της Γαλλικής Σχολής της Αθήνας, που ιδρύθηκε για να στεγάσει νεαρούς ελληνιστές με τους οποίους συνεργάζεται περιστασιακά.Η Γαλλική Σχολή είναι ένα πρωτότυπο ίδρυμα με πρωτοποριακό καταστατικό.Ένας από τους σκοπούς της είναι η συμβολή «στην τελειοποίηση της μελέτης της γλώσσας, της ιστορίας και των ελληνικών αρχαιοτήτων». Πρέπει επίσης να ενισχύσει την επιρροή της Γαλλίας στην Ελλάδα σε σχέση με την αγγλική ομάδα, σε μια στιγμή που ο Έλληνας

Η αποστολή του 1861 στη Μακεδονία

εμπλουτίζει το Λούβρο με ωραία έργα. Ο μακεδονικός τάφος της Πύδνας (κάτω) σκαμμένος μέσα στο έδαφος και σκεπασμένος μ’ ένα τύμβο, αποτελείται από ένα διάδρομο, μια πρόσοψη δωρικού ρυθμού κ’ ένα νεκρικό θάλαμο.

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ: ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ 93

πρωθυπουργός είναι υποστηρικχής των γαλλικών συμφερόντων. Οι υπότροφοι που κατοικούν στην Ελλάδα δυο ή τρία χρόνια, ταξιδεύουν, διαβάζουν αρχαίους στίχους για την Ακρόπολη, διδάσκουν γαλλικά (για μικρό διάστημα) και ενίοτε κάνουν αρχαιολογία.

Η γερμανική επιστήμη

Λιγότερο παρόντες από τους Γάλλους στο χώρο ανασκαφών, οι Γερμανοί επιστήμονες, πολυάριθμοι και πολύ μορφωμένοι στις πανεπιστημιακές έδρες που πολλαπλασιάζοντας παίρνουν πρωτοβουλίες σε δύο τομείς: συγκρότηση καταλόγων μουσείων ή συλλογών και συγκέντρωση στοιχείων.

Στη Ρώμη δημιουργήθηκε το Ινστιτούτο Αρχαιολογικών Ανταποκρίσεων το 1829, ένας διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε από Γερμανούς. Οι εργασίες αυτού του Ινστιτούτου ενδιαφέρουν την Ελλάδα κατά δύο τρόπους: αφενός επιστήμονες αποστέλλονται στην Αθήνα για να κάνουν την απογραφή του Θησείου και των ιδιωτικών συλλογών. Αφετέρου, ο Έντουαρντ Γκέρχαρντ, η ψυχή του Ινστιτούτου, κάνει αποφασιστικές προόδους στη μελέτη των ελληνικών αγγείων, μεγάλος αριθμός των οποίων βρέθηκε μέσα στους

Τα χρώματα στην αρχιτεκτονική αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, κάτι που δεν συμβαίνει πάντα στα σχέδια αναπαράστασης αυτής της εποχής: αριστερή σελίδα, πάνω, το ιερό της Δήλου, δεξιά κάτω, το γείσο του Παρθενώνα.___________

Οι αποστολές της Ρώμης

Ο ι υπότροφοι αρχιτέκτονες της

Γαλλικής Ακαδημίας στη Ρώμη, ασχολούνται με την αναπαράσταση των μνημείων της Ελλάδας. Αυτή η τομή του Ναού του Διός στην Ολυμπία, από τον Βικτόρ Ααλού το 1883 δεν ακολουθεί αυστηρά το πνεύμα επιστημονικής ακρίβειας. Άνοιγμα στη στέγη για να φωτίζεται το λατρευτικό άγαλμα, υπερβολική ροπή προς την εσωτερική διακόσμηση, διακριτική, αλλά ελεύθερη χρήση του χρώματος πάνω σε αρχιτεκτονικά στοιχεία φανερώνουν μάλλον το πνεύμα της εποχής, παρά την προσεκτική παρατήρηση του ερειπίου. Για τον ίδιο λόγο, παρά την έλλειψη επιστημονικής ακρίβειας στις αναπαραστάσεις των Δελφών (επόμενη σελίδα), δε λείπει ούτε η πνοή, ούτε η ζωντάνια.

Ι™»

(ΜΗ··

νϊρ'^τψϊηφΐιιμΜΜΜμμμΜ;

'■ '· : ■· '■ ': : '· ·: ·' ·; " ; ·. ν / .··.■■ ·■■ ν. ■·■ ;■· ; ·; ·


ετρουσκικούς τάφους των Βολκών το 1828. Η προέλευσή τους — Κόρινθος, Αθήνα — αποτελεί θέμα διαμάχης μέχρι τα μέσα του αιώνα. Η μελέτη όμως των επιγραφών που φέρουν, επιτρέπει ν* αποδειχθεί οριστικά πως είχαν εισαχθεί στην Ιταλία από την Ελλάδα και ότι δεν είχαν κατασκευαστεί επιτόπου από Έλληνες ή από άλλους.

Ως προς τις επιγραφές, οι Γερμανοί αναλαμβάνουν μια θεαματική πρωτοβουλία. Η Ακαδημία του Βερολίνου αναθέτει στον Αύγουστο Μπεκ να συγκεντρώσει σ’ ένα σώμα _όλες τις ήδη δημοσιευμένες επιγραφές — πάνω από έξι χιλιάδες! Αυτό το έργο πρόκειται να δημοσιευτεί σε τεύχη. Με την παρουσίαση του πρώτου το 1825, το ΟοΓριίΞ Ιη8αήρίίοηιιιη ΟΓαβοοηιιη έγινε ένα εξαιρετικής σπουδαιότητας έργο, που ο Κινέ παραπονιέται ότι δεν το έχει ακόμη λάβει στην Τουλόν, την ώρα που αναχωρεί για την Ελλάδα.

Η γερμανική φιλολογία επηρεάζει όλες τις έρευνες. Έτσι, στη γλυπτική παύουν να ενδιαφέρονται για το Κάλλος κατά τον τρόπο του Βίνκελμαν. Ξεκινούν από κείμενα σαν του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, που περιγράφουν το έργο των μεγάλων δασκάλων και προσπαθούν ν’ αναγνωρίσουν (ανάμεσα στο πλήθος των ανώνυμων αντιγράφων), τα περίφημα πρωτότυπα. Μ5 αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζουν τον Αποξνόμενο του Λυσίππου, τον Δορυφόρο και τον Αιαδούμενο του Πολυκλείτου, και την Ειρήνη με τον Πλούτο παιδί του Κηφισοδότου— του πατέρα του Πραξιτέλη. Είναι αυτό το είδος αναγνώρισης που θα κατευθύνει την έρευνα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.

Ίωνες και Δωριείς

Οι ανακαλύψεις γλυπτών στην Ελλάδα — τ’ αετώματα της Αίγινας γίνονται ευρύτερα γνωστά μόνο μετά το άνοιγμα της Γλυπτοθήκης το 1830, καθώς και οι μετόπες της Ολυμπίας που ξαναήρθαν στο Λούβρο το 1829 — τροφοδοτούν μια διαμάχη σχετικά με τις κύριες τάσεις της ελληνικής τέχνης:Επηρεασμένοι από τον Καρλ Ότφριντ Μύλερ και τις διατριβές του πάνω

ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ 99

στους Δωριείς, αντιπαραθέτουν μια τέχνη και ένα πολιτισμό δωρικό — Σπάρτη και Πελοπόννησος — σε μια τέχνη και ένα πολιτισμό ιωνικό — Αθήνα, Κυκλάδες, Μικρά Ασία. Αυτή η αντιπαράθεση δεν είναι τελείως αδικαιολόγητη, αλλά οι εθνικιστικές ερμηνείες που έδωσαν, δεν μπορούν να επαληθευτούν με κανένα τρόπο. Τι σημασία έχει! Ο διαχωρισμός σε ιωνική και δωρική τέχνη είναι αρκετά σαφής, και οι ανακαλύψεις άφθονου αρχαϊκού υλικού στο τέλος του αιώνα ενίσχυσαν αυτή τη βεβαιότητα.

Ώ ς τα μέσα του αιώνα τουλάχιστον, η ελληνική τέχνη φτάνει στον κολοφώνα της στους επιστημονικούς κύκλους, σε τέτοιο σημείο που η ρωμαϊκή τείνει να εξαφανιστεί και θα χρειαστεί να την ξαναανακαλύψουν. Αυτός ο ενθουσιασμός εκφράζεται επίσης στην αρχιτεκτονική της εποχής: η προτίμηση για καθετί ελληνικό, έστω κι αν παρακμάζει στη Μεγάλη Βρετανία από τη δεκαετία του 1830, διαρκεί περισσότερο στη Σκωτία, στη Βαβαρία και παρατείνεται στην Ελλάδα έως το 1890. Το ελληνικό πρότυπο σβήνει τελικά, σε μια στιγμή που, λόγω των μεγάλων ανασκαφών, η γνώση της ελληνικής τέχνης κάνει σημαντικές προόδους.

Μ ετόπη του Ναού του Διός στην

Ολυμπία, που μεταφέρθηκε στο Λούβρο από την αποστολή του Μόριά. Αναπαριστά τον Ηρακλή στην πάλη του με τον Μινώταυρο. Η γεωμετρική λιτότητα της σύνθεσης, η εκφραστική δύναμη των μυώνων του ήρωα θα θεωρούνταν από μερικούς ιδιάζοντα χαρακτηριστικά της δωρικής αισθητικής του 460 π.Χ. περίπου._______

Α ριστερά, το μαρμάρινο άγαλμα

παριστάνει έναν αθλητή που καθαρίζεται με έναν τρίφτη. Ανακαλύφθηκε στη Ρώμη το 1849 στα ερείπια ενός σπιτιού της αυτοκρατορικής περιόδου. Ο Ε. Μπράουν αναγνώρισε αμέσως το αντίγραφο του Αποξυομένου του Λυσίππου, ένα μπρούντζινο άγαλμα που περιγράφει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Το πρωτότυπο είχε μεταφερθεί στη Ρώμη και έμεινε για ένα διάστημα στην κρεβατοκάμαρα του αυτοκράτορα Τιβέριου.

101

ε εξαιρετική χαρά, αναγγέλλω στη Μεγαλειότητα Σας πως ανακάλυψα

τους τάφους που η παράδοση τους θέλει τάφους του Αγαμέμνονα, της Κασσάνδρας, του Ευρυμέδοντα και των συντρόφων τους. Βρήκα μέσα στους τάφους τεράστιους θησαυρούς σε αρχαϊκά αντικείμενα από καθαρό χρυσάφι. Αυτοί οι θησαυροί και μόνο αρκούν για να γεμίσουν ένα μεγάλο μουσείο, που θα είναι το πιο θαυμάσιοτου κόσμου». Ο Σλήμαν προς τον Γεώργιο τον Α'

βασιλιά της Ελλάδας, 1876

ί.% . Η ΠΕΡΙΛΑΜΠΡΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΜΙ V τ τ Νίκη τηε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Τ ΤΤ Νίκη της\ Π Σαμοθράκης

ί Λ ανακαλύφτηκε το 1863[ΙΛ απ° τον Σαρλ

Σαμπουαζό. Αυτό το αριστούργημα τηςσχολής της Ρόδου του 2ου π.Χ. αιώνα

01(Χ Κ 00μΤ | Τ ΙΚ 0 γΛΛ)7ΤΤΟμέτριας ποιότητας και εποχής παρακμής.

θεωρήθηκε στην αρχή διακοσμητικό γλυπτό

102 Η ΠΕΡΙΛΑΜΠΡΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Το «μεγάλο άλμα προς τα εμπρός»

Τι γνωρίζουμε για την Ελλάδα γύρω στα 1860; Έγιναν, βεβαίως, σημαντικές ανακαλύψεις, αλλά δεν καλύπτουν παρά ένα περιορισμένο μέρος της ιστορίας. Δεν έχουν γίνει ακόμη συστηματικές ανασκαφές ενός χώρου. Αρκέστηκαν να σκαλίσουν επιπόλαια και σποραδικά το έδαφος, αναζητώντας μουσειακά αντικείμενα: δεν ανέσκαψαν πόλεις ή ιερά για τα οποία θα μπορούσε να γίνει ένα πλήρες τοπογραφικό σχεδιάγραμμα. Σ’ ένα πεδίο σχεδόν παρθένο βυθίζονται, λοιπόν, οι Έλληνες και ξένοι επιστήμονες. Σε διάστημα μισού αιώνα οι γνώσεις πλήθυναν τόσο, που έως σήμερα δεν μπορέσαμε να βγάλουμε όλα τα πορίσματα από τις ανακαλύψεις τους— όταν δεν ασχολούμεθα με τη δημοσίευση ανακαλύψεων που έχουν μείνει ανέκδοτες!

Αυτή η ώθηση της ελληνικής αρχαιολογίας που επωφελείται από την ανάπτυξη της ιστορίας και της γεωγραφίας, καθώς και της μάθησης, συνδεδεμένης μ5 αυτές τις νέες ουμανιστικές επιστήμες, κατευθύνεται κυρίως από πανεπιστημιακούς κύκλους. Σ’ αυτή την τόσο πρωτοποριακή εποχή, η ελληνική αρχαιολογία ενδιαφέρει, όμως, και διάφορες εκλεκτές προσωπικότητες όπως είναι ο Ερρίκος Σλήμαν και ο 'Αρθουρ Τζων Έβανς.

Ο Εντμόντ Αμπού στον Βασιλέα των

ορέων (1857) περιγράφει με χιούμορ τους Έλληνες ληστές. Οι γκραβούρες του Γκουστάβ Ντορέ (πάνω) συμβάλλουν πολύ στην επιτυχία του βιβλίου. Ο Αμπού είναι ο μόνος χιουμορίστας που πέρασε από τη Γαλλική Σχολή της Αθήνας, όπου το επιστημονικό έργο του για την Αίγινα εκτιμήθηκε.

ΛΗΣΤΕΣ ΚΑΙ ΚΛΕΦΤΕΣ 103

Μια χώρα σε πλήρη πολιτική αστάθεια

Εποχή πρωτοπόρων, βεβαίως, αφού το να δουλεύεις στην Ελλάδα παρουσιάζει ακόμη κινδύνους, μια και η ύπαιθρος δεν είναι ασφαλής. Ακόμη και στα περίχωρα της Αθήνας πρέπει να μετακινείται κανείς με συνοδεία στρατιωτών για να μην πέσει στα χέρια ληστών. Και όμως, παρόλη τη συνοδεία, αυτό συνέβη σε μια ομάδα Άγγλων και Ιταλών το 1870. Η συγκίνηση που ξεσήκωσε η δολοφονία των περιηγητών ήταν πολύ ζωηρή. Οι σαρκασμοί του Αμπού για τη χώρα του Σωκράτη επαληθεύτηκαν με τραγικό τρόπο στα μάτια της κοινής γνώμης. Το 1909 στον πρόλογο του οδηγού Ζοάν, προγόνου των Μπλε Οδηγών, ο Γκουστάβ Φουζέρ πρέπει πάλι να καθησυχάσει τους ταξιδιώτες σχετικά με τις συνθήκες ασφαλείας, οι οποίες, λέει, έχουν πολύ βελτιωθεί κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια! Δεν είναι, όμως, φρόνιμο να επισκεφτεί κανείς παραμεθόριες επαρχίες, και κυρίως ελληνικούς τόπους που ελέγχονται ακόμη από Τούρκους, όπου δημιουργούνται μονίμως αναταραχές και υποστηρίζεται ανοιχτά μια επανάσταση στο όνομα της «Μεγάλης Ιδέας», που στοχεύει στην ένωση με την Ελλάδα όλων των εδαφών όπου ο ελληνικός πληθυσμός αποτελεί την πλειονότητα. Χάρη στη

Α υτή η σκηνή, που παριστάνει λαθραίες

ανασκαφές στην Κόρινθο το 1877, θα μπορούσε να είναι αντιπροσωπευτική και για τις δραστηριότητες των αρχαιοκαπήλων στη Βοιωτία, όπου από το 1870 έως το 1873 ανοίχτηκαν περισσότεροι από 8.000 τάφοι. Αποκάλυψαν κυρίως σειρές από πήλινα ειδώλια ελληνιστικής εποχής, τις γνωστές Ταναγραίες.____________


διαιτησία των Μεγάλων Δυνάμεων, η Ελλάδα επανακτά τα Επτάνησα — που βρίσκονταν κάτω από αγγλική κατοχή — το 1864, και τη Θεσσαλία το 1881. Η Κρήτη, αυτόνομη από το 1897, ενώνεται με το ελληνικό βασίλειο το 1912 και η Μακεδονία το 1913. Θα ήταν σφάλμα να πιστέψουμε πως αυτές οι βαθμιαίες απελευθερώσεις προέρχονται από ένα ρεύμα φιλελληνισμού δυνατό όπως στην αρχή του αιώνα. Οι Γάλλοι φιλέλληνες που επανασυγκροτούν μια Ένωση το 1904, δεν είναι πάνω από είκοσι στην πρώτη συνέλευση!

«Ο Ελληνισμός έχει ανάγκη από υπεράσπιση και του αξίζει, παρόλα όσα μπορούν να καταμαρτυρήσουν εναντίον των Ελλήνων φανατικοί αντίπαλοι ή απογοητευμένοι φίλοι. Προέχει να τον υπερασπίσουμε χάριν της ισορροπίας των δυνάμεων στην Ανατολή και του κοινού συμφέροντος της Ευρώπης», διαβάζουμε στο πρόγραμμα της Ένωσης. Μέσα στο πολύπλοκο Ανατολικό Ζήτημα, η αρχαιολογία διατήρησε ένα ρόλο συχνά ανάρμοστο για να υποστηρίξει εδαφικές διεκδικήσεις των βαλκανικών χωρών. Παράλληλα, οι Μεγάλες Δυνάμεις — κυρίως η Γαλλία και η Γερμανία μετά τον πόλεμο του 1870 — φέρνουν τις έρευνες στην Ελλάδα στο πεδίο της δικής τους ανταγωνιστικότητας.

Δελφικές φιλονικίες

Η ιστορία της εκχώρησης στους Γάλλους άδειας ανασκαφής των Δελφών αποκαλύπτει τα ευτράπελα των διεθνών και τοπικών συνθηκών που επικρατούσαν στις αρχαιολογικές έρευνες στην Ελλάδα. Οι Γερμανοί μπορεί να διατείνονται ότι είχαν δικαιώματα στους Δελφούς όπου ο Μύλερ είχε κάνει ανασκαφές το 1840. Οι Γάλλοι, το 1861 και το 1880, είχαν ενδιαφερθεί για το

Ο Έλληνες είναι, βέβαια, φιλόξενοι,

αλλά δεν εμπιστεύονται τους ξένους που έρχονται να ψάξουν μέσα στα σπίτια τους. Στους Δελφούς, το ιερό του Απόλλωνα ήταν ολότελα σκεπασμένο από το χωριό Καστρί. Ο Θεόφιλος Ομόλ, παλιό μέλος της Γαλλικής Σχολής και κατόπιν διευθυντής της, μπορούσε να λέει: «Είσαστε στους Δελφούς; Η κατάκτηση του πολυγωνικού τείχους θ’ απαιτήσει τρεις φορές περισσότερο χρόνο και δεν θα στοιχίσει λιγότερο σε εφόδους, μόχθο και δόλο από όσο τα τείχη της Τροίας». Απέναντι, ο Γάλλος Πωλ Φουρνιέ αντιγράφει επιγραφές του πολυγωνικού τείχους το 1896.

ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ, ΣΤΟΥΣ ΔΕΛΦΟΥΣ 105

πολυγωνικό τείχος που υποστηρίζει το ανάχωμα του ναού, πάνω στο οποίο είναι χαραγμένες πολυάριθμες επιγραφές. Διεκδίκησαν την παραχώρηση του αρχαιολογικού χώρου, όπου, εξαιτίας της γραφειοκρατίας, ο Γερμανός Χανς Πομτώβ πρόλαβε να κάνει ανασκαφές το 1887. Ο Έλληνας πρωθυπουργός, ο Χαρίλαος Τρικούπης, σκέφτηκε να συνδέσει την παραχώρηση του χώρου με την επίτευξη προνομιακών τελωνειακών δικαιωμάτων για την κορινθιακή σταφίδα που εισαγόταν στη Γαλλία. Μπρος στην άρνηση των Γάλλων να υποκύψουν σ’ αυτόν τον πολύ εμπορικό εκβιασμό, πρότεινε τις ανασκαφές στους Γερμανούς. Ήδη ορισμένοι επιστήμονες, όπως ο Αδόλφος Μικαέλις που κατείχε την έδρα του Στρασβούργου, είχαν παρατηρήσει, με πολύ συναδελφικότητα, πως ήταν ίσως πιο σωστό οι Γάλλοι να μην κάνουν ανασκαφές στους Δελφούς,

Ο ι ανακαλύψεις στις ανασκαφές των

Δελφών ήταν θεαματικές: πάνω, ο Ηνίοχος, ένα από τα σπάνια μπρούντζινα πρωτότυπα. Ήρθε στο φως ταυτόχρονα με ένα τμήμα της βάσης του (στο πρώτο πλάνο): Η επιγραφή μαρτυρεί πως αυτός ο ηνίοχος του τεθρίππου ανήκε σε σύμπλεγμα αφιερωμένο από έναν τύραννο της Σικελίας, τον Πολύζαλο, μετά τη νίκη του άρματός του στα Πύθια το 474 π.Χ.


εφόσον είχαν μόλις λεηλατήσει τη Δήλο. Εντούτοις η Ακαδημία του Βερολίνου απέρριψε ευγενικά αυτή την προσφορά. Στους Αμερικανούς, μόλις αφιχθέντες στην Ελλάδα, που έθεσαν κι αυτοί την υποψηφιότητά τους, δόθηκαν λιγότερες ευκαιρίες. Τέλος, η εργασία δόθηκε στους Γάλλους, χωρίς να χρειαστεί να υποχωρήσουν για τη σταφίδα, αλλά όχι χωρίς δυσκολίες. Χρειάστηκε ν’ απαλλοτριώσουν όλο το χωριό Καστρί που ήταν κτισμένο πάνω στον αρχαιολογικό χώρο — χίλια σπίτια — και να το ξαναχτίσουν πιο κάτω. Οι κάτοικοι, οργισμένοι μ5 αυτήν την πράξη βίας που τους επιβλήθηκε, επαναστάτησαν: οι ανασκαφές άρχισαν το 1893 κάτω από την προστασία του στρατού! Οι ανακαλύψεις υπήρξαν ευτυχώς αντάξιες των δαπανών — πεντακόσιες χιλιάδες γαλλικά χρυσά φράγκα. Οι Γερμανοί, όμως, δεν παραιτούνται εντελώς: ο Πομτώφ, που είχε δημοσιεύσει για τους Δελφούς ένα βιβλίο «γεμάτο κακούς χαρακτηρισμούς για τους Γάλλους», δεν έπαψε να δημιουργεί επιστημονικές διαμάχες.

Ο πολλαπλασιασμός των ξένων σχολών

Ποιο υλικό όφελος θα είχαν τα κράτη απ’ αυτές τις πολυδάπανες επιχειρήσεις; Κανένα. Το ελληνικό Σύνταγμα απαγόρευε την εξαγωγή αρχαιοτήτων. Οι Γερμανοί υπερηφανεύονταν, δικαίως, ότι υπέγραψαν το 1875 με τους Έλληνες την πρώτη αφιλοκερδή σύμβαση για την εκχώρηση άδειας ανασκαφών στην

Η ομάδα των Γάλλων αρχιτεκτόνων

αρχαιολόγων μπροστά στο σπίτι των ανασκαφών στη Δήλο το 1910. Η ανασκαφή του ιερού του Απόλλωνα στο νησί άρχισε το 1873. Οι εργασίες έγιναν εντατικά, χάρη στις επιδοτήσεις του δούκα ντε Λουμπά. Τα ευρήματα υπήρξαν σημαντικά: μπόρεσαν να ανακατασκευάσουν ένα ιερό και να ξαναζωντανέψουν, επίσης, μια πόλη του 2ου-1 ου π. X. αι.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ 107

Ολυμπία. Ό λα τα ευρήματα θα έμεναν στην Ελλάδα. Μόνο τ5 αντίγραφα μπορούσαν να εξαχθούν. Ο Βίσμαρκ δεν ξεγελάστηκε μ5 αυτή την ασύμφορη συμφωνία και διέκοψε τις πιστώσεις το 1881. Οι αυτοκράτορες, όμως, κατάλαβαν καλύτερα από τον καγκελάριο, το γόητρο που θ’ αποκόμιζαν από την αρχαιολογία, και χρηματοδότησαν ανασκαφές με δικά τους κεφάλαια: ο Γουλιέλμος ο Α' τις ανασκαφές της Ολυμπίας και ο εγγονός του της Κέρκυρας. Όσο για τους Γάλλους, έβλεπαν ότι θα ήταν συμφέρον τους να δημιουργήσουν ένα τμήμα για την υποδοχή των ξένων μαθητών.

Οι πλούσιες χώρες θέλησαν να μιμηθούν τη Γαλλία και τη Γερμανία. Οι Αμερικανοί, το 1882, και οι Άγγλοι το 1885, δημιούργησαν ανεξάρτητα ιδρύματα. Επειδή όμως επρόκειτο για ιδρύματα που λειτουργούσαν κυρίως με ιδιωτικά κεφάλαια, ήταν λιγότερο εξαρτημένα από τα συμφέροντα του κράτους. Το 1898, οι Αυστριακοί και, το 1909, οι Ιταλοί ίδρυσαν με τη σειρά τους τα δικά τους ινστιτούτα, των οποίων οι πόροι δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τους πόρους που διέθεταν οι Γάλλοι και οι Γερμανοί. Το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα σημαδεύεται, λοιπόν, από τον πολλαπλασιασμό των ξένων σχολών και των ανασκαφών.Δημιουργείται ένας χάρτης των ανασκαφών που δεν έχει τροποποιηθεί στα κύρια σημεία της μέχρι σήμερα. Ακόμη πριν το 1914, και για ν’ αναφέρουμε

Ε ργάτες ελληνικών ανασκαφών στο

βυζαντινό μοναστήρι του Δαφνιού το 1891. Τα μεσαιωνικά μνημεία δεν τράβηξαν αμέσως την προσοχή, και μάλιστα κατεδαφίζονταν όταν ενοχλούσαν την αξιοποίηση πιο παλαιών κτιρίων (Παρθενώνας, Βιβλιοθήκη Αδριανού). Κατά τη δεκαετία του 1890, οι Έλληνες ανέλαβαν τις ανασκαφές και την αποκατάσταση του Δαφνιού (ψηφιδωτά 11ου αι.)._______________


μόνο τις μεγάλες ανασκαφές, οι Γάλλοι δουλεύουν στους Δελφούς, στη Δήλο, στη Θάσο και στο Άργος (πόλη). Οι Γερμανοί στην Ολυμπία, στο Καβείριο των Θηβών, στη Σάμο, στον Κεραμεικό της Αθήνας. Οι Αμερικανοί στην Κόρινθο και στο Ηραίο του Άργους. Οι Άγγλοι στην Πελοπόννησο (Μεγαλόπολη και Σπάρτη). Οι Ιταλοί στην Κρήτη (Γόρτυς, 'Ιδη, Φαιστός). Οι Αυστριακοί κάνουν πρωτοποριακό έργο στη Σαμοθράκη (οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από τους Αμερικανούς).

Ο δυναμισμός των Ελλήνων

Θα ήταν ανακρίβεια να πιστέψουμε πως η ελληνική αρχαιολογία ήταν τότε τελείως ξενοκρατούμενη. Την Αρχαιολογική Εταιρία εμψυχώνει ο σοφός Στέφανος Κουμανούδης, γραμματέας από το 1859 έως το 1894, και αργότερα ο Παναγιώτης Καββαδίας, ακραιφνής βασιλόφρονας, πρόσωπο αμφισβητούμενο, που ανακάλυψε τις κόρες της Ακρόπολης και υπήρξε διευθυντής Αρχαιοτήτων από το 1885 έως το 1909. Η Εταιρία διαθέτει έως τις αρχές του 20ού αιώνα άφθονα οικονομικά μέσα που επιτρέπουν στους Έλληνες ν5 αυξήσουν τις θέσεις των επαγγελματιών αρχαιολόγων

Ο Παρθενώνας, θύμα ενός σεισμού το

1894, χρειάστηκε αναστήλωση. Το 1905, στο Πρώτο Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο στην Αθήνα, ανακινήθηκε το θέμα έως ποιο σημείο θα έφτανε η αναστήλωση. Ο καλλιτεχνικός κόσμος αντέδρασε έντονα σ’ αυτή την πρόθεση των αρχαιολόγων ν’ αγγίξουν αυτό το θαύμα._________

Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ 109

Η φρενίτις των ανασκαφών

Έλληνες και ξένοι συνεισφέρουν στην εκρηκτική άνθηση των γνώσεων, μια άνθηση κάπως ακατάστατη, αφού κανένα πρόγραμμα δεν κατευθύνει την επιλογή των αρχαιολογικών χώρων και τωνανασκαφών. Είναι άραγε σωστό να παραπονιόμαστε γι’ αυτές τις πολυάριθμες ανασκαφές προς όλες τις κατευθύνσεις; Πριν από το 1914, χάρη στην έκταση του Βασιλείου της Ελλάδας, δεν υπάρχουν μεγάλοι αρχαιολογικοί χώροι που να μην έχουν ανασκαφεί. Η επιλογή τους καθοδηγείται από τους κλασικούς συγγραφείς, τον Παυσανία, και από προηγούμενες εξερευνήσεις. Αναζητούνται τοποθεσίες ιδιαίτερα πλούσιες σε αντικείμενα και επιγραφές. Αυτός είναι ο λόγος που οι κλασικές ανασκαφές είναι κυρίως σε τοποθεσίες ιερών: Δελφοί, Δήλος, Επίδαυρος, Ολυμπία, Ωρωπός, Σάμος, Σαμοθράκη...

και να κάνουν ανασκαφές σε πολλούς χώρους, κυρίως στην Αθήνα και στην Αττική (Ελευσίνα, Ραμνούντα και Ωρωπός) στην Επίδαυρο, στην Αιτωλία για να αναφέρουμε μόνο τα μέρη όπου έγιναν οι πιο σημαντικές ανακαλύψεις. Η οικονομική άνεση επιτρέπει να ιδρυθούν πολυάριθμα μουσεία στην επαρχία και να γίνουν σημαντικές εργασίες αναστήλωσης στην Ακρόπολη, στις Βάσσες, στη Χαιρώνεια και στο Μαραθώνα. Αυτές οι δραστηριότητες χρηματοδοτούνται με μια πρωτότυπη διαδικασία: η Αρχαιολογική Εταιρία πήρε το δικαίωμα να εκδίδει λαχνούς για μια «λοταρία υπέρ των Αρχαιοτήτων». Αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα την επιτυχία της όταν ξέρει ότι αυτή η λοταρία είχε την αποκλειστικότητα σ’ όλη την ελληνική επικράτεια από το 1887 έως το 1904. Αργότερα πρέπει να μοιραστεί τις κληρώσεις και τα έσοδα με το πολεμικό ναυτικό, πράγμα που ελαττώνει τις προσόδους. Εξάλλου, η επανάσταση του 1909 προκαλεί ταραχές που εξασθενούν πολύ τα οικονομικά της Εταιρίας.

Α πό το 1885, ο Καββαδίας είχε

αναλάβει να καθαρίσει την Ακρόπολη έως τον βράχο. Αυτή η νέα Κόρη από μάρμαρο που κρατάει στο χέρι της ένα φρούτο, ανακαλύφθηκε το 1886 σ’ ένα όρυγμα μαζί με δεκατέσσερα παρόμοια αγάλματα. Το ένδυμα έχει διατηρήσει

ίχνη από ζωγραφικό

διάκοσμο (530-520 π.Χ.)


Επέκταση των γνώσεων στο χώρο, αλλά και στο χρόνο. Για την κλασική περίοδο, οι καταπληκτικές ανακαλύψεις των αγαλμάτων της Ακρόπολης, των Δελφών και της Δήλου, των γλυπτών αετωμάτων της Κέρκυρας φέρουν επανάσταση στα όσα ήταν γνωστά για την αρχαϊκή πλαστική τέχνη. Η Σαμοθράκη και η Δήλος συνεισφέρουν στη γνώση για την ελληνιστική τέχνη και αρχιτεκτονική, χωρίς να υπολογίσουμε επτά χιλιάδες νέες επιγραφές, μόνο από τους χώρους των Δελφών και της Δήλου! Ας προσθέσουμε πως έστω και αν οι μετόπες του Λούβρου έχουν δώσει μια ιδέα του γλυπτού διάκοσμου της Ολυμπίας, η ανακάλυψη των αετωμάτων αποκαλύπτει την πρόοδο της πελοποννησιακής τέχνης γύρω στο 460 π.Χ. Αυτό όμως που σημαδεύει αυτή την εποχή δεν είναι τόσο οι ανακαλύψεις που απαριθμήσαμε πιο πάνω, όσο η αποκάλυψη πολιτισμών, για τους οποίους η γραπτή παράδοση σιωπά, και περιόδων που δεν άφησαν παρά αμυδρά ίχνη στο γραπτό λόγο: γεωμετρική περίοδος — 10ος - 8ος π.Χ. αιώνας, μυκηναϊκός, μινωικός, κυκλαδικός πολιτισμός, αρχαιολογικοί χώροι νεολιθικής εποχής της Θεσσαλίας, Σέσκλο, Διμήνι. Το παρελθόν της Ελλάδας φωτίζεται χιλιετηρίδες πίσω. Σ’ αυτήν την αναδρομή στο χρόνο δυο τελείως διαφορετικές προσωπικότητες παίζουν ένα πρωτεύοντα ρόλο: ο Σλήμαν, έμπορος από το Μέκλεμπουργκ, αυτοδίδακτος αρχαιολόγος και μυθοπλάστης και ο Έβανς, φιλελεύθερος μεγαλοαστός, διπλωματούχος της Οξφόρδης και αυστηρός επιστήμονας. Τους συνδέει μόνο το πάθος τους για την αρχαιολογία της εποχής της ακμής και το γεγονός ότι είχαν επενδύσει την περιουσία τους σε ανασκαφές στην Ελλάδα.

Ο Σλήμαν(κάτω αριστερά), γιος

πάστορα, πέτυχε στο εμπόριο, χάρη στην έφεση για ξένες γλώσσες και την έλλειψη ενδοιασμών. Το 1868, αφού δημιούργησε περιουσία, έκανε το γύρο του κόσμου και αποφάσισε ν’ αφιερώσει τη ζωή του στην έρευνα του πολιτισμού των ομηρικών χρόνων. Αυτή η προσήλωση στον ελληνισμόσυμπληρώθηκε με ένα γάμο με Ελληνίδα (πάνω, η Σοφία Σλήμαν, στολισμένη με τα κοσμήματα της Τροίας).

Ο Σλήμαν, μύθος και σκάνδαλο

ένα μυθώδη θησαυρό από

Αποδεικνύει πως πρόκειται χωρίς

αμφιβολία για την πόλη της Τροίας, και φέρνει στο φως

Η αξία του Σλήμαν έγκειται στο ότι ακολούθησε ένα συνεπές πρόγραμμαανασκαφών που τον οδηγεί στην Ιθάκη το 1868, μετά στηνΤουρκία στην τοποθεσία Χισαρλίκ το 1872-1873.

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ Η ΜΥΚΗΝΕΣ 111

Α υτές οι σκέψεις του Σλήμαν για τις

ανασκαφές της Ολυμπίας φανερώνουν τις απόψεις του: «Τα κάνουν όλα ανάποδα. Αφαιρούν το ένα στρώμα μετά το άλλο. Θα δαπανήσουν ατέλειωτο χρόνο και χρήμα. Πρέπει κανείς να προχωρεί αμέσως εις βάθος· τότε κανείς βρίσκει». Το ζεύγος Σλήμαν επέβλεπε αυτοπροσώπως στις Μυκήνες τους 120 εργάτες και είχε διαφορές με τον Σταματάκη, τον αντιπρόσωπο της ελληνικής υπηρεσίας (δίπλα, η Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες).

κοσμήματα, το «θησαυρό του Πριάμου» ή αλλιώς τα «κοσμήματα της Ωραίας Ελένης». Φέρνει αυτό το θησαυρό λαθραία από την Τουρκία στην Ελλάδα και περνάει από μια πολύκροτη δίκη που ξεκίνησε η τουρκική κυβέρνηση. Αθωώνεται χάρη στα χρήματά του! Πηγαίνοντας προς τις Μυκήνες το 1874, ένα λάθος στο κείμενο του Παυσανία τον κάνει ν’ ανακαλύψει ένα κύκλο τάφων στο εσωτερικό της Ακρόπολης: κάνει ανασκαφές στους πέντε, σύμφωνα με το κείμενο του περιηγητή, αλλά ξεχνάει τον έκτο, που θα ανακαλυφθεί από τους Έλληνες! Αποκαλύπτει στον κόσμο της διανόησης και στο ευρύ κοινό τους καταπληκτικούς θησαυρούς ενός άγνωστου έως τότε πολιτισμού: χρυσές νεκρικές μάσκες, χρυσά και μπρούντζινα κύπελλα, διαδήματα, δαμασκηνά


εγχειρίδια, επιτύμβιεςστήλες με τα αρχαιότερα

ανάγλυφα. Για όλα δημοσιεύονται

ανακοινώσεις αμέσως στα γερμανικά και στα αγγλικά.

Ο Σλήμαν ξαναπάει στην

Τροία, προσφέρει το 1881 στο γερμανικό

κράτος το μερίδιο των ανακαλύψεων του, στο

οποίο περιλαμβάνεται ο θησαυρός του Πριάμου. Μετά

κάνει ανασκαφές στον Ορχομενό Βοιωτίας και το 1884 ξεκινάει τις ανασκαφές της Τίρυνθας: θεωρώντας πρόσφατους τους τοίχους από τούβλο των Μυκηνών, θα τους είχε καταστρέψει χωρίς τις συμβουλές του Βίλχελμ Ντέρπφελντ.

Πρέπει, όμως, ν5 αναγνωρίσουμε στον Σλήμαν αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα «το πνεύμα δημοσίων σχέσεων»: εκθέσεις, διαλέξεις, δημοσιεύσεις σ’ όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, δεν διστάζει μπροστά σε τίποτε, προκειμένου να γίνει γνωστός σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Αναθέτει μάλιστα στον Γλάδστωνα, τον πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας, τη φροντίδα να προλογίσει το βιβλίο του για τις Μυκήνες, το 1878, εξασφαλίζοντας τη δική του δόξα. Εξυπηρετεί, επίσης τα συμφέροντα της ελληνικής αρχαιολογίας και της Ελλάδας. Τέλος, σ’ αυτόν οφείλει η Αθήνα δυο αριστουργήματα νεοκλασικού ρυθμού του τέλους του 19ου αιώνα: το

Α ριστερά μία από τις πέντε χρυσές

μάσκες που ανήκουν στην πλούσια συλλογή αντικειμένων που ανακάλυψε ο Σλήμαν στις Μυκήνες (16ος π.Χ. αι.). Κατασκευάζονταν από φύλλο χρυσού και του έδιναν το σχήμα πάνω σ’ ένα ξυλόγλυπτο πρόσωπο. Αυτό το υλικό είναι απολύτως πρωτότυπο. Δεν γνωρίζουμε τίποτα αντίστοιχο στο Αιγαίο με αυτή την πρώτη απόπειρα βασιλικής απεικόνισης. Εξίσου εξαιρετικές είναι οι στήλες οι διακοσμημένες με σκηνές πολέμου και κυνηγιού που χαρακτηρίζουν τους τάφους.________________

Ο Ντέρπφελντ, του οποίου το κεφάλι

βγαίνει από ένα πύθο, είναι ένας από αυτούς τους καταπληκτικούς αρχιτέκτονες - αρχαιολόγους στους οποίους οφείλεται η πρωτοτυπία της γερμανικής σχολής. Διαπλασμένος στον πρωτοποριακό τόπο ανασκαφών της Ολυμπίας, διηύθυνε το Γερμανικό Ινστιτούτο από το 1887 έως το 1912. Ιδιαίτερα δεκτικός στις καινούργιες τεχνικές — στρατηγραφία, φωτογραφία —, είχε μεγάλη επιρροή πάνω στον Σλήμαν. Έκανε προσωπικές έρευνες, κυρίως στην Αθήνα και στη Λευκάδα. _______

Ο ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ 113

Ο Έβανς: ένας επιστήμονας στο παλάτι του ΜίνωαI--------------------------------------------------------------------Οι δρόμοι του Σλήμαν και του Έβανς διασταυρώνονται στην Κνωσό, όπου ο πρώτος δεν μπόρεσε ν’ αποκτήσει εκτάσεις γης, ενώ ο δεύτερος το πέτυχε χάρη στον Ιωσήφ Χατζηδάκη, κυβερνητικό υπεύθυνο Αρχαιολογίας και Παιδείας στην ανεξάρτητη Κρήτη. Η ανακάλυψη του μινωικού πολιτισμού ήταν, λοιπόν, αγγλική. Ο Έβανς είχε έναντι του Σλήμαν το πλεονέκτημα ότι ήταν ένας καλλιεργημένος, πλούσιος κληρονόμος. Ο Σλήμαν ενσαρκώνει την εμπορικά εξαπλούμενη Γερμανία. Ο πρώτος την αστική Αγγλία που καρπούται τα οφέλη της βιομηχανικής επανάστασης. Ο Έβανς ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1893 και βρήκε στους παλαιοπώλες της Αθήνας πλάκες με επιγραφές που προέρχονταν από την Κρήτη και έφεραν ιερογλυφικά σημεία. Αυτές είναι και το πρώτο ντοκουμέντο μινωικής γραφής. Αποφάσισε να κάνει ανασκαφές στην Κνωσό, πλήρωσε ο ίδιος τις εκτάσεις γης και ξεκίνησε το 1899. Έτσι έχουμε την καταπληκτική ανακάλυψη του παλατιού του Μίνωα. Πώς να μη θαυμάσουμε τον μεγάλο αυτό Άγγλο επιστήμονα που, μη αρκούμενος στην ανακάλυψη ενός νέου πολιτισμού, στάθηκε ικανός να καθορίσει χρονολογίες που μεταχειριζόμαστε ακόμη σήμερα τόσο για τη μινωική Κρήτη, όσο και για τις

Β όρεια είσοδος του παλατιού της

Κνωσού. Το παλάτι εκτείνεται σε δεκατρείς χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα (είναι το πιο σημαντικό της Κρήτης). Οι εγκαταστάσεις είναι οργανωμένες γύρω από μια κεντρική αυλή (1.250 τ.μ.) όπου πρέπει να διεξάγονταν οι θρησκευτικές τελετές και οι ταυρομαχίες. Αυτή η πολύ πρωτότυπη αρχιτεκτονική με τους πολλαπλούς διαδρόμους και τα πολυάριθμα πατώματα δημιούργησε τον. μύθο του Λαβυρίνθου και του Μινωταύρου.


Γ ιος βιομηχάνου, νομισματολόγος και

μεγάλος ειδικός στην προϊστορία, ο Τζων Έβανς (κάτω, στην Κνωσό) γύρισε τον κόσμο και ως δημοσιογράφος υποστήριξε τα δίκαια των νέων σλαβικών εθνών, κάτι που πλήρωσε με φυλάκιση το 1882. Επιστρέφοντας στην Αγγλία αρχίζει καριέρα αρχαιολόγου ως συντηρητής του Μουσείου Ασμόλιαν της Οξφόρδης, το οποίο πλουτίζει με οικογενειακές συλλογές.

Κυκλάδες της τρίτης και των αρχών της δεύτερης χιλιετηρίδας π.Χ. Υπήρξε, επίσης, ο τελευταίος που μπόρεσε να ικανοποιήσει ως ιδιώτης στην Ελλάδα το πάθος του για την αρχαιολογία. Η εποχή των πρωτοπόρων έχει οριστικά τελειώσει. Η προσωπικότητα του Έβανς μας κάνει συχνά να ξεχνάμε τους Ιταλούς, τους Αμερικανούς ή τους Έλληνες επιστήμονες, οι οποίοι την ίδια εποχή συμβάλλουν στο να γίνει γνωστός ο πολιτισμός της Κρήτης.

Το γόητρο της αρχαιολογίας

Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ελληνική αρχαιολογία έχει διεθνοποιηθεί. Αυτή είναι η αιτία της άνθησής της, έχει όμως και πολύ «βαλκανοποιηθεί»: τα ξένα ινστιτούτα στην Ελλάδα δεν συμπράττουν, και δεν υπάρχει καμιά ανασκαφή που να έγινε από κοινού με τους Έλληνες και τους ξένους. Καθένας άγρυπνά στο χώρο ανασκαφών του και ιδιοποιείται τη δόξα των ανακαλύψεών του. Το 1886, οι Γερμανοί, επ’ ευκαιρία'της εκατονταετηρίδας της πρώτης έκθεσης Καλών Τεχνών στο

ΑΚΜΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ 115

Βερολίνο, αναπλάθουν την πρόσοψη του ναού της Ολυμπίας σε φυσικό μέγεθος — ο ναός τοποθετείται πάνω σε βάθρο διακοσμημένο με εκμαγεία από τη ζωφόρο της Περγάμου. Όπως το Ράιχ γιορτάζει τις αρχαιολογικές του νίκες, έτσι και η Γαλλία εξαίρει κι αυτή τις εργασίες της στην Ελλάδα: ο Θεόφιλος Ομόλ, στη διεθνή Έκθεση του 1889, θα μιλήσει στο Τροκαντερό, για τις ανασκαφές στη Δήλο. Ένα αποτύπωμα της Σφίγγας των Ναξίων που ανακαλύφτηκε πρόσφατα στους Δελφούς, παρουσιάζεται στην Έκθεση του 1901. Και οι ίδιοι οι Έλληνες επωφελούνται από την πολιτιστική κληρονομιά τους: το 1896 η Αθήνα φιλοξενεί τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες που έκτοτε καθιερώθηκαν.

Η σύγχρονη τέχνη εγκαταλείπει την Ελλάδα

Το ζωηρό ενδιαφέρον της Ευρώπης για την αρχαιολογία και για τον κλασικό πολιτισμό, προσελκύει τους ξένους στην Ελλάδα: οι τουριστικοί οδηγοί, ο γερμανικός (Μπέντεκερ) ή ο γαλλικός (Ζοάν), συντάσσονται από αρχαιολόγους και χρησιμεύουν πάντα για εγχειρίδια.Η περιέργεια των επιστημόνων και των περιηγητών αντικαθιστά το μεγάλο ενθουσιασμό των καλλιτεχνών που βρίσκονται σε διάσταση με τους κανόνες του κλασικισμού: ο Σεζάν καταγγέλλει σαν επιβλαβή την απομίμηση των Ελλήνων και των Ρωμαίων — έστω και αν από άλλη πλευρά εκφράζει τον θαυμασμό του για τα αριστουργήματα του Λούβρου — οι φουτουριστές δηλώνουν το 1909 πως «ένα αυτοκίνητο κούρσας είναι πιο ωραίο από τη Νίκη της Σαμοθράκης», οι ντανταϊστές προτείνουν να βάλουν νάρθηκες στην Αφροδίτη της Μήλου και θέλουν «να ξαπλώσουν στη γη, για να ξεκουραστούν, τον Λαοκόοντα και τα παιδιά του μετά τη χιλιόχρονη μάχη τους μ5 αυτό το ωραίο φίδι - λουκάνικο, τον Πύθωνα». Ο αρχαίος πολιτισμός, όμως, δεν καταρρέει κάτω απ’ αυτούς τους σαρκασμούς.Πρέπει να περιμένουμε το 1968 για να πάψει να είναι το διαγώνισμα σχεδίου γύψινων εκμαγείων προνομιακή άσκηση στις Σχολές Καλών Τεχνών, και για να πάψει να είναι ο αρχαίος πολιτισμός στο σχολείο η προνομιούχος έκφραση των εκλεκτών.

Α φίσα των πρώτων Ολυμπιακών

Αγώνων στην Αθήνα το 1896. Τα ονόματα δύο Γάλλων είναι συνδεδεμένα μ5 αυτούς τους αγώνες: του Πιερ ντε Φρεντί βαρώνου του Κουμπερτέν (1863-1937), προέδρου της ολυμπιακής επιτροπής, και του Μισέλ Μπρεάλ, λατινιστή και μέλους του Ινστιτούτου, που επινόησε το αγώνισμα του Μαραθωνίου, στο οποίο ο Μαρουσιώτης νερουλάς Σπύρος Λούης θριάμβευσε._____________

ΜΜ

ηΙ

117

Α ν ο 19ος αιώνας πρέπει να εκτιμάται στην ιστορία

της αρχαίας τέχνης ως ο αιώνας των συστηματικών ανασκαφών, της τακτοποίησης των "αρχείων του παρελθόντος” , στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα άρχισε μια κατά βάθος διερεύνηση των προβλημάτων, μια συστηματική προσπάθεια για να εκτιμήσουμε το έργο τέχνης στην πραγματική του αξία».

Ρ. Μπιάνκι-Μπαντινέλι, 1978

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣI Η ΩΡΙΜΗ

ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Ο μπρούντζινος έφιππος

(2ος π.Χ. αιώνας) βρέθηκε το 1928 στ’ ανοιχτά του ακρωτηρίου Αρτεμισίου της Εύβοιας.Ηταν μέσα σ’ ένα πλοίο

που ναυάγησε. Τον τοποθέτησαν και πάλι πάνω στο άλογό του στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας.________________

Ο -V / ει

118 ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΩΡΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Ο Μεγάλος Πόλεμος δεν διακόπτει την αρχαιολογική εργασία. Αντίθετα, ενίοτε, την ευνοεί. Το γαλλο-αγγλικό εκστρατευτικό σώμα, που κατέχει το βόρειο τμήμα της Ελλάδας μετά την απόβαση στα Δαρδανέλλια το 1915, διαθέτει αρχαιολογική υπηρεσία. Σ’ αυτήν οφείλουμε το ξεκίνημα των ανασκαφών σε προϊστορικούς χώρους της Μακεδονίας. Αρχαιολόγοι του στρατού της Ανατολής πεθαίνουν στο πεδίο της τιμής. Στο τέλος του πολέμου, οι Συνθήκες του 1919-1920, που παραχωρούν τη Θράκη στην Ελλάδα, επεκτείνουν το αρχαιολογικό πεδίο. Αντίθετα, η Δωδεκάνησος περιέρχεται στον έλεγχο των Ιταλών και γι’ αυτό οι ανασκαφές στη Ρόδο και στην Κω, μέχρι την πτώση του καθεστώτος Μουσολίνι, αποφασίζονται από τη Ρώμη. Το Γερμανικό Ινστιτούτο της Αθήνας που οι Σύμμαχοι το είχαν κλείσει το 1916, ξανανοίγει το 1920, χάρη στο γόητρο της γερμανικής επιστήμης. Ένα μικρό περιστατικό, όμως, φανερώνει την ένταση μεταξύ νικητών και νικημένων σ’ αυτή τη μεταπολεμική περίοδο. Ο καθηγητής Στούντνιτζκα που είχε σταλεί να διαπραγματευτεί την επαναλειτουργία του, ζητάει να κάνει ανασκαφές στο μνημείο του Λυσικράτους. Η Γαλλία διαμαρτύρεται διεκδικώντας δικαιώματα σ’ αυτήν την περιοχή λόγω της εγκατάστασης καπουτσίνων σ5 αυτό το μέρος το 1669! Τελικά, οι ανασκαφές θα ξαναρχίσουν από τους ίδιους τους Έλληνες. Στον πόλεμο οφείλεται η διακοπή συνεργασίας των Γάλλων με το περιοδικό ΙηΞοήρίίοηιιηι ΟταοοοηπΏ που διευθύνεται από το Βερολίνο. Έτσι, ενώ οι δυο πρώτοι τόμοι των επιγραφών της Δήλου, που δημοσιεύθηκαν πριν από το 1914, αποτελούν μέρος της γερμανικής σειράς, οι υπόλοιποι τόμοι εκδίδονται ανεξάρτητα.

Χρόνια ένδειας

Η πολιτική και οικονομική συγκυρία, διεθνής ή τοπική — στην Ελλάδα — είχε πολλαπλό αντίκτυπο στον αρχαιολογικό τομέα. Η χώρα πρέπει να πολεμήσει στην Τουρκία έως το 1922 και μετά να μεταχειριστεί όλα της τα μέσα για να περιθάλψει τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας που ανέρχονταν σε 1.500.000. Επιπλέον, η ατμόσφαιρα του αρχαιολογικού κόσμου συνταράσσεται από πολιτικές ζυμώσεις: το 1920 χρειάστηκε ένα πραξικόπημα για να απομακρυνθεί ο ακραιφνής βασιλόφρων Καββαδίας από τη γραμματεία της Αρχαιολογικής

Τ ο γλυπτό σύμπλεγμα — ο Βορράς, θεός

της Θράκης που απαγάγει την Αθηναία πριγκίπισα Ωρείθυια — στολίζει το αέτωμα του ναού των Αθηναίων στη Δήλο. Αυτή η φωτογραφία και αυτή της σελίδας 116 είναι του Φρεντ Μπουασονά (1858-1946) που δημιούργησε μια σειρά λευκωμάτων για την Ελλάδα με εικόνες πρωτότυπες και ελκυστικές.

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 119

Εταιρίας. Ευτυχώς για την Εταιρία, ο Οικονόμος, άνθρωπος μετριοπαθής και έμπειρος αρχαιολόγος, διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας στα 1930 και 1933, σε υπεύθυνες θέσεις στο υπουργείο στα 1933-1938, κατέχει τη γραμματεία από το 1924 έως το 1951. Κατορθώνει να διατηρήσει μια σχετική ισορροπία μέσα στους αρχαιολογικούς κύκλους, παρ’ όλη την πολιτική αστάθεια: Δημοκρατία (1924-1935), επιστροφή στη μοναρχία - δικτατορία (1936-1941), πόλεμος και κατοχή (1941-1944). Οι συνθήκες εργασίας δεν είναι δυσμενείς μόνο για τους Έλληνες, αλλά τα επακόλουθα του Μεγάλου Πολέμου, η διεθνής κρίση του 1929 πλήττουν και τις ξένες Σχολές των οποίων οι προϋπολογισμοί είναι μειωμένοι. Οι «ευεργέτες» καλύπτουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, την έλλειψη χρημάτων, όπως ο Γκούσταβ Όμπερλέντερ που χρηματοδοτεί τους Γερμανούς για να εργαστούν στον Κεραμεικό της Αθήνας ή ο Τζων Ντάβιντσον Ροκφέλερ που βοηθάει τους Αμερικανούς ν’ ανασκάψουν την Αγορά των Αθηνών.

Γυναίκες αρχαιολόγοι

Άλλο σημείο των καιρών: οι γυναίκες καταλαμβάνουν σημαντική θέση στην ελληνική αρχαιολογία. Ήδη νεαρές Αγγλίδες τελειόφοιτες πανεπιστημίων έχουν σταλεί στην Αθήνα από το 1890, αλλά δεν παίρνουν μέρος στις ανασκαφές. Αντίθετα, στην εποχή του μεσοπολέμου, διευθύνουν ακόμη και εργασίες σε αρχαιολογικούς χώρους, οι δε αμερικανικές ομάδες που εργάζονται στην Αγορά έχουν και γυναίκες μέλη τους. Οι Έλληνες δεν υστερούν αφού η Αρχαιολογική Υπηρεσία προσλαμβάνει με

Η ΣέμνηΠαπασπυρίδη

προσλαμβάνεται στην Αρχαιολογική Υπηρεσία το 1921 μετά από σπουδές στην Αθήνα και στο Μόναχο. Τοποθετείται στο Ναύπλιο και στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, στο τμήμα κεραμεικών. Με τον σύζυγό της Χρήστο Καρούζο, συμβάλλει στην αναδιοργάνωση του μουσείου, μετά τον πόλεμο. Επιστήμονας διεθνούς φήμης η κ. Καρούζου είναι μια σημαντική προσωπικότητα της ελληνικής αρχαιολογίας.


διαγωνισμό το 1921 τη Σέμνη Παπασπυρίδη- Καρούζου, μια μεγάλη κυρία της αρχαιολογίας.Είναι η αρχή της κυριαρχίας των γυναικών στο χώρο, φαινόμενο όλο και πιο έντονο τα τελευταία είκοσι χρόνια.Αντικείμενα της επιστήμης και επιστήμη των αντικειμένων

Παρ5 όλες τις πάσης (ρύσεως δυσκολίες, γίνονται ακόμη πολλές ανασκαφές και αν τα ευρήματα δεν είναι τόσο εντυπωσιακά όσο αυτά του Σλήμαν ή του Έ βανς, εντούτοις παρουσιάζουν συχνά μεγάλο ενδιαφέρον και έχουν ποιότητα: το 1924, μέσα στο μινωικό παλάτι στα Μάλλια, οι Γάλλοι ανακαλύπτουν καταπληκτικά όπλα. Ανάμεσα σ’

Τ α μάρμαρα της Ολυμπίας — κάτω,

ο Απόλλωνας του δυτικού αετώματος του ναού —αποκαταστάθηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου του 1936. Επί τη ευκαιρία ξανάρχισαν οι ανασκαφές της Ολυμπίας. Η αρχαιολογία έπαιξε, λοιπόν, ένα σημαντικό ρόλο στο σύστημα της ναζιστικήςπροπαγάνδας.__________

ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΩΡΑΙΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ 121

αυτά ένα μακρύ σπαθί με λαβή από χρυσοποίκιλτο διάφανο κρύσταλλο. Οι Γερμανοί, ξαναρχίζοντας τις ανασκαφές του Ηραίου της Σάμου το 1925, και έχουν μια τεράστια συγκομιδή από αντικείμενα υψηλής αρχαϊκής τέχνης. Το 1935 οι Έ λληνες κάνουν ανασκαφές στη Δρήρο της Κρήτης, ένα ιερό του 7ου αιώνα, που περιέχει τ’ αγάλματα μιας πρωτόγονης τριάδας: Απόλλωνας, 'Αρτεμις και Λητώ Και ανασηκώνοντας τις πλάκες της ιεράς οδού των Δελφών ανακαλύπτουν ένα λάκκο γεμάτο απορρίμματα προερχόμενα από πολύτιμες προσφορές στο ιερό.

Πέρασε, όμως, πλέον η πολυτάραχη περίοδος των μεγάλων ανασκαφών και των απίθανων ανακαλύψεων. Οι δεκαετίες του ’20 και του 530, στον 20ό αιώνα, μάλλον προσεγγίζουν την ώριμη εποχή της περίσκεψης και των δημοσιεύσεων.Ο,τι χαρακτηρίζει αυτή την

παραγωγή, είναι η μελέτη αντικειμένων και μνημείων, ατομικά ή συλλογικά. Με την ευκαιρία των ερευνών πάνω σε αρχαϊκά αγάλματα, ο Ά γγλ ος Χάμφρεϋ Πέιν ξανατοποθετεί το πάνω μέρος μιας κόρης, που βρισκόταν στη Λυών από το 1810, στα πόδια της που είχαν μείνει στην Αθήνα και ξανακολλάει το κεφάλι ενός αριστοκράτη των χρόνων 530-520, που βρισκόταν στο Λούβρο, στον κορμό ενός ιππέα που βρέθηκε στην Ακρόπολη. Καθορίζονται επακριβώς χρονολογίες, εμβαθύνεται η τεχνική γνώση των αντικειμένων, συγκροτούνται συλλογές, γράφονται εγχειρίδια. Αυτές οι εργασίες είναι απόδειξη μιας βαθειάς γνώσης και φανερώνουν αρκετά εξαιρετικά χαρίσματα. Ο Ά γγλος Τζων Ντάβιντσον Μπίζλεϋ, το 1925 είναι σε θέση να αποδώσει 10.000 αγγεία ή κομμάτια αττικών αγγείων σε 200 ζωγράφους.Το 1942, συγκόλλησε 15.000 αγγεία και αναγνώρισε την τεχνοτροπία 800 ζωγράφων. Του αξίζει βέβαια να ονομαστεί ιππότης για το έργο του! Αλλά η θεωρία της τέχνης ίσως προοδεύει λιγότερο.


Ο εξαίρετος αρχαιολόγος Ερνστ Μπούσορ, που επιχειρεί μια σύνθεση πάνω σ ’ αυτό το θέμα το 1942, παραμένει δέσμιος μιας ιδεολογικής αντίληψης της τέχνης. Γι5 αυτόν, η γλυπτική έχει περάσει από αναγκαστικές φάσεις εξέλιξης, ανεξάρτητα από το είδος του πολιτισμού. Η σχέση ανάμεσα στη δημιουργία σχημάτων και εικόνων στην κοινωνία είναι μικρή ή ανύπαρκτη.

Η κεφαλή Ραμπέν του Λούβρου ανήκει σ’

έναν ιππέα του οποίου ο κορμός βρέθηκε στην Ακρόπολη της Αθήνας. Το από φύλλα δρυός, στεφάνι μαρτυρά νίκη σε ιππικούς αγώνες.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΥΘΟΙ 123

Ο κίνδυνος των ιδεών και των ιδεολογιών

Μερικές ιστορίες, λίγο ή πολύ επικίνδυνες εξακολουθούν να κυκλοφορούν. Ο Έ βανς, του οποίου οι τελικές δημοσιεύσεις οι σχετικές με το Παλάτι της Κνωσού γίνονται από το 1921 έως το 1935, δεν θέλει να παραιτηθεί από την ιδέα της μόνιμης επιρροής της Κρήτης στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ ο Α.Τζ.Μπ. Γουέης, που ξεκίνησε τις ανασκαφές των Μυκηνών το 1921, αποκαλύπτει τα ειδικά χαρακτηριστικά του μυκηναϊκού πολιτισμού και την πρωτοτυπία του σε σχέση με το μινωικό κόσμο. Αλλά μόνο η αποκρυπτογράφηση των πινακίδων με τη γραμμική Β, το 1952, μπόρεσε ν ’ ανατρέψει τελικά τις επικρατούσες απόψεις, αποδεικνύοντας πως οι Έ λληνες κατείχαν την Κνωσό από το 1400 π.Χ. Υπάρχει άλλη μια αμφισβήτηση στην παράδοση Σλήμαν που εξακολουθεί να προκαλεί κάποια σύγχυση γύρω από τη γνώση του ελληνικού κόσμου: η διαμάχη που σχετίζεται με την ακρίβεια της ομηρικής γεωγραφίας. Ο Βικτόρ Μπεράρ, εξέχων ελληνιστής, μεταφραστής της Οδύσσειας το 1924, που ακολουθεί το ρυθμό του αλεξανδρινού στίχου, ισχυρίζεται ότι ξαναβρίσκει τα πραγματικά μέρη απ’ όπου πέρασε ο Οδυσσέας και κάνει το γύρο της Μεσογείου για να τ’ αναγνωρίσει. Αποτέλεσμα της κάπως μάταιας αυτής απόπειρας, δεδομένου ότι η Οδύσσεια δεν είναι τουριστικός οδηγός, είναι μια ωραία συλλογή φωτογραφιών του Φρεντ Μπουασονά, που συνοδεύει τον Μπεράρ στην περιοδεία του.

Τέλος, στους κύκλους της ιστορίας της τέχνης αρέσκονται ακόμη ν ’ αντιπαραβάλλουν τους Ίωνες με τους Δωριείς και να στηρίζουν τις αντιθέσεις των καλλιτεχνικών εργαστηρίων της Μικράς Ασίας ή της Πελοποννήσου πάνω σ’ εθνικά κριτήρια. Αυτή η διαμάχη που ξεκίνησε με το βιβλίο του Κ. Ο.Μύλλερ, Οι Δωριείς, δημοσιευμένο το 1924, εξελίσσεται πολύ «ρατσιστικά» από ορισμένους επιστήμονες, γοητευμένους από τη ναζιστική ιδεολογία που τοποθετεί τους Δωριείς ανάμεσα στους ανώτερους βόρειους λαούς. Σ’ αυτή την αντίληψη πρέπει να αποδώσουμε την επανάληψη των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Ολυμπία, με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων που διεξάγονται στο Βερολίνο το 1936: δεν είναι μόνο το άθλημα που δημιουργεί το δεσμό και που προτρέπει να πάνε να φέρουν το συμβολικό φως από την Ολυμπία, για πρώτη φορά, αλλά η φυλή, επειδή η Ολυμπία και η Σπάρτη

ψι'Μ

Τ ο πάνω μέρος αυτού του αγάλματος

εντοπίστηκε στη Μασσαλία σε μια ιδιωτική συλλογή το 1719. Έρχεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Λυών το 1810. Θεωρήθηκε σαν μια γαλλο-ρωμαϊκή Ίσις, μια Αθηνά με κουκουβάγια, μια Αφροδίτη με περιστέρι. Πρόκειται για μια Κόρη (μέσα του 6ου π.Χ. αι.) που το κάτω μέρος της ανακαλύφθηκε στην Ακρόπολη._____________

124 ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΩΡΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΑΓΟΡΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ 125

Η αποκάλυψη της αρχαίας Αγοράς

(πάνω αριστερά, κάτω από το ναό του Ηφαίστου), όπως και της ρωμαϊκής (κάτω αριστερά) αρχικά επιχειρήθηκε από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρία. 'Εγιναν περιορισμένες ανασκαφές γιατί στο χώρο υπήρχαν κατοικίες. Η Αμερικανική Σχολή, με την οικονομική υποστήριξη του Τζ. Ντ. Ροκφέλερ, έπρεπε να εξασφαλίσει νέες κατοικίες σε 5.000 ανθρώπους προτού φέρει στο φως αυτό το πολιτικό κέντρο της Αθήνας. Σε διάφορα τμήματα, τα εκσκαφέντα χώματα είχαν ύψος από ένα μέχρι δώδεκα μέτρα. Το 1970απαλλοτριώθηκαν και ανασκάφηκαν τα νότια τμήματα, που δυστυχώς χωρίζονται από τη γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών- Πειραιώς.____________ __


είναι αυτές που κρατούν τα σκήπτρα του δωρικού πολιτισμού. Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας δεν αποφεύγει τη ναζιστικοποίηση αφού ο Βάλτερ Ρέντε που ανέλαβε διευθυντής το 1936 είναι, επίσης, ο επικεφαλής της εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης στην Ελλάδα. Αλλά οι επαγγελματίες Γερμανοί αρχαιολόγοι, μεταξύ των οποίων και ο Ρέντε, καταφέρνουν να περιορίσουν την αρχαιολογική δραστηριότητα των ομάδων που εξαρτώνται απευθείας από το «Τδρυμα Ρόζεμπεργκ». Εκτός από τη λεηλασία έργων τέχνης, αυτή η οργάνωση έχει και επιστημονικές τάσεις και προτίθεται ν 9 ανακαλύψει στην Ελλάδα — ξεκινώντας από τις δωρικές επιδρομές — τα ίχνη του πολιτισμού των αρχόντων του Βορρά. Ο μύθος του θριαμβευτή δωρικού πολιτισμού του βορρά δεν άντεξε με την κατάρρευση της ναζιστικής Γερμανίας.

Νέες προσεγγίσεις

Πρέπει ν5 αναφέρουμε μερικά νεωτεριστικά εγχειρήματα που προμηνύουν τη μεταπολεμική αρχαιολογία. Ο Ερνστ Αάνγκλοτζ ανανεώνει την προσέγγιση της ελληνικής τέχνης, επιχειρώντας νά ξεχωρίσει τους τοπικούς ρυθμούς, ξεκινώντας από πρωτότυπα μπρούντζινα αγαλματίδια. Παραιτείται από τη μελέτη των «μεγάλων» δασκάλων τέχνης και την αποκατάσταση του έργου τους.

Με αποκλειστικό ενδιαφέρον για το έργο τέχνης και έχοντας υπόψη το σύνολο του αρχαιολογικού υλικού ως μαρτυρίας ενός υλικού πολιτισμού, η αρχαιολογία κατορθώνει να κάνει προόδους στη γνώση της αρχαίας Ελλάδας. Σ’ αυτό το σημείο, οι ανασκαφές της Αγοράς από τους Αμερικανούς, που ξεκινούν το 1931, είναι υποδειγματικές. Ενδιαφέρονται για τα πιο ευτελή αντικείμενα: απλά μαγειρικά σκεύη και πήλινα λυχνάρια χωρίς διάκοσμο, αμφορείς που χρησίμευαν για τη μεταφορά λαδιού και κρασιού. Με το ίδιο πνεύμα εργάζεται και μια άλλη ομάδα Αμερικανών στην 'Ολυνθο της Χαλκιδικής. Οι δημοσιεύσεις οι σχετικές με το σύνολο αυτών των νοικοκυριών περιλαμβάνουν όλες τις κατηγορίες αντικειμένων, μέχρι κεφαλή καρφίτσας. Η οικιακή αρχιτεκτονική επίσης, ένας χώρος όπου οι Γάλλοι ήταν πρωτοπόροι στη Δήλο, απολαμβάνει της ίδιας προσοχής με τα προϊόντα της αρχιτεκτονικής δημόσιων ή κυρίως ιερών μνημείων. Ανάγκη εξαντλητικού ελέγχου, ενδιαφέρον για το μικρό θραύσμα όπως και για το ωραίο αντικείμενο, για την

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ 127

τοπική αρχιτεκτονική, οπως και για το ναο και τη στοα είναι οι τάσεις που αρχίζουν να διαφαίνονται στο δεύτερο μισό του αιώνα. Η μεταπολεμική εποχή σημαδεύεται από δυο επαναστάσεις στη δεκαετία του ’50: μια τεχνική επανάσταση, δηλαδή την καθιέρωση νέων μεθόδων ανασκαφών, των ονομαζόμενων στρατηγραφικών, που επιτρέπουν την απόδοση κάθε αντικειμένου σ ’ ένα αρχαιολογικό στρώμα γης, καθώς και μια σπουδαία ανακάλυψη, την αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β, που βάζει τέλος σε πολλούς μύθους.

Εντυπωσιακές ανακαλύψεις όπως οι τοιχογραφίες της Θήρας και οι μακεδονικοί τάφοι, είναι απόδειξη, σύμφωνα με τα παραδοσιακά κριτήρια, της ανεξάντλητης γονιμότητας της ελληνικής αρχαιολογίας, αλλά επισκιάζουν κάπως τη σημαντική πρόοδο στη γνωριμία μας με την Ελλάδα, πρόοδο που δεν ανήκει στο χώρο του εντυπωσιασμού, και κρύβει, ίσως, τα προβλήματα και τις δυσκολίες του σήμερα και του αύριο.

Ο αρχαιολογικός χώρος του

Ακρωτηρίου (Θήρα) είχε αναγνωριστεί το 1870 από δύο Γάλλους, τον Ανρί Γκορσέ, έναν επιστήμονα που τον γοήτευε η μελέτη των ηφαιστείων, και έναν αρχαιολόγο τον Ανρί Μαμέ, οι οποίοι ανέλαβαν τις ανασκαφές στην «Πομπηία του 16ου π.Χ. αι.». Αυτές οι ανασκαφές, που συνεχίστηκαν από τον Μαρινάτο το 1967, αποκάλυψαν μυθώδεις θησαυρούς (πάνω, ένα κατάστημα με κιούπια στην αρχική τους θέση και στη σελίδα 128, μια τοιχογραφία που παριστάνει δύο πυγμάχους).

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ

βί* τΐ 5 ' ' 3 Ι & ί"""' ΑΤΗ'ΕΝΕΉ

130 ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ

Σαντορίνη: Είναι η Πομπηία του 16ου αιώνα π.Χ.. η Ατλαντίδα του Πλατωνικού μύθου;Στο νησί της Σαντορίνης (η αρχαία Θήρα), κατεστραμμένο από μια ηφαιστειακή έκρηξη, ο Σ. Μαρινάτος, καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας φέρνει στη δημοσιότητα το 1967, τα απομεινάρια ενός εκλεπτυσμένου πολιτισμού, συγγενούς του μινωικού πολιτισμού της Κρήτης. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες της έκρηξης στην θάλασσα του Αιγαίου; Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ της καταστροφής των κρητικών παλατιών, και του μύθου της καταποντισμένης ηπείρου, για τον οποίο μιλάει ο Πλάτωνας στον Τίμωνα και στον Κρητία;

Ο Κ. Ντονμας, καθηγητής της προϊστορικής αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών, διευθύνει τις ανασκαφές στη Σαντορίνη από το 1974.

Μία καταστροφή μ,ε πολλούς σταθιιοΰς

Κοντά στα τέλη του 16ου αι. π.Χ., η πόλη Ακρωτήρι καταστράφηκε και ολόκληρο το νησί της Σαντορίνης καλύφθηκε από ένα παχύ στρώμα ηφαιστειακής στάχτης.

Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, η ακολουθία των γεγονότων πρέπει να ανασυσταθεί ως εξής:

Λίγο καιρό πριν την έκρηξη του ηφαιστείου η πόλη υπέστη σημαντικές καταστροφές, που οφείλονταν προφανώς σε σεισμικές δονήσεις. Ως συνέπεια αυτών των γεγονότων, έγιναν συστηματικές εργασίες για να ελευθερωθούν οι αποκλεισμένοι δρόμοι, να καταδαφιστούν οι επισφαλείς για κατολίσθηση τοίχοι και για να επισκευαστούν οι κατοικίες. Αλλά κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών, το ηφαίστειο άρχισε να ενεργοποιείται και οι κάτοικοι έσπευσαν να εγκαταλείπουν την πόλη, πιθανόν ειδοποιημένοι από τους καπνούς και τα τοξικά αέρια. Πριν να φύγουν, φρόντισαν να κρύψουν τις προμήθειές τους σε τρόφιμα προφυλάσσοντάς τα κάτω από τα σκαλοπάτια. Εκκένωσαν την πόλη μεταφέροντας μαζί τους όλα τα πολύτιμα αγαθά τους.

Κατά τη διάρκεια μιας πρώτης μικρής έκρηξης, κομμάτια ελαφρόπετρας καλύπτουν, όχι μόνο την πόλη αλλά και ολόκληρο το νησί, με ένα στρώμα περίπου τριών εκατοστών πάχους, δημιουργώντας έναν ερμητικό μανδύα. Αυτό το κάλυμμα αποτελεί ένα Ιοπηΐηυδ &ηί6 φχ&πι για όλη την ανθρώπινη δράση.

Μετά από αυτή την περίοδο έγινε η κύρια έκρηξη, που ολοκληρώθηκε σε διάφορα στάδια: Συσσώρευση, σε πολλές φάσεις, της ελαφρόπετρας σε ένα πάχος κατά τόπους έξι μέτρων περίπου· έπειτα τεράστιες ποσότητες

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ 131

Λ επ ρ ο ύ ντζ ινα αντικείμενα, στον τάφο του Φιλίππου Β’

ηφαιστειακής στάχτης σκορπίστηκε, δημιουργώντας ένα κάλυμμα πάχους περισσότερο των τριάντα μέτρων, σε αρκετά σημεία. Μαζί με τη στάχτη, το ηφαίστειο εκτίναξε πελώριους όγκους παλαιών βράχων, απομακρΰνοντάς τους από τα τοιχώματα του κρατήρα. Μετά από αυτή την έκρηξη, η ζωή διακόπηκε στο νησί, και η αρχαιολογία δεν εντοπίζει καμία ανθρώπινη παρουσία μέχρι πριν από δυο αιώνες περίπου.

Ξαναβρίσκουμε στάχτες προερχόμενες από την έκρηξη στη Μήλο, στην Κρήτη, στη Ρόδο καί στην Κω. Αλλά για διάφορους λόγους, μεταξύ άλλων και χρονολογικούς, δεν αποδίδεται πλέον στην άμεση επιρροή της έκρηξης και του ρεύματος της παλίρροιας

που επακολούθησε το τέλος του μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη.Μιλήσαμε πολΰ για τις ανακαλύψεις που έγιναν στο Ακρωτήρι και για την πιθανή τους απόδοση στο θρύλο της Ατλαντίδας.

Είναι αλήθεια ότι μερικές πλευρές των ανακαλύψεων που έγιναν στη Σαντορίνη ταιριάζουν τέλεια με την περιγραφή που έχει δοθεί από τον Πλάτωνα για μερικά κομμάτια της Ατλαντίδας του. Για παράδειγμα, τα εντυπωσιακά κτίσματα με τοίχους από όγκους ηφαιστειακής πέτρας, λευκής ή σκούρας, μοιάζουν με τα κτίσματα που περιγράφει. Επίσης, η τέχνη του Ακρωτηρίου, όπως και το υψηλό επίπεδο ζωής που μαρτυρά, ανακαλούν στη μνήμη την περιγραφή που έγινε από τον Πλάτωνα για τους Άτλαντες. Τέλος, η ανασκευασμένη ημερομηνία του καταποντισμού της Ατλαντίδας γύρω στα 1500 π.Χ. συμπίπτει με την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Εν τούτοις, παρ’ όλο που είμαστε έτοιμοι να εμπιστευθούμε τις περιγραφές του Πλάτωνα, πλήθος άλλων στοιχείων ανατρέπουν αυτή την υπόθεση.

Ο Πλάτωνας ήταν ένας πολιτικός φιλόσοφος, του οποίου σκοπός ήταν να εγκαθιδρΰσει ένα σύστημα που θα ήταν κατά τη γνώμη του ωφέλιμο στην αθηναϊκή κοινωνία. Το πρότυπό του για την ιδανική πόλη-κράτος (την Ατλαντίδα), κατεστραμμένη από τους θεούς διότι οι πολίτες της παραμελούσαν τις αρχές που ο Πλάτωνας ήθελε να μεταδώσει στους συμπολίτες του, δεν μπορεί να εκληφθεί ως κυριολεκτική αλήθεια. Και είναι από μόνο του περίεργο και ενδιαφέρον ότι κανένας άλλος αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρεται στην πόλη της Ατλαντίδας έστω με ένα σχετικό υπανιγμό.

Κ. Ντούμας Ζ,β ΚβοΗβνοΗβ, αρ. 143, 1983


Η πρώτη ελληνική γραφή: Η ιστορία της αποκρυπτογράφησηςΟ Ι.Α. Εναηα, στις αρχές του αιώνα είχε διακρίνει τρεις τύπους γραφής στην Κρήτη. Η μία, συγγενής προς τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, που χρησιμοποιήθηκε γύρω στο 2000-1650 π.Χ. Η άλλη, περιορισμένη σε απλές γραμμές, α π ’ όπου και το όνομά της Γραμμική Α ' (1750-1450 π.Χ.) και η τρίτη, δημιουργημένη πάνω στις ίδιες αρχές με την πρώτη, που εμφανίζεται γύρω στο 1400 π.Χ., η γραμμική Β'.

Το 1952, ένας ευφυής Άγγλος ταλαντούχος αρχιτέκτων, ο Μ. Βεντρίς (1922-1956) αποόεικνύει ότι η Γραμμική Β ' προέρχεται από τα πολύ αρχαία ελληνικά. Μαζί με τον φίλο του, Τζ. Τσάντγονικ, καθηγητή φιλοσοφίας στο Καίμπριτζ, συνεχίζει την αποκρυπτογράφηση των πλακών από άργιλο, πάνω στις οποίες είχαν καταγραφεί οι λογαριασμοί των μυκηναϊκών ανακτόρων.

Είναι μία επανάσταση, με δύο σημαντικές συνέπειες: έδειξε ότι η Κνωσσός υπήρξε υπό την κατοχή των Ελλήνων από το 1400 και ότι ο ομηρικός πολιτισμός δεν είχε καμία σχέση με αυτόν των μυκηναϊκών παλατιών, πράγμα το οποίο είχε διαπιστώσει μόνο ένας μικρός αριθμός επιστημόνων, όπως ο Μ.Ι. Φίνλεϋ στο έργο του Ο Κόσμος του Οδυσσέα, που παρουσιάστηκε στα αγγλικά το 1954.

Τα πρώτα λάθη τχ\ζ αποκρυΐϊτογράφΐίσης

Το 1940, ένα νέο όνομα εμφανίζεται για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία του Μινωϊκοΰ πολιτισμού: Ο Μιχαήλ Βεντρίς, που τότε ήταν 18 ετών. Το άρθρο του με τίτλο ΙηΐΥθάιΐ€ΐη% ίΗβ Μίηοαη Εαη§αα§β παρουσιάστηκε στην' Αητβήοαη ΙοιιπιαΙ ο£ ΑταΗαβΙο§γ.Ο Βεντρίς είχε φροντίσει να αποκρΰψει την ηλικία του όταν έγραψε στη σύνταξη του περιοδικού, αλλά, παρ’ όλο που αργότερα απέρριψε την εργασία του, κατονομάζοντάς την παιδαριώδη, δεν ήταν καθόλου η λιγότερο συνετή που είχε γραφτεί. Η βασική του ιδέα ήταν να βρει μία γλώσσα που θα μπορούσε να συνδεθεί με τη μινωική και επικρατέστερη ήταν η ετρουσκική.

Μ

Θ ΐIII ι ·η€

-- I ί Α © :\ Ύ 4

■ ■ Κ ί Μ η Ρ 1 τ


Η υπόθεση αυτή δεν ήταν άστοχη γιατί, σύμφωνα με μια παράδοση της αρχαιότητας, οι Ετροΰσκοι είχαν πάει, διαμέσου του Αιγαίου στην Ιταλία. Ο Βεντρίς προσπαθούσε να προσαρμόσει την ετρουσκική γλώσσα στη Γραμμική Β'. Τα αποτελέσματα, ήταν ο πρώτος που το παραδέχτηκε, ήταν αρνητικά* αλλά η ετρουσκική θεωρία παρέμεινε γι’ αυτόν έμμονη ιδέα, η οποία τον βασάνιζε, μέχρι που το 1952 η ελληνική λύση του επιβλήθηκε από μόνη της.Η άποψη του Έβανς για τα μινωικά ήταν μέχρι τότε τόσο απόλυτη που τα ελληνικά έμοιαζαν να είναι τελείως εκτός θέματος και ο Βεντρίς έγραφε:«Η θεωρία σύμφωνα με την οποία η μινωική γλώσσα θα μπορούσε να προέρχεται από την ελληνική είναι προφανώς βασισμένη σε μια ενσυνείδητη περιφρόνηση της ιστορικής αληθοφάνειας». Μέχρι εκείνη τη στιγμή, κανείς δεν είχε τολμήσει να το αμφισβητήσει.

Ο Μ. Βεντρίς ανακοινώνει την ανακάλυψή του στο Β.Β.Ο.

«Κατά τη διάρκεια των περασμένων εβδομάδων, κατέληξα στο συμπέρασμα

ότι οι πλάκες της Κνωσσού και της Πύλου πρέπει, σε τελική ανάλυση, να έχουν γραφεί στην ελληνική γλώσσα, μια γλώσσα πολύ αρχαϊκή, δύσκολη, δεδομένου ότι είναι 500 χρονών παλαιότερη απ’ τον Όμηρο. Είναι γραμμένη σε μια συντομευμένη μορφή, αλλά είναι ελληνικά». (ΤΗβ ΠΞίβηβν, 10 Ιουλίου 1952).Δεν νομίζω πως μπορούμε να πούμε ότι αυτή η εκπομπή έκανε μεγάλη εντύπωση. Εγώ την άκουσα με μεγάλο ενδιαφέρον αλλά σκεπτόμενος τις τόσες βεβαιώσεις, που είχαν κατά καιρούς δοθεί γι’ αυτό το θέμα, όσο και τις νέες προσπάθειες, δεν θεώρησα εκείνη τη στιγμή ότι το σύστημα του Βεντρίς θα είχε μεγάλες πιθανότητες.

Τζ. Τσάντουικ Η Αποκρυπτογράφηση

της Γραμμικής Β' ΟαΙΙίιη&Γά, 1972

Ο Τζ. Τσάντουικ ωστόσο, ήρθε σε επαφή με τον Μ. Βεντρίς και αυτό υπήρξε η αρχή μιας φιλίας και της οριστικής αποκρυπτογράφησης της γραμμικής Β'. Η συνεργασία τους όιεκόπη με τον πρόωρο θάνατο του Βεντρίς το 1956.

> 1


Η Ρωμη λεηλατεί την ΕλλάδαΤο 1972, στο Ριάσε στην Καλαβρία,ανακαλύπτονται στη θάλασσα δύο ελληνικά μπρούντζινα αγάλματα.Οι επιστήμονες συμφωνούν: πρόκειται για ελληνικά πρωτότυπα που πάρθηκαν από την Ελλάδα και μεταφέρθηκαν στην Ιταλία. Όμως, ερωτήσεις πρέπει να διελευκανθούν. Πότε μεταφέρθηκαν αυτά τα μπρούντζινα αγάλματα στην Ιταλία; Σε ποια μνημεία ανήκαν; Ποιος είναι ο δημιουργός και πότε φιλοτεχνήθηκαν;

Η ανακάλυψη οφείλεται στον Σ. Μαριοτίνι, έναν χημικό από τη Ρώμη που βρισκόταν σε διακοπές στο Μοναστηράκι Μαρίνα (μερικά χιλιόμετρα από το Ριάσε). Το πρωί της 16ης Αυγοΰστου 1972, κατά τη διάρκεια μιας κατάδυσης όπου έκανε υποβρύχιο ψάρεμα με δύο ξαδέλφους του, κοντά στην πλημμυρισμένη κρημνώδη όχθη, στην τοποθεσία Ροτίο ΡβγΙιοοΙιιο, απέναντι από την ιδιοκτησία Αγκράνσι του Κΐ&ο© Μ^ππα, είδε κάτι που έμοιαζε αόριστα με αγκώνα και με ανθρώπινο χέρι. Η ανασκαφή στην άμμο έφερε στο φως το μπρούντζινο άγαλμα στο οποίο ανήκε το χέρι και βοήθησε να βρεθεί ένα άλλο, σε μικρή απόσταση. Ο Μαριοτίνι άφησε ένα μπαλόνι για την επισήμανση του σημείου, όπου γύρισε να βουτήξει ξανά το απόγευμα της ίδιας μέρας, με τους γονείς του. Τότε, συνειδητοποίησε τη σημασία της ανακάλυψής του.

Σ. Σαμπιόνε, “ϋιιο βτοηζι Κι&οο”

στο ΒοΙΙβίίηο ά’Λνίβ, 1984

Ο Σ. Ρόλεϋ, ο σημαντικότερος Γάλλος ειδικός για τα ελληνικά μπρούντζινα αγάλματα, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ντιζόν, δίνει τη γνώμη τον για τα αγάλματα:

Απ’ όσο γνωρίζουμε, ο Νέρων ήταν ο πρώτος που μετέφερε αγάλματα (ο Οδυσσέας, της ομάδας του Οηαΐ&δ για παράδειγμα) από την Ελλάδα στη Ρώμη. Ο φιλελληνισμός του Δομιτιανού ή του Αδριανού εκφράστηκε με διαφορετικούς τρόπους. Εν ολίγοις, είναι πολύ πιθανό ο Παυσανίας να μην είδε τα αγάλματα του Ριάσε: το να τα αναζητήσει κανείς στα κείμενά του είναι λάθος. Αυτό θα αρκούσε για να καταλύσει ένα μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας που τα είχε ως έμπνευση.

Ό,τι έχουμε λοιπόν, για να κρίνουμε, είναι μόνο τα αγάλματα. Το πρόβλημα


που πρέπει να λυθεί, για να τους αποδοθεί μια ταυτότητα και να εξακριβωθεί η προέλευσή τους είναι η τυπολογία του Α (αγάλματος), δηλαδή ο συνδυασμός του διαδήματος και της ασπίδας. Για τα υπόλοιπα, πρέπει να ληφθοΰν υπόψη τα στοιχεία που είναι είτε διαπιστωμένα είτε απλώς πιθανά:

Τα δυο αγάλματα είναι αττικού τύπου, το ένα χρονολογείται γύρω στο 460 π.Χ. και το άλλο το 430 π.Χ. Η καλλιτεχνική τους συγγένεια είναι ξεκάθαρη, αλλά υπάρχουν τεχνικές διαφορές μεταξύ τους.

Το Β είχε φθαρεί και ανακαινιστεί* τουλάχιστον στη δεύτερη θέση του (δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ισχύει το ίδιο και για την προηγούμενη) μοιάζει πολύ με το Α, σα να είχε κάποιος θελήσει τα δύο αγάλματα να πάνε μαζί.

Αυτή η φθορά και η επιδιόρθωση, θα πρέπει να συνέβησαν περίπου το 430, χρόνος κατασκευής του Β και της βασιλείας του Νέρωνα.

Αν είναι να κάνουμε υποθέσεις στην Αρχαιολογία, είδος που γνώρισε εξ αιτίας των δύο αγαλμάτων αξιόλογη ανάπτυξη, θα λέγαμε πως ταιριάζουν καλύτερα στην αγορά της Αθήνας: η μετατόπιση των επωνύμων ηρώων, που έχει αρχαιολογικά εντοπιστεί στον 4ο αιώνα και η λεηλασία του Σύλλα, παρέχουν αίτια και προσχήματα για τις περιπέτειες των δύο προσώπων. Σίγουρα θα προσφέρονται και άλλες συνθήκες, άλλα γεγονότα, μέσα στο χρονικό όριο που έχει τεθεί.

Σ. Ρόλεϋ “ϋιιο Βτοηζΐ ά& Κΐ&ο©”

στο ΒοΙΙβήηο άΑηβ, 1984


Πρέπει τα Ελγίνεια να επιστρέφουν στην Αθήνα;Κανείς από τους συγχρόνους του Λόρδου Έλγιν δεν επιδοκίμασε την αρπαγή της λαξευμένης διακόσμησης του Παρθενώνα. Με το χρόνο, άραγε, δήμιουργήθηκαν δικαιώματα που δικαιολογούν την παραμονή των μαρμάρων στο Λονδίνο; Η επιστροφή των Ελγίνειων μαρμάρων στην Αθήνα δεν θα έθετε τόσα προβλήματα αν τα μεγάλα μουσεία του κόσμου δεν φοβούνταν ότι θα απογυμνωθούν από τα αριστουργήματά τους εξαιτίας των δικαιολογημένων διεκδικήσεων των χωρών στις οποίες βρέθηκαν.

Η Υπόθεση Έλγιν

Η ομάδα των καλλιτεχνών που είχαν προσληφθεί από τον Έλγιν έφτασε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1800. Για λόγους προφύλαξης ή από ιδιοτροπία, ο Ντισντάρ, στρατιωτικός κυβερνήτης της Ακρόπολης, απαίτησε ένα φιρμάνι. Η απαίτηση αυτή έγινε

δεκτή χωρίς πολύ κόπο, διότι οι Άγγλοι μόλις είχαν επιτύχει τη συνθηκολόγηση του γαλλικού στρατού στο Κάιρο και ο Σουλτάνος δεν μπορούσε τίποτα ν’ αρνηθεί στον πρέσβη της Μ. Βρετανίας.

Γράμμα του Μεγάλου Βεζΰρη στον πολιτικό κυβερνήτη (βοεβόδα) και στον πρόεδρο του Δικαστηρίου (καδή) της Αθήνας:

«Η επιθυμία μας είναι όπως μόλις λάβετε αυτό το γράμμα, να δείξετε όλη σας την προθυμία και να ενεργήσετε όπως αρμόζει στις απαιτήσεις του πρέσβη, όσο οι λεγόμενοι πέντε καλλιτέχνες που παραμένουν στην πόλη θα υπάγονται στην υπηρεσία του, για να εισέρχονται και να εξέρχονται από την Ακρόπολη της Αθήνας είτε για να στήσουν τις σκαλωσιές γύρω απ’ τον αρχαίο ναό, είτε για να αναμορφώσουν


με ασβέστη ή γύψο τις διακοσμήσεις και μορφές που φαίνονται είτε για να πάρουν τα μέτρα των ερειπίων και άλλων κτιρίων υπό διάλυση ή για να ανασκάψουν τα θεμέλια, εφόσον το κρίνουν απαραίτητο, αναζητώντας επιγραφές θαμμένες στα ερείπια και δεν θα ενοχληθούν ούτε από τον Ντισντάρ ούτε από κανένα άλλο πρόσωπο ούτε από εσάς τους ίδιους στους οποίους απευθύνεται αυτό το γράμμα, και κανείς δεν θα αγγίξει τις σκαλωσιές τους ή τα εργαλεία τους, ούτε θα τους εμποδίσει να μεταφέρουν πέτρες που φέρουν επιγραφές ή διάφορες μορφές».

Αραγε αυτό το φιρμάνι επέτρεπε να ανασκάπτεται και να μεταφέρεται το υλικό ή ακόμη και να μεταφέρεται ολόκληρο κομμάτι απ’ όπου και να προερχόταν, ακόμη κι αν το αποσπούσαν από μνημείο; Αυτή τη δεύτερη ερμηνεία ο Φίλιπ Χαντ, εφημέριος και γραμματέας του Έλγιν, έπεισε τις τουρκικές αρχές να αποδεχτούν.

Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, το 1816, την εποχή της εξαγοράς της συλλογής από το κράτος, μια επιτροπή ερεύνησε την αξία των μαρμάρων και τις συνθήκες της απόσυρσής τους. Ο Έλγιν υπερασπίστηκε τον εαυτό του: «Συγκεντρώνοντας αυτά τα απομεινάρια της αρχαιότητας προς όφελος της πατρίδας μου, και σώζοντάς τα από την επικείμενη καταστροφή που τα απειλούσε ανελέητα στην περίπτωση που θα παρέμεναν, για πολλά ακόμα χρόνια, λεία των κακόβουλων Τούρκων που τα κατέστρεφαν σταδιακά προς μάταιη ευχαρίστησή τους ή με σκοπό να τα πουλήσουν κομμάτι κομμάτι στους περαστικούς ταξιδιώτες, δεν παρακινήθηκα από προσωπικό συμφέρον».

Τα επιχειρήματα αυτά έπεισαν την κοινή γνώμη. Μόνο μια φωνή, προμηνύουσα τις μέλλουσες διαμάχες,

ακούστηκε, αυτή του Χιου Χάμερσλυ μέλους της Βουλής των Κοινοτήτων που θρηνούσε πως το κράτος δεν κατέστειλε αυτήν την πράξη λεηλασίας και πρότεινε η Μεγάλη Βρετανία να κρατήσει τα μάρμαρα μόνο ως καταπίστευμα μέχρις ότου ο τωρινός κυρίαρχος της πόλης της Αθήνας ή αυτός που πρόκειται να γίνει στο μέλλον, τα αναζητήσει.

Ομιλία της Μελίνας Μεοκούοη. υπουογού Πολιτισμού και Επιστημών της Ελλάδας στο Μεξικό.29 Ιουλίου 1982

Πριν από έξι, περίπου, μήνες τόλμησα να αναφερθώ στην ιδέα ότι τα μάρμαρα θα πρέπει να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Μια μικρή καταιγίδα ξέσπασε. (...) Εξάλλου, η ιεροσυλία του λόρδου Έλγιν είχε από τότε προκαλέσει την αποδοκιμασία και των Άγγλων. Ξεσπώντας ο Βρετανός Ντάτγουελ έγραφε: «Γνώρισα την ταπείνωση να ενισχύεται η απογύμνωση του Παρθενώνα από τα λαμπρότερα γλυπτά του, και η καταστροφή μερικών περίφημων αρχιτεκτονικών κομματιών του ναού. Ενώ ο λόρδος Βύρων γράφει: Όταν λεηλατούνται και καταστρέφονται τα θαύματα των αιώνων που ο χρόνος και η βαρβαρότητα ήξεραν να διασώσουν, δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία για τον πρωτεργάτη αυτής της άνανδρης καταστροφής όποιος κι αν είναι... Μιλάω αντικειμενικά, εγώ είμαι με το μέρος της Ελλάδας, και δε νομίζω πως η λεηλασία της Ινδίας ή της Ελλάδας είναι προς τιμήν της Αγγλίας».

Ο λόρδος Έλγιν ανακοίνωσε πως η πράξη του είχε κίνητρα ιδεαλιστικά και πως τα μάρμαρα έπρεπε να σωθούν από χέρια ακαλλιέργητα και πνεύματα αδιάφορα. Εδώ θα διηγηθώ μια μικρή ιστορία.


II 3 · V·." ' *«■/<&? (’<*ί! ” 1 '■ ~ ?ν»>> ,ν» (Ο ΙΙΙΙΙΙρ '■-» ί·ί« ' ■■»·«- ί|<*4 .* ϋΐΥίίι.' V·» >»< «Λ ·*·5'/ ,*'/<>/}?<' *' -̂'νί/'ϊνι ί&Μ» ’,’ ^^8Λ, ♦■ '<» %? Λ Ι*Γ»Ι7& X ^

[.&*£ « κ φ Λ Μ οηΛ »*Η>ν(Μ Ή& 'ΰαν. «.>«£ «5/ 3 * * φ « * ί βΜ ..$& α® /β φ * * Λίχ *<ξ$Λ I ά »& (ηυΓ4#(®ι> ί« Μ14 α /&>«· ι$ρ<α 4** ΐη, ™ Λ* *μ* * ̂ ώιΑό»»*": <« Αμ $ & ώ / /ί/· ά»& #· *(Μί&»5»<ίΛ«ίί/>- >-&έ νβ*#&»α*·ρ &%ΑΑ Μά** »,·?ΆΜ ^ Ι̂ ίΜΗ ** *ί*ηΐί μΛ «λ , · _ ’ -3&Μ1Μ> ^μ ΙΜ ^ Μ ^ ·'·Α̂ ·>«»»'<» .ν- ’ ' νί « £»*. β |Λ(Γρ^^Μΐί «’»*, ω Λ ν̂,ί'/ ■ . * *

I <ί>ίίΛ4ί#8ί>ί |ι»ΐ>««ί0ί1|Κ6̂

?ξξφτ|'&ΙόΛ'Ι !»· ΤοΚίι Β η Ι Ι ίη /Ί /ΐΜ /Λ 'ί^^ <** ώ'· Ψ»* &** Μψ(#η*κ \'Λϊμ/7\> μ////· ϊΊκμ/Ι ,

Ανατολική πλευρά του Παρθενώνα: Διόνυσος, Δήμητρα, Κόρη

«Τα Ελγίνεια μάρμαρα! ή ο Τζ. Μπουλ που αγοράζει πέτρες, ενώ η πολυπληθής οικογένειά του απαιτεί ψωμί».__________________________________________________________________


Η Ακρόπολη είχε περιέλθει στην κατοχή των οθωμανικών δυνάμεων, που πολιορκοΰνταν από τον εθνικό απελευθερωτικό στρατό. Τα πυρομαχικά των Οθωμανών κατακτητών εξαντλήθηκαν. Τότε, άρχισαν να καταστρέφουν τις κολόνες για να τραβήξουν το μόλυβδο και να φτιάξουν βλήματα. Οι Έλληνες τους έστειλαν ένα μήνυμα που το θεωρώ ιστορικό: Μην αγγίζετε τις κολόνες της Ακρόπολης, θα σας στείλουμε εμείς σφαίρες. Και το έκαναν. Αυτά είναι τα ακαλλιέργητα χέρια, που έφεραν τις βόμβες, αυτά είναι τα αδιάφορα πνεύματα που αντάλλαξαν τη ζωή τους για να υπερασπιστούν την κληρονομιά της πατρίδας τους.

Ο μεγάλος μας ποιητής Γιάννης Ρίτσος εξέφραζε το αίσθημα ολόκληρου του λαού μας όταν έγραφε: «Αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται με λιγότερο ουρανό».

Νομίζω πως ήρθε ο καιρός να επιστρέφουν αυτά τα μάρμαρα κάτω απ τον ουρανό της Αττικής, μέσα στο φυσικό τους χώρο, εκεί όπου συνιστούν ένα δομικό και λειτουργικό τμήμα ενός μοναδικού συνόλου. Και αυτό, σε μια εποχή όπου οι Έλληνες, με τη βοήθεια και την τεχνική υποστήριξη ολόκληρου του κόσμου, έστησαν σκαλωσιές γύρω απ’ τα Προπύλαια, το Ερέχθειο και τον Παρθενώνα στα πλαίσια μιας γιγαντιαίας προσπάθειας για τη διάσωση της Ακρόπολης, που απειλείται από τη φθορά και τη μόλυνση του σύγχρονου κόσμου.

Τα επι/ειρήματα των Άγγλων

Ο Τζ. Λιούμποκ συνοψίζει τα επιχειρήματα του Βρετανικού Μουσείου και του διευθυντή του, Ντ. Ουίλσων για την παραμονή των μαρμάρων στο Λονδίνο και δίνει και τη δική του γνώμη:

«Δεν έχουμε απολύτως καμία πρόθεση να επιστρέφουν τα Ελγίνεια μάρμαρα», λένε ο Ουίλσον και οι σύμβουλοί του. Ωστόσο, θα εξετάσουν την πιθανότητα επιστροφής μικρότερων κομματιών των μνημείων και μερικά αντικείμενα περισσότερο θρησκευτικής σημασίας. Επιμένουν στο γεγονός ότι οι νομικοί τους τίτλοι είναι έγκυροι, ότι η συλλογή αποτέλεσε με τον καιρό περισσότερο ένα μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεγάλης Βρετανίας απ’ ό,τι της χώρας προέλευσής της, ότι ο Έλγιν προφύλαξε τα μάρμαρα από την καταστροφή και ότι το Βρετανικό Μουσείο τα διατήρησε. Κυρίως επισημαίνουν μ’ έναν τρόπο υπερβολικό και ταραγμένο ότι το να επιστρέψουν έστω κι ένα αντικείμενο θα ήταν σαν ν’ αγγίζουν την άκρη ενός μοχλού: τα πάντα θα ήταν καλό να επιστραφούν και το Βρετανικό Μουσείο, το μεγαλύτερο μουσείο που εκπροσωπεί την πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας θα καταστρεφόταν, (...) Τέλος, το άρθρο 5 του καταστατικού του Βρετανικού Μουσείου, του 1963, απαγορεύει την εκποίηση οποιουδήποτε αντικειμένου εκτός αν υπάρχει δύο φορές. Οποιαδήποτε αναθεώρηση του καταστατικού, θα έθετε το Βρετανικό Μουσείο στο έλεος κάθε κυβέρνησης που θα ήθελε να γλυκάνει τους όρους μιας διμερούς συμφωνίας (όπως συνέβη και στην περίπτωση των Ελγίνειων Μαρμάρων).

(...) Ο τίτλος ιδιοκτησίας τους θεμελιώνεται στην κατάκτηση. Όμως, μετά τους ναπολεόντειους πολέμους και τους δύο παγκόσμιους, η βρετανικές κυβερνήσεις τήρησαν την αρχή της επιστροφής των λαφύρων. Άραγε, θα την απορρίψουν τώρα;

Τζ. Αιούμποκ Νβ\ν 8ίαίβ8πιαη

20 Ιουνίου 1983


Η Αφροδίτη της Μήλου. Ελληνική, γερμανική ή γαλλική:Στολίδι του Λούβρου, όπως και η Νίκη της Σαμοθράκης, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι γερμανική, μέσα στο πλαίσιο του αχαλίνωτου ανταγωνισμού στον οποίο επιδίδονταν οι Μεγάλες Δυνάμεις για να λεηλατήσουν την Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα.

Η ανακάλυψη της Αφροδίτης της Μήλου.

Η ιστορία μιας απαγωγής

Λέγεται πως σ’ αυτό το νησί (τη Μήλο), στις 8 Απριλίου 1820, ο κορμός του αγάλματος ανακαλύφθηκε τυχαία από έναν Έλληνα γεωργό, που στις περισσότερες πηγές αναφέρεται απλά ως Γιώργος, ο οποίος έσκαβε το χωράφι του κοντά στα ερείπια (...) ενός μικρού οικοδομήματος που το μισό ήταν κρυμμένο κάτω από τη γη* έψαχνε πέτρες για να χτίσει ένα τοίχο. Απογοητευμένος από την ασυνήθιστη όψη αυτού του κομματιού μαρμάρου, θα το σκέπαζε ξανά. Όμως η τΰχη θέλησε η σκηνή αυτή να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια ενός μαθητευόμενου στο γαλλικό ναυτικό, τον Ολ. Βουτιέ, μέλους του πληρώματος του ΕδΙ&ίβΐί©, ενός πλοίου του στόλου που διέσχιζε τακτικά τα νερά της ανατολής για να προστατεύει τα συμφέροντα της Γαλλίας. Ο νεαρός ενδιαφερόταν ζωηρά για την ελληνική αρχαιότητα και δεν δίσταζε να κάνει μαζί με τους ναύτες του μικρές έρευνες, στην τύχη.


Α I £.\Γ.\ /'/ Μ ! 1.0 ! > Τ ί Η Α Ν 8 Β Ο Κ ΐ) ΕI;

)!.' ΝΑ VI Κ. 5: ί .Ι ( , Λ Ι . Λ Μ Ο ! Λ ΒΟ Κ Ι) 1)Γ

■\ ί Οί ί !: ! ! [" ί. ΊΛ ί ΜΊίΊΊΎ.

Κατάλαβε αμέσως τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης και παρότρυνε τον γεωργό, δίνοντάς του μερικά πιάστρα που αυτός ζήτησε, να συνεχίσει να σκάβει. Εμφανίστηκε λοιπόν το κατώτερο μέρος του αγάλματος μαζί με ένα σύνολο μεμονωμένων κομματιών, από τα οποία μερικά είχαν αποκολληθεί προφανώς από το άγαλμα: Ο κότσος των μαλλιών, μερικά κομμάτια από το ύφασμα και από την περιοχή των γοφών. Το σχέδιο που έφτιαξε ο Βουτιέ για τα κομμάτια που βρέθηκαν αποχωρισμένα από το υπόλοιπο, δείχνει με διαφωτιστικό τρόπο ότι η Αφροδίτη ανακαλύφθηκε χωρίς τα χέρια της, παρ’ όλους τους μύθους που διαδόθηκαν αργότερα γύρω από τις συνθήκες της ανεύρεσης. Ενώ ο ναύτης ειδοποιούσε τον Λουί Μπρεστ, γάλλο πρόξενο στη Μήλο, ο χωρικός, που συνέχισε να σκάβει σ’ εκείνο το σημείο, έβγαλε στο φως, πλάι στα πρώτα κομμάτια, κι άλλα ακόμη, (...) καθώς και τμήματα από τα μπράτσα,

ένα ακρωτηριασμένο χέρι που κρατούσε ένα φρούτο και δύο επιγραφές. Μια αυθόρμητη ανασύνθεση του σχεδιάσματος του Βουτιέ, για τη σπουδαιότητα της οποίας θα μιλήσουμε αργότερα, αναφέρει την ύπαρξη των δύο πρώτων στύλων καθώς και των επιγραφών. Μια τρίτη επιγραφή, αυτή όμως απομονωμένη από τις άλλες, εμπλούτισε ακόμη περισσότερο την ανακάλυψη...

Ενώ ο Μπρεστ δίσταζε ακόμη να κανονίσει την αγορά του αγάλματος για λογαριασμό της Γαλλίας, ένας από τους σπουδαίους άντρες του νησιού πίεζε το χωρικό να φυλάξει το άγαλμα για έναν ανώτατο Έλληνα αξιωματούχο, τον Νικόλαο Μορούζη, διερμηνέα του ναυστάθμου της Κωνσταντινούπολης και ερασιτέχνη συλλέκτη αντικών, έτσι ώστε να εξασφαλίσει αρκετά χρήματα, τα οποία είχε μεγάλη ανάγκη εκείνη την εποχή. Παρ’ όλη την επιμονή του Βουτιέ, ο πρόξενος υποσχέθηκε στον Γιώργο ότι θα περιμένει την απόφαση του πρέσβη της Γαλλίας στην Υψηλή

Ο μαρκήσιος ντε Ριβιέρ


Πΰλη, του μαρκήσιου ντε Ριβιέρ.Αυτός, αφοΰ ειδοποιήθηκε από τον

Ντυμόν ντ’ Υρβίλ, που ήταν πλοίαρχος σ’ ένα άλλο καράβι του στόλου και είχε δει το άγαλμα μερικές μέρες μετά την ανακάλυψή του αλλά χωρίς να δείξει το ενδιαφέρον που θέλησε αργότερα να πείσει ότι είχε δείξει, και αργότερα από τον Ρομπέρ, πλοίαρχο του πλοίου στο οποίο υπηρετούσε ο Βουτιέ, έστειλε έναν γραμματέα της πρεσβείας, τον κόμη Μαρσελίς, για να διαπραγματευτεί με τον κάτοχο του ευρήματος. Ήταν ώρα. Υποχωρώντας στις πιέσεις που του ασκούνταν, ο Έλληνας χωρικός είχε έρθει σε συμφωνία με τον αντιπρόσωπο του Μουρούζη.

Τη στιγμή που το πλοίο στο οποίο επέβαιναν ο Μαρσελύς και ο Βουτιέ έμπαινε στον όρμο της Μήλου, το άγαλμα κατευθυνόταν μέσα σε μία βάρκα προς ένα άλλο πλοίο, αλβανικό, το Γαλαξείδι, που θα το μετέφερε στο ναύσταθμο της Κωνσταντινούπολης. Οι Γάλλοι παρεμβαίνουν αμέσως στις αρχές του νησιού και επιτυγχάνουν τη συμμετοχή τους στην επιχείρηση.

Ακολουθούν συζητήσεις. Τελικά, μετά από μια σειρά συγκεχυμένων γεγονότων και διαφόρων διαπραγματεύσεων, γίνεται η αγορά: Βιαίως, λένε μερικοί χωρίς επαρκείς αποδείξεις. Με διπλωματία, βεβαιώνουν άλλοι, τη μόνη διπλωματία που στηρίχθηκε στην παρουσία ενός πολεμικού πλοίου. Αγορασμένο με τα λεφτά που έπρεπε, το άγαλμα περιέρχεται στην προσωπική ιδιοκτησία του ντε Ριβιέρ και περνά αμέσως από το Γαλαξείδι στο γαλλικό πλοίο.

Α. Πασκιέ Η Αφροδίτη της Μήλον

οι Αφροδίτες τον Λούβρου, 1985


Η Αφροδίτη της Μήλου σε ξύλινο κιβώτιο, κατά τη διάρκεια της συντήρησής της, το 1871.

Η Αφροδίτη δωρήθηκε στον Λουδοβίκο ΙΗ', την 1 Μαρτίου 1821, ο οποίος την έδωσε στο Λούβρο.

Οι γερμανικές διεκδικήσεις

Ο Λουδοβίκος, πρίγκιπας διάδοχος της Βαυαρίας, είχε αποκτήσει το θέατρο της Μήλου για να κάνει ανασκαφές και φαίνεται ότι εκεί ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη. Σ ’ αυτό στηρίχθηκαν οι γερμανικές διεκδικήσεις γΰρω από το άγαλμα. Ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας έγραψε στο Λεό φον Κλένζε στις 6 Ιουλίου 1821:

Σας παρακαλώ θερμά να γράψετε στον Γκάου (γερμανό αρχιτέκτονα που ζοΰσε στο Παρίσι) για να σας δώσει πληροφορίες για την Αφροδίτη. Που βρέθηκε, όχι σε ποια περιοχή αλλά σε ποιο ακριβώς σημείο. Λέγεται ότι είναι έργο του Φειδία. Με ποιου γνωστού έργου την ομορφιά μπορεί να συγκριθεί; Θα ήθελα να το ξέρω.

Ο Λέο φον Κλένζε απαντά: Η ιδέα της διεκδίκησης ενός τέτοιου έργου για την Υψηλότητά σας και για την πατρίδα μας με κάνει ευτυχή.

Τα επιχειρήματα για τις γερμανικές διεκδικήσεις δεν θα ευσταθήσουν ποτέ. Στην Βαυαρία θα μείνει μόνο το πόδι της Αφροδίτης, από το οποίο εμπνεΰσθηκε ένας γλΰπτης της αυλής για να φιλοτεχνήσει αυτό της Λόλα Μοντέζ ερωμένης του βασιλιά.

Ρ. Ετιέν

Οι Έλληνες δεν διεκδικοΰν την Αφροδίτη

Πιστεύουμε πως είναι άσχημο να ζητάμε από τα μουσεία να απογυμνωθούν από τα ξένα έργα τους. Η Αφροδίτη της Μήλου είναι ένα ανεξάρτητο κομμάτι, (...). Τα μάρμαρα του Παρθενώνα αποτελούν μέρος ενός εξαιρετικού μνημείου του οποίου η ακεραιότητα δέχθηκε πλήγμα.

Μελίνα Μερκούρη, ΒΒΟ, 13.2.1983


Οι αρχαιολόγοι είναι σοβαροί;Κανείς δεν είναι πιο ικανός και επικίνδυνος ψεύτης από τον καλό αρχαιολόγο. Τον 15ο αι., ο Κυριάκος της Αγκόνας μπερδεύει αληθινά και ψεύτικα στοιχεία. Σ ’ αυτό έχουν διακριθεί δύο: ο ηγούμενος Φουρμόν στις αρχές του 18ου αι. και ο Ερρίκος Σλήμαν το 19ο αι. Ας θυμηθούμε τον Ραμπελαί: Η επιστήμη χωρίς συνείδηση δεν είναι παρά καταστροφή της ψυχής.Τί είναι αυτό που κάνει τον αρχαιολόγο να χάσει την ψυχή του;

Έ νας ηγούμενος ταΕιδευτής

Το 1728, την εποχή της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΕ', οι ηγούμενοι Φουρμόν και Σεβέν, και οι δύο μέλη της Ακαδημίας των επιγραφών και της φιλολογίας, φεύγουν για την Κωνσταντινούπολη. Αυτή η ακούραστη αναζήτηση ελληνικών χειρογράφων και χειρογράφων της Ανατολής, στηριζόταν, από την Αναγέννηση, στην πεποίθηση των επιστημόνων ότι ένα πλήθος κλασικών έργων που είχαν χαθεί για τη Δύση, βρισκόταν στη βιβλιοθήκη του ανακτόρου της Κωνσταντινούπολης (Σεράι), την παλιά βιβλιοθήκη των βυζαντινών αυτοκρατόρων (θα έπρεπε να είναι εξακριβωμένο το 19ο αιώνα ότι τό Σεράι δεν περιείχε όλους αυτούς τους θησαυρούς που πιστευόταν πως είχε). Η επιχείρηση κατέληξε σε αποτυχία. Αδυνατώντας να γίνουν δεκτοί στο Σεράι, οι δυο ερευνητές χωρίστηκαν, και ο Φουρμόν έφυγε για την Ελλάδα, όπου τον έλκυε η πιθανότητα να συλλέξει επιγραφές. Η πρόθεσή του να μαζέψει επιγραφές ώστε να διαφωτιστούν ορισμένες περίοδοι της ελληνικής ιστορίας τον κατέτασσε, στη σειρά των διαδόχων του Ζακόμπ Σπον, που είχαν τη φιλοδοξία να βοηθήσουν στην πρόοδο της ιστορικής επιστήμης.

Ο ηγούμενος Φουρμόν, ταξίδευσε στην Ελλάδα για δεκαέξι μήνες. Στην Αθήνα και στην Αττική βρήκε μεγάλη ποσότητα επιγραφών και αναγλύφων από τα οποία πολλά είχαν διαφύγει του Σπον. Στη συνέχεια πήγε στην Πελοπόννησο, όπου εξερεύνησε πολλές τοποθεσίες· από την αλληλογραφία του είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς πώς εκτελούνταν οι ενέργειές του αυτές: «Ήθελα να ψάξω κυρίως στη Σπάρτη. Είναι ένα λατομείο με μάρμαρα, με επιγραφές που έπρεπε να εξερευνήσω... Έβαλα λοιπόν εργάτες


να καταστρέψουν μέχρι τα θεμέλια τα ερείπια της υπέροχης αυτής πόλης και σήμερα δεν έχει απομείνει ούτε πέτρα». Καυχησιολογία δίχως αμφιβολία. Ή ταν απαραίτητο επίσης, να δικαιολογήσει στους ανωτέρους του τα έξοδα της αποστολής για την οποία δεν είχε εξουσιοδοτηθεί. Οι καταστροφές ήταν, ελλείψει βιβλίων, ο μόνος τρόπος να γίνει γνωστό ένα ταξίδι γΰρω από το οποίο έγινε τόσος θόρυβος!

Μέχρι που έφτασε στ αλήθεια ο καταστροφικός του ζήλος; Ο Άγγλος Ντόντγουελ, εβδομήντα χρόνια αργότερα, άκουσε να μιλάνε στο Μυστρά για εκείνο το Γάλλο που αφοΰ είχε αντιγράψει τις επιγραφές, τις σφυρηλατούσε, σβήνοντας οριστικά από το μέλλον τα ίχνη του παρελθόντος.

Ο Φουρμόν επέστρεψε στη Γαλλία και ισχυρίστηκε ότι είχε συγκεντρώσει 2.600 επιγραφές. Ο κόμης του Σαιλΰς, ένας απ’ τους μεγαλύτερους συλλέκτες αντικών του αιώνα, εξέδωσε με καλή πίστη τις επιγραφές και τα ανάγλυφα της Λακωνίας (Σπάρτη, Αμΰκλες).Μόνο μισό αιώνα αργότερα, ο Άγγλος Ρίτσαρντ Πέην Νάιτ διάσημος ανταγωνιστής του Έλγιν και σημαντικός, εξάλλου, ελληνιστής απέδειξε ότι οι κατάλογοι με τα ονόματα των πριγκίπων και των ιερέων του Μυστρά ήταν ψεύτικοι. Ο κόμης του Αμπερντήν αποκάλυψε ακόμη μια απάτη σχετική με ένα ανάγλυφο: εκεί όπου ο Φουρμόν είδε και αναπαρήγαγε λεπίδες, μέλη -ενδείξεις για ανθρωποθυσίες στη Λακωνία- επρόκειτο απλά για αντικείμενα καλλωπισμού, αφιερωμένα σε γυναικείες θεότητες.

Δεν χρειάζονται περισσότερα για να χαθεί η εκτίμηση για κάθε έργο του ηγούμενου. Στην πραγματικότητα είναι σκόπιμο, όπως έδειξαν οι σύγχρονες έρευνες, να αποκατασταθεί ένα μεγάλο μέρος αυτού του έργου. Συνεχίζει όμως

κανείς ν’ αναρωτιέται για τους λόγους που ώθησαν τον Φουρμόν να κατασκευάσει ψέματα. Είναι φανερό πως στο τέλος της αποστολής του η ψυχολογική του ισορροπία είχε κάπως διαταραχθεί και πως είχε κυριευθεί απ την ανάγκη να ανακοινώσει, πριν γυρίσει στη Γαλλία, εντυπωσιακές ανακαλύψεις. Αφού δεν τις είχε κάνει, δημιούργησε μερικές. Οι απάτες του δεν του χρησιμέυσαν σε τίποτα. Ειρωνεία της τύχης αφού τα αυθεντικά στοιχεία ούτε όσο ζούσε δεν εκδόθηκαν.

Φρ. Ετιέν

Ό λος ο κόσμος γνωρίζει ότι χρωστάμε στον Ε. Σλήμαν τον εμπλουτισμό των γνώσεών μας, χάρη στις ανασκαφές τον στην Τροία και στις Μυκήνες. Αλλά υπάρχουν ανησυχητικές πλευρές της προσωπικότητάς του που καταγγέλλονται πολύ νωρίς α π ’ τους εκπροσώπους του αρχαιολογικού “κατεστημένου

Η διαμάχη γύρω από τον Σλήμαν δεν έχει εντελώς σταματήσει. Αν και οι φωνές όσων στην αρχή αντιτάχθηκαν καθαρά σ’ αυτόν έπαυσαν από καιρό, σε κάθε ευκαιρία αντηχούν, κυρίως από την πλευρά αυτών που βρίσκονται μακριά από την αρχαιολογική επιστήμη, ύμνοι που εγκωμιάζουν μέσα σε μια τυφλή θεοποίηση τον Σλήμαν, τον ιδανικό επιστήμονα. Σήμερα, μπορούμε να ζυγίσουμε ήρεμα τα προτερήματα και τα ελαττώματά του, στο μέτρο που άπτονται της επιστήμης και μπορούμε να διαμορφώσουμε μια γνώμη αμερόληπτη...

Η επιτυχία του Σλήμαν έγκειται στην ανακάλυψη ενός καταποντισμένου κόσμου, που ξεπέρασε ό,τι γνωρίζαμε μέχρι τότε... Η επιστήμη θα είναι για πάντα υπόχρεη στο Σλήμαν γι αυτήν την ανεκτίμητη προσφορά. Το όνομά του θα


είναι για πάντα συνδεδεμένο με τον Ομηρικό κόσμο...

Αλλά αυτό το λαμπερό μετάλλιο έχει και μια αντίστροφη όψη. Σ’ όλες του τις προετοιμασίες όπως και στη μόρφωσή του γενικά, ο Σλήμαν ήταν μακριά από κάθε τρόπο σκέψης και κάθε επιστημονική μέθοδο. Δεν είχε γνώση της ιστορίας, οΰτε και της τέχνης, όπως δείχνει η αδιαφορία του για τον Ερμή του Πραξιτέλη: οι παρωχημένες εποχές, τα παράξενα αντικείμενα, ακαθόριστες εικόνες εξαντλούν το ενδιαφέρον του. Ή ταν, ακριβώς, ένας ερασιτέχνης με όλη τη σημασία της λέξης - τούτο με την καλή σημασία του όρου: ένας άνθρωπος ενθουσιασμένος με την έμμονη ιδέα του όσο και με την άλλη έννοια ένας άνθρωπος που ακολουθούσε τους στόχους του χωρίς μεθόδους και χωρίς βασικές γνώσεις. Ή ταν επίσης ερασιτέχνης των ανασκαφών, χωρίς καν την υποψία ότι υπήρχε μια αυστηρή μέθοδος και τεχνική. Ή ταν ερασιτέχνης για τα θέματα της αρχιτεκτονικής όπως και γι’ αυτά της αρχαιολογίας.

Α. ΜιχελήςΏΐβ ΆνϋΗδΙοξΪΞοΙιβη Εηίάβοίαιηξβη άβ$

ηβιιηζβΗηίβη ΥαμΗιιηβΓΐ8, 1906

Ο Σλτίιιαν, ερασιτέγνης και ψυχοπαθής

Ό πως πολλοί ευφυείς άντρες, ο Σλήμαν είχε μια αρκετά ψυχοπαθή προσωπικότητα. Στη ζωή του και στις πράξεις του, αποκάλυπτε ένα μικρό κομμάτι αυτής της πλευράς με τη συμπεριφορά του. Η άσχημη παιδική του ηλικία είχε προκαλέσει μια παρατεταμένη παιδικότητα. Είναι ολοφάνερο στην εμμονή του να γράφει, όσο ζούσε, αυτοβιογραφίες ή ημιτελή γράμματα σε διάφορες προσωπικότητες. Αν αποτελούν μέρος

της κληρονομιάς του, πόσα απ’ αυτά έστειλε στ’ αλήθεια; Θα πρόσθετα ακόμη ένα αξιοσημείωτο και παραμελημένο στοιχείο: Στο νεκροταφείο του Άνκερσχαγκεν, ένας μεγάλος σταυρός είναι τοποθετημένος στα δεξιά της εκκλησίας (όταν κοιτάμε από τη δύση). Φέρει την επιγραφή:

Η©ηιγ 5οϊι1ί©ιη&ηη από το 3&ίηΙ-Ρ©ΐ©Γδ6οιΐΓ£ στην

αγαπημένη του μητέραΕοιπδ©-Τ1ΐ6Γ©δ© δορίιί© 5οΜί©ηι&ηη

γεννήθηκε στις 18 Μαΐου 1793 πέθανε στις 22 Μαρτίου 1831

Το μικρό του όνομα γραμμένο στα αγγλικά, το όνομά του που αναφέρεται πριν από της μητέρας του, η αναφορά της Αγίας Πετρούπολης ως κατοικίας του σε μια επιγραφή στο Άνκερσχαγκεν, όλες αυτές οι λεπτομέρειες καθιστούν αυτό το σταυρό περισσότερο ένα μνημείο για τον ίδιο τον Σλήμαν παρά για τη μητέρα του.

Μπορεί να κληρονόμησε την έλλειψη συνείδησης από τον πατέρα του. Δεν θα δίσταζε ούτε στιγμή να εξαπατήσει έναν συνάδερφό του. Ή ταν ένας άπληστος εκμεταλλευτής του πολέμου, είτε επρόκειτο για τον πόλεμο της Κριμαίας είτε για τον αμερικανικό εμφύλιο. Η ίδια έλλειψη συνείδησης τον έκανε έναν επιτυχημένο αρχαιολόγο. Η κυβέρνηση του απαγόρευσε να κάνει ανασκαφές στο Ισαρλίκ. Έσκαψε στο Ισαρλίκ. Οι ιδιοκτήτες του λόφου του απαγόρευσαν να κάνει ανασκαφές στο λόφο τους. Τον έσκαψε. Η τουρκική κυβέρνηση του απαγόρευσε να εξάγει τα ευρήματά του. Τα πέρασε με απάτη στην Αθήνα. (...) Συμπεριφερόταν στις κυβερνήσεις σαν να ήταν αντίπαλοι στις επιχειρήσεις του.

Ως προς τί η ψυχοπάθειά του επηρέαζε την αρχαιολογική του δραστηριότητα; Η απογραφή των


ευρημάτων, η περιγραφή τους, τα σχέδια δεν χρειάζεται να τεθούν υπό αμφισβήτηση. Πολλά μπορούν να ελεγχθούν με βάση τα ίδια τα αντικείμενα που υπάρχουν. Οι επί μέρους ερμηνείες του είναι που πρέπει να αμφισβητηθούν και να παραμεριστούν. Οι φαντασιόπληκτες διηγήσεις του σε εφημερίδες και στα γράμματά του, προανήγγειλαν τις ευφάνταστες διηγήσεις στις αναφορές του για τις ανασκαφές: Έ να ρωμαϊκό ποτήρι που βρέθηκε στην Ιθάκη περιέχει τις στάχτες του Οδυσσέα. Έ νας θησαυρός της εποχής του χαλκού αποτελείται από τα κοσμήματα της ωραίας Ελένης. Μια ανώνυμη μούμια είναι το πτώμα του Αγαμέμνονα. Ο υπουργός στην Αθήνα μαθαίνει από ένα τηλεγράφημα του Σλήμαν την

ανακάλυψη «ενός πτώματος με στρογγυλό πρόσωπο. Μοιάζει απολύτως με την εικόνα που η φαντασία μου είχε δημιουργήσει από καιρό για τον Αγαμέμνονα». (...)

Η κριτική έρευνα πάνω στην αυτοβιογραφία του Σλήμαν παραμένει μια δουλειά που πρέπει επειγόντως να γίνει. Πρέπει να θέσουμε υπό αμφισβήτηση κάθε τί που παρουσιάζεται ως σίγουρο στα γραπτά του Σλήμαν που είχαν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι δεν μπορεί να ελεγχθούν εξωτερικά.

Γ.Μ. Κάλντερ III δοΜί©ηΐ3ηη οη δο!ιπ©ιη&ηη:

ά δΐιιάγ οη ΐΐι© ιΐδ© οί δοιιιο©δ, ΐη Οτββΐί, Κοπιαη αηά Βγζαηίίηβ 5ίαάίβ8,

αρ. 13,1972


Φίλιππος Β'. Βασιλιάς ττ\ς Μακεδονία»:. με σάοκα και οστά

Οφείλουμε στον Μαν. Ανδρόνικο, που ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα των τελευταίων είκοσι χρόνων. Το 1977, έφερε στο φως τον τάφο του Φιλίππου του Β', βασιλιά της Μακεδονίας (359-336 π.Χ.), πατέρα του

Αλέξανδρου.

Η συγκίνηση της ανακάλυψης

Το άνοιγμα του τάφου ορίστηκε για τις 8 Νοεμβρίου, την ημέρα που η ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ.

Το σκέπαστρο του θόλου τραβήχτηκε με μικρή προσπάθεια και άφησε ένα κενό πλάτους 34 εκατοστών. Ή ταν αρκετό για να δοΰμε αρχικά το εσωτερικό και στη συνέχεια να κατέβουμε με μια ξύλινη σκάλα. Στην αρχή κοίταξα το πίσω μέρος της μαρμάρινης πόρτας που χώριζε το δωμάτιο από τον προθάλαμο, και μετά τους τοίχους. Εκείνη τη στιγμή, η αντίδρασή μου αποκάλυπτε ζωηρή απογοήτευση.

Η επιφάνεια της πόρτας ήταν χονδροειδής, άσχημα δουλεμένη. Οι τοίχοι δεν ήταν διακοσμημένοι. Δεν ήταν ούτε καν βαμμένοι και ήταν φανερό πως δεν είχαν τη λεπτή επικάλυψη που είχε γίνει με φροντίδα στα μακεδονικά κτίρια.

Αλλά ήταν μεγάλη η κατάπληξή μου όταν το βλέμμα μου έπεσε στο πάτωμα του δωματίου. Στην πρώτη μου επίσημη αναφορά (...) Έγραφα: Δεν είναι το κατάλληλο μέρος για να διηγηθώ αυτό που διακατέχει το πνεύμα του αρχαιολόγου αυτήν την εξαιρετική στιγμή της καριέρας του. Ο αναγνώστης μπορεί να νομίζει πως ακόμη κι αν θα έπρεπε να παραμείνει ψύχραιμος, ήρεμος και συγκεντρωμένος για να αναλάβει τις ευθύνες που οι συνθήκες επέβαλαν, ο αρχαιολόγος είναι βαθιά αναστατωμένος και άναυδος μπροστά στη θέα του πλούτου ενός επιτάφιου δωματίου που είχε μείνει ανέπαφο για αιώνες, από τη στιγμή που οι μαρμάρινες πόρτες έκλεισαν μετά την τελετή των ταφικών εθίμων.

Τα χρόνια που πέρασε μελετώντας τα έθιμα της ταφής, αντί να αμβλύνουν την ευαισθησία του, την όξυναν σε τέτοιο βαθμό, ώστε ζει στιγμές έντονης συγκίνησης που δεν θα ξανααισθανθεί όταν του δίνεται η ευκαιρία να ταξιδέψει


μέσα στις χιλιετίες και να αγγίξει τη ζωντανή αλήθεια του παρελθόντος, σαν άμεση εμπειρία. Ο αρχαιολόγος νιώθει την έξαψη ενός επιστήμονα και τις τύψεις ενός βεβηλωτή. Φυσικά το πρώτο συναίσθημα τον οδηγεί στο δεύτερο. Το βλέμμα μου έμεινε καρφωμένο στο πίσω μέρος του δωματίου, ακριβώς κάτω από το άνοιγμα. Εκεί ήταν στοιβαγμένα όλα τα αντικείμενα που είχαν προβλεφθεί για τη ζωή του νεκρού στον κάτω κόσμο. Στα δεξιά μου, στη νοτιοδυτική γωνία του δωματίου, μπρούντζινα και σιδερένια αντικείμενα ήταν το ένα πάνω στο άλλο. Τα μπρούντζινα κομμάτια είχαν αποκτήσει ένα όμορφο σκούρο χρώμα από την οξείδωση. Τα σιδερένια είχαν γίνει μαύρα. Στα αριστερά, κοντά στον βόρειο τοίχο, έλαμπαν τα ασημένια σκεύη. Στη μέση του τοίχου, ακριβώς κάτω από το άνοιγμά μας, ήταν η τετράγωνη πέτρα που σκέπαζε τη μαρμάρινη σαρκοφάγο. Στο πλάι, απέναντι μας, υπήρχαν διασκορπισμένα απομεινάρια από μαυρισμένα ξύλα, αποσυντεθειμένα, ανάμεσα στα οποία λαμπύριζαν μικρά κομμάτια· χρυσά φύλλα έλαμπαν σ’ όλο αυτό το σημείο. Πιο κει, το μαύρο και το κόκκινο ενός οξειδωμένου θώρακα. Το υπόλοιπο πάτωμα ήταν γυμνό.

Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα, Οι βασιλικοί τάφοι, 1984.

Πρόκειται για τον τάφο του Φιλίππου όπως ισχυρίζεται εξαρχής ο Μ. Ανδρόνικος; Αμφισβητήθηκε. Όμως στο Διεθνές Συνέδριο Αρχαιολογίας το 1983, τρεις Άγγλοι επιστήμονες, δύο γιατροί (ο Τζ.Χ. Μάσγκρεϊβ και ο Ρ. Νηβ από το Μπρίστολ και το Μάντσεστερ, καθηγητής ανατομίας και ειδικός στην αποκατάσταση εικόνων του προσώπου) και ένας αρχαιολόγος από το Μάντσεστερ, ο Τζ. Πραγκ, εκτόξευσαν μια βόμβα: Αποκατέστησαν από τα κόκκαλα που είχαν διατηρηθεί στον τάφο το κεφάλι τον νεκρού' και είναι αντό τον Φίλιππον Β', πον γνωρίζονμε από τα πορτραίτα.

Η ιατρική βοηθά την αρχαιολογία

Είμαι βέβαιος πως τα κόκκαλα παρουσιάζουν κάποιες ανατομικές ιδιομορφίες και ασυμμετρίες που δεν μπορούν να αποδοθούν στη φωτιά. (Το πτώμα του Φιλίππου Β' κάηκε και τα απομεινάρια τοποθετήθηκαν προσεκτικά σ’ ένα χρυσό φέρετρο ή λάρνακα). (...) Υπολογίζοντας πολύ καλά, ωστόσο, είμαι πιο κοντά στο να αποδώσω τις ιδιομορφίες σε τραυματισμό, σε μια γενετική ανωμαλία, ή σε ένα συνδυασμό και των δύο.

Ο κ. Νηβ κι εγώ, δεχτήκαμε τη βοήθεια έμπειρων χειρουργών, ειδικών στην πλαστική χειρουργική, ιδίως του στόματος, στους οποίους δείξαμε εκμαγεία και φωτογραφίες στο Μάντσεστερ και στο Μπρίστολ. Εάν η φύση και όχι η φωτιά είναι υπεύθυνη, τότε η υπόθεση σύμφωνα με την οποία τα κόκκαλα ανήκουν σ’ ένα άντρα που ως γνωστόν είχε χάσει το δεξί του μάτι και είχε υποστεί σημαντικά τραύματα σ’ όλη τη δεξιά πλευρά του προσώπου, δεκαοκτώ χρόνια πριν πεθάνει, γίνεται πιθανή.

Τζ. Μ. Μάσγκρεηβ ΙοηπιαΙ ο/ΗβΙΙβηΐο 8ίιιάΐβ8, 1984.


Γνωρίζοντας την Ελλάδα από αντίγραφα

Δεν αρκεί ναανακαλύπτουμε · πρέπει να γνωρίζουμε τί ανακαλύψαμε. Τα αντίγραφα διάσημων αρχαίων έργων, παίζουν το ρόλο τους στη διάδοση του κλασικού πολιτισμού. Από τον 16ο αι. και, μερικές φορές, μέχρι τον 20 αι., έχουν τη θέση τους πλάι στα πρωτότυπα, στις συλλογές μεγάλων μουσείων, όπως το Λούβρο

Για παιδαγωγικούς σκοπούς, οι σχολές Καλών Τεχνών (Παρίσι, 1854) και τα πανεπιστήμια δημιουργούν ειδικές γυψοθήκες (Στρασβούργο 1872, Λυών 1893, Παρίσι στη δεκαετία του ’20). Αργότερα, η προτίμηση για το αυθεντικό, ωθούμενη από την καλλιέργεια του ωραίου, και τα οπτικοακουστικά μέσα φάνηκε ότι κατέστησαν άχρηστα τα αντίγραφα από γύψο. Πρέπει να αποκατασταθείμια κληρονομιά μεγάλης αξίας.

Το 1893 ο υπουργός Δημόσιας Εκπαίδευσης και Καλών Τεχνών (ένας τίτλος που δεν θα έπρεπε να ξεχάσουμε), αποφάσισε τη δημιουργία στη Λυών ενός μουσείου με αντίγραφα αρχαίων γλυπτών, στο δεύτερο όροφο πανεπιστημιακών κτιρίων που ήταν υπό κατασκευή. Το μουσείο εγκαινιάστηκε το 1899 και παρουσιάστηκε το μεγαλύτερο μέρος των συλλογών. Αγνοούμε το κόστος των κτιρίων αλλά το 1903, ο Α. Λεσά υπολόγισε την αξία των συλλογών σε 100.000 χρυσά φράγκα. (Με τις σημερινές τιμές των αντιγράφων το κόστος της αντικατάστασης μπορεί να εκτιμηθεί στα 13.000.000 φράγκα). Δεν θα επιμείνω στην αξία της κληρονομιάς αλλά στην οργάνωση ενός μουσείου αντιγράφων στην αλλαγή του αιώνα.

Το παλιό και το καινούργιο μουσείο της Λυών


Το παλαιό μουσείο αντιγράφων του Πανεπιστημίου Λυών II___________________

Ας υπογραμμίσουμε κατ’ αρχάς το τεράστιο ενδιαφέρον που μπορεί να παρουσιάσει η συγκρότηση παρόμοιων συλλογών με αντίγραφα από έργα, που προέρχονται από όλα τα μουσεία της Ευρώπης (Αυστρία, Ελλάδα, Ιταλία, Αγγλία...).Η ζωή του μουσείου καθοριζόταν από την αγορά καινούργιων αντιγράφων. Η εξέλιξη των αρχαιολογικών ανασκαφών αποκάλυπτε καινούργια αριστουργήματα.Έτσι, ο θησαυρός της Σίφνου ανακαλύφθηκε στους Δελφούς το 1893, ανακοινώθηκε στο Βιιΐΐεΐίη ά© ΟθΓΓ©δροη(1&ηο© Μΐέηίφΐ© το 1894, και το αντίγραφο εκτέθηκε στη Λυών το 1895, όπως αποκαλύπτει ένα γράμμα του Μ. Ολό, του μεγάλου επιστήμονα στον οποίο οφείλουμε τη δημιουργία

του μουσείου. Η Σφίγγα των Ναξίων, της οποίας ήδη ήταν γνωστά ορισμένα κομμάτια αλλά το κεφάλι δεν είχε ανακαλυφθεί μέχρι το 1894, έφτασε λίγο αργότερα γιατί ήταν το αντίγραφο της παγκόσμιας έκθεσης του 1901, που προσφέρθηκε στο μουσείο της Λυών.Το μουσείο λοιπόν αντανακλούσε τη σημαντική εξέλιξη της αρχαιολογίας των δεκαετιών 1890 και 1900. Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι οι Κόρες της Ακρόπολης ήταν πολυάριθμες στη Λυών, γνωρίζοντας ότι ο Α. Λεσά, ο πρώτος συντηρητής, ήταν ειδικός στην ελληνική αρχαϊκή τέχνη. Νέο μέλος της Γαλλικής Σχολής στην Αθήνα, έκανε απολογισμό το 1888 για τα ευρήματα της Ακρόπολης, των οποίων η συστηματική ανασκαφή γινόταν από το 1885 από τον Καββαδία. Το μουσείο της Λυών ακολουθούσε την πραγματικότητα, και διέδιδε όλες τις καινούργιες όψεις του ελληνικού


πολιτισμού, την πολυμορφία του οποίου ανακάλυπταν τα πρώτα χρόνια του 1900. «Ένα τέτοιο μουσείο αναδεικνΰεται ως πρότυπο», αυτό δήλωσε ο Εντ. Ποτιέ αιτιολογώντας το χρυσό μετάλλιο που απένειμε στο μουσείο το 1900. Η επιτροπή θέλησε να παρουσιάσει το μουσείο ως πρότυπο για τα άλλα πανεπιστήμια, και να το θέσει σαφώς υψηλότερα από αυτά των ανταγωνιστών του. Για την παρουσίαση της συλλογής δεν φείσθηκαν των μέσων: Το μουσείο καταλάμβανε 1.600 τετραγωνικά μέτρα στο δεύτερο όροφο της σχολής Φιλολογίας και Δικαίου. Τα αγάλματα και τα ανάγλυφα ήταν κατανεμημένα κατά ιστορική σειρά σε δέκα μεγάλες αίθουσες, μεταξύ των οποίων μια επιβλητική κυκλική αίθουσα που στέγαζε τα έργα του 5ου αιώνα. Το ύψος του ταβανιού ήταν έξι με επτά μέτρα κι ο φωτισμός περνούσε από την οροφή από υαλοπίνακες. Είχαν υιοθετηθεί οι καλύτερες τεχνικές λύσεις. Για να σπάσει η μονοτονία των λείων διαχωριστικών, ο αρχιτέκτονας

είχε κατατμήσει το χώρο σε μικρά δωμάτια. Οι άκρες των χωρισμάτων που τα οριοθετούσαν ήταν διακοσμημένες με κολόνες βαμμένες σε γκρι χρώμα που ερχόταν σε αντίθεση με το κόκκινο της Πομπηίας χρώμα των τοίχων. Είχε επιλεχθεί ένα είδος παρουσίασης με νεοκλασική καλαισθησία και το λαμπερό πάτωμα έδινε την εντύπωση του εσωτερικού χώρου ενός συλλέκτη.

Ρ. Ετιέν«Γ© Νουν©&υ Μιΐδΐ© <3© ιϊιοιι1η§©5

(I© 1υηΐν©Γδΐΐι ά© Εγοη-ΙΙ» Γβ ΜοαΙα^β (πρακτικά διεθνούς

συνεδρίου, 10-12 Απριλίου 1987), 1988

Το παλιό μουσείο χρησιμοποιείται από τις πανεπιστημιακές σχολές. Οι συλλογές βρίσκονται σε ένα κτίριο που δεν ήταν κατάλληλο για να τις δεχτεί. Ενώ οι ευρωπαίοι γείτονές μας διαχειρίζονται με ζήλο τις συλλογές τους, η Γαλλία δεν καταφέρνει να δημιουργήσει μια τακτική: το αποδεικνύει η οδύσσεια του νέου μουσείου των Βερσαλλιών, τον οποίου η διευθέτηση σταμάτησε από το 1978, παρ’ όλες τις προσπάθειες της κ. Σ. Μπεσκ συντηρήτριας Μουσείων της Γαλλίας.


Η σωτηρία της ΑκρόποληςΤα σχέδια Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων για τη συντήρησή της

Τα μνημεία της Ακροπόλεως, που αποτελοΰν παγκόσμια σύμβολα του κλασσικού πνεύματος αφού επί 2.500 χρόνια σχεδόν αντιμετώπισαν τις φυσικές καταστροφές, τις επεμβάσεις του ανθρώπου και τη φυσική γήρανση, άρχισαν τις τελευταίες δεκαετίες - κυρίως μετά το 1940 - να παρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα. Ό πως θραύσεις μαρμάρων, ρηγματώσεις, και αλλοιώσεις στην επιφάνειά τους. Το 1971, μια έκθεση εμπειρογνωμώνων της ΟΥΝΕΣΚΟ, επεσήμανε την κρισιμότητα της καταστάσεως. Βέβαια, η Εφορεία Ακροπόλεως του υπουργείου Πολιτισμού με τα περιορισμένα τεχνικά και οικονομικά μέσα που διέθετε, προσπάθησε να αντιμετωπίσει τους άμεσους κινδύνους καταστροφής. Το 1975 είχε πλέον συνειδητοποιηθεί η

ΜΕΧΡΙ το έτος 2000 ο ιερός βράχος της Ακροπόλεως θα συνεχίσει να δίνει την εντύπωση (τόσο στους Έλληνες, όσο και στους τουρίστες που τον επισκέπτονται κατά χιλιάδες κάθε χρόνο) ενός μεγάλου εργοταξίου, γεμάτου με ικριώματα, μηχανήματα και εργάτες. Μια εικόνα που ίσως δεν απέχει πολύ από αυτή που υπήρχε την εποχή του Περικλέους, όταν οι πρόγονοί μας δημιουργούσαν το μοναδικό αυτό μνημειακό συγκρότημα. Μια εικόνα που σήμερα είναι αναπόφευκτη, αφού μόνον έτσι θα διαφυλαχθούν για τους αιώνες που έρχονται, τα λαμπρότερα μνημεία του αρχαίου κόσμου που αποτελούν κληρονομιά όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά ολόκληρης της Ανθρωπότητος.


ανάγκη μιας σοβαρής επεμβάσεως για τη σωτηρία των μνημείων. Έτσι, συστάθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού μια επιτροπή από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, πολιτικούς μηχανικούς, μηχανικούς και χημικούς, η Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως που εξακολουθεί να έχει σαν έργο της τη μελέτη, τον προγραμματισμό, την εποπτεία και την εκτέλεση των απαραιτήτων για την αποκατάσταση του μνημειακού συγκροτήματος.Για την υλοποίηση μάλιστα του έργου της συγκροτήθηκε από την επιτροπή αμέσως μετά τη σύστασή της και τεχνικό γραφείο που εξοπλίστηκε με επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων.Έτσι άρχισε πριν από 12 ακριβώς χρόνια το σπουδαιότατο, πράγματι αυτό έργο, που το κόστος του θα ανέλθει στο ύψος

μερικών δισεκατομμυρίων δραχμών! Τα πρώτα χρήματα - που συγκεντρώθηκαν το 1977 από διεθνή έρανο της ΟΥΝΕΣΚΟ - χρησιμοποιήθηκαν για τη σύσταση και τον εξοπλισμό εργαστηρίου συντηρήσεως λίθου. Αργότερα, και συγκεκριμένα κατά τη διετία 1983-’85, γινόταν μερική χρηματοδότηση από την ΕΟΚ. Τα κονδύλια όμως ήταν μικρά. Έτσι από το 1985 το οικονομικό βάρος των εργασιών έχει πέσει στις πλάτες του υπουργείου Πολιτισμού. Τα αναστηλωτικά έργα γίνονται όλα από Έλληνες επιστήμονες. Στην ομάδα εργασίας μετέχουν έξι αρχιτέκτονες, 3 πολιτικοί μηχανικοί, 3 χημικοί, 3 αρχαιολόγοι, 5 σχεδιαστές, ένας συντηρητής και διάφοροι εξειδικευμένοι μαρμαροτεχνίτες.Ό πως αναφέρεται στο ειδικό δελτίο


Τύπου που εξέδωσε πρόσφατα η επιτροπή, η περίοδος 1975-1977 απετέλεσε την κατ’ εξοχήν μελετητική φάση του έργου. Στα χρόνια αυτά καταγράφηκαν με προσοχή και μελετήθηκαν σε βάθος τα προβλήματα που τα σπουδαιότερα ήταν: α) Η διάβρωση των σιδερένιων στοιχείων που είχαν χρησιμοποιήσει στις αναστηλώσεις του 19ου και 20ού αιώνος. β) Οι αλλοιώσεις (φυσικές, χημικές, βιολογικές) που προκαλεί στις επιφάνειες του μαρμάρου η απότομη αύξηση της ατμοσφαιρικής ρυπάνσεως στο άμεσο περιβάλλον των μνημείων κατά τα τελευταία 30 χρόνια, γ) Η στατική επάρκεια των μνημείων, δ) Η φθορά του βράχου από τα βήματα χιλιάδων επισκεπτών.Η Επιτροπή Ακροπόλεως με τη βοήθεια και άλλων επιστημονικών ιδρυμάτων προχώρησε σε στατικές έρευνες σε όλα τα μνημεία, σε τοπογραφικές και σχεδιαστικές αποτυπώσεις του βράχου, σε έρευνα των διάσπαρτων κομματιών. Επίσης μελετήθηκε συστηματικά η κατάσταση του βράχου της Ακροπόλεως και έγιναν εργαστηριακές έρευνες για τα αίτια φθοράς της επιφανείας του μαρμάρου. Ταυτόχρονα λήφθηκαν και τα πρώτα μέτρα προσωρινής προστασίας, όπως η κάλυψη με ξύλινα στέγαστρα των Καρυάτιδων, του Ερεχθείου και της Δ. Ζωφόρου του Παρθενώνος, η μεταφορά των γλυπτών του δυτικού αετώματος του Παρθενώνος στο Μουσείο Ακροπόλεως και η τοποθέτησή τους σε ειδικές συνθήκες, η λήψη μέτρων για τη μερική απορρύπανση της ατμόσφαιρας, η απαγόρευση της πρόσβασης επισκεπτών μέσα στα μνημεία και η απαγόρευση της ανόδου αυτοκινήτων στους πρόποδες της Ακροπόλεως. Η πρώτη αυτή φάση ολοκληρώθηκε στο τέλος του 1977.Το πρώτο μεγάλο μνημείο που χρειαζόταν αποκατάσταση ήταν το Ερέχθειο. Οι καθαυτό αναστηλωτικές

εργασίες άρχισαν το 1979 και ολοκληρώθηκαν στο τέλος του 1986. Ολόκληρο το μνημείο αποσυναρμολογήθηκε και αποκαταστάθηκε με διάφορες επεμβάσεις που κρίθηκαν απαραίτητες. Οι επεμβάσεις της Επιτροπής Ακροπόλεως δεν περιορίστηκαν βέβαια μόνο στα μεγάλα μνημεία του βράχου.Το 1978 κατασκευάστηκε μια διάβαση κυκλοφορίας επισκεπτών στον άξονα Προπυλαίων-Παρθενώνος, ενώ από το 1977 έχουν αρχίσει στερεωτικές εργασίες στους βράχους των κλιτείων του λόφου της Ακροπόλεως που παρουσιάζουν έντονα προβλήματα διαβρώσεως και αποσαθρώσεως, που οδηγούν στην κατολίσθηση και απόσπαση μεγάλων τμημάτων. Μέχρι σήμερα τέτοιες εργασίες έχουν γίνει στην ανατολική κλιτύ του λόφου. Οι εργασίες αυτές υπολογίζεται να ολοκληρωθούν σε πέντε χρόνια.Το 1983 δημοσιεύθηκε η «Μελέτη Αποκαταστάσεως του Παρθενώνος» των διαπρεπών αρχιτεκτόνων Μ. Κορρέ και X. Μπούρα. Στη μελέτη προτείνεται μεταξύ άλλων η επανατοποθέτηση στον Παρθενώνα και στις αρχικές τους θέσεις διάσπαρτων τμημάτων του μνημείου, αφού προηγουμένως συμπληρωθούν, όπου είναι αναγκαίο, τα κατεστραμμένα μέρη με νέο μάρμαρο.Στο μέλλον, η Επιτροπή Ακροπόλεως προγραμματίζει ανάλογη σωστική επέμβαση και στο ναό της Αθηνάς- Νίκης. Το ευρύτερο πρόγραμμα περιλαμβάνει ακόμη την οριστική διαμόρφωση του πλατώματος του λόφου της Ακροπόλεως, την επέκταση του δικτύου διαβάσεων κυκλοφορίας των επισκεπτών, την ενδεικτική αποκατάσταση του μικρού ναού της Ρώμης και του Αυγούστου ανατολικά του Παρθενώνος και του βάθρου του αγάλματος της Αθηνάς Προμάχου.

Κ. Μωραΐτης Βραόννή, 9.11.1984


Μερική ή πλήρης απρκατάσταση:Υπερβολικά τολμηρή ή πολύ συντηρητική; Τί είναι τελικά η αποκατάσταση του Ερεχθείου που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 1987μετά οκτώ χρόνων μελέτες και δουλειά;Η πολεμική γύρω από την αναοτηλωτική άποψη, που διέπει τελικά την επέμβαση στο μνημείο, δεν είναι κάτι καινούργιο. Οι όποιες διαφωνίες, όμως, δεν είχαν ακόμη «ξεμυτίσει» από τα «τείχη» των συνεδριάσεων της αρμόδιας Επιτροπής Ακρόπολης, των επιστημονικών ανακοινώσεων ή των ιδιωτικών συζητήσεων. Τώρα, για πρώτη φορά, εκφράζονται ανοιχτά προς το κοινό και μάλιστα από τις σελίδες του βρετανικού Τύπου!Πριν καιρό ο αρχαιολόγος κ. Γιώργος Δοντάς, πρώην διευθυντής Ακρόπολης και μέλος της Επιτροπής, σε ανταπόκριση των Τάιμς από την Αθήνα υποστήριζε ότι παραβιάζονται οι αρχές του Χάρτη της Βενετίας -της βίβλου των αναστηλώσεων- και ότι οι επεμβάσεις προχωρούν πολύ μακριά. Η άποψη αυτή χαρακτηρίζει σε γενικές γραμμές τις θέσεις της παλιάς φρουράς των αρχαιολόγων -τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό- που πιστεύουν ότι τα μνημεία πρέπει να συντηρούνται και να προστατεύονται από περαιτέρω καταστροφές, αλλά να διατηρούν τη μορφή που είχαν όταν ανακαλύφθηκαν. Εκ διαμέτρου αντίθετη θέση παίρνει στο θέμα αυτό ο Σάιμον Τζένκινς με

ολοσέλιδο άρθρο του στους Κυριακάτικους Τάιμς, όπου υποστηρίζει ότι οι αναστηλωτές του Ερεχθείου «φυλακίστηκαν μέσα στη συστολή τους απέναντι στο ακαδημαϊκό κατεστημένο. Και συνεχίζει λέγοντας ότι έτσι «η Ακρόπολη θα γίνει ένα μαυσωλείο του αρχαιολογικού συντηρητισμού», για να καταλήξει ως εξής. «Τι συναρπαστικό που θα ήταν αν έστω και ένα από τα μνημεία του Περικλή μπορούσε να σπάσει τα δεσμά του πνευματικού μονοπωλίου της αρχαιολογίας και να αναστηλωθεί σ’


ολη του τη δόξα. Μας έχει αποκοιμίσει η αγάπη μας για το γραφικό και φοβόμαστε να δούμε καταπρόσωπα το ρεαλισμό του παρελθόντος».Στη μέση, μεταξύ των δύο αυτών αντιθέτων απόψεων, κινείται η αναστηλωτική λύση που τελικά δόθηκε έπειτα από την απόφασή της Ιίμελούς Επιτροπής Ακροπόλεως, που προεδρεύεται από τον καθηγητή του Πολυτεχνείου κ. Χαράλαμπο Μπούρα. Άξονάς της είναι η ισορροπία ανάμεσα στις δύο αυτές θέσεις και η απόφαση να προχωρήσει η αναστήλωση μέχρι εκεί

που υπάρχει υλικό. Ακόμη και αν αυτό το υλικό βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, όπως η έκτη κολόνα στη βορειοανατολική γωνία του κτιρίου, της οποίας η έλλειψη συμπληρώθηκε στο μνημείο με αντίγραφό της (πάνω σ’ αυτό είχαν διαχωρίσει τη θέση τους, στα πλαίσια της Επιτροπής, τόσο ο κ. Δοντάς όσο και ο διευθυντής αναστηλώσεων του υπουργείου Πολιτισμού κ. I. Δημακόπουλος. Αλλά «την τελευταία μόνο στιγμή» επισημαίνει η πλειοψηφία της Επιτροπής).


Όμως ο Σ. Τζένκινς ζητά κάτι παραπάνω από την προσθήκη της κολόνας, τα συμπληρώματα με νέο μάρμαρο ή τις αναστηλώσεις των κατεσπαρμένων μελών και τη μορφολογική συνέχεια, που αποκαταστάθηκε στο Ερέχθειο.Ο Βρετανός αρθρογράφος ξεκινά από την απόψη ότι τα μνημεία πρέπει να είναι κατανοητά και σε ένα μη ειδικό κοινό. Και διευκρινίζοντας παρακάτω τη θέση του, προσθέτει:«Τα μεγάλα οικοδομήματα (όπως η Κνωσσός, ο καθεδρικός της Σαρτρ, κ.λπ) ζουν και αναπνέουν δια μέσου εκείνων που προσπαθούν να τους αποδώσουν ξανά ένα μέρος από το αρχικό τους νόημα και όχι δια μέσου εκείνων που ζητούν απλώς να τοποθετήσουν τη μια πέτρα σωστά πάνω στην άλλη». Κι ακόμη «η μισή αναστήλωση του σημερινού Ερεχθείου δεν είναι περισσότερο αληθινή από ό,τι θα ήταν μια πλήρης αναστήλωση. Η τελευταία τουλάχιστον, θα ήταν αληθινή απέναντι στις προθέσεις του αρχικού αρχιτέκτονα». Σ’ αυτό το σημείο μάλιστα ο Τζένκινς δίνει σαν παράδειγμα το έργο της αμερικανικής σχολής στη Στοά του Αττάλου. «Η μοντέρνα αρχαιολογία και τεχνολογία, συμπληρώνει, θα μας επέτρεπαν να ξαναδώσουμε την αρχική τους σημασία στα αριστουργήματα της Ακρόπολης και συγχρόνως να τα σεβαστούμε. Αυτό που θα εξαφανιζόταν θα ήταν τα ερείπιά τους, τα αυθαίρετα δημιουργήματα των ιστορικών συγκυριών».Ο δημοσιογράφος που ασχολείται συστηματικά με θέματα αναστηλώσεων και μετέχει σε διάφορα συμβούλια μνημείων στη Μ. Βρετανία πλαισιώνει τη θέση του αυτή με ένα ρεπορτάζ για το ιστορικό της αποκατάστασης και τα βασικότερα χαρακτηριστικά της, για τους αρμόδιους, για τη συνέχιση των

εργασιών, στον Παρθενώνα πλέον, κ.λπ. Και σε καμία περίπτωση δεν υποτιμά τη σημασία του τεράστιου έργου της Επιτροπής ή των υπευθύνων της αποκατάστασης. Αντίθετα, αναγνωρίζει στις εργασίες ένα άρτιο επιστημονικό επίπεδο.Φθάνει μάλιστα ακόμη πιο μακριά. Παίρνει ευθέως θέση για τα «Ελγίνεια Μάρμαρα» και, από τις στήλες των Σάντεϊ Τάιμς, τονίζει: «Είναι τα μαργαριτάρια στην κορόνα της Ελλάδας και θα έπρεπε οπωσδήποτε να επιστρέφουν στη συλλογή της Ακρόπολης και μια μέρα, ακόμη (...) και πάνω στα ίδια τα μνημεία». «Αδιάφορο, συμπληρώνει, αν είχαν λαφυραγωγηθεί ή αγοράστηκαν, αν ο λόρδος Έλγιν τα έσωσε από την καταστροφή ή από τους Γάλλους, τα πρωτότυπα ανήκουν στην Αθήνα. Εμείς μπορούμε να κάνουμε τέλεια αντίγραφά τους αν θέλουμε να τα θαυμάζουμε και να τα μελετάμε».Με αυτήν του τη θέση αλλά και με τις διαφωνίες που εκφράζει -με διαλεκτικό τρόπο- προωθεί την ευαισθητοποίηση του κοινού και κάνει καλό στην ελληνική υπόθεση, πιστεύουν οι αρμόδιοι για την αποκατάσταση του Ερεχθείου.Το άρθρο αυτό αντιμετωπίστηκε, λοιπόν, πολύ θετικά από την ελληνική πλευρά, που εμμένει -παρά τις κριτικές- στη λύση της ισορροπίας που επέλεξε. Μια λύση που, όπως λένε οι υποστηρικτές της: και σέβεται την αρχαιολογική αντίληψη συμπληρώνοντας μόνο στον απόλυτα αναγκαίο βαθμό τα υπάρχοντα μέλη του μνημείου, και δεν αποκρύπτει το χαρακτήρα του ερειπίου, και βοηθά τον απλό πολίτη, που δεν έχεις τις γνώσεις του αρχαιολόγου, να καταλάβει την ομορφιά του μνημείου.

Τα Νέα, 5.1.1988


Πρέπει να συνεχιστούν οι ανασκαφές:Ο Α. Σνόντγκρας, καθηγητής στο Καίμπριτζ, είναι ένας από τους αξιολογότερους εκπροσώπους της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Τα έργα του αφιερωμένα στις εποχές ακμής της Ελλάδας μέχρι τους αρχαϊκούς χρόνους χαίρουν μεγάλης εκτίμησης. Εδώ αποτολμά να δώσει μερικές συμβουλές σχετικές με το μέλλον της αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Με αρκετό θάρρος αρθρώνει μια άβ ρνοβιηάί8 ερώτηση διακινδυνεύοντας να ανοίξει, ή μάλλον, να ανανεώσει ένα μεγάλο θέμα προς συζήτηση

Ό λα συντελούν στο να δοθεί μία σίγουρη απάντηση στα ερωτήματα που θα θέσω σχετικά με τον τρόπο των μελλοντικών αρχαιολογικών ερευνών στην Ελλάδα (...).

Έχοντας αναφερθεί στις δυσκολίες που συναντά η ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία στις εργασίες της, ελπίζω πως δεν θα θεωρηθεί αλλαζονικό να σταθώ για λίγο σ’ αυτό το θέμα. Η όχι σωστή συντήρηση της υλικής κληρονομιάς της Ελλάδας, που κατ’ αρχάς είναι άξια τιμής, οδήγησε σε μία άλλη κρίση, λιγότερο εμφανή.

Ο σημερινός επισκέπτης της Ελλάδας, που αναμφισβήτητα γνωρίζει την Ιστορία, εντυπωσιάζεται με το πλήθος των κατά τόπους μουσείων, και από την ποιότητα των εκθεμάτων. Αυτό που δεν έχει υπολογιστεί -και πιστεύω πως συμβαίνει με τους ειδικούς των κλασικών σπουδών, τους μη αρχαιολόγους- είναι ότι αυτό που παρουσιάζεται είναι στην πραγματικότητα η κορυφή ενός παγόβουνου. Σχεδόν όλα τα μουσεία στην Ελλάδα προορίζονται να φυλάξουν έναν μεγάλο αριθμό ευρημάτων, που αυξάνεται κάθε χρόνο


με ανησυχητικό ρυθμό, για τα οποία δεν έχει προβλεφθεί χώρος έκθεσής τους, για τα οποία δεν γίνεται καμία δημοσίευση και, τελικά, προορισμός τους είναι απλώς να παραμείνουν εκεί.

Αν στην αρχαιολογική υπηρεσία έδιναν καλύτερους μισθούς ή περισσότερο προσωπικό, το κόστος θα αντιστοιχούσε σε ένα ελάχιστο ποσοστό των τεράστιων εσόδων που εμμέσως παρέχει η εθνική βιομηχανία του τουρισμού, και θα ελπίζαμε σε κάποια αποσυμφόρηση. Τώρα, μ’ αυτή την κατάσταση, μόνη προοπτική διαφαίνεται η ταχύτατη διόγκωση της πίεσης.

Ακόμη κι αν επικρατήσει η λογική του να παραμείνουν τα 9/10 της κληρονομιάς θαμμένα στη γη, η αρχαιολογική υπηρεσία έχει ανάγκη από σημαντική αύξηση του προσωπικού της.

Πολλά ευρήματα πρέπει να αποθηκευθούν σε ανεπαρκείς εγκαταστάσεις, δυσπρόσιτες στον

ερευνητή· οι συντηρητές τους δε, έχουν προσληφθεί για την κάλυψη αναγκών πάντοτε πιο επιτακτικών: των επειγουσών ανασκαφών. Η δραστηριότητα των ξένων αποστολών εκτείνεται -όταν τους ζητηθεί- στην εκτέλεση των ανασκαφών, ανάσυρση ναυαγίων, απαλλάσσοντας την υπηρεσία από ένα μέρος του φορτίου της.

Δεδομένου, όμως, ότι πρέπει να μοιραστούν τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις των μουσείων, συντελούν αναπόφευκτα στη διόγκωση του αόρατου μέρους του παγόβουνου μέσα στις αποθήκες.

Το πρόβλημα δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό, αλλά λόγω του εξαιρετικού πλούτου της ελληνικής κληρονομιάς, εδώ εμφανίζεται πιο οξυμένο.

Ό λες οι εκσκαφές, ακόμη κι αυτές που γίνονται σε έκταση δέκα τ.μ. προκειμένου να κατασκευαστεί ένα ταπεινό συγκρότημα γραφείων σε μια επαρχιακή πόλη, μπορεί να φέρει στο φως σημαντικότατα ευρήματα διαφόρων εποχών που καλύπτουν όχι απλώς αιώνες αλλά χιλιετηρίδες. Απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα πρέπει να δοθεί σύντομα.

Η προοπτική της προσωρινής διακοπής των ανασκαφών, πλην των επειγουσών, αρχίζει να αντιμετωπίζεται σοβαρά. Είναι καιρός να αναρωτηθούμε αν η επιθυμία για την ανακάλυψη νέων αντικειμένων, που μαρτυράται με την ευχή Καλά ευρήματα, η οποία ακόμη ακούγεται σε διεθνείς συναντήσεις αρχαιολόγων, είναι κάτι που θα ικανοποιείται στο διηνεκές. Μήπως δεν μπορεί να διαχωριστεί από την επιθυμία -απολύτως δικαιολογημένη και για τούτο ευκταία- της απόκτησης νέων γνώσεων;

Α. Σνόντγκρας Λπ Ακ/ϊβοΙοβγ ο / Ονββεβ, 1987


ΧΡΟΝΟΑΟΓΙΟ

Η αρχαία Ελλάδα (5000π.Χ. - 395μ.Χ.)

Νεολιθική Αρχαία Ελλαδική

5000-2600 2600-1950 περ. Αιγαιο-ανατολικός πολιτισμός

Μέση Ελλαδική 1950-1580 περ. 1950-1750 περ.

Στην Κρήτη, πρώτο μινωικό παλάτι. Στην ήπειρο, άφιξη των Ελλήνων

Σύγχρονη Ελλαδική 1580-1125 π.

1580-1400 π.

1400 π.

1200-1125 π.

1500: ηφαιστειακή έκρηξη της Σαντορίνης, καταστροφή του ΑκρωτηρίουΣτην Κρήτη, δεύτερα μινωικά παλάτια. Στην ήπειρο, ανάπτυξη του Μυκηναϊκού πολιτιμού.Κατάκτηση της Κρήτης από τους Μυκηναίους και απόγειο του Μυκηναϊκού πολιτισμού. 13ος αιώνας: Τρωικός πόλεμος (;)Καταστροφή των μυκηναϊκών παλατιών.

Εποχή του Σιδήρου από 1125 1125-900 π.

Κάθοδος των Δωριέων. Μεταβατική περίοδος, γέννηση της γεωμετρικής τέχνης.1000 π.: εγκατάσταση των Ελλήνων στη Μικρά Ασία.

Αρχαϊκή περίοδος 900-490 π. 776: Παραδοσιακή χρονολογία των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων. Περίπου 750: αποικισμός των Ελλήνων στη Δύση. 750-700: Ομηρικά έπη.

Κλασική Περίοδος 490-338 490-480: Πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Περσών.431-404: Πελ/σιακός πόλεμος μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. 338: Ήττα των ελληνικών πόλεων από τον Φίλιππο τον Μακεδόνα.326-323: Βασιλεία του Αλεξάνδρου και κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας.

Ελληνιστική περίοδος 323-31 Σχηματισμός των ελληνικών βασιλείων της Μακεδονίας, της Αίγυπτου (Λαγίδες), της Συρίας και της Μικράς Ασίας (Σελευκίδες), της Περγάμου (Ατταλίδες).200: Εισβολή των Ρωμαίων στην Ελλάδα.146: Καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους και ίδρυση της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας.88-86: Πολιορκία και καταστροφή της Αθήνας από τον Σίλλα. 31: Νίκη του Οκταβιανού, μέλλοντα αυτοκράτορα Αυγοΰστου, επί του Αντωνίου στο Άκτιο (Δυτική Ελλάδα).

Περίοδος τηςΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας

31-395 Ο Ελληνικός λαός λαμβάνει μέρος στην οργάνωση των ρωμαϊκών επαρχιών.Υπό τον Αύγουστο, ταξίδι του Στράβωνα στην Ελλάδα, και μέσα στην Αυτοκρατορία.Περίπου το 150: Ταξίδια του Παυσανία στην Ελλάδα.267: Βάρβαροι από τα Βαλκάνια, λεηλατούν την Αθήνα. 391: Ο χριστιανισμός γίνεται η θρησκεία του κράτους.


Η αρχαία Ελλάδα (5000π.Χ. - 395μ.Χ.)

Ιστορικά Στοιχεία Ιστορία της Αρχαιολογίας395: Διαχωρισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε δυο μέρη: Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Δύσης και Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Ανατολής, που γίνεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

393: Τέλεση των Ολυμπιακών αγώνων για τελευταία φορά.

529: Διάταγμα του Ιουστινιανού: Κλείσιμο των Φιλοσοφικών Σχολών, μετατροπή των ναών σε εκκλησίες.

529: Μετατροπή των ναών σε εκκλησίες (Παρθενώνας, Θησείο)

7ος-9ος αιώνας: Εισβολή των Σλάβων.867-1081: Μακεδονική δυναστεία στο Βυζάντιο: Ελληνική αναγέννηση.1054 Σχίσμα: Ρήξη μεταξύ της ρωμαϊκής καθολικής εκκλησίας και της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας.1080: Πρώτη φραγκική επιδρομή των Νορμανδών της Σικελίας.1204: Τέταρτη σταυροφορία: Κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Εγκαθίδρυση της λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. Καταμερισμός της Ελλάδας, μεταξύ της Βενετίας (Ιόνια νησιά, νησιά του Αιγαίου, Ρόδος, Κρήτη, κομητάτα της Πελοποννήσου) και των Φράγκων βασιλιάδων (δουκάτο της Αθήνας, πριγκιπάτο του Μόριά.

1204: Ομαδική μετανάστευση των σοφών και των επιστημόνων Ελλήνων προς τη Δύση (κυρίως την Ιταλία).

1261: Επανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ Η', τον Παλαιολόγο.1262: Επανακατάληψη από τους λατίνους του Μυστρά, της Μονεμβασιάς και της Μάνης.

1435-1448: Ταξίδια του Κυριάκου της Αγκόνας στην Ελλάδα.

1453: Κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η Βυζαντινή και Φραγκική Ελλάδα (395-1456)

Ιστορικά Στοιχεία Ιστορία της Αρχαιολογίας1456: Οι Τούρκοι κυριεύουν την Αττική. Δεύτερο μισό του 15ου αι.: Επιτάχυνση της

μετανάστευσης των ελλήνων επιστημόνων προς τη Δύση· διδασκαλία των αρχαίων κειμένων στην Ελλάδα (διδασκαλία του πλατωνικού φιλοσόφου Πλείθωνα του Γεμιστού στο Μυστρά).

1460: Μετατροπή του Παρθενώνα σε ισλαμικό τέμενος.Υποταγή του Μόριά (εκτός των βενετσιάνικων κτήσεων)16ος αι.: Νέα οθωμανική εξάπλωση, την οποία οι Βενετοί, μάταια προσπαθούν να αναχαιτίσουν.1566: Κατάληψη της Χίου, της Κύπρου και των Κυκλάδων.1571: Μάχη της Ναυπάκτου: Η συμμαχία των Χριστιανικών δυνάμεων εξουθενώνει τον τουρκικό στόλο.17ος αι.: Βενετο-τουρκικοί πόλεμοι. 17ος αι.: Εγκατάσταση θρησκευτικών αποστολών

στην Ελλάδα (Καπουτσίνοι και Ιησουίτες).


1645-1669: Οι Τούρκοι υποδουλώνουν ολοκληρωτικά το ελληνικό έδαφος (και την Κρήτη).

1674: Επίσκεψη του μαρκησίου ντε Νουαντέλ, σχέδια των γλυπτών του Παρθενώνα.

1687: Κατάληψη της Αθήνας από τους Βενετοΰς, που οδηγούμενοι από το δόγη Μοροζίνη, καταλαμβάνουν την Πελοπόννησο. Βομβαρδισμός του Παρθενώνα.18ος αι.: Ρωσο-τουρκικοί πόλεμοι. (Η Ρωσία θέλει να της αναγνωριστεί το δικαίωμα της προστασίας των χριστιανών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας).

1733: Τδρυση της λονδρέζικης Ένωσης των Ερασιτεχνών.Τέλος 18ου αι.: Επιρροή του Έλληνα φιλοσόφου Κοραή, εγκατεστημένου στο Παρίσι, που εκδίδει τους Έλληνες συγγραφείς στον οίκο Ντιντό.1788: Έκδοση του έργου Ταξίδι του νέου Ανάχαρση στην Ελλάοα από τον αβά Βαρθολομαίο.1800-1805: Ο λόρδος Έλγιν στην Αθήνα.1811: Ανακάλυψη των μνημείων της Αίγινας.

1814: "Ιδρυση στην Οδησσό της Εταιρείας, μυστικής επαναστατικής κοινωνίας, που ετοιμάζει τον πόλεμο της απελευθέρωσης.

1812: Ανασκαφές στις Βάσες και ανακάλυψη της ζωφόρου.

1820: Ανακάλυψη και αγορά από τη Γαλλία της Αφροδίτης της Μήλου.

0 πόλεμος της ανεξαρτησίας (1821-1832)

Ιστορικά στοιχεία Ιστορία της αρχαιολογίαςΜάρτιος του 1821: Ξεσηκωμός της Ελλάδας εναντίον των Τούρκων.Πρώτες ελληνικές νίκες στην Πελοπόννησο και στα νησιά.

Δημιουργία ενός δυναμικού φιλελληνικού κινήματος στην Ευρώπη.

1822: Ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του ελληνικού έθνους στην Επίδαυρο.

1823: Εμφύλιος πόλεμος με αντιμέτωπους την ομάδα των στρατιωτικών και αυτή των πολιτικών.

1823: Δημιουργία του Γοικίοη Ογο̂ ΟοιηΐϊΐίΐΙοε

1824: Θάνατος του λόδρου Βύρωνα στο Μεσολόγγι.

1824: Γαλλική φιλελληνική επιτροπή.

1825: Απόβαση στο Μόριά τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων, υπό τον Ιμπραήμ πασά, για την καθυπόταξη της Ελλάδας.1826: Κατάληψη του Μεσολογγίου. Οι Τούρκοι ξαναπαίρνουν την Αθήνα και την Ακρόπολη, υπερασπιζόμενη από τους εθελοντές του συνταγματάρχη Φαμπβιέ.1827: 0 Καποδίστριας, πρόεδρος της ελληνικής Δημοκρατίας.Μεσολάβηση των μεγάλων δυνάμεων, για τη διακοπή των εχθροπραξιών. Μπροστά στην άρνηση της Τουρκίας, οι σύμμαχοι βυθίζουν τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο.Μάχη του Ναβαρίνου (νοτιοδυτικά της Πελοποννήσου).


1828: Γαλλική εκστρατεία στο Μόριά. Η επιστημονική αποστολή του Μόριά ακολουθεί την εκστρατεία.

1830: Δημιουργία του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους, περιορισμένου στο βορρά μεταξύ των κόλπων του Βόλου και της Άρτας.

1831: Δολοφονία του Καποδίστρια.1832: Οι δυνάμεις επιβάλλουν τη Βαυαρική μοναρχία στην Ελλάδα. 0 Όθωνας της Βαυαρίας εγκαθίσταται στο Ναύπλιο.

Η σύγχρονη Ελλάδα (1832-1974)

Ιστορικά στοιχεία Ιστορία της αρχαιολογίας1832-1862: Βασιλεία του Όθωνα του Α', που μεταφέρει την πρωτεύουσά του στην Αθήνα.

1834: Οργάνωση της ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας. Η Ακρόπολη απελευθερώνεται από τις πρόσθετες κατασκευές της.1835: Αποκατάσταση του ναού της Αθηνάς Νίκης.1837: "Ιδρυση από τους Έλληνες της Αρχαιολογικής Εταιρείας, ιδιωτικού δικαίου, και επανασύσταση της κρατικής επιτροπής, επιφορτισμένης με την έκδοση της Αρχαιολογικής Εφημερίδας, πρώτης ελληνικης αρχαιολογικής επιθεώρησης. Έναρξη του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1843: Επανάσταση στην Αθήνα. 0 Όθωνας υποχωρεί για την κατάρτιση Συντάγματος.

1846 Ιδρυση της γαλλικής σχολής στην Αθήνα.

1862: Αναρχία και έκπτωση της βαυαρικής δυναστείας.

1863-1913: Βασιλεία του Γεωργίου Α', Δανού πρίγκιπα.

1864: Τα Ιόνια νησιά εκχωρούνται στην Ελλάδα από τη Μεγάλη Βρετανία.

1868: Αποτυχία της επανάστασης στην Κρήτη ενάντια στους Τούρκους.

1866-1889: Κατασκευή του εθνικού μουσείου της Αθήνας.

1874: Το γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο γίνεται θεσμός της Αυτοκρατορίας. "Ιδρυση του γερμανικού ινστιτούτου της Αθήνας.

1881: Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης: Παραχώρηση της Θεσσαλίας και ενός μέρους της Ηπείρου στην Ελλάδα.

1882: "Ιδρυση της αμερικανικής Σχολής Αρχαιολογίας.

1885: "Ιδρυση της αγγλικής Σχολής Αρχαιολογίας.

1896: Οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες των νεότερων χρόνων.

1908: Η Κρήτη ανακηρύσσει την ένωσή της με την Ελλάδα.

1909: "Ιδρυση της ιταλικής Σχολής Αρχαιολογίας.

1912-1913: Βαλκανικοί πόλεμοι:Η Ελλάδα επανακτά τη Ν. Ήπειρο και τη Μακεδονία, και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου.


1917: Η Ελλάδα εισέρχεται στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο με το μέρος της Συμμαχίας, κάτω από την επιρροή του πρωθυπουργού Ε. Βενιζέλου. Οι Συνθήκες του οίνουν τη Θράκη, εκτός από την Κωνσταντινούπολη, και την περιοχή της Σμύρνης.

Η Αυστρία, ο Καναδάς, η Δανίακαι η Σουηδία έχουν μόνιμες αποστολέςστην Ελλάδα.

1920-1922: Ελληνο-Τουρκικός πόλεμος στη Μικρά Ασία, και απώλεια της Σμύρνης. Διωγμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.1922: Επανάσταση και έκπτωση της μοναρχίας.1924-1935: Ανακήρυξη της Δημοκρατίας. Περίοδος πολιτικής αναρχίας.1935-1936: Παλινόρθωση της μοναρχίας· δικτατορία του στρατηγού Μεταξά.1940-1944: Ιταλική εισβολή, νικηφόρα αντίσταση των Ελλήνων υποδούλωση της Ελλάδας από τα γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα 1941 με 1944.1944-1949: Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα.1946: Επιστροφή του βασιλιά.1947: Τα Δωδεκάνησα δίνονται στην Ελλάδα από την Ιταλία.1949-1967: Περίοδος αστάθειας.1967: Στρατιωτικό πραξικόπημα και δικτατορία των συνταγματαρχών.1974: Εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων στην Κύπρο. Επανεγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας

• Ε. ϋΐ Κ. Μαΐίοπ, ΑίΗβηβ8 βί 868 πιοηηπιβηί8, άη XVII 8ίβεΙβ ά ηο8 ΪΟΗΤ8, 1963.• Ν. δνοΓοηοδ, Ηί8ίοπβ άβ Ια Ονέοβ Ίηοάβπιβ, «Οιιο δ&ίδ-]©?», Ρ.υ.Ρ . 1964.• Α. ν&ο&ίοροιιΐοδ ΗΪ8ίοπβ άβ Ια Οκοβ ηιοάβηιβ, Ηοτνειΐΐι 1975.

Ιστορία της Ελληνικής αρχαιολογίας

• Κ. Βί&ηοΜ-Β&ηάίηοΙΗ, ΚΙα^οΗβ ΑκΗάοΙο&β, βΐηβ ]οίύ80ιε ΕίηβΐΗηιη§ 1978.• Κ. Μ. Οοοίί, Οϊββΐί Ραΐηίβά Ροίίβτγ, 1960.• \¥. ΕαΓΜά, ΟήβοΗίχοΗβ ΕρΐξταρΗϊ^, Μιιηΐοΐι 1914.• Α. ΜΐοΗ&βΗδ, ΟίβΑκΜοΙοφοΗβη Εηίάββίαιηξβη άβ8 ηβηηζβΗηίβη ΙαΙιηιηάβιϊχ, 1906.

Εκθέσεις:• - «Β©Γΐΐη ιιη<3 άΐο Αηΐίΐίο», Βετίπι 1979.

• - «ϋ6Γ ΑΓθ1ιαο1ο§ο>, Μιιηδΐετ 1983.

Ταξιδιώτες στην Ελλάδα

• Ε. Εονϊηϋδοο, Εβ8 νογα§βΗΤ8 β·αηςαί8 βη Οτέββ αιι XIX 8 ίέοΐβ, 1909.• Κυρ. Σιμόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 333 μ Χ . - 1821, 4 τόμοι: 1970-1975.• Ρ. Μ. Τδί§&1ίθΐι, Τα ΟΓβοβ τβίνοιινέβ, δ©£ΐΐ6Γδ 1984.• Εκθέσεις: «Ρ&πδ-Κοηιε-ΑίΜηοδ, \& νογ&§ε (Ιεδ &Γθ1ιΐΐ6θΐϋδ ίταηςαΐδ &ιι XIX6 &ί αιι ΧΧε δΐέοίε», Ραπδ 1982 (Μ.-Ρ. Βΐΐΐοί, Ρ. Ρτ&ΐδδε, Μ.- Ο. Ηεΐΐιη&ηη).

Ανέκδοτα:- Ο. Ε&β&ιτε, ΜγΚοηο8, ΌέΙθ8, ΚΗέηέβ, νιιβ8 ραν Ιβ8 νογα§βιΐΥ8 άη X V αιι άέΐ>ιιί άη X IX 8ΐέε1β, ιη&ϊΐπδβ β ΓυηϋνοΓδΐίέ <1© Εγοη 1984.


• - Μ. δένε, Τέπιοί§ηα§£5 άβ νογαξβιΐΓΧ βί ά’ αΠΐ8ίβ8 8ηγ Ια νίΙΙβ ά’Λτ§θ8 βί Ιβ8 αηίί^ιιίίβχ ά’ Α γ§ο8 (XVI6-XIX6 ήβοΐβ), Ιΐιέ86 & ΓιιηίνεΓδίΐέ <3ε Ν&ΠΪ6ΓΓ6, 1979.

Κεφάλαιο I

• Κ.. Βΐ&ηε1ιΐ-Β&η<3ΐηε11ΐ, Κοηχβ, Ιβ ββηίνβ άιι ροιινοίτ, Ο&ΙΠπιαΓά 1969.• Ο. Η&5ΐο1ιΙ, Ραιιχαηίαχ, Οιιΐάβ ίο Α ηάβηΙ Οτββββ, Εοηςίτεδ 1985.• Μ. Κ.. \νο]οΐ1ί, Εα νίΙΙα άβί Ραρΐή αά ΕτοοΙαηο 1986.

Κεφάλαιο II

• Α. Βοη, Εα Μοτέβ β-αη ι̂ιβ, 1969.• I. Οοΐϊη, Ογήαριιβ ά’Αηοόηβ, Ιβ νογα§βιΐΓ Ιβ ητακΗαηά, Γ Ηηπιαηί8ίβ, Μ&Ιοΐηε 1981.

Κεφάλαιο III

• Ε. άε Ι^ζύοτάζ, ΑΐΗέηβΞ αιιχΧν, XVI6 βίΧΥΙΡ αίέοΙβΞ 1854.• Ρ. ΜοΓρΙιοροιιΙοδ, Ε ’Ιπια^β άβ Ια Οτβοβ βΗβζ Ιβ8 νογα§βιιη ]ταηςαί8, 1947.• Η. Οπιοηΐ, Μί88Ϊοη8 ατεΗέοΙοξίφιβΒ βη Οήβηί αιιχ ΧνΐΓ βί XVIII6 8ΐβάβ8, 1902.• Η. ν&ηά&Ι, Εβ8 Υογα§β8 άιι πιατφύ.8 άβ ΝοίηίβΙ, Ρ&πδ 1900.

• Ανέκδοτα: δ. ϋεπιοπιεχ, ϋη έηιάΐί άιι XVII6 8ίββΙβ, /. Ξροη, 8α νίβ βί 8οη οβηννβ, ιηαιΐπδε & Γ ιιηίνεΓδίΐέ άϋ Εγοη, 1966.

Κεφάλαιο IV

• Ομαδικό, ΙοΗαηη ΙοαβΗίπι Ψίηβ^βΙπιαηη, 1768-1968, Βαά Οοάεδ&ετβ 1968.• Ε. Η&ιιΙεοοειίΓ, Ηΐ8ίοπβ άβ Γ ακΗίίββίιΐΓβ βΙα88Ϊ6[ΐιβ βη Ρταηββ, Ρ&πδ 1943-197.• Κ. Ροπιΐ&η, ΟοΙΙβοίίοηηβΗΓ8, απιαίβητ8 βί βηήβίΛΧ, Ραή8~νβηί8β: XVI*-XVIII* ήέαΐβ, Ο&ΙΙπη&πΙ 1987.

Κεφάλαιο V

• Β. Ρ. Οοοίί, ΤΗβ ΕΙξίη ΜαώΙβ8, 1983.Ο. ΙοΓϋί, Ό ’Αη88β άβ νίΙΙοΪ8οη βί ΙΉβΙΙέηΐ8ΐηβ βη Ρταηββ, 1910.• Ο. Κοιιχ, Καή ΗαΙΙβτ νοη ΗαΙΙβπίβίη, Ιβ ίβηιρίβ άβ Βα88αβ 1976.• λ¥. δ&ΐηΙ-ΟΙ&π*, ΕοΓά ΕΙβίη, ΙΉοηιτηβ φιί 8’ βιηρατα άβ8 ηιαώνβ8 άιι ΡαΠΗέηοη, Μαειιία 1983.• Κ. δοΙιηεΐάεΓ, ζ)ιιαΐΥβιηβνβ άβ Ομΐηβγ βί 8οη

ΐηίβινβηίΐοη άαη8 Ιβ8 αιΊ8 (1788-1830), 1910. Εκθέσεις:- «Κ&γΙ Η&ΙΙογ νοη ΗαΙΙεΓδίεΐη», ΝιίΓειη&ει·^ 1986.- «Εεο νοη Κίεηζε, άετ ΑτεΜο1ο§ε», Μηηΐοΐι 1986.

Κεφάλαιο VI

• Κ. Ο&η&ί, Εα ΚβηαΪ88αηοβ άβ Ια Οτβββ αηίΐςιιβ (1820-1850), 1911.• Β. Πετράκος, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία (1837-1989), 1987.• Ο. Κ&ά&ί, ΕΈβοΙββ·αηςαΐ8β ά’ΑίΗβηβ8, 1901.

Κεφάλαιο VII και VIII

• Ν. Βουνΐετ, Βοί88θηα8, ηηβ άγηα8ίΐβ άβ ρΗοίο§ναρΗβ8, 1864-1983, 1983.Ομαδικό, ΑτίΗιιν Εναηζ αηά ίΗβ ΡαΙαοβ ο/Μίηο8 (Α. ΒΐΌ\νη), Αδίπηοΐε&η Μιΐδειιηι 1983.• Ομαδικό, Ο'βία αηίΐοα: ββηίο αηηί άί ανβΗβοΙοξΐα ίίαΐΐαηα, 1884-1984 (Μ. ϋ ΐ Υίΐει), Κοιηε 1984.• I. Εν&ηδ, Τίπιβ αηά Οιαηββ, ίΗβ Ξίοτγ ο/Α. Εναη8 αηά Ηΐ8 Ρονβΐ>βατ8, 1943.• υ. Ι&ηΐζεη, ΕίηΗιιηάβτί ΙαΗτβ ΑίΗβηβν Ιη8ίΐίιιί, 1874-1974, 1986.• V. Εοδεπι&ηη, Ναίίοηαΐ8θζίαΙί8πιιΐ8 αηά

Αηίίΐϊβ, Η&πι1)ιιγ§ 1971.• λΥ.Α. Μο Οοη&Μ, ΤΗβ Όί8βονβΐγ ο/Ηοηιβήβ Οτββββ, 1967.• Ε. 61 Ο. Ροοίε, 8βΗΙίβπιαηη ά Ια άέβοιινβτίβ άβ Ττοΐβ, 1969. διορθώνεται από ΜγίΗ, ΞοαηάαΙ αηά Ηί8ίθϊγ, ΤΗβ Η. ΞβΗΗβηιαηη ΟοηίΓονβΓ8γ αηά α Ρΐϊ8ί Εάΐίίοη οβ ίΗβ Μγββηαβη Όίατγ, λ¥. Μ. Ο&ΜεΓ III Άηά Ό.Α. Τπιϋΐ, 1986.)• Η. ν/αίετίιουδε, ΤΗβ Βήίί8Η ΞοΗοοΙ αίΑίΗβη8, ίΗβ ΡΪΓ8ί Ηηηάτβά Υβαν8, 1986.

ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ 171

ΕΞΩΦΥΛΛΟ_________Αναστηλωμένη δυτική όψη των Προπυλαίων της Ακρόπολης από τον Λ.Φρ. Μπουάτ, της αποστολής του 1864. Σχολή Καλών Τεχνών, Παρίσι.Ράχη: Αναστήλωση του στΰλου των Ναξίων, ακουαρέλα του Αλβέρτου Τουρνέρ, της αποστολής του 1894. όπ.π.Οπισθόφυλλο: Μάχη των Ελλήνων και των Αμαζόνων. Ζωφόρος προερχόμενη από το ναό του Απόλλωνα στις Βάσες. Βρετανικό μουσείο, Λονδίνο.

ΕΣΩΦΥΛΛΟ_________I Σφίγγα, γλυπτό που βρέθηκε στους Δελφούς, φωτογραφία. Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Αθήνα.2,3 Έργα ανασκαφών στο Ηραίον της Σάμου, φωτογραφία, 1902. Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα.4,5 Ο Διαδουμένης, μέσα στο σπίτι της Βοσκής στη Δήλο, φωτογραφία. Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Αθήνα.6, 7 Ανακάλυψη ενός αρχαϊκού Κούρου στους Δελφούς, φωτογραφία, 1893, όπ.π.8 Ο Άρθουρ Έβανς στην Κνωσσό, φωτογραφία, Μουσείο Ασμόλιαν, Οξφόρδη.9 Αρχιτέκτονας μετρώντας μία κολώνα του Θόλου των Δελφών, φωτογραφία. Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Αθήνα.II Το μνημείο-χορηγία του Λυσικράτη, σχέδιο του Αλφρέδου Μπομόν, 1834. Μουσείο της

πόλης της Αθήνας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I_________12 Εξώφυλλο του Παυσανία. Βιβλιοθήκη Λορετζιάνα, Φλωρεντία.13 Κεφάλι του Δορυφόρου, ρωμαϊκό αντίγραφο σε μπρούντζο σύμφωνα με τον Πολύκλητο, στη Βίλα των Παπύρων στην Ηράκλεια.Αρχαιολογικό μουσείο, Νάπολη.14 Πρόμαχος Αθηνά, ρωμαϊκό αντίγραφο σε μάρμαρο, όπ.π.15 Πάνω Δαναΐδα, γλυπτό σε μπρούντζο της Βίλας των Παπύρων στην Ηράκλεια, όπ.π.16,17 Η είσοδος της Ολυμπίας, γκραβούρα του Ζ. Ριγκό, από το Παυσανίας ή Ιστορικό ταξίδι της Ελλάδας μεταφρασμένο από τον ηγούμενο Ζεντοΐν, Παρίσι, 1731.18,19 Χάρτης της Ελλάδας από τον Πατρίκιο Μεριέν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II20 Χάρτης της Λευκάδας από το Πύβτ Ιη ι̂ιΙαηιητ ΑκΗίρβΙαβί, του Χριστόφορου Μπουοντελμόντι, 1420. Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι.21 Άγαλμα της Ιεράς Βουλής στη Θάσο, σχέδιο του Κυριάκου της Αγκόνας. Βιβλιοθήκη Μπόντλιαν, Οξφόρδη. 22, 23 Το λιμάνι της Μεθώνης, χρωματισμένη γκραβούρα, μέσα στο Ταξίδι στην άγια γη του Μπέρναρ φον Μπρέιτενμπαχ, 1486, Εθνική Βιβλιοθήκη.24, 25 Ελληνικά νησιά μέσα στο Εώβτ ΙηχιιΙαηιηι ΑκΗίρβΙα§ΐ

του X. Μπουοντελμόντι, 1420. όπ.π.25 Κάτω προτομή της Αθηνάς, υπογεγραμμένη από τον Ευτύχη, εγχάρακτο. Μουσείο Αντικών, Βερολίνο.26 Οι Μούσες, σχέδιο του Κυριάκου της Αγκόνας, Βιβλιοθήκη Μπόντλιαν, Οξφόρδη. 27. Σχεδιάσματα του Κυριάκου της Αγκόνας, φτιαγμένα στη Δήλο.28 Πάνω. Ο Παρθενώνας, δυτική όψη, σχέδιο του Κυριάκου της Αγκόνας.28 Κάτω. Προτομή του Αριστοτέλη, σχέδιο του Κυριάκου της Αγκόνας. όπ. π.29 Αρχαϊκός Ερμής στη Δήλο, σχέδιο του Κυριάκου της Αγκόνας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III30 Ζωφόρος του Παρθενώνα, σχέδιο σε χρώμα ερυθρό, του Ιάκωβου Κάρεϋ. Εθνική Βιβλιοθήκη.31 Ελληνική κεφαλή, σχέδιο Ζ. Σπον, όπ.π.32 Ο Τουρκικός στρατός στην πολιορκία της Λήμνου στα 1478, χρωματισμένο σχέδιο στο χειρόγραφο Σιγκόνια, περίπου 1600. Βιβλιοθήκη του Μουσείου Κορέρ, Βενετία.32 Κάτω. Έλληνας ευγενής, γκραβούρα στο Τα τέσσερα πρώτα βιβλία των πλεύσεων και ανατολικών περιηγήσεων του Νικολά ντε Νικολάι, 1568.33 Πάνω. Γυναίκα του νησιού της Χίου, γκραβούρα, όπ.π.33 Κάτω. Έλληνας έμπορος, γκραβούρα, όπ.π.34 Ι&οορο δίΓΒ(1&,

ζωγραφιά του Τισιανού, 1568. Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης, Βιέννη.35 Μετόπη του Παρθενώνα, σχέδιο σε ερυθρό χρώμα του Ζ. Κάρεϋ, Εθνική Βιβλιοθήκη.36, 37 Όψη του φρουρίου των Αθηνών, στα 1687, όπ.π.38 Ο Σπον και ο Γουέλερ μελετούν μια επιγραφή στην Έφεσο, γκραβούρα από το Ταξίδι στην Ιταλία, Ελλάδα και την Ανατολή του Ζ. Σπον και του Ζ. Γουέλερ, Άμστερνταμ, 1680.39 Ο Σπον και ο Γουέλερ στην Αθήνα, γκραβούρα, όπ.π.40 Πάνω. Αρχαίες κεφαλές, σχέδιο του Ιακώβου Σπον, Εθνική Βιβλιοθήκη.40 Κάτω. Ο πύργος των Αέρηδων, σχέδιο του Ζ. Σπον, στο Ταξίδι στην Ιταλία, Ελλάδα και την Ανατολή του Ζ. Σπον και Ζ. Γουέλερ, Χάγη, 1724.41 Ο βομβαρδισμός του Παρθενώνα από το βενετσιάνικο στρατό, στις 26 Σεπτεμβρίου του 1687, σχέδιο ακουαρέλας από τον Τζιάκομο Μιλό Βερνέντα. ΑτοΜνοδ ά&ΐ Ρ γ ε π , Βενετία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV42 Ο Στιούαρτ σχεδιάζει το Ερέχθειον (λεπτομέρεια), ακουαρέλα του Τζέημς Στιούαρτ, 1751.Βασιλικό Ινστιτούτο των ΒρετανώνΑρχιτεκτόνων, Λονδίνο.43 Ζέφυρος, ανάγλυφο του Πύργου των Αέρηδων, γκραβούρα του Ρ. Ντάλτον, από το Αηΐΐςιιίίίβ!; αηά νίβ\ν ίη

172 ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

Οκεεβ αηά Ε^ρί, Λονδίνο, 1791.44 Η σπηλιά του Αρχίδαμου, ακουαρέλα του Ουίλιαμ Παρ, 1764. Βρετανικό μουσείο, Λονδίνο.45 Το μνημείο του Φιλοπάππου (λεπτομέρεια), ακουαρέλα του Τζ. Στιούαρτ, 1751.Βασιλικό Ινστιτούτο των ΒρετανώνΑρχιτεκτόνων, Λονδίνο. 46, 47 Πρόσωπα πάνω σε χαλάσματα, ακουαρέλα του Ουίλιαμ Παρ, 1764, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.48 Πάνω. Φιγούρα της θεάς Νέμεσης, στο νησί Τζιά, γκραβούρα από το Αναφορά σε ένα ταξίδι στην Ανατολή του Ζ. Πιτόν ντε Τουρνεφόρ, 1717.48 Κάτω. Η στοά του ναού του Βάκχου στη Νάξο, ακουαρέλα του Τόμας Χόουπ, 1795. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.49 Αρχαία ερείπια στη Θεσσαλονίκη, ακουαρέλα του Τζ. Στιούαρτ, 1751.Βασιλικό Ινστιτούτο ΒρετανώνΑρχιτεκτόνων. Λονδίνο. 50,51 Ο ναός του Θησέα στην Αθήνα, ακουαρέλα του Τζ. Στιούαρτ, 1751, όπ.π.52, 53 Η αψίδα του Αδριανού στην Αθήνα, ακουαρέλα του Τζ. Στιούαρτ, 1751, όπ.π.54,55 Ο Στιούαρτ σχεδιάζει το ναό του Βάκχου, ακουαρέλα του Τζ. Στιούαρτ, 1751, όπ.π. 56,57 Ερείπια ενός οικοδομήματος χτισμένου από τον Αδριανό και τον Αντώνιο, γκραβούρα του Λε Μπα, από τον Λε

Ροΰ, από το Ερείπια των πιο ωραίων μνημείων της Ελλάδας του Λε Ροΰ, Παρίσι, 1770.58 Όψη της Αθήνας, σχέδιο επιχρωματισμένο από τον Λουί Φρανσουά Κασάς. Πύργος του Αζαΐ λε Φερόν.59. Γυναίκες σχεδιάζουν σ’ ένα τοπίο αρχαίων ερειπίων, ακουαρέλα του Υμπέρ Ρομπέρ. Αίθουσα με τα σχέδια, μουσείο Λούβρου, Παρίσι.60 Ο πίθηκος αντικέρ, ζωγραφική, του Ζαν Μπατίστ Σαρντέν. Μουσείο Καλών Τεχνών, Τουρ.61 Πορτραίτο του Ιωακείμ Γουίνκελμαν, ζωγραφική, του Αντόν Ραφαέλ Μενγκ. Μητροπολιτικό Μουσείο της Τέχνης, Νέα Υόρκη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V_______62 Η Αφροδίτη της Μήλου, γλυπτό. Λούβρο.63 Λαομέδων, γλυπτό προερχόμενο από το ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Γλυπτοθήκη, Μόναχο.64, 65 Λουδοβίκος ο Α', στον οποίοπαρουσιάζουν αρχαία και έργα τέχνης, τοιχογραφία του Γουλιέλμου φον Κάουλμπαχ, 1848. Πινακοθήκη, Μόναχο.66 Είσοδος του Λαοκόοντα στο Λούβρο, ζωγραφική πάνω σε βάζο από πορσελάνη. Χειροτέχνημα των Σεβρών.67 Τμήματα κιονοκράνων, σχέδιο ακουαρέλας του Λουί Φρανσουά Σεμπαστιέν Φοβέλ. Εθνική Βιβλιοθήκη.68 Αριστερά. Το σπίτι του πρόξενου της Γαλλίας Μ. Φοβέλ στην

Αθήνα, λιθογραφία του Λουί Ντιπρέ, 1819.69 Δεξιά. Στήλη, σχέδιο ακουαρέλας του Λ.Φ.Σ. Φοβέλ, Εθνική Βιβλιοθήκη.69 Πάνω. Η Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες (λεπτομέρεια), ακουαρέλα του Λ.Φ.Σ. Φοβέλ. όπ.π.69 Κέντρο. Ο Παρθενώνας στα 1801, σχέδιο του Γουίλιαμ Τζελ, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.69 Κάτω: Ο Παρθενώνας νοτιοανατολική πλευρά, ακουαρέλα του Τζον Καμ. Χόμπχαουζ από το Ταξίδι, 1813.70, 71 Το Ερέχθειον νοτιο-δυτική πλευρά, 1830, σύμφωνα με ένα σχέδιο του Έντουαρντ Ντόντγουελ, 1801-1805. 72 Πορτραίτο του λόρδου Βύρωνα, ζωγραφική του Τ.Φίλιπς. Εθνική γκαλερί πορτραίτων, Λονδίνο.72, 73 Φανταστική παρουσίαση των Ελγίνειων μαρμάρων στο Βρετανικό Μουσείο, σχέδιο χρωματισμένο από τον Ζ. Σταπάνχοφ, 1819, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.74 Προσωρινή έκθεση των μαρμάρων του Έλγιν στο Βρετανικό Μουσείο, στα 1819, ζωγραφιά του Α. Άρχερ, όπ.π.75 Πάνω. Υπογραφές των μελών της εταιρείας Ξένειον.75 Κάτω. Ο Κάρολος Ρόμπερτ Κοκερέλ στην Ελευσίνα στα 1811, σχέδιο του Κ. Χάλερ φον Χάλερσταϊν.75 Κάτω δεξιά. Πορτραίτο του Κ. Χάλερ φον Χάλερσταϊν, σχέδιο του Ότο Μάγκνους φον

Στάκελμπεργκ.76, 77β Ζωφόρος του ναού του Απόλλωνα στις Βάσες, γκραβούρα από ένα σχέδιο του Ο.Μ. φον Στάκελμπεργκ.77 Πάνω. Όψη του ναού του Απόλλωνα στις Βάσες, ακουαρέλα του Τζων Φόστερ, 1846. Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.77 Δεξιά. Κεφαλή της Αθηνάς με περικεφαλαία, προερχόμενη από την Αίγινα, δυτικό αέτωμα. Γλυπτοθήκη, Μόναχο. 78, 79: Όψη του εσωτερικού του ναού του Απόλλωνα στις Βάσες, σχέδιο του Κ.Ρ. Κοκερέλ.80 Άρμα του Ποσειδώνα, σχέδιο ακουαρέλας μέσα στο Αίας Ολύμπιος του Κ. ντε Κουίνσι, 1814.81 Η Βαλχάλα, σχέδιο ακουαρέλας του Κ. Χάλλερ φον Χάλερσταϊν, Β&γ6Πδο1ΐ6 δΐα&ίδβίβΗοίΙιοοΙί, Μόναχο.82, 83 Η Ακρόπολη της Αθήνας, ζωγραφική του Λεό φον Κλένζε, 1846, Νεπ© Ρίηαΐωΐΐιείί, Μόναχο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI84 Πορτραίτο του Νικολάκη Μητρόπουλου στα 1821, λιθογραφία του Λ. Ντιπρέ.85 Εξώφυλλο του Επιστημονικές εκστρατείες στο Μόριά, γκραβούρα του Μπλουέ, Παρίσι, 1831.86 Παλληκάρι, λιθογραφία του Λουδοβίκου Λιπαρίνι.87 Η είσοδος του Βασιλιά Όθωνα στην Αθήνα, λιθογραφία του Α. Γκρασέ.88, 89 Το ελληνικό

ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ 173

όνειρο, ζωγραφική του Καρλ Φρίντριχ Σίνκε. δΐΗ3ί1ΐο1ΐ6 Μιΐδϋίπη, Βερολίνο.90 Όψη του ναοΰ της Νίκης Αθηνάς στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια της αναστήλωσής της, λιθογραφία του Κριστιάν Χάνσεν, από το Όϊβ Λ/ίΓοροΙί5 νοη ΑίΗβη του Λοΰντβιχ Ρος, Βερολίνο, 1839.91 Αριστερά. Εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της επιθεώρησης της Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας, 1838. Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα.91 Δεξιά. Πορτραίτο του Πιττακή, φωτογραφία, όπ.π.92 Πάνω. Το ιερό του Απόλλωνα στη Δήλο (λεπτομέρεια), ακουαρέλα του Ανρί- Πωλ Νενό, της αποστολής του 1882. Σχολή Καλών Τεχνών, Παρίσι.92 Κάτω. Ο τύμβος της Πΰδνας, λιθογραφία από το Αρχαιολογική αποστολή τον Μακεδόνα του Λ. Χέυζι και του X. Ντομέ, Πρίσι,1876.92, 93 όπ.π.93 Πάνω. Υδρορροή του Παρθενώνα, ακουαρέλα του Μαρσέλ Λαμπέρ, της αποστολής του 1877. Σχολή Καλών Τεχνών, Παρίσι.93 Κάτω. Ο τάφος της Πΰδνας, λιθογραφία από το Αρχαιολογική αποστολή τον Μακεδόνα των Λ. Χέυζι και X. Ντομέ, Παρίσι, 1876.94, 95 Εγκάρσια τομή του αναστηλωμένου ναοΰ του Δία στην Ολυμπία, ακουαρέλα του Βικτώρ Ααλοΰ, της

αποστολής του 1883. Σχολή Καλών Τεχνών, Παρίσι.96, 97 Προοπτικό του αναστηλωμένου ιεροΰ των Δελφών, σΰμφωνου με τα ερείπια και τα αρχαία κείμενα, ακουαρέλα του Α. Τουρνέρ, της αποστολής του 1894, όπ. π..98 Ο Αποξυόμενος, γλυπτό. Μουσείο του Βατικανού, Ρώμη.99 Ηρακλής και ο ταΰρος της Κρήτης, μετώπη του ναοΰ του Δία στην Ολυμπία, Λούβρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII100 Οι ανασκαφές των Μυκηνών, ακουαρέλα του Γουίλιαμ Σίμσον, 1877. Βασιλικό Ινστιτούτο των ΒρετανώνΑρχιτεκτόνων, Λονδίνο.101 Η Νίκη της Σαμοθράκης, γλυπτό. Λοΰβρο.102 Ταξιδιώτες δέχονται επίθεση στα ελληνικά βουνά, εικονογράφηση του Γκιουστάβ Ντορέ, από το Ο Βασιλιάς των ορέων του Εντμόντ Αμποΰ, 1882.103 Οι συλητές των μνημείων, στον Ισθμό της Κορίνθου, γκραβοΰρα από το ΤΗβ ΙΙΐΗ8ΐναΙβά Τοηάοη Νβχν$,1877.104 Αποκατάσταση των επιγραφών του πολυγωνικού τείχους των Δελφών, φωτογραφία, 1896.105 Αριστερά. Ανακάλυψη του Ηνίοχου στους Δελφοΰς, φωτογραφία, 1896. Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, Αθήνα.105 Δεξιά. Ο Ηνίοχος των Δελφών, το 1904 στην Αθήνα,

φωτογραφία. Συλλογή Αλβέρτου Καν, Βουλώνη.106 Ομάδα αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων στη Δήλο, φωτογραφία, 1910 Από αριστερά προς τα δεξιά: Γκαμπριέλ, Πουλσέν, Πικάρ, Μαάρ, Χάτσφελντ, Ντυρμπάχ, Βαλουά.107 Η ομάδα των ανασκαφών στο Δαφνί, το 1891, φωτογραφία. Αρχαιολογική Εταιρεία των Αθηνών, Αθήνα.108 Αναστήλωση του Παρθενώνα στα 1896, φωτογραφία.109 Κόρη, γλυπτό, Μουσείο της Ακρόπολης, Αθήνα.110 πάνω Πορτραίτο της Σοφίας Σλήμαν, γΰρω στα 1870, φωτογραφία.111 ΗΠΰλητων Λεόντων στις Μυκήνες, φωτογραφία.112 πάνω Επιτάφια μάσκα από χρυσό, επονομαζόμενη μάσκα του Αγαμέμνονα. Βρέθηκε μέσα σ’ ένα τάφο των Μυκηνών. Εθνικό μουσείο, Αθήνα.112 Κάτω. Πορτραίτο του Γουλιέλμου Ντόρπφελντ στην Τροία στα 1894, φωτογραφία.113 Βόρεια είσοδος των ανακτόρων της Κνωσσοΰ στην Κρήτη, φωτογραφία.114 Πάνω. Οι μπλε κυρίες (λεπτομέρεια), τοιχογραφία του παλατιοΰ της Κνωσσοΰ. Αρχαιολογικό μουσείο, Ηράκλειο.114 Κάτω. Ο Α. Έβανς στην Κνωσσό, φωτογραφία. Μουσείο Ασμόλιαν, Οξφόρδη.115 Αφίσα των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, το 1896.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII116 Ο Φρεντ Μπουασονά στη σκάλα του, μπροστά στον Παρθενώνα. Αρχείο Γκ. Μπορέλ-Μπουασονά.117 Ο Ιππέας από το ακρωτήρι του Αρτεμισίου, γλυπτό. Εθνικό Μουσείο, Αθήνα.118,119 Αγάλματα στη Δήλο, φωτογραφία του Φ. Μπουασονά.119 Πορτραίτο της κυρίας Σ. Καροΰζου, φωτογραφία.120 Αποκατάσταση των γλυπτών που προέρχονται από το ναό του Δία στην Ολυμπία με την ευκαιρία των Ολυμπιακών αγώνων του Βερολίνου το 1936, φωτογραφία 1935.121 Άτλας, ζωγραφική πάνω σε λίκυθο. Εθνικό Μουσείο, Αθήνα.122 Κεφαλή, αποδιδόμενη στον ιππότη Ραμπέν, γλυπτό. Λοΰβρο.123 Κόρη της Λυών. Μουσείο Καλών Τεχνών, Λυών.124,125 Αμερικανικές ανασκαφές στην Αγορά της Αθήνας στα 1931, φωτογραφίες.126,127 Η αποθήκη με τις υδρίες στην περιοχή του Ακρωτηρίου, φωτογραφία.128 Οι πυγμαίοι, τοιχογραφία προερχόμενη από την περιοχή του Ακρωτηρίου.131 Όψη των ανασκαφών του Ακρωτηρίου στη Σαντορίνη.132 Πίνακας με τη Γραμμική Β'.135 Αριστερά. Μπρούντζινο γλυπτό του Ριάσε, Β. Μουσείο του Ρέτζιο, Καλαβρία.

174 ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

135 Δεξιά. Μπρούντζινο γλυπτό του Ριάσε Α., όπ.π.136 Ο Βασιλιάς Έλγιν νέος, σχέδιο.138 πάνω Δύο γυναίκες καθισμένες. Γλυπτό. Βρετανικό μουσείο.138 κάτωΓελοιογραφία με την ευκαιρία της πώλησης των ελγίνειων μαρμάρων.140 Η ανακάλυψη της Αφροδίτης της Μήλου ανάγλυφο στο μνημείο του Ντυμόν ντ Υρβίλ.141 Ο μαρκήσιος ντε

Ριβιέρ.142 Η Αφροδίτη της Μήλου, γλυπτό. Λούβρο.143 Η Αφροδίτη της Μήλουτην εποχή της αναστήλωσής της,144 Πορτραίτο του X. Σλήμαν.147 Το σπίτι τουX. Σλήμαν στην Αθήνα, γκραβούρα.148 Η είσοδος του τάφου του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας.149 Μεταλλικά βάζα, τρίποδο, ασπίδα στον τύμβο του Φιλίππου Β',

τη στιγμή της ανακάλυψης.151 Το μουσείο των αντιγράφων του πανεπιστημίου της Λυών II. Το αέτωμα από την Αίγινα και ο Τυραννοκτόνος σε πρώτο πλάνο.153 Ο φύλακας του μουσείου αντιγράφων του Λυών II.154 Ανατολική πλευρά του Παρθενώνα κατά τη διάρκεια της αναστήλωσής.156 Ο Παρθενώνας κατά την αναστήλωση. 158 Ερέχθειο: Το βήμα

των Καρυάτιδων πριν από την συντήρηση.160 Οι Καρυάτιδες του Ερέχθειου.161 Τα αγάλματα και τα αρχιτεκτονήματα του Ερέχθειου έχουν δοκιμαστεί πολύ με το πέρασμα του χρόνου.162 Αντικείμενα προερχόμενα από τις ανασκαφές της Αγοράς της Αθήνας.170 Δελφοί. Μάρμαρα, κατάσταση ανασκαφών το 1901, από το Οι ανασκαφές των Δ ελφών του Θ. Χομόλ, 1923.

____________________ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ____________________Α ιχ6ΐν ίϋτ ΚιιηδΙ υπό 06δο6ΐο6ΐε, ΒογΗπ Ιετ ρΐαΐ ά& οοιιν, 50, 102-103, 105, 107, 119, 126. Αηιεπο&η δο6οο1 ο ί Ο&δδΐοαΐ δΐικίΐοδ. Αΐ6οηεδ 26, 27, 33, 53, 57, 686. ΑΓθ6ΐνεδ ΟαΙΚπιαΓά 321ι, 36-37. ΑΓΐερ6οί, Ρ&πδ/ΕΜοΐΐΙίε Α ΐ6εηοη 110ά. 1116/Α. Ηείά 19, 20, 225, 83, 1096. 121/Νΐπι&ί&11&6 18Ιι, 241ι, 246, 30-31, 48, 110§, 122-123, 125, 128. Ατίο&είε, Ρεΐδδεη6εΓ§ 2© ρΐαΐ οοιιν., 896. Αδ6ιηο1ε&η Μιΐδειιιη, ΟχίοΓά 231ι. Βΐ61ΐο1:6εφΐε ηαΐΐοηαίε, Ρ&τίδ 36, 64, 806, 1096,129,138,141,142. ΒίΜ&ΓοΜν ΡΓειΐδδΐδο6εΓ ΚιιΙΐιιΛεδίΐζ, ΒετΗη 20-21, 226. 28, 42-43, 49, 716, 86, 90-93, 98 ,101 ,104 ,1516 . Τ6ε Βπά§επιεη Ατι 06τ&τγ 1, 2/3, 4/5, 6, 6/7, 8, 8/9. Βπΐίδ6 Μιΐδειιιη, Εοηάτεδ 44-45, 456, 516ά, 81§, 1 3 0 .1.Ε., Οι&πηεί, Ραπδ 78-796, 84-85, 886. Τ6ε (ϋΐενεΐαηά Μιΐδειιηι ο ί ΑγΙ 100. ϋ&§6 Ογϊϊ, Ρ&πδ 13, 15, 186, 25, 466, 516, 60, 686, 696, 716, 726, 80πι, 106, 114-115,118,1206, 123,127. Ό.Κ. 316, 516§, 66-676, 70, 786,137, Ε .Ν .δ.Β .Α , Ρ&πδ 56-57, 124-125. ΟΐΓ&ικΙοη, ναηνεδ 114§. Η. Ιοδδε, Ραπδ 1146. Ε&ιίΓΟδ-ΟίΓΒίκΙοη, ν&ηνεδ65, 96. Μ&§ηιιιη, Ρ&πδ / Κ. Βιιπΐ 103, 1116 / Ιχδδΐη§ 3, 4, 146, 24ιη, 406, 41, 466, 56, 61, 66- 676, 1106, 1116, 116, 117. Τ6ε Μεΐχοροΐΐΐ&η Μιΐδευπι ο ί Αγϊ, Νε\ν ΥογΚ 34-35. Ό. ΜΠΙεΐ, Ρ&Γΐδ 726, 72-73, 73, 87, 886, 102, 131. Μιΐδέε Ο ίτοάεΐ, ΜοηίαΓ§ΐδ 47. Μιΐδέε ηδΐΐοπαΐ, Οορεη6&§ιιε 16. Μιΐδειιιη αηά ΑγΙ ΟδΙΙεΓγ, Βΐπηΐη§6&ηι 94-95. Τ6ε Μιΐδειιπι ο ί Ρΐηε Ατι, Βοδΐοη 236, 58, 150, 1516. Μιΐδόε Οοιιρϋ, ΒοΓόεαπχ 132-133. Ρ3ηορίΐ]αιιη, Μΐο6&ε1 ΤτεπιεΓ, Αΐ6έηεδ 38-39. Κέιιηίοη άεδ Μιΐδεεδ Νειίΐοηειιιχ, Ρ&πδ 21, 32-33, 346, 34πι, 35, 43, 62-63, 75,77, 99, 112-113. Κο^οΓ-νΐοΙΙεί, Ρ&πδ 146, 456, 60-61, 146. Κ.Ο.Μ., Τοτοηΐο άοδ άε οοιιν, 97. δε&1&, Ρίοτεηεε 11, 12, 16-17, 29, 52, 67, 816, 81ιη, 98-99, 112, 118-119, 122. δί&αίϋοΐι© Αηΐίΐίεηδαπιπιΐιιη^εη, Μπηΐο6 406, 78-79.

__________________________ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ____________________________Ο συγγραφέας και οι εκδόσεις ΟαΙΙΐιη&Γά εκφράζουν τις ευχαριστίες τους στις εκδόσεις Εεδ Βείΐεδ Εεΐΐχεδ, από τις οποίες χρησιμοποίησαν τις ερμηνείες όλων των αρχαίων κειμένων, που αναφέρονται στο βιβλίο αυτό.

Πίνακας περιεχομένωνI Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ

ΕΛΛΑ ΔΑ

14 Ελληνική γλυπτική και ρωμαϊκή έπαυλη16 Παυσανίας, Ο περιηγητής 18 Η αρχαία Ελλάδα

Π ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΤΗΣ ΑΓΚΟΝΑΣ

22 Βυζαντινή και Φραγκική Ελλάδα 24 Προσκυνητές, έμποροι, σοφοί26 Να σωθεί ο αρχαίος κόσμος από τη

λησμονιά28 Έ νας Χριστιανός λίγο ορθόδοξος

ΙΠ ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΣΟΦΟΙ

32 Τα όρια της γνώσης34 Διπλωμάτες και συλλέκτες ταξιδεύουν36 Η γαλλική ομάδα στην Ελλάδα* πρόξενος

και καπουτσίνοι 38 Οι πέτρες μιλούν40 Η πρώτη επιστημονική εξερεύνηση της

Αθήνας

IV Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ

44 Ταξίδι στις πηγές του ιδεώδους46 Αρχαιολογία και εξωτισμός 48 Η δίψα για την ακρίβεια και τη γνώση 56 Αρχαιολογικά ερείπια και ρομαντικά

ερείπια58 «Ό λα γίνονται σήμερα α λα ελληνικά»60 Η αισθητική γεννιέται κάτω από τον

ουρανό της Ελλάδας

V Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΩΝ

64 Εξουσία και αρχαιολογία 66 Η εξόρμηση για αρχαιότητες68 Αυτά που σεβάστηκαν οι Τούρκοι,

ο χρόνος και οι Γότθοι70 Το ακρωτηριασμένο Ερέχθειο 72 Συγκίνηση μπροστά στα μάρμαρα 74 Μετά την Ακρόπολη, η Αίγινα και οι

Βάσες76 Οι θησαυροί της Αρκαδίας78 Μια ολέθρια αγάπη για τα μάρμαρα 80 Το ελληνικό πρότυπο82 Έ νας αρχιτέκτονας - αρχαιολόγος

VI Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΩΝ

86 «Γι’ αυτές τις πέτρες πολεμήσαμε»88 Έ να ρομαντικό όραμα της Ελλάδας 90 Λαμπρύνετε την Αθήνα92 Το σχέδιο του αρχιτέκτονα: ακρίβεια και

φαντασία 98 Αντίγραφα και πρωτότυπα

VII Η ΠΕΡΙΛΑΜΠΡΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

102 Ληστές και κλέφτες104 Στην κατοικία του Απόλλωνα, στους

Δελφούς106 Οι μεγάλες ανασκαφές108 Η περίλαμπρη αρχαιολογία110 Όμηρος και Μυκήνες112 Ο λαβύρινθος της Κνωσσού114 Ακμή και παρακμή

VIII ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ: Η ΩΡΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

118 Μεταπολεμικές αλλαγές120 Και πάλι ωραίες ανακαλύψεις122 Οι μεγάλοι μύθοι124 Αγορά ελληνική και αμερικανική126 Εξελίξεις και επαναστάσεις

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ

130 Σαντορίνη: Είναι η Πομπηία του 16ου αι.η Ατλαντίδα του Πλατωνικού μύθου;

132 Η πρώτη ελληνική γραφή: Η ιστορία της αποκρυπτογράφησης

134 Η Ρώμη λεηλατεί την Ελλάδα136 Πρέπει τα Ελγίνεια να επιστρέψουν στην

Ελλάδα;140 Η Αφροδίτη της Μήλου. Ελληνική,

γερμανική ή γαλλική;144 Οι αρχαιολόγοι είναι σοβαροί;148 Φίλιππος Β', βασιλιάς της Μ ακεδονίας με

σάρκα και οστά150 Γνωρίζοντας την Ελλάδα από αντίγραφα154 Η σωτηρία της Ακρόπολης 158 Μερική ή πλήρης αποκατάσταση;162 Πρέπει να συνεχιστούν οι ανασκαφές;

Τα χάλκινα αγάλματα του Ριάτσε, οι μετόπες από τον Παρθενώνα ή από το ναό της Αφαίας στην

Αίγινα, η Αφροδίτη της Μήλου, η Νίκη της Σαμοθράκης και πάμπολλα άλλα έργα της

αρχαίας ελληνικής τε'χνης, που κοομοΰν σήμερα ξένα Μουσεία, μαρτυρουν την επιθυμία όλων των

μεγάλων εθνών της Δΰσης να μεταφέρουν την Ελλάδα κοντά τους. Για ποιο λόγο αυτός ο πολιτισμός άσκησε τόση γοητεία και γιατί υπήρξε το πρότυπο των μεταγενέστερων;

Μπορούν τάχα η επιστήμη και η πολιτική να ερμηνεύσουν το «ελληνικό θαύμα»;

Η ανακάλυψη της αρχαίας Ελλάδας δεν αποτυπώνει απλώς την ιστορία ενός $|Γ>ναδικου

πολιτισμού* προσκαλεί σε ένα ταί^δΐ^το εσωτερικό του σΰγχρονου δυτικοΰ πολι-ΐισμου.

Αστέρης Δεληθανάσης Εκδότης X. Τρικουπη 106 & Σμολένσκο

Τηλ.: 3604273, 3603491, 114 72 Αθήνα 18ΒΝ 960-7372-75-1

Αρχαία-Ελλάδα-η-αρχαιολογία-μιας-ανακάλυψης

Documents

Transcript of Αρχαία-Ελλάδα-η-αρχαιολογία-μιας-ανακάλυψης