Η Γενεση του Κεφαλαίου

Κ Ο Ρ Ο Ν Τ Ζ Η

η Γένεση τον Κεφαλαίου

Καρλ Μαρ

η Γένεση τον Κεφαλαίου

Πρόλογος

Π ε ρ ικ λ ή Ροόάκη

Μ ετά φ ρ α σ η α π ό τα γ ερ μ α ν ικ ά

Α ντώ νη Δ ο ύ μ α

ε κ α ο ς ε ι ς ΚΩΣΤΑ Κ Ο ΡΟ Ν ΤΖΗ -2000

Η π ν ευ μ α τ ικ ή ιδιοκτησία ,ιποκτάτα ι χωρίς καμία διατύπω ση και χω ρίς την ανά­γκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Ε πισημαίνεται πάντω ς ότι κα τά τ<η> Ν. 2121/1993 και τη Δ ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρω θεί μ ε τον Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγω γή του π α ρό­ντος έργον, μ ε οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά, στο πρω τότυπο ή σε μ ετά φ ρα ση ή ά,11η διασκευή, χω ρίς γρ α π τή άδεια του εκδότη.

Καρλ Μαρξ

η Γένεση του Κεφαλαίου

ISBN 960-8031-03-6

© Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Ω ΣΤΑ Κ Ο Ρ Ο Ν Τ Ζ ΗΚΑΣΑΜΠΑ 58 - 161 22 ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ τηλ.: 7225.690 - 095.357729

Προλογικά

«Η Γένεση του Κεφαλαίου» είναι ένα από τα πιο παλιά, αλλά και τα πιο σημαντικά έργα του Καρλ Μαρξ.

Στις λίγες σελίδες του βιβλίου, ο Μαρξ προσδιορίζει τον όρο κεφάλαιο που αποτελεί την ουσία του κεφαλαιοκρα­τικού ή καπιταλιστικού, όπως συνηθίσαμε να το λέμε, κοινωνικού συστήματος. Και ακόμα με τον τίτλο του βι­βλίου ξεκαθαρίζει ότι το κεφάλαιο, στη μορφή που το προσδιορίζει, δεν υπήρχε πάντα. Γεννήθηκε σε κάποια στιγμή μέσα στους κόλπους του φεουδαρχικού κοινωνι­κού και οικονομικού συστήματος. Η γέννηση είναι μια αργή διαδικασία που ποικίλει από τόπο σε τόπο, αλλά καταλήγει τελικά, σ ’ αυτό που ο Μαρξ ονομάζει κεφά­λαιο, έναν όρο που έχουν αποδεχθεί όλοι σήμερα.

Ξεκαθαρίζει ένα λεπτό σημείο που και σήμερα ακόμα μπερδεύεται, στη σκέψη μας. Λέει καθαρά ότι το χρήμα, τα εμπορεύματα ή τα μέσα παραγωγής και συντήρησης, από μόνα τους δεν είναι κεφάλαιο. Όλα αυτά, ξεχωριστά υπήρχαν πολύ πριν να γεννηθεί το κεφάλαιο, πιο σωστά υπήρχαν από πάντα, από τότε που διαμορφώνεται η κοι­νωνία, αλλά δεν ήταν κεφάλαιο.

8

Κεφάλαιο θα γίνουν, όπως λέει ο Μαρξ, από τη ατιγμή που οι κάτοχοι του χρήματος, των μέσων παραγωγής και συντήρησης θα αγοράσουν εργατική δύναμη, σε μια αγο­ρά όπου οι ελεύθεροι, από οποιοδήποτε δεσμό εργάτες, θα πουλούν την εργατική τους δύναμη και μάλιστα πολύ φτηνά. Από τη στιγμή αυτή, από τη στιγμή που ο κάτοχος του χρήματος και των μέσων παραγωγής και συντήρησης, μπορεί να αγοράζει και να χρησιμοποιεί εργατική δύνα­μη που την αγοράζει στην ελεύθερη αγορά και προέρχε­ται από ανθρώπους, «απελευθερωμένους», δηλαδή γυ­μνωμένους από κάθε δεσμό, που δεν έχουν τίποτε άλλο και πουλούν την εργατική τους δύναμη για να ζήσουν, αρχίζει η καπιταλιστική παραγωγή και διαμορφώνει το καπιταλιστικό σύστημα.

Ο Μαρξ στο βιβλίο αυτό εξετάζει τη γένεση τον κεφαλαί­ου βασικά στην Αγγλία, που στον καιρό τον ήταν η κατε­ξοχήν καπιταλιστική χώρα, η χώρα όπου η «γένεση του κεφαλαίου» στάθηκε πολύ οδυνηρή για το πλήθος των ε­λεύθερων αγροτών και των εργαζομένων στις συντεχνίες. Για να υπάρχουν οι εργάτες της ελεύθερης αγοράς, οι άν­θρωποι που δεν θα είχαν τίποτε άλλο πέρα από την εργα­τική τους δύναμη και θα μπορούσαν να τη διαθέσουν ε­λεύθερα στην αγορά, έπρεπε να τους αφαιρεθεί η δέ­σμευση με τη γη αν πρόκειται για αγρότες ή η αποκλει­στικότητα της συντεχνίας.

Ο Μαρξ δίνει τη βασανιστική διαδικασία της «γένεσης του κεφαλαίου» στη Μεγάλη Βρετανία που κορυφώνεται στις περίφημες «περιφράξεις», αλλά κάνει και αξιοση­

μείωτες αναφορές σε άλλες χώρες, όπου η διαδικασία της «γένεσης» δεν είναι ίδια με εκείνη της Μεγάλης Βρετανί­ας. Μία τέτοια αναφορά ενδιαφέρει ιδιαίτερα της χώρα μας την οποία όμως οι Έλληνες μαρξιστές δεν πρόσεξαν και γ ι’ αυτό δεν αξιοποίησαν. Λέει, λοιπόν, ο Μαρξ στη «Γένεση του Κεφαλαίου»:

«Δεν έχουμε ανάγκη να ανατρέξουμε πολύ μακρυά για να εννοήσουμε την πορεία της, αν και οι πρώ­τες αρχές της καπιταλιστικής παραγωγής εκδηλώ­νονται ήδη στο 14° και 15° αι. σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου. Ουσιαστικά και πραγματικά όμως η καπιταλιστική περίοδος αρχίζει από το 16° αι.»

Και στην επόμενη παράγραφο τονίζει:

«Ιδιαίτερα σπουδαίες είναι οι εποχές όπου μεγά­λες ανθρώπινες μάζες αποσπάστηκαν ξαφνικά και απότομα από τα μέσα της συντήρησής τους και ρί­χτηκαν στην αγορά υπό μορφή προλεταρίων, εκτός νόμου».

Στις πόλεις της Μεσογείου που αναφέρονται οι παρατη­ρήσεις του Μαρξ δεν είναι μόνο οι εμπορικές πόλεις της Ιταλίας, αλλά και του Αιγαίου. Και ίσως αφορά περισσό­τερο τις πόλεις του Αιγαίου. Φυσικά εδώ δεν έχουμε τις αγγλικές περιφράξεις. Αλλιώτικα δημιουργείται το περί­φημο προλεταριάτο σ ’ αυτές τις περιπτώσεις. Στη Μεσό­γειο υπήρχαν οι μεγαλύτερες πόλεις του τότε γνωστού Κόσμον, κληρονομιά του δουλοκτητικού Ελληνορωμαί-

10

κού κόσμον. Οι πιο σημαντικές από τις πόλεις αυτές ήταν τόσο στην Ιταλία όσο και στο Αιγαίο, με κορυφαία την Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρω­μαϊκής Αυτοκρατορία, που είχε συγκεντρώσει το παγκό­σμιο, τότε, εμπόριο μέσα στα πλαίσια της οικονομικοσυ- ντεχνιακής (μεσαιωνικής) δομής του. Μία πολύβουη και πολυάνθρωπη πόλη με αμύθητα πλούτη. Το 1204 οι Σταυ­ροφόροι της Δ 'Σταυροφορίας την κατέλαβαν και την κα­τέστρεψαν για να μεταφέρουν το κέντρο τον παγκόσμιου εμπορίου και της μεσαιωνικής συντεχνιακής παραγωγής στην Ιταλία, στις λεγόμενες εμπορικές ιταλικές πόλεις. Άρπαξαν και όλο τον εξοπλισμό που τροφοδοτούσε ολό­κληρη την Ευρώπη με μεταποιητικά είδη. Από την άλλοτε μυθική, στην ουσία, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ένα τμήμα στρατού με ικανούς ηγέτες, όπως τον Θεόδω­ρο Αάσκαρη, που τον ανακήρυξαν Αυτοκράτορα, όταν έμπαιναν στην Κωνσταντινούπολη οι Λατίνοι και τον Ιω­άννη Βατάτζη, απσιραβήχτηκαν στα βορειοδυτικά παρά­λια της Μικράς Ασίας, και ίδρυσαν μια νέα αυτοκρατο­ρία: την Αυτοκρατορία της Νικαίας. Εκεί κατέφυγε και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Πόλης, άνεργο στην ουσία.

Ο Λάσκαρης και ο Βατάτζης έπρεπε να οργανώσουν στρατό, να κατασκευάσουν όπλα και να εξασφαλίσουν τα μέσα ζωής στους εκατοντάδες χιλιάδες φνγάδες. Αυτοί οι φυγάδες ήταν το προλεταριάτο εδώ. Και δημιουργήθη­καν πραγματικά τα πρώτα στοιχεία καπιταλιστικής πα ­ραγωγής, το πρώτο κεφάλαιο, που ως χρηματικό είχε μ ε­ταφερθεί από τους ικανότατους συντεχνιακούς παράγο­

11

ντες, τους πιο φημισμένους στον Κόσμο εκείνου του και­ρού. Και μαζί μετέφεραν και τα μέσα παραγωγής. Η πα­ραγωγή στη νέα αυτοκρατορία είναι πρωτοκαπιταλιστι- κή, με την έννοια ότι δεν γίνεται από συντεχνίες. Η πρω- τοκαπιταλιστική παραγωγή γίνεται άμεσα για την αγορά και όχι για συντεχνίες. Στην Αυτοκρατορία της Νικαίας είχαν δημιουργηθεί οι συνθήκες για καπιταλιστική ανά­πτυξη, αλλά την ανέκοψε η επιβολή των Παλαιολόγων, χωρίς φυσικά να ανατρέψει ολοκληρωτικά τη νέα αυτή κατάσταση. Έτσι, οι πρωτοκαπιταλιστικές σχέσεις και η αντίστοιχη παραγωγή φυτοζωούσαν ώς την Τουρκική κα­τάκτηση.

Οπωσδήποτε εδώ είχαμε μια διαφορετική διαδικασία Γέ­νεσης Κεφαλαίου. Θα ανακοπεί η ιστορική του πορεία και θα επιστρέφουμε σε μια ιδιότυπη φεουδαρχική τάξη, που δεν έχει καμιά σχέση με την αντίστοιχη της Δυτικής Ευρώπης, που μελετάει ο Μαρξ.

Όμως το τελικό πέρασμα και της περιοχής του Αιγαίου στον καπιταλισμό, που θα γίνει πολύ αργότερα, θα γίνει με τις ίδιες συνθήκες που πρωτοδιαμορφώθηκαν με την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Λατίνους: με τη Μι­κρασιατική Καταστροφή.

Περικλής Ροδάκης

I. το Μυστικό της Πρωταρχικής Συσσώρευσης

Είναι γνωστό ότι το χρήμα μεταβάλλεται σε κεφάλαιο. Είναι γνωστό ότι το κεφάλαιο παράγει υπεραξία και ότι η υπεραξία γεννά πρόσθετο κεφάλαιο.

Αλλά η συσσώρευση του κεφαλαίου προϋποθέτει την υπεραξία· η υπεραξία την καπιταλιστική παραγωγή και, αυτή, τη συγκέντρωση στα χέρια των παραγωγών εμπο­ρευμάτων, σημαντικών όγκων κεφαλαίων και εργατικής δύναμης.

Όλη αυτή η κίνηση φαίνεται ότι περιστρέφεται σ’ ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγου­με, παρά μόνο προϋποθέτοντας, πριν από την καπιταλι­στική συσσώρευση, μια πρωταρχική συσσώρευση, που θα ήταν όχι το αποτέλεσμα, αλλά η αφετηρία του καπι­ταλιστικού παραγωγικού συστήματος.

Αυτή η πρωταρχική συσσώρευση παίζει, μέσα στην Πολιτική Οικονομία, σχεδόν τον ίδιο ρόλο με το προπα­τορικό αμάρτημα στη θεολογία. Ο Αδάμ δάγκωσε το μή­λο και έτσι το αμάρτημα έπεσε πάνω στο ανθρώπινο γέ­νος.

Την καταγωγή της συσσώρευσης, μας την εξηγούν, μ’ ένα ανέκδοτο που ανάγεται στο πολύ μακρινό παρελθόν.

Ή ταν μια φορά, πάνε πολλά-πολλά χρόνια από τότε, μερικοί εκλεκτοί άνθρωποι, εργατικοί, έξυπνοι και οικο­

14

νόμοι (με την έννοια ότι δεν ήταν σπάταλοι) και μερικοί άλλοι άνθρωποι, που ήταν φαύλοι και τεμπέληδες, οι οποίοι κατασπαταλούσαν τα πάντα και μάλιστα πιο πολ­λά από όσα είχαν, σε γιορτές και πανηγύρια.

Η παράδοση του προπατορικού αμαρτήματος, μας αναφέρει, είναι αλήθεια, ότι ο άνθρωπος καταδικάστηκε «να τρώγη τον άρτον του εν ιόρώτι του προσώπου του».

Ό πως επίσης η ιστορία του οικονομικού προπατορι­κού αμαρτήματος, μας πληροφορεί ότι υπάρχουν άνθρω­ποι που δεν υπόκεινται σ’ αυτόν τον νόμο.

Αλλά αυτό λίγο μας ενδιαφέρει.Πάντα οι πρώτοι συσσώρευσαν πλούτο και οι άλλοι,

τελικά, μόνο το «τομάρι» τους είχαν για να πουλήσουν.Από το αμάρτημα αυτό χρονολογείται η φτώχεια της

μεγάλης μάζας, που σε πείσμα όλης της εργασίας της, μονάχα τον εαυτό της έχει να πουλήσει, ενώ ο πλούτος μερικών αυξάνει αδιάκοπα, μολονότι από πάρα πολλά χρόνια αυτοί, οι λίγοι, έχουν πάψει να εργάζονται.

Ο κ. Θιέρσος σερβίρει ακόμα στους Γάλλους, που άλ­λοτε ήταν τόσο έξυπνοι, αυτές τις παιδαριώδεις μωρολο­γίες· και ο οποίος ταυτόχρονα, προκειμένου να υπερα­σπιστεί την ιδιοκτησία, υποδύεται την ψευδοσοβαρότητα του πολιτικού άνδρα.

Αλλά μόλις τίθεται επί τάπητος το ζήτημα της ιδιοκτη­σίας, θεωρούν ιερό καθήκον τους να επιμένουν στην ά­ποψη του αλφάβητου, θαρρείς και αυτό μόνο να ταίρια­ζε σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μυαλά.

Στην πραγματική ιστορία, η κατάκτηση, η υποδούλω­ση, ο φόνος και η ληστεία, με μια λέξη η άξεστη βία, παί­ζουν, όπως είναι γνωστό, τον πρώτο ρόλο.

15

Στην τρυφερή Πολιτική Οικονομία μονάχα το ειδύλλιο είναι γνωστό. Το δίκαιο και η εργασία υπήρξαν πάντοτε τα μόνα μέσα πλουτισμού, εκτός φυσικά, από το τρέχον έτος.

Στην πραγματικότητα, οι μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης, δεν έχουν τίποτε το ειδυλλιακό.

Το χρήμα και το εμπόρευμα δεν είναι καθόλου κεφά­λαιο από φυσικού τους, ούτε και τα μέσα παραγωγής ή συντήρησης πρέπει να μετατραπούν σε κεφάλαιο.

Αυτή η μετατροπή, όμως, μόνο υπό τους εξής, μερι­κούς όρους, μπορεί να γίνει: Είναι απαραίτητο, δύο κά­τοχοι, δύο διαφορετικών εμπορευμάτων, να βρεθούν ο ένας απέναντι στον άλλο και να έρθουν σε επαφή.

Από το ένα μέρος, κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγω­γής και συντήρησης, που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τα χρήματα που έχουν, αγοράζουν εργατική δύναμη, που δεν έχουν, και από το άλλο μέρος, ελεύθεροι εργάτες που πουλούν την εργατική τους δύναμη, δηλαδή, την ερ­γασία τους.

Είναι ανάγκη αυτοί οι εργάτες να είναι ελεύθεροι με την εξής διπλή άποψη: δεν πρέπει αμέσως να αποτελούν μέρος των μέσων παραγωγής, δηλαδή να μην είναι ούτε δούλοι, αλλά ούτε και δουλοπάροικοι· επίσης δεν πρέπει να είναι ιδιοκτήτες παραγωγικών μέσων, όπως είναι ο καλλιεργητής που εκμεταλλεύεται τη γη.

Στη βάση αυτής της οργάνωσης της αγοράς, τίθενται οι θεμελιώδεις όροι της καπιταλιστικής παραγωγής.

16

Η καπιταλιστική σχέση υποθέτει αυτή τη διάκριση με­ταξύ των εργατών και της ιδιοκτησίας, ακόμη και μέσα στους όρους ενσωμάτωσης της εργασίας.

Από τη στιγμή που η καπιταλιστική παραγωγή έγινε ανεξάρτητη, δεν περιορίζεται να διατηρεί αυτή τη διά­κριση, αλλά την αναπαράγει σε μια κλίμακα όλο και πιο μεγάλη.

Η λειτουργία, λοιπόν, που δημιουργεί την καπιταλι­στική σχέση, δεν μπορεί να είναι παρά μόνο η λειτουρ­γία που καθιερώνει μια διάκριση μεταξύ του εργάτη και των μέσων εργασίας, δηλαδή μια λειτουργία που από το ένα μέρος μετατρέπει σε κεφάλαιο τα κοινωνικά μέσα συντήρησης και παραγωγής και, από το άλλο μέρος, με­ταβάλλει τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς.

Η λεγόμενη, λοιπόν, πρωταρχική συσσώρευση, είναι απλώς η ιστορική λειτουργία που χωρίζει τον παραγωγό από τα μέσα παραγωγής. Φαίνεται πρω ταρχική , γιατί αποτελεί την προϊστορία του Κεφαλαίου και του καπιτα­λιστικού συστήματος παραγωγής.

Η οικονομική σύνθεση της καπιταλιστικής κοινωνίας προήλθε από την οικονομική σύνθεση της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η διάλυση της τελευταίας άφησε ελεύθερα τα συστατικά στοιχεία της πρώτης.

Ο άμεσος παραγωγός -ο εργάτης- δεν μπορούσε να έχει την ελεύθερη διάθεση του προσώπου του, παρά μό­νο αν είχε πάψει να είναι δουλοπάροικος, να ανήκει ως δούλος σε ένα άλλο πρόσωπο.

Για να μπορέσει να γίνει ελεύθερος πωλητής της ερ­γατικής του δύναμης και να πηγαίνει το εμπόρευμά του παντού, όπου παρουσιάζεται μια αγορά, έπρεπε επιπρό­

17

σθετα να έχει απαλλαγεί από την κυριαρχία των συντε­χνιών, δηλαδή να έχει απαλλαγεί από τους κανονισμούς που αφορούν τους μαθητευομένους και τους βοηθούς (καλφάδες), καθώς επίσης και από όλους τους περιορι­σμούς που δυσχεραίνουν την εργασία.

Έτσι, η ιστορική κίνηση, που μεταμορφώνει τους πα­ραγωγούς σε μισθωτούς, εμφανίζεται από τη μια πλευρά σαν απελευθέρωση από τη δουλεία και από την άλλη τους συντεχνιακούς περιορισμούς, που οι αστοί ιστορικοί μόνο αυτή την πλευρά εξετάζουν.

Αλλά αυτοί, οι νέοι απελεύθεροι, μόνον όταν απογυ­μνώθηκαν από όλα τα μέσα παραγωγής τους και από ό­λες τις εγγυήσεις συντήρησης, που τους παρείχαν οι πα­λιοί φεουδαρχικοί θεσμοί, άρχισαν να πουλούν τον εαυ­τό τους.

Και αυτή η ιστορία της απογύμνωσής τους, έχει ανα­γραφεί με πύρινα γράμματα, άλικου αίματος, στα χρονι­κά της ανθρωπότητας.

Οι βιομήχανοι καπιταλιστές, αυτοί οι νέοι δεσπότες, δεν όφειλαν απλά να υποκαταστήσουν τους μικροβιοτέ- χνες των συντεχνιών, αλλά ακόμη και τους φεουδάρχες άρχοντες που κατείχαν τις πηγές του πλούτου.

Από την άποψη αυτή, λοιπόν, ο θρίαμβός τους παρου­σιάζεται ως καρπός μιας νικηφόρας πάλης κατά της φε­ουδαρχικής δύναμης και των αφόρητων προνομίων τους, καθώς επίσης και κατά των συντεχνιών και των περιορι­σμών που έθεταν στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγω­γής και στην ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο.

18

Αλλά οι «ιππότες της βιομηχανίας» δεν κατόρθωσαν να υποκαταστήσουν τους «ιππότες του ξίφους», παρά μό­νο εκμεταλλευόμενοι γεγονότα για τα οποία, αυτοί οι τε­λευταίοι, δεν ήταν καθόλου υπεύθυνοι. Υψώθηκαν με μέσα, επίσης ανεπίτρεπτα (χυδαία), σαν εκείνα με τα οποία ο Ρωμαίος απελεύθερος έγινε κύριος του παλιού του αφέντη.

Η αφετηρία αυτής της εξέλιξης, που δημιουργεί το μι­σθωτό, καθώς και τον καπιταλιστή, ήταν η υποδούλωση του εργάτη· εξέλιξη ήταν η μετατροπή αυτής της δουλεί­ας με την αντικατάσταση της φεουδαρχικής εκμετάλλευ­σης από την καπιταλιστική εκμετάλλευση.

Δεν έχουμε ανάγκη να ανατρέξουμε πολύ μακριά, για να εννοήσουμε την πορεία της, αν και οι πρώτες αρχές της καπιταλιστικής παραγωγής, εκδηλώνονται ήδη, στο 14° και 15° αιώνα, σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου. Ουσιαστικά και πραγματικά όμως η καπιταλιστική περί­οδος αρχίζει από το 16° αι.

Παντού, όπου εγκαθίσταται, η δουλοπαροικία είχε καταργηθεί από πολύ νωρίτερα και ο κολοφώνας του μεσαίωνα, με την ύπαρξη κυρίαρχων πόλεων, που ήταν σε πλήρη κατάπτωση.

Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης, αφή­νουν εποχή όλες οι ανατροπές που χρησιμεύουν ως βά­θρο στην υπό σχηματισμό καπιταλιστική τάξη.

Ιδιαίτερα σπουδαίες είναι οι εποχές όπου μεγάλες αν­θρώπινες μάζες, αποσπάστηκαν ξαφνικά και απότομα από τα μέσα της συντήρησής τους και ρίχτηκαν στην α­γορά, υπό μορφή προλετάριων, εκτός νόμου.

19

Όλη η λειτουργία βασίζεται στην απογύμνωση του α­γροτικού παραγώγου, του χωρικού. Η ιστορία αυτής της απογύμνωσης ποικίλει όχι μόνο ανάμεσα στα έθνη αλλά και στις εποχές.

Στην Αγγλία μόνο προσέλαβε την κλασική μορφή, και αυτήν ακριβώς τη μορφή θα μελετήσουμε1.

1 Στην Ιταλία, όπου η καπιταλιστική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρί­τερα από παντού αλλού, οι σχέσεις της δουλοπαροικίας έπαψαν ε­πίσης να υπάρχουν νωρίτερα από παντού αλλού. Εκεί χειραφε­τούσαν το δουλοπάροικο πριν ή μετά η παραγραφή εξασφαλίσει οποιαδήποτε δικαιοψατα πάνω στη γη. Συνέπεια της χειραφέτησής του, λοιπόν, ήταν να μετατραπεί στη μεταβατική περίοδο σε προ­λετάριο εκτός νόμου, που άλλωστε έβρισκε τον περισσότερο καιρό νέους, κυρίους τελείως έτοιμους, στις πόλεις, που χρονολογούνταν από την εποχή των Ρωμαίων. 'Οταν όμοος η επανάσταση της παγ­κόσμιας αγοράς ήρθε να εξαλείψει, από το 15° αι. την εμπορική υπεροχή της βόρειας Ιταλίας, παρατηρήθηκε μια κίνηση με αντί­στροφη κατεύθυνση. Δηλαδή οι εργάτες απομακρύνθηκαν μαζικά προς την ύπαιθρο χώρα, όπου έδωσαν μια ασυνήθιστη ώθηση στη μικρή καλλιέργεια, που συνηθιζόταν εκεί, υπό τύπο κηπουρικής.

II. η Απογύμνωση του Αγροτικού Πληθυσμού

Στην Αγγλία, η δουλοπαροικία είχε εξαφανιστεί πραγ­ματικά στο τέλους του 16ου αι. Η τεράστια πλειοψηφία1 του πληθυσμού αποτελούνταν, τότε, και πιο πολύ ακόμα στο 15° αι., από ελεύθερους αγρότες, που εκμεταλλεύο­νταν τη γη για λογαριασμό τους, ανεξάρτητα από το ποιο ήταν το φεουδαρχικό επικάλυμμα που έκρυβε την πραγ­ματική τους ιδιότητα. Στις μεγάλες αρχοντικές ιδιοκτησί­ες, ο παλιός Βάϊλος2, που ήταν και ο ίδιος δούλος, αντι­καταστάθηκε από τον ανεξάρτητο εκμισθωτή.

1 Οι μικρογαιοκτήμονες που καλλιεργούσαν τα ίδια τους τα χωρά­φια με τα ίδια τους τα χέρια και ζούσαν με μέτρια άνεση, αποτε­λούσαν, τότε, ένα τμήμα του έθνους, πολύ πιο σπουδαίο από σήμε­ρα. Ό χι λιγότεροι, από δέκα έξι χιλιάδες γαιοκτήμονες, που απο­τελούσαν, με τις οικογένειες τους, το έβδομο του συνολικού πλη­θυσμού, ζούσαν μόνο από την εκμετάλλευση του μικρού υποστατι­κού που τους ανήκε. Καθένας από αυτούς διέθετε ένα εισόδημα που υπολογίζονταν κατά μέσον όρο σε 60 ή 70 λίρες. Υπολογίστη­κε ότι εκείνοι που καλλιεργούσαν τα ίδια τους τα κτήματα ήταν περισσότεροι από εκείνους που εκμεταλλεύονταν τη γη σαν εκμι­σθωτές ξένων κτημάτων (βλ. Macaulay, History of England, τομ. 1° [σ. 333 κ.ε.]). Ακόμη, κατά το τελευταίο τρίτο του 17ου αι., τα 4/5 του πληθυσμού της Αγγλίας ήταν αγρότες (βλ. όπ.π. σ. 413). Α να­φέρω τον Macaulay, γιατί πλαστογραφώντας συστηματικά την ι­στορία «σκεπάζει», όσο μπορεί τα περισσότερα γεγονότα, όπως τα παραπάνω.

2 Αξιωματικός ή κληρικός που δίκαζε στη Γαλλία εν ονόματι του βα­σιλιά (bailli).

22

Οι μισθωτοί γεωργο-εργάτες ήταν είτε καλλιεργητές, που αξιοποιούσαν, όταν δεν είχαν άλλη εργασία, ωφέλι­μα το χρόνο τους, εργαζόμενοι στους μεγάλους γαιοκτή­μονες, είτε πραγματικά ανεξάρτητοι, ολιγάριθμοι μι­σθωτοί, στην απόλυτη και τη σχετική έννοια του όρου.

Στην πραγματικότητα, αυτοί οι τελευταίοι, ήταν οι πραγματικοί εκμεταλλευτές γαιών, γιατί εκτός από το μισθό τους, τους παρείχαν και ένα σπίτι, με τέσσερα του­λάχιστον στρέμματα γης. Μοιράζονταν επί πλέον με τον καθεαυτό καλλιεργητή τη χρήση των κοινοτικών κτημά­των, όπου έβοσκαν τα ζώα τους και απ’ όπου έβγαζαν το ξύλο, το κάρβουνο κ.ά., που ήταν αναγκαία για τη θέρ­μανσή τους1.

Σε όλες τις χώρες της δυτικής Ευρώπης η φεουδαρχι­κή παραγωγή χαρακτηριζόταν από τη διανομή του εδά­φους σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό υπηκόων. Η δύναμη του φεουδαρχικού άρχοντα δεν βασιζόταν -κα ι είχε αυτό το κοινό με όλους τους ηγεμόνες- στην ποσό­τητα των εισοδημάτων, αλλά στον αριθμό των υπηκόων του, και αυτός ο αριθμός εξαρτιόταν από τον αριθμό των

1 Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι, και ο δουλοπάροικος ακόμη ήταν όχι μόνο ιδιοκτήτης -α ν και ιδιοκτήτης υποκείμενος οτην πληρωμή ενός γεωμόρου- μερικοόν γαιών που συνόρευαν με το σπίτι του, αλλά ότι ήταν ταυτόχρονα συνιδιοκτήτης των κοινοτικών γαιών. «Ο χωρικός εκεί (στη Σιλεσία) είναι δουλοπάροικος. Αυτοί οι δουλοπάροικοι κατέχουν ωστόσο κοινοτικά κτήματα». Δεν μπόρε­σαν ακόμη να βάλουν τους Σιλεσιάνους να μοιράσουν τα κοινοτι­κά κτήματα αν και, στα νέα σύνορα, δεν υπάρχει ούτε ένα χωριό που να μην έγινε αυτή η διανομή με τη μεγαλύτερη επιτυχία (βλ. Mirabau, D e la Monarchie Prussienne, [Λονδίνο, 1788, τομ. II, σ. 125 επ.]).

23

καλλιεργητών που έκαναν εκμετάλλευση για λογαριασμό τους1. Αν και το αγγλικό έδαφος, μετά την κατάκτηση α­πό τους Νορμανδούς, διανεμήθηκε σε απέραντες βαρω- νίες, από τις οποίες μία μονάχα είχε καμιά φορά ώς εν­νιακόσια παλιά αγγλοσαξωνικό αρχοντικά σπίτια, όπου έμεναν ωστόσο, που και που, μικρόίδιοκτησίες, σπάνια δε και αραιά συναντούσε κανείς, από δω και από εκεί μεγάλες αρχοντικές ιδιοκτησίες. Αυτή η κατάσταση, μαζί με τη θαυμάσια πρόοδο των πόλεων, που διακρίνει το 15° αι., κατέληξε σ’ αυτόν το λαϊκό πλούτο, που περι­γράφει τόσο εύγλωττα ο καγγελάριος Portescue στο έργο του «Landes Legum Angliae».

Στο τελευταίο τρίτο του 15ου αι., και στα πρώτα είκοσι χρόνια του 16ου αι., βρίσκουμε τα πρώτα συμπτώματα της επανάστασης που δημιούργησε τα θεμέλια του καπιταλι­στικού συστήματος παραγωγής.

Έ να πλήθος ανθρώπων πειναλέων και προλετάριων χωρίς σπίτι, ρίχτηκε στην αγορά εργασίας με τη διάλυση των φεουδαρχικών υπολειμμάτων, τα οποία, κατά την πολύ σωστή παρατήρηση του σερ James Steuart, «γέμιζαν ανώφελα την αυλή και το σπίτι». Αν και η βασιλική εξου­σία, ως προϊόν και αυτή της αστικής εξέλιξης, επέσπευ­σε με βίαια μέτρα την εξάλειψη αυτών των υπολειμμά­των, για να φτάσει νωρίτερα στην απόλυτη κυριαρχία,

1 Η Ιαπωνία, με την καθαρά φεουδαρχική της οργάνωση της ιδιο­κτησίας της γης και το πολύ ανεπτυγμένο σύστημά της μικριόν εκ­μεταλλεύσεων, μας δίνει μια πολύ πιο πιστή εικόνα του ευρωπαϊ­κού μεσαίωνα από όλες τις ιστορίες, που οι περισσότερες γράφη­καν καθ’ υπαγόρευση από τις αστικές προλήψεις. Είναι πραγματι­κά πολύ εύκολο να είναι κάποιος φιλελεύθερος σε βάρος του με­σαίωνα.

24

δεν ήταν καθόλου η μοναδική αιτία. Σε απόλυτη αντίθε­ση προς τη βασιλεία και το Κοινοβούλιο, ο μεγάλος φε- ουδάρχης-άρχοντας δημιούργησε ένα προλεταριάτο πο­λύ πιο πολυάριθμο, διώχνοντας με τη βία τους χωρικούς από τα κτήματα που τα κατείχαν με τον ίδιο ακριβώς φε­ουδαρχικό τρόπο, όπως και εκείνος, και ιδιοποιούμενος τα κοινοτικά κτήματα.

Η πρώτη δόθηκε στην Αγγλία με την ανάπτυξη της ε­ριουργίας στην Ιρλανδία, και με την υψηλή τιμή του μαλ­λιού που τη συνόδευε. Οι μεγάλοι φεουδαρχικοί πόλεμοι είχαν καταβροχθίσει τους παλιούς φεουδάρχες-ευγενείς- οι νέοι ευγενείς, παιδιά της εποχής τους, διέβλεπαν στο χρήμα τη δύναμη των δυνάμεων. Το έμβλημά τους, λοι­πόν, ήταν: «Μετατροπή των καλλιεργούμενων γαιών σε βοσκές».

Στο έργο του «Description of England. Prefixed to Olinshed’s Chronicles», o Harrison εκθέτει ότι η απογύ­μνωση των μικροκαλλιεργητών καταστρέφει τη χώρα.

«Αλλά κατά τι ενδιαφέρει αυτό τους μεγάλους μας αρπα­γές! Κατέστρεφαν ή άφηναν να πέφτουν σε ερείπια τις κατοικίες των χωρικών ή τα σπίτια των εργατών. Αν κά­ποιος θελήσει να συγκρίνει την απογραφή κάθε σπιτιού, θα βρει ότι αναρίθμητα σπίτια και πολλές μικρές εκμεταλ­λεύσεις εξαφανίστηκαν, ότι η χώρα τρέφει πολύ λιγότε­ρους ανθρώπους, ότι πολλές πόλεις βρίσκονται σε παρακ­μή, είναι αλήθεια ότι άλλες ακμάζουν. Θα είχα πολλά να πω για τις πόλεις και τα χωριά που κατέστρεψαν, για να τα μετατρέψουν σε βοσκότοπους, διατηρώντας μονάχα το αρχοντικό σπίτι» (Harrison, όπ.π.).

25

Τα παράπονα αυτών των παλιών χρονικών, είναι πά­ντα υπερβολικά, αλλά δίνουν μια πιστή εικόνα της εντύ­πωσης που δημιούργησε στους σύγχρονους η επανάστα­ση των όρων της παραγωγής. Και συγκρίνοντας τα γρα­φόμενα των δυο τελευταίων Καγκελάριων Fortescue και Thomas Morus, κατανοεί κανείς καλά την άβυσσο που χωρίζει το 15° και το 16° αι.

«Χωρίς την παραμικρή μεταβατική περίοδο -καθώς λέγει, πολύ σωστά ο Thornton- η αγγλική εργατική τάξη πέρασε από το χρυσό αιώνα στον αιώνα του σίδηρον».

Η νομοθεσία τρόμαξε μ’ αυτήν την επανάσταση. Δεν είχε φτάσει ακόμη αυτό το βαθμό του πολιτισμού, όπου ο εθνικός πλούτος, δηλαδή ο σχηματισμός του κεφαλαίου, η αλύπητη εκμετάλλευση και η πτώχευση της λαϊκής μά­ζας θεωρούνταν ως η τελευταία λέξη της κρατικής σοφί­ας. Στην ιστορία του, περί του «Ερρίκου του 7ου» ο Βά- κων γράφει:

«Κατά την εποχή εκείνη (1849) παραπονούνταν όλο και πιο πολλοί για τη μετατροπή των καλλιεργούμενων γαιών σε βοσκότοπια, όπου μερικοί βοσκοί μπορούσαν να αρκέ- σουν σε όλα· υποστατικά τότε, νοικιασμένα με το χρόνο ή για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα ή για όλη τους τη ζωή, μετατράπηκαν σε φεουδαρχικά κτήματα. Ωστόσο οι πε­ρισσότεροι αγρότες ζούσαν από αυτά τα υποστατικά. Από αυτούς προήλθε η κατάπτωση του λαού που την ακολού­θησε η κατάπτωση των πόλεων, των εκκλησιών, των φορο­λογιών (...). Ο βασιλιάς και η Βουλή ανέπτυξαν καταπλη­κτική σοφία, για να αναχαιτίσουν το κακό (...). Πήραν μέ­

1

τρα κατά αυτής της αρπαγής των κοινοτικών κτημάτων, η οποία προκαλούσε την ερήμωση του πληθυσμού, και κατά της επέκτασης των βοσκοτόπων που την ακολουθούσε από κοντά και είχε τα ίδια αποτελέσματα».

Έ να διάταγμα του Ερρίκου VII από το 1489, (κ. 19), απαγόρευε την καταστροφή κάθε αγροτικού σπιτιού, που συνοδευόταν, τουλάχιστον, από είκοσι στρέμματα γης. Ο Ερρίκος VIII ανανέωσε αυτή την απαγόρευση σ’ ένα διάταγμα, όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε σ’ αυτό:

«Πολλά υποστατικά και μεγάλα κοπάδια αποτελούμενα προ πάντων από πρόβατα συσσωρεύονται στα χέρια ολί­γων ιδιοκτητών· οι έγγειοι πρόσοδοι αυξήθηκαν εξ αυτού, αλλά η καλλιέργεια είναι σε παρακμή, εκκλησίες και σπί­τια καταστράφηκαν, τεράστιες λαϊκές μάζες βρίσκονται σε αδυναμία να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες των οικογε­νειών τους».

Ο νόμος, λοιπόν, επιβάλλει την ανασύσταση των υπο­στατικών και ορίζει την αναλογία των καλλιεργούμενων γαιών και των βοσκοτόπων.

Έ να διάταγμα του 1533 παραπονείται για το γεγονός ότι μερικοί ιδιοκτήτες κατέχουν 24.000 πρόβατα και πε­ριορίζει τον αριθμό τους σε δυο χιλιάδες1.

Αλλά και τα λαϊκά παράπονα και όλη η σειρά των νό­μων, που εκδόθηκαν από την εποχή του Ερρίκου VII, επί εκατόν πενήντα χρόνια κατά της αρπαγής της περιουσίας

26 — ---------------------------------------------------------------------------------------------

* Στο βιβλίο του «Ουτοπία», ο Thomas Morus μιλά για την παράξενη χώρα, όπου «τα πρόβατα τρώνε τους ανθρώπους».

27

των μικροεκμισθωτών και των μικροκαλλιεργητών, έμει­ναν χωρίς αποτέλεσμα.

Χωρίς να το θέλει ο Βάκων υποδείχνει το λόγο αυτής της αποτυχίας.

«Το διάταγμα του Ε ρρίκον VII, (λέγει στο έργο του «Essays, civil and moral», [sect. 20]), ήταν βαθύ και θαυμάσιο, γιατί δημιουργούσε κτήματα και αγροτικά σπίτια κανονικώ ν διαστάσεω ν, καλά καθορισμένω ν, δηλαδή γιατί προόριζε για τους καλλιεργητές αρκετά κτήματα, προκειμένου να τους επιτρέψει να γεννήσουν υπηκόους αρκετά πλούσιους και αρκετά ανεξάρτητους γ ια ν α βάλουν το αλέτρι όχι στα χέρ ια των μισθωτών, αλλά στα χέρ ια των ιδιοκτητών»1.

1 Ο Βάκων κάνει μια σύγκριση ανάμεσα στην ελεύθερη και εύπορη αγροτική τάξη και σε έναν καλό πεζικό: «Είχε σπουδαιότητα, για τη δύναμη και το κύρος τον βασιλείου να έχει υποστατικά αρκετής έκτασης, ώστε να απαλλάξει από την ανάγκη τονς ανθρώπους και να κρατήσει ένα μεγάλο μέρος του εδάφους στα χέρια της μεσαίας τάξης, που βρίσκεται μεταξύ των ευγενών, των μισθωτών και των υπηρετών. Οι πιο αρμόδιοι, στρατιωτικοί άνδρες, συμφωνούν στο ότι την κυριότερη δύναμη ενός στρατού, αποτελεί το πεζικό. Αλλά για να έχουμε ένα καλό πεζικό, χρειάζονται άνθρωποι που να μην έχουν μεγαλώσει στη σκλαβιά και την αθλιότητα, αλλά με κάποια άνεση και (σχετική) ελευθερία. Αν, λοιπόν, ένα κράτος αποτελείται προπαντός από ευγενείς και ωραίους κυρίους, ενώ οι χωρικοί και οι καλλιεργητές δεν είναι τίποτε άλλο παρά απλοί εργάτες ή υπηρέ­τες υποστατικού ή φτωχοί αγρότες, με άλλα λόγια, ζητιάνοι που έ­χουν στέγη, μπορεί να έχει κανείς ένα καλό ιππικό, αλλά όχι καλό πεζικό αντοχής, που να εμπνέει εμπιστοσύνη. Αυτό βλέπουμε στη Γαλλία, την Ιταλία ή αλλού, όπου ο πληθυσμός δεν έχει παρά μόνο ευγενείς και χωρικούς άθλιους (...) σε τέτοιο σημείο ώστε να είναι αναγκασμένοι να στρατολογούν ομάδες Ελβετών μισθοφόρων για να σχηματίζουν τάγματα πεζικού. Έτσι, συμβαίνει, αυτές οι χώρες να έχουν πολύ πληθυσμό, αλλά λίγους στρατιώτες». (The Reign of Henry VII, κ.λπ., έκδ. Λονδίνο 1870, σ. 908).

28

Αντίθετα, το καπιταλιστικό σύστημα, απαιτούσε την υποδούλωση της λαϊκής μάζας, τη μετατροπή των καπι­ταλιστών σε μισθωτούς και των μέσων παραγωγής σε κε­φάλαια. Στη μεταβατική αυτή περίοδο, η νομοθεσία δο­κίμασε βέβαια να διατηρήσει τα τέσσερα στρέμματα γης γύρω από το σπίτι του αγρότη-μισθωτού και απαγόρευσε την παραδοχή υπενοικιαστών στα αγροτικά σπίτια.

Το 1627, επί της βασιλείας του Ιάκωβου του 1ου, ένας κάποιος Roger Crosker, που καταγόταν από το Φρον- τμίλ, καταδικάστηκε γιατί ανήγειρε στο κτήμα του ένα σπίτι χωρίς να του δώσει υπό οριστική μορφή τα τέσσερα στρέμματα γης.

Το 1638 επί της βασιλείας του Καρόλου του 1ου, διόρι­σαν μια βασιλική επιτροπή επιφορτισμένη να εφαρμόσει και να επιβάλει τον παλιό νόμο «προ πάντων σε ό,τι αφο­ρούσε τα τέσσερα στρέμματα». Ο Κρόμβελ απαγόρευσε και αυτός να οικοδομούν, σε ακτίνα τεσσάρων χιλιομέ­τρων γύρω από το Λονδίνο, σπίτια χωρίς να προσθέτουν τα τέσσερα στρέμματα γης. Ακόμα στο πρώτο μισό του 18ου αι. ακούγονται παράπονα όταν το σπίτι του γεωργο­εργάτη δεν έχει ένα ή δύο στρέμματα.

Στις ημέρες μας, ο εργάτης λογίζεται ευτυχής, όταν μπορεί να διαθέτει έναν κήπο ή αν μπορεί, ακόμη και σε μεγάλη απόσταση, να νοικιάζει μερικά τετραγωνικά μέ­τρα.

«Γαιοκτήμονες και εκμισθωτές (λέει ο Hunier) βαδίζουν εδώ πέρα χέρι με χέρι. Ο εργάτης θα γινόταν πάρα πολΰ ανεξάρτητος, αν προσθέταν στο σπίτι του μερικά στρέμμα­τα γης»1.

Στο 18° αι. η Μεταρρύθμιση και η καταπληκτική δή­μευση των εκκλησιαστικών κτημάτων που επακολούθη­σε, ήρθαν να δώσουν μια νέα και τρομερή ώθηση στη βί­αιη απογύμνωση των λαϊκών μαζών.

Την εποχή της Μεταρρύθμισης, η Καθολική Εκκλησία ήταν φεουδαρχική ιδιοκτήτρια ενός μεγάλου μέρους του αγγλικού εδάφους. Η κατάργηση των μοναστηριών έριξε τους κατοίκους των κτημάτων αυτών ανάμεσα στους προλετάριους.

Ό σο για τα εκκλησιαστικά κτήματα, δόθηκαν, κατά το μεγαλύτερο μέρος, δωρεάν σε άπληστους ευνοούμενους του βασιλιά ή πουλήθηκαν σε εξευτελιστικές τιμές σε κερδοσκόπους, εκμισθωτές ή αστούς, οι οποίοι εκδίωξαν μαζικά τους παλιούς κληρονομικούς κατόχους της γης και ένωσαν τα κτήματα. Δήμευσαν, χωρίς να ανακοινώ­σουν τίποτε, το μέρος που προόριζε ο νόμος από τους εκκλησιαστικούς φόρους για τους καλλιεργητές που εί­

1 Hunier; (σ. 134): «Θα νόμιζε κανείς, σήμερα, ότι η ποσότητα του ε­δάφους, πσυ είχε οριστεί από τον παλιό νόμο, στους εργάτες είναι πάρα πολύ μεγάλη, γιατί θα τους μετέβαλλε εύκολα σε μικροεκμι- σθωτες». (G. Roberts: «The Social Histoiy of the People of the Souther Counties of England in past centuries», Λονδίνο 1856, o. 184 επ.).

30

χαν πέσει στην αθλιότητα1. «Παντού υπάρχουν φτωχοί», φώναξε η βασίλισσα Ελισάβετ, υστέρα από ένα ταξίδι της στην Αγγλία. Κατά το 43° έτος της βασιλείας της α­ναγκάσθηκαν επιτέλους να αναγνωρίσουν επίσημα τη φτωχολογιά, καθιερώνοντας το φόρο υπέρ των φτωχών.

«Οι συγγραφείς αυτού του νόμου δεν τολμούσαν να υπο­δείξουν τα αίτιά του και, αντίθετα προς κάθε παράδοση, τον δημοσίευσαν χωρίς καμιά εισήγηση»2.

Αργότερα τον εκήρυξαν διαρκή και μόνο το 1834 τρο­ποποίησαν, επί το αυστηρότερο, τις διατάξεις του3. Αυτά

1 Το δικαίωμα του φτωχού να παίρνει το μέρος που του ανήκει, από τους φόρους, καθιερώθηκε από τους παλιούς νόμους (Tuckett, II, σ. 804).

W. Cobbett, A History of the Protestant Reformation, § 471.3 To προτεσταντικό πνεύμα διαφαίνεται από το εξής: Στα βόρεια της

Αγγλίας μερικοί γαιοκτήμονες και πλούσιοι εκμισθωτές ενο')θηκαν και σύνταξαν, για την ακριβή ερμηνεία του νόμου των φτωχών, δέκα ερωτήματα που τα υπέβαλαν στην κρίση του διάσημου νομι­κού, Sergeant Snigge, ο οποίος επί Ιακώβου του 1°” έγινε δικαστής. «Ένατο ερώτημα: Μερικοί πλούσιοι ενοικιαστές της ενορίας φα­ντάστηκαν ένα πολύ έξυπνο σχέδιο που θα έθετε τέρμα σε όλες τις παρανοήσεις στην εφαρμογή τον νόμον. Προτείνουν την κατασκευή μιας ενοριακής φυλακής. Θα αρνούνται να συντρέχουν κάθε φτωχό που δεν θα άφηνε να τον κλείσουν α’ αυτή τη φυλακή. Κατόπιν θα δημοσιεύουν στις γειτονικές ενορίες ότι όποιος ήθελε να νοικιάσει τους φτωχούς μας, θα έπρεπε να υποβάλει μια ορισμένη ημέρα, σφραγισμένες προτάσεις, όπου θα καθόριζε την κατώτερη τιμή τους. Οι συγγραφείς αυτού του σχεδίου υποθέτουν ότι στις γειτονι­κές κομητείες υπάρχουν πρόσωπα που δεν επιθυμούν να εργα­στούν, αλλά δεν διαθέτουν ούτε χρήματα, ούτε την αναγκαία π ί­στωση για να αποκτήσουν ένα υποστατικό ή ένα πλοίο, που θα τους επέτρεπε να ζουν χωρίς να εργάζονται. Αυτά τα πρόσωπα θα μπο­ρούσαν ίσως να μας κάνουν επωφελείς προσφορές. Α ν μερικοί

τα άμεσα αποτελέσματα της Μεταρρύθμισης δεν ήταν ε­κείνα που κράτησαν πιο πολύ. Η εκκλησιαστική ιδιοκτη­σία προστάτευε, σαν θρησκευτικό φρούριο, το παλιό σύ-

φτωχοί πέθαιναν στη διάρκεια του συμβολαίου ενοικίασης, η ευθύ­νη δεν θα έπεφτε στην ενορία, γιατί αυτή θα είχε εκπληρώσει όλο της το καθήκον απέναντι σ ’ αυτούς τους φτωχούς. Φοβόμαστε πολύ ότι ο σημερινός νόμος δεν επιτρέπει τέτοιο μέτρο σύνεσης, αλλά σας κάνουμε γνωστό ότι οι άλλοι ελεύθεροι κάτοχοι γης της κομη­τείας μας και των γειτονικών κομητειών, θα συμμαχήσουν μαζί μας και θα πιέσουν τους αντιπροσώπους τους στη Βουλή των Κοινοτή­των για να υποβάλλουν ένα νομοσχέδιο που να επιτρέπει τη φυλά­κιση των φτωχών ή να τους εξαναγκάζει να εργαστούν, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αφαιρεθεί η συνδρομή από οποιονδήποτε όεν θελή­σει να αφήσει να τον φυλακίσουν. Αυτή η προφύλαξη θα εμποδίσει μερικούς που δυστυχούν να ζητήσουν βοήθεια». (R. Blakey, «The History of Political Littérature from the earliest times», [Λονδίνο 1855, t . II, σ. 83]). Στη Σκωτία η κατάργηση της δουλοπαροικίας έ­γινε πολλούς αιώνες αργότερα από την Αγγλία. Το 1698 ακόμη ο Fletcher de Saltoun δήλωσε στη σκωτική Βουλή: «Υπολογίζονται τουλάχιστον σε διακόσιες χιλιάδες οι ζητιάνοι στη Σκωτία. Το μόνο φάρμακο που μπορώ να προτείνω εγώ, αν και δημοκρατικός, κα­ταρχήν, είναι να επαναφέρουμε το πρώην καθεστώς της δουλοπα­ροικίας και να υπαγάγουμε στη δουλεία όλους εκείνους που δεν εί­ναι ικανοί να βγάζουν το ψωμί τους». Επίσης ο Eden γράφει (τ. 1, κεφ. 1): «Η φτωχολογιά χρονολογείται από τη χειραφέτηση των χω­ρικών (...). Το εργοστάσιο και το εμπόριο, είναι αλήθεια, οι δη­μιουργοί των φτωχών του έθνους μας». Ο Eden διαπράττει το ίδιο σφάλμα με τον Σκώτο δημοκρατικό μας· δεν είναι η κατάργηση της δουλοπαροικίας, αλλά η κατάργηση της ιδιοκτησίας, της οποίας α­πελάμβανε ο καλλιεργητής, που τον έκανε προλετάριο-φτοοχό. Οι νόμοι της Αγγλίας για τους φτωχούς, έχουν για αντίστοιχο τους νόμους της Γαλλίας, όπου η αρπαγή της περιουσίας των χωρικών έγινε διαφορετικά, σύμφωνα με το διάταγμα του Moulins του 1571, και το διάταγμα του 1656.

στημα της ιδιοκτησίας της γης. Η κατάρρευση της παρέ­συρε αναπόφευκτα και την κατάρρευση της δεύτερης1.

Στα τελευταία χρόνια του 17ου αιώνα, η ανεξάρτητη αγροτική τάξη ήταν πολυαριθμότερη ακόμη από την τάξη των εκμισθωτών της γης. Αποτελούσε την κυριότερη δύ­ναμη του Κρόμβελ και, σύμφωνα με τη μαρτυρία του ί­διου του Μακώλαιϋ, αποτελούσε μια πετυχημένη αντίθε­ση απέναντι στους μέθυσους και τους ακάθαρτους μεγα- λογαιοκτήμονες και τους υπηρέτες τους, τους παπάδες της υπαίθριας χώρας που ήταν επιφορτισμένοι να βρί­σκουν συζύγους στις υπηρέτριες-ερωμένες των ευγενών. Οι αγρότες μισθωτοί ήταν ακόμη, αυτή την ίδια εποχή, συνιδιοκτήτες των κοινοτικών κτημάτων.

Το 1750 η τάξη των ανεξάρτητων χωρικών είχε εξα­φανιστεί2 και στα τελευταία χρόνια του 18ου αι. δεν έβρι­σκαν πια ίχνος της κοινής ιδιοκτησίας των γεωργών.

1 Ο καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Οξ­φόρδης, (έδρα της προτεσταντικής ορθοδοξίας), Rogers, παρατη­ρεί, στον πρόλογό του, της «History of Agriculture», ότι η Μεταρ­ρύθμιση φτώχυνε τη λαϊκή μάζα.

2 A. Letter to Sir T.C. Banbury, On the High Price of Provisions, by a Suffolk Gentleman, Ips wich, 1795, [σ. 4]. Ακόμη και ο φανατικός υποστηρικτής του συστήματος των υποστατικών, ο συγγραφέας του «Inquiry into the Connection of large farms κ.λπ.», (Λονδίνο 1773, [σ. 173]) γράφει: «Λυπήθηκα βαθιά για την εξαφάνιση των εντοπί­ων μας μικροϊδιοκτητών, αυτής της ανθρώπινης τάξης που έσωσε πραγματικά την ανεξαρτησία του έθνους μας. Λυπήθηκα βλέποντας τις γαίες τους να περιέρχονται στα χέρια λόρδων κερδοσκόπων και μικροεκμισθωτών των οποίων τα συμβόλαια έχουν γίνει με τέτοιους όρους, ώστε δεν είναι πια τίποτε άλλο από υποτελείς, πάντα έτοιμοι να επωφεληθούν από όλες τις δυσάρεστες περιστάσεις».

Αφήνουμε κατά μέρος τους καθαρά οικονομικούς λό­γους της αγροτικής επανάστασης, για να ασχοληθούμε με τα βίαια μέσα που την πραγματοποίησαν.

Στην παλινόρθωση των Στούαρ οι γαιοκτήμονες πραγ­ματοποίησαν νόμιμα μια αρπαγή , που επιτελέστηκε ύστερα και στην ηπειρωτική Ευρώπη, χωρίς καμιά άλλη διατύπωση. Κατέστρεψαν το φεουδαρχικό σύστημα, δη­λαδή ανάθεσαν στο κράτος όλες τις δουλικές υπηρεσίες που τους εβάρυναν, «αποζημίωσαν» αυτό το ίδιο το κρά­τος με φόρους που επέβαλαν πάνω στους αγρότες και το υπόλοιπο του λαού, διεκδίκησαν ως ατομική ιδιοκτησία, (με τη νεότερη έννοια της λέξης), κτήματα πάνω στα οποία είχαν μόνο φεουδαρχικά δικαιώματα και, τέλος παρε- χώρησαν εκείνους τους νόμους περί διανομής, οι οποίοι, με μερικές τροποποιήσεις που τις επέβαλλαν οι περιστά­σεις, έκαναν για τους Άγγλους καλλιεργητές ό,τι είχαν κάνει τα διατάγματα του Τσάρου Μπόρις Γκοντούνωφ για τους Ρώσους χωρικούς.

Η ένδοξη επανάσταση έφερε στην εξουσία μαζί με τον Γουλιέλμο της Οράγγης και τους ευγενείς, αλλά και τους καπιταλιστές κερδοσκόπους1, οι οποίοι εγκαινίασαν

1 Να τί μας διαφωτίζει για την ιδιωτική ηθική αυτού του αστού ή­ρωα: «Οι μεγάλες εκχωρήσεις που έγιναν το 1695 στη λαίδη Όρκνεϋ στην Ιρλανδία, είναι μια δημόσια απόδειξη της αγάπης του βασιλιά και της επιρροής αυτής της κυρίας (...). Οι καλές και έντιμες υπη­ρεσίες της λαίδης Όρκνεϋ φαίνεται ότι ήταν από εκείνες (...) για τις οποίες αξίζει καλύτερα να μη μιλά κανείς καθόλου». (Stoane Manu­script, Collection, [Βρετανικό Μουσείο, αρ. 4224]). Το χειρόγραφο εχει τίτλο: «The character and behavior of king Williams, Sunderi- and as represented in Original Letters to the Duke of Shrewaburg

1

34

τη νέα περίοδο, εφαρμόζοντας σε μεγάλη κλίμακα, την κλοπή των κρατικών κτημάτων. Τα κτήματα δόθηκαν ή πουλήθηκίχν σε γελοίες τιμές ή και προσαρτήθηκαν ακό­μη σε ατομικές ιδιοκτησίες με μια άμεση αρπαγή3.

Ό λα αυτά έγιναν χωρίς να τηρηθεί η παραμικρή νο­μιμότητα. Αυτά τα κρατικά κτήματα, που τα ιδιοποιού­νταν με απάτη και τα εκκλησιαστικά κτήματα, όσα του­λάχιστον δεν είχαν εξαφανιστεί στη διάρκεια της δημο­κρατικής επανάστασης, αποτελούν τη βάση τοον σημερι­νών μεγάλων γαιοκτησιών της αγγλικής ολιγαρχίας2.

Οι αστοί καπιταλιστές αγνόησαν την επιχείρηση, για να κάνουν το έδαφος απλό είδος εμπορίου, να επεκτεί­νουν το έδαφος της μεγάλης γεωργικής εκμετάλλευσης, να προκαλέσουν τη συρροή από την ύπαιθρο χώρα πε­ρισσότερων αστέγων και πεινασμένων προλετάριων κ.ά. Επιπρόσθετα η νέα αριστοκρατία της γαιοκτησίας ήταν ο φυσικός σύμμαχος της νέας τραπεζοκρατίας, της τάξης του μεγάλου χρηματιστικού κεφαλαίου, που μόλις τότε είχαν αναφανεί και των μεγαλοεργοστασιαρχών, που στηρίζονταν στα προστατευτικά δασμολόγια.

from Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon κ.λπ.», το οποίο χειρόγραφο είναι γεμάτο από ενδιαφέρουσες πληροφορίες.

1 Η παράνομη εκποίηση της περιουσίας του κράτους, είτε με μορφή πωλητηρίου, είτε με μορφή δωρεάς, αποτελεί ένα σκανδαλώδες κεφάλαιο στην ιστορία της Αγγλίας (...) μια τεράστια εξαπάτηση του έθνους. (F. W. Newmann, Lectures on Pol. Econ., [Λονδίνο 1851, σ. 129 επ.]). Για να αντιληφθεί ο αναγνώστης με ποιά μέσα οι Άγγλοι μεγαλογαιοκτημονες απέκτησαν τις περιουσίες τους, ας διαβάσει το «Our old Nobility by Noblesse Obliger», [Λονδίνο 1879]).

2 Διαβάζει κανείς την μπροσούρα του Β. Ε. Burke για το δουκικό οί­κο του Μπέντφορντ, απόγονος του οποίου είναι ο λόρδος Τζων Ράσελ, ο Τομ Τιτ του Φιλελευθερισμού.

Η αγγλική τάξη για την υπεράσπιση των ατομικών της συμφερόντων ενεργεί ακριβώς όπως η σουηδική αστική τάξη, η οποία κάνοντας το αντίθετο και βαδίζοντας χέρι χέρι με τους φυσικούς υπερασπιστές της, δηλαδή τους χωρικούς, υποστήριξε το βασιλιά στον αγώνα του, προ­κειμένου να αποσπάσει από την ολιγαρχία την περιου­σία του στέμματος που την είχε κλέψει αυτή.

Η κοινοτική ιδιοκτησία, που ήταν εντελώς διαφορετι­κή από την εθνική ιδιοκτησία (για την οποία μιλήσαμε προ ολίγου) ήταν ένα παλιό γερμανικό σύστημα που εξακο­λουθούσε να επιβιώνει υπό τη σκέπη της φεουδαρχίας.

Είδαμε ότι η λήστευση, που συνοδευόταν συνήθως α­πό τη μετατροπή των καλλιεργήσιμων γαιών σε βοσκο­τόπια, αρχίζει στο τέλος του 15ου αι. και συνεχίζεται το 16° αι. Αλλά τότε επρόκειτο μόνο για ατομικές βιαιότη­τες, κατά των οποίων μάταια πάλευε η νομοθεσία επί 150 χρόνια. Ό ,τι χαρακτηρίζει τις προόδους που πραγματο­ποιήθηκαν το 18° αι., είναι ότι ο νόμος υποβοηθεί τη λή­στευση των χωρικών, αν και οι μεγαλοεκμισθωτές δεν είχαν απαρνηθεί τις ατομικές τους μέθοδες1. Η κοινο­βουλευτική μορφή αυτής της κλοπής, περικλείεται στο «Νόμο για την περίφραξη των κοινοτικών γαιών». Είναι διατάγματα με τα οποία οι γαιοκτήμονες ιδιοποιούνται,

1 Οι εκμισθωτές απαγορεύουν στους αγρότες να συντηρούν κάποιο ζώο έξω από την οικογένεια τους, με την πρόφαση ότι αν είχαν ζώα, ή πουλερικά, θα έκλεβαν τα προϊόντα από τις αποθήκες. Ι­σχυρίζονται ακόμη: Φτωχοί αγρότες = εργατικοί αγρότες. Αλλά στην πραγματικότητα, οι εκμισθωτές ιδιοποιούνται έτσι ένα από­λυτο δικαίωμα πάνω στις κοινοτικές γαίες. (Βλ. A. Pol. Enquiry, into the consequences of neeclosing Waste Lands, [Λονδίνο, 1855, σ.7]).

36

με πλήρη ιδιοκτησία, τα κοινοτικά κτήματα· είναι δια­τάγματα αρπαγής της λαϊκής περιουσίας. Αφού δοκίμασε να αποδείξει, με επιδεξιότητα πανούργου δικηγόρου, ότι η κοινοτική ιδιοκτησία πρέπει να είναι ατομική ιδιοκτη­σία των φεουδαρχών αρχόντων, ο F.M. Eden αντιφάσκει ο ίδιος, απαιτώντας «ένα γενικό κοινοβουλευτικό νόμο για την περίφραξη των κοινοτικών γαιών»· αναγνωρίζει, λοιπόν, ότι είναι απαραίτητο ένα βίαιο κοινοβουλευτικό πραξικόπημα για να μετατρέψει τα κοινοτικά κτήματα σε ατομική ιδιοκτησία, και από το άλλο μέρος ζητά από το νομοθέτη να δώσει μια αποζημίωση στους φτωχούς που στερήθηκαν την περιουσία τους1.

Ενώ οι ανεξάρτητοι χωρικοί είχαν αντικατασταθεί α­πό προσωρινούς κατόχους, δηλαδή από μικροεκμισθωτές που το συμβόλαιό τους μπορούσε να λυθεί κάθε χρόνο, δουλικούς ανθρώπους, που ήταν εξαρτημένοι από την ό­ρεξη του λόρδου γαιοκτήμονα, η συστηματική κλοπή της κοινοτικής περιουσίας συνδέεται με την κλοπή των κρα­τικών κτημάτων, για να μεγαλώσουν αυτά τα υποστατικά, τα οποία το 18° αι. τα ονόμαζαν συνήθως «υποστατικά καπιταλιστών» ή «υποστατικά εμπόρων»2 και τα οποία έκαναν τον αγροτικό πληθυσμό διαθέσιμο για τη βιομη­χανία.

1 Βλ. Eden, όπ.π, «Πρόλογος».2 Capital farms, two letters on the Pour Trade and the dearness of

coru, Bya Person in Business, [Λονδίνο 1767, σ. 19], Merchant farms, (An inquiry into the present high prices of provisions, [Λονδίνο 1767, σ. 11, σημ.]. Αυτό το έξοχο έργο που εκδόθηκε χω­ρίς όνομα συγγραφέα, είναι του Ναθαναήλ Φόρστερ.

37

Αλλά το 18° αι. δεν είχαν κατανοήσει ακόμη τόσο γε­νικά, όπως στο 19° αι. την ταυτότητα του εθνικού πλού­του και της λαϊκής φτώχειας. Γι’ αυτό, στους τότε οικο­νομολόγους, βρίσκουμε βίαιες πολεμικές «για την περί­φραξη των κοινοτικών κτημάτων».

Από τα αναρίθμητα ντοκουμέντα που συγκέντρωσα, αναφέρω μόνο μερικές περικοπές, ικανές να μας διαφω­τίσουν καλά, πάνω στην τότε κατάσταση.

«Σε πολλές ενορίες του Χέρτφορντσάϊαρ είκοσι τέσσερα υποστατικά αριθμούνται το καθένα κατά μέσον όρο από πενήντα έως εκατόν πενήντα στρέμματα, ενώθηκαν σε τρία»1.«Στο Νόρθαμπτονσαϊαρ και το Λίνκολνσάϊρ σχεδόν όλα τα κοινοτικά κτήματα περιφράχθηκαν και οι περισσότερες από τις αρχοντικές περιουσίες που σχηματίστηκαν με τον τρόπο αυτό μετατράπηκαν σε βοσκοτόπους, τόσο ώστε σε ορισμένες περιοχές δεν καλλιεργούν πια παρά μόνο πενή­ντα στρέμματα αντί για 1.500. Μόνο τα ερείπια των σπι­τιών, των αποθηκών, των σταύλων δείχνουν ότι κατοικού- νταν άλλοτε ο τόπος αυτός. Σε πολλά μέρη δεν μένουν πα­ρά οκτώ ή δέκα σπίτια ή οικογένειες, από τις εκατοντάδες που ήταν άλλοτε. Στις περισσότερες κοινότητες, όπου η περίφραξη χρονολογείται από δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια μονάχα, οι γαιοκτήμονες είναι πολύ λίγοι σε σύγκριση με τους χωρικούς που καλλιεργούσαν αυτές τις γαίες προη­γούμενα. Δεν είναι σπάνιο να δούμε τέσσερις ή πέντε πλούσιους κτηνοτρόφους να γίνονται κύριοι μεγάλων πε­ριοχών που τις περιέφραξαν και οι οποίες βρίσκονταν έως

1 The Wright, Ashort address to the Monopol of large farms, 1779, a. 2.3.

38

τότε στα χέρια είκοσι ή τριάντα γαιοκτημόνων και πολλών μικροϊδιοκτητών. Όλοι αυτοί εκδιώχθηκαν από τα κτήμα­τά τους και κατέφυγαν σε άλλες οικογένειες που τους έδι­ναν εργασία για να ζήσουν1. Με το πρόσχημα της περί­φραξης, ο γειτονικός μεγαλογαιοκτήμονας δεν ιδιοποιού­νταν μόνο τους χέρσους τόπους, αλλά και τόπους που καλ­λιεργούνταν από κοινού ή χωριστά, επί πληρωμή στην κοι­νότητα ενός ορισμένου γεωμόρου. Μιλώ εδώ για την πε­ρίφραξη γαιών ανοιχτών, αλλά που έχουν ήδη καλλιεργη­θεί».«Ακόμη και οι συγγραφείς που γίνονται οι υπέρμαχοι του συστήματος των περιφράξεων, αναγνωρίζουν ότι στην πε­ρίπτωση αυτή, παρατηρείται ελάττωση της καλλιεργούμε­νης επιφάνειας, αύξηση του κόστους της ζωής και ελάττω­ση του πληθυσμού (...). Η περίφραξη μάλιστα των χέρσων τόπων, όπως γίνεται σήμερα, στερεί από το φτωχό ένα μέρος από τα μέσα συντήρησης του και μεγαλώνει πιο πο­λύ υποστατικά που είναι ήδη αρκετά μεγάλα^».«Όταν, λέγει ο Δρ R. Price, η γη πέφτει στα χέρια μερικών μεγάλων εκμισθωτών, οι μικροί εκμισθωτές μεταβάλλο­νται σε ανθρώπους αναγκασμένους να κερδίζουν το ψωμί τους εργαζόμενοι για άλλους και να αγοράζουν ό,τι τους χρειάζεται. Με το όνομα μικροεκμισθωτές, καθόριζε προ- τύτερα ένα πλήθος από μικροϊδιοκτήτες και εκμισθωτές που επαρκούσαν στις ανάγκες τους, καθώς και τις ανά­γκες της οικογενείας τους με τα προϊόντα των γαιών που καλλιεργούν οι ίδιοι, πρόβατα, πουλερικά, γουρούνια κ.ά., που τα έστελναν στα κοινοτικά κτήματα, πράγμα που τους

* Addington, Inquiry into the reasons for or against enclosing open fields, [Λονδίνο, 1772, σ. 37 επ.].

2 R. Price, II, [σ. 155], Β. Porster, Addington, Kent, Price, Anderson, Mac Calloch, The Littéral of Pol Econ., [Λονδίνο 1845],

επιτρέπει να αγοράζουν πολύ λίγα προϊόντα για τη συντή­ρηση τους. Η εργασία είναι, ίσως, πιο πολλή, γιατί είναι υποχρεωτική. Οι πόλεις και τα εργοστάσια θα αυξηθοΰν, γιατί θα συρρεΰσει περισσότερος κόσμος που θα ζητά ερ­γασία. Προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να γίνει, φυσι­κά, η συγκέντρωση των υποστατικών και έγινε πραγματι­κά από πολλά χρόνια σ’ αυτό το βασίλειο»1.

Και ο R. Price συνοψίζει ως εξής τη συνολική επίδρα­ση των περιφράξεων:

«Γενικά η κατάσταση των κατώτερων τάξεων του λαοΰ ε­πιδεινώθηκε από όλες τις απόψεις· οι μικρογαιοκτήμονες και οι εκμισθωτές έγιναν ημερομίσθιοι και μισθωτές και ταυτόχρονα οι συνθήκες έγιναν πιο δύσκολες για να κερ­δίζουν το ψωμί τους»2.

1 Ο ίδιος, όπ.π., σ. 147.2 Στο σημείο αυτό ανατρέχουμε στην αρχαία Ρώμη όπου οι πλούσιοι

είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των αδιαίρετων γαιών. Εί­παν μέσα τους, εμπιστευόμενοι στα ενδεχόμενα της στιγμής, ότι δεν θα τους τα έπαιρναν πίσω. Και αγόρασαν οικόπεδα που είχαν οι φτωχοί κοντά στα δικά τους και γι’ αυτό χρησιμοποίησαν πότε την πειθο') και πότε τη βία, ώσπου να καταλήξουν να μην εκμεταλ­λεύονται πλέον παρά μόνο τις μεγάλες ιδιοκτησίες. Τους χρειάζο­νταν δούλοι για την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία, γιατί οι ε­λεύθεροι άνθρωποι βρίσκονταν στο στρατό. Αυτό το σύστημα ήταν τόσο πιο επωφελές γι’ αυτούς, όσο αυτοί οι δούλοι, εξαιρούνταν από κάθε στρατιωτική υπηρεσία. Οι δούλοι αυτοί μπορούσαν να πολλαπλασιάζονται, ακίνδυνα και να έχουν πολλά παιδιά. Με τον τρόπο αυτό οι μεγάλοι ιδιοποιήθηκαν όλο τον πλούτο και έτσι όλη η χώρα γέμισε από δούλους. Οι Ιταλοί, απεναντίας, ήταν όλο και λιγότεροι, δεκατιζόμενοι από τη φτώχεια, τους φόρους και τη στρατιωτική υπηρεσία. Ακόμα και στον καιρό της ειρήνης, ήταν καταδικασμένοι στην πληρέστερη ανεργία, γιατί οι πλούσιοι κα­

Πράγματι, η αρπαγή των κοινοτικών γαιών και η α­γροτική επανάσταση που επακολούθησε, βάρυναν σε τέ­τοιο βαθμό τους γεωργοεργάτες, ώστε σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου του Eden, οι εργατικοί μισθωτοί άρ­χισαν μεταξύ του 1765 και του 1780 να πέφτουν κάτω από το μίνιμουμ, και χρειάστηκε να συμπληρώνουν την επι­βίωσή τους με τη δημόσια περίθαλψη. Ο μισθός των γε­ωργοεργατών, λέγει ο Eden, δεν αρκούσε πια για να κα­λυφθούν οι απαραίτητες ανάγκες της ζωής.

Ας ακούσουμε άλλον έναν υπέρμαχο του συστήματος των περιφράξεων και αντίπαλο του R. Price:

«Θα γελιόταν κανείς από το εξωτερικό, αν παραδεχόταν ότι ο πληθυσμός μιας χώρας ελαττώνεται, γιατί δεν βλέπει κανείς πια ανθρώπους να χάνουν τους κόπους τους στους ανοιχτούς αγρούς. Αν είναι λιγότεροι στους αγρούς, είναι περισσότεροι στην πόλη (...). Αν με τη μετατροπή τιον μι- κροκαλλιεργητών σε ανθρώπους, που είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται για άλλους, πραγματοποιείται μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας, αυτό είναι προφανώς ένα πλεονέκτη­μα από το οποίο είναι αυτονόητο ότι το έθνος, που δεν πε­ριλαμβάνει αυτούς τους «μετατραπέντας», πρέπει να ευτυ­χεί. Η παραγωγή θα είναι σημαντικότερη αν η συνδυα­σμένη εργασία τους χρησιμοποιείται σε ένα μόνο υποστα­

τείχαν τη γη και χρησιμοποιούσαν δούλους για τις γεοιργικές ερ­γασίες (Αππιανός, «Οι ρωμαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι» [1, σ. 7]). Αυτή η περικοπή αναφέρεται στην περίοδο που προηγείται του Λικίνιου νόμου. Ο πόλεμος που επέσπευσε τόσο πολύ την κατά­πτωση του Ρωμαίου πληβίου, ήταν επίσης το κυριότερο μέσο που χρησιμοποίησε ο Καρλομάγνος για να κατεβάσει πολύ γρήγορα σε κατάσταση δούλων τους ελεύθερους χωρικούς της Γερμανίας.

41

τικό: θα παράγουν ένα πλεόνασμα υλικών για τα εργο­στάσια, και αυτά, που είναι ένα από τα χρυσορυχεία του έθνους μας, θα αυξήσουν τα έσοδα ανάλογα με την αύξη­ση της ποσότητας του σιταριού»!.

Την αδιατάρακτη γαλήνη, με την οποία εξετάζει ο οι­κονομολόγος την πιο αισχρή παραβίαση του «ιερού δι­καιώματος της ιδιοκτησίας» και τις πιο αφόρητες επι­βουλές κατά των ατόμων, από τη στιγμή που χρειάζονται αυτά τα άτομα για να γίνουν η βάση του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, τη συναντούμε, μεταξύ άλλων και στον σερ F. M. Eden, αυτόν τον συντηρητικό φιλάν­θρωπο. Όλη η σειρά των ληστειών, της φρίκης και της αθλιότητας ταυ λαού, που συνοδέυσαν τη βίαιη αρπαγή της περιουσίας από το τελευταίο τρίτο του 15ου αι. έως το τέλος του 18ου αι., τόση εντύπωση του κάνουν, ώστε κα­ταλήγει σ’ αυτό το θαυμάσιο συμπέρασμα:

«Έπρεπε να τεθεί η επακριβής αναλογία μεταξύ των καλ­λιεργούμενων γαιών και τοον βοσκοτόπων. Στη διάρκεια του 14°" αιώνα, και στο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα του 15ου αιώνα υπήρχε ένα στρέμμα βοσκότοπος έναντι 2, 3 και 4 ακόμη στρεμμάτων καλλιεργούμενων γαιών. Προς τα μέσα του 16ου αιώνα, η αναλογία ήταν πρώτα δύο προς δύο, κατόπιν δύο στρέμματα βοσκοτόπια προς ένα στρέμ­

1 «An inquiry into the connection», κ.λπ., [σ. 124,129]. Να μία γνώμη ανάλογη, αλλά αντίθετης τάσης: «Εργάτες διώχνονται από τα σπί­τια τους και αναγκάζονται να ζητήσουν εργασία στην πόλη, αλλά βγάζουν τότε από αυτούς πιο πολύ καθαρό προϊόν και το Κεφάλαιο μεγαλώνει ανάλογα». The perils of the Nations, (2n έκδ., Λονδίνο 1843, a. XIV).

μα καλλιεργούμενης γης, έως ότου κατέληξαν στο τέλος στην ακριβή αναλογία τρία στρέμματα βοσκοτόπια προς ένα στρέμμα καλλιεργούμενης γης».

Το 19° αι. έχασαν και την ανάμνηση του δεσμού που υπήρχε άλλοτε μεταξύ του καλλιεργητή και της κοινοτι­κής περιουσίας. Χωρίς να αναφερθοΰμε στους μεταγε­νέστερους καιρούς, ο γεωργικός πληθυσμός δεν πήρε ποτέ έστω και μία πεντάρα αποζημίωση για τα 3.511.770 στρέμματα κοινοτικά κτήματα που του έκλεψαν μεταξύ του 1801 και του 1831 και τα έδωσαν στους λόρδους γαι­οκτήμονες, και οι λόρδοι γαιοκτήμονες τα πήραν με τους νόμους της Βουλής.

Η τελευταία μεγάλη επιχείρηση στην αρπαγή της πε­ριουσίας των χωρικών είναι ό,τι ονόμασαν «αραίωση των ακινήτων (κτημάτων)», και η οποία στην πραγματικότη­τα συνίστατο στην έξωση των κατοίκων.

Ό λες οι αγγλικές μέθοδες που εξετάσαμε έως τώρα, βασίζονται στην ίδια αρχή. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν πια ανεξάρτητοι χωρικοί για να τους «αραιώσουν»· ρί­χτηκαν, λοιπόν, στα αγροτικά σπίτια, ώστε ούτε αυτοί οι γεωργοεργάτες δεν μπορούν πλέον να στεγαστούν στα κτήματα που καλλιεργούν. Αυτό το είδαμε σε προηγού­μενες σελίδες.

Αλλά την «αραίωση των ακινήτων κτημάτων», την πραγματική έννοια της λέξης, θα τη μελετήσουμε στην Άνω Σκωτία, τη χώρα που προτιμούν οι νεώτεροι μυθι- στοριογράφοι. Η επιχείρηση χαρακτηρίζεται εδώ με τη συστηματική της εμφάνιση, με το μέγεθος της κλίμακας πάνω στην οποία εκτελείται ταυτόχρονα (στην Ιρλανδία, μερικοί γαιοκτήμονες πέτυχαν να εξαφανίσουν ταυτό­

Γ" /43

χρονα πολλά χωριά· στην άνω Σκωτία πρόκειται για ε­πιφάνειες μεγάλες σαν τα γερμανικά δουκάτα) και τέ­λος, με την ιδιαίτερη μορφή της κλεμμένης εγγείου ιδιο­κτησίας.

Οι Κέλτες της Άνω Σκωτίας σχημάτιζαν πατριές, κάθε μια από τις οποίες ήταν κάτοχος του εδάφους όπου είχε εγκατασταθεί. Ο αντιπρόσωπος της πάτριάς, ο αρχηγός της ή «μέγας ανήρ», ήταν απλώς ο ονομαστικός ιδιοκτή­της αυτοΰ του εδάφους, ακριβώς όπως η βασίλισσα της Αγγλίας είναι ο ονομαστικός ιδιοκτήτης όλου του αγγλι­κού εδάφους.

Όταν η αγγλική κυβέρνηση κατόρθωσε να καταστεί- λει τους εμφυλίους πολέμους -αυτών των αρχηγών και τις αδιάκοπες επιδρομές τους στις πεδιάδες της κάτω Σκω­τίας, αυτοί οι αρχηγοί δεν εγκατέλειπαν καθόλου τις λη­στρικές επιχειρήσεις τους. Μετέτρεψαν αυθαίρετα το ο­νομαστικό τους δικαίωμα ιδιοκτησίας, σε ατομικό δικαί­ωμα ιδιοκτησίας. Δεδομένου ότι συνάντησαν αντίσταση από τους ανθρώπους της πάτριάς, αποφάσισαν να προ- στρέξουν στη βία για να τους εκδιώξουν.

Ο καθηγητής Newman γράφει:

«Ένας βασιλιάς της Αγγλίας θα ήταν άλλο τόσο δικαιολο­γημένος να ρίξει τους υπηκόους του στη θάλασσα»!.

Η επανάσταση αυτή που άρχισε στη Σκωτία μετά την τελευταία απόπειρα του μνηστήρα του θρόνου, εκτίθεται

1 Βλ. F. W. Newman, σ. 132.

Ί

44

όσον αφορά τις πρώτες της φάσεις από τον σερ James Steuart, και τον James Anderson1.

Στο 18° αι., απαγόρευσαν τη μετανάστευση των δου­λών, που είχαν εκδιωχθεί από τα κτήματά τους, για να τους φέρουν με τη βία στη Γλασκώβη και σε άλλες βιο­μηχανικές πόλεις2.

Το καλύτερο παράδειγμα της μεθόδου που ακολού­θησαν το 19° αι.3, μας το έδωσαν οι «αραιώσεις» της δού-

1 Ο Steuart λέγει: «Το εισόδημα των γαιών αυτών είναι τελείως α­σήμαντο σε σχέση με την έκτασή τους· όσον αφορά, όμως, τον α­ριθμό τοον προσώπων που τρέφει ένα υποστατικό θα βρει ίσοος κα­νείς πως ένα κομμάτι γη στην Άνω Σκωτία τρέφει δέκα φορές πιο πολλούς ανθρώπους από ένα κομμάτι γη της ίδιας έκτασης στις πιο πλούσιες επαρχίες (τομ. 1, κεφ. XVI). J. Anderson, Observations on new means of exciting a spirit of National Industry, (Εδιμβούργο 1777).

2 To 1860 μερικοί απ’ αυτούς που στερήθηκαν την ιδιοκτησία τους μεταφέρθηκαν με απατηλές υποσχέσεις στον Καναδά. Μερικοί κα­τέφυγαν στα βουνά ή στα γειτονικά νησιά. Καταδιωκόμενοι από την αστυνομία, κατόρθοχταν μετά από μεγάλο αγώνα να διαφύ­γουν.

3 Στην ορεινή Σκωτία, λέγει ο Buchanau, σχολιαστής του Α. Σμιθ, (1814), το παλιό σύστημα της ιδιοκτησίας καταπατιέται κάθε μέρα πιο βίαια. Ο λόρδος γαιοκτήμονας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τους κληρονομικούς κατόχους, προσφέρει τη γη στο μεγαλύτερο πλειοδότη και αν αυτός είναι καινοτόμος, εισάγει αμέσως νέο σύ­στημα καλλιέργειας. Η γη, που άλλοτε ήταν γεμάτη από μικροκαλ- λιεργητές, κατοικείτο σύμφωνα με την απόδοσή της. Στο νέο σύ­στημα της τελειοποιημένης καλλιέργειας και των μεγαλύτερων ει­σοδημάτων, πρέπει να πραγματοποιεί όσο το δυνατό περισσότερη απόδοση με όσο το δυνατό μικρότερα έξοδα. Έτσι απαλλάσσονται από όλα τα ανοίφελα χέρια. Οι εκδιωκόμενοι ζητούν να βρουν ερ­γασία στις βιομηχανικές πόλεις (βλ. D. Buchanau, Observations..., AsSm iths’ Wealth of Nations, Εδιμβούργο 1814). Οι Σκώτοι, μεγά­λοι άρχοντες, έδιωξαν τις οικογένειες, όπως θα έβγαζαν τα άχρη­στα χόρτα. Μεταχειρίστηκαν τα χωριά και τον πληθυσμό τους όπως ο Ινδός, που διψά για εκδίκηση, μεταχειρίζεται το κρυσφύγετο των

κισας του Σάουθερλαντ. Μόλις ανήλθε στην εξουσία αυ­τή η κυρία, που είχε μελετήσει την Πολιτική Οικονομία, αποφάσισε να κάνει μια ριζική οικονομική θεραπεία και να μετατρέψει σε βοσκοτόπια όλη την κομητεία, που της είχαν ελαττώσει ήδη τον πληθυσμό παρόμοιων επιχειρή­σεων, σε δεκαπέντε χιλιάδες (15.000) κατοίκους.

Από το 1814 έως το 1820 αυτοί οι δεκαπέντε χιλιάδες (15.000) κάτοικοι, που αποτελούσαν περίπου τρεις χιλιά­δες οικογένειες, καταδιώχθηκαν συστηματικά και στο τέλος εξώσθηκαν. Ό λα τους τα χωριά καταστράφηκαν διά πυρός και σιδήρου και όλα τα κτήματά τους μετα­τράπηκαν σε βοσκοτόπια.

Βρετανοί στρατιώτες επιφορτίσθηκαν με την εκτέλεση και συνεπλάκησαν με τους κατοίκους. Μια γριά γυναίκα αποτεφρώθηκε μέσα στη φωτιά της καλύβας της, γιατί αρνήθηκε να την εγκαταλείψει.

Έτσι, η δούκισα ιδιοποιήθηκε 794.000 στρέμματα, που ανήκαν στην πάτριά από αμνημόνευτα χρόνια. Στους εκ- διωχθέντες κατοίκους έδωσε κοντά στη θάλασσα περί­που έξι χιλιάδες στρέμματα, δηλαδή δύο στρέμματα για κάθε οικογένεια. Ακαλλιέργητα, έως τότε, αυτά τα έξι χιλιάδες στρέμματα, δεν απέδωσαν τίποτε στους ιδιοκτή­τες τους.

Η καλοσύνη της δούκισας έφτασε μέχρι του σημείου να νοικιάζει το κάθε στρέμμα δύο σελίνια και έξι πένες

άγριων ζώων. Ο άνθρωπος πουλιέται για λιγότερο ακόμα. Την ε­ποχή της επιδρομής της βόρειας Κίνας, πρότειναν στο συμβούλιο των Μογγόλων να καταστρέφουν τους κατοίκους και να μεταβά­λουν τον τόπο σε βοσκότοπο. Αυτό έκαναν οι Σκοποί λόρδοι γαιο­κτήμονες στους συμπατριώτες τους και στην ίδια τους την πατρίδα (G. Ensor, An Inq. conc. the pop. [Λονδίνο, 1818, σ. 215]).

κατά μέσον όρο στα μέλη της πάτριάς, που είχαν χύσει από αιώνες το αίμα τους για την οικογένειά της. Ό λα τα κλεμμένα κτήματα κατανεμήθηκαν σε είκοσι εννέα με­γάλα ποιμνιοστάσια, το καθένα από τα οποία είχε μόνο μία οικογένεια, συνήθως Άγγλους υπηρέτες υποστατι­κού. Το 1825, οι δέκα πέντε χιλιάδες άνθρωποι είχαν πια αντικατασταθεί από 131.000 πρόβατα. Οι ντόπιοι, που εί­χαν εξωσθεί στην παραλία, προσπάθησαν να ζήσουν με την αλιεία. Μεταβλήθηκαν σε αμφίβια και ζούσαν, όπως λέει ένας Άγγλος συγγραφέας, το μισό καιρό στο νερό και τον άλλο μισό στην ξηρά, και πέθαιναν σχεδόν πάντα από την πείνα1.

Αλλά ήταν γραμμένο στους γενναίους Βαΐλους να πληρώσουν πιο ακριβά ακόμη την ορεινή και ρομαντική ειδωλολατρεία τους για τους «μεγάλους άνδρες» τους. Η οσμή του ψαριού έφτασε και σ’ αυτους. Μυρίστηκαν εκεί πέρα μία καλή πηγή κέρδους και νοίκιασαν τις ακτές

1 Όταν η σημερινή δούκισσα του Σάουθερλα,ντ δέχθηκε με μεγάλη πομπή στο Λονδίνο την κ. Beecher Stone, την συγγραφέα της «Καλύβας του Μπάρμπα Θωμά», για να εκδηλώσει τις συμπάθειες της για τους μαύρους δούλους της αμερικανικής δημοκρατίας (όπως όλοι οι άλλοι αριστοκράτες, φυλάχθηκε πάρα πολύ να το κάνει αυτό στη διάρκεια του χωριστικού πολέμου, τότε που όλες οι «ευγενείς» αγγλικές καρδιές χτυπούσαν μόνο για τους υπέρμαχους της δουλείας), εξέθεσε στη «New York Tribune» την κατάσταση των δούλων του Σάουθερλαντ. Το άρθρο μου αναδημοσιεύθηκε σε ένα σκωτικό φύλλο, το οποίο αναγκάστηκε ύστερα να διεξαγάγει πο­λεμική κατά των υπέρμαχων των Σαούθερλαντ.

τους στους μεγάλους ιχθυέμπορους του Λονδίνου. Και οι Βάϊλοι εκδιώχθηκαν για δεύτερη φορά1.

Τέλος, ένας αριθμός των βοσκών μεταβλήθηκε εκ νέ­ου σε κυνηγέσιο.

Είναι γνωστό ότι στην Αγγλία δεν υπάρχουν πραγμα­τικά δάση. Το θήραμα στα δάση των αρχόντων είναι ζώα νομοταγή χοντρά όπως οι δημοτικοί άρχοντες του Λονδί­νου. Η Σκωτία, λοιπόν, όπως γράφει ο Σόμερς το 1848, είναι το τελευταίο άσυλο του

«ευγενούς πάθους». Στην ορεινή Σκωτία τα δάση ήταν πολύ εκτεταμένα. Από τη μία πλευρά του Γκαίηκ έχετε το δάσος του Γκλέφεσκη και από το άλλο μέρος το δάσος του Άρντβερικι. Στην ίδια γραμμή βρίσκει κανείς το Μπλαίηκ- Μάουντ, αχανή, έρημο, τελευταίας κατασκευής. Από Ανα- τολάς προς Δυσμάς από τα περίχωρα του Άμπερντην έως τις υφάλους του Ομπάν, συναντά κανείς τώρα μιαν αδιά­κοπη σειρά δασών, ενώ σε άλλα μέρη της ορεινής Σκωτίας απλώνονται τα νέα δάση του Λοκ Αγκρτσαίκ, του Γκλέν- γαρυ, του Γκλενμόρ κ.λπ. Η μετατροπή των κτημάτων τους σε βοσκοτόπια απεμάκρυνε τους Βαΐλους σε άγονους τό­πους. Και να που το τριχωτό θήραμα αρχίζει να αντικαθι­στά τα πρόβατα και μεγαλώνει πιο πολύ ακόμη την αθλιό­τητα των φτωχών ανθρώπων. Αυτά τα κυνήγια και αυτός ο λαός δεν θα μπορούσαν να ζήσουν το ένα κοντά στο άλλο. Το ένα ή το άλλο πρέπει να αδειάσει τη γωνιά. Ας μεγα­

1 Βλ. D. Urkuhart, Portfolio, New Series, στο τελευταίο του έργο ο Nassau W. Senior, χαρακτηρίζει αυτή την εκδίωξη των Βαίλων σαν μία από τις πιο πετυχημένες που έγιναν ποτέ.

48

λώσουν τα κυνήγια1 σε αριθμό και σε έκταση τα είκοσι πέντε ερχόμενα χρόνια, όπως τα είκοσι πέντε τελευταία, και δεν θα βρείτε πια ούτε έναν Βαΐλο στο γενέθλιο έδα­φος του. Αυτή η κίνηση μεταξύ των ιδιοκτητών της ορεινής Σκωτίας είναι εν μέρει ζήτημα μόδας ή οφείλεται στην α­ριστοκρατική ματαιοδοξία των φίλων του κυνηγιού· αλλά είναι βέβαιο ότι οι λόρδοι γαιοκτήμονες δεν περιφρονού- σαν τα κέρδη που αποφέρει πολύ συχνά περισσότερα, πα­ρά αν προορίζονταν για βοσκή. Ο φίλος του κυνηγιού, που ζητά να βρει ένα κυνήγι, περιορίζει την προσφορά του μό­νο κατά το πάχος του πορτοφολιού του (...). Η ορεινή Σκωτία γνώρισε βάσανα όχι λιγότερο σκληρά από κείνα που υπέστησαν στην Αγγλία με την πολιτική των Νορμαν- δών βασιλιάδων. Έδωσαν περισσότερη έκταση στο θήρα­μα, περιορίζοντας όμως το χώρο για τους ανθρώπους (...).Ο λαός έχασε διαδοχικά όλες τις ελευθερίες του (...). Και η καταπίεση αυξάνει καθημερινά. Οι ιδιοκτήτες θεωρούν την έξωση των χωρικών σαν μία απαραβίαστη αρχή, μια αγροτική ανάγκη, και η επιχείρηση εξακολουθεί τη ήσυχη και κανονική πορεία της απαράλλακτα, σαν να επρόκειο για την εκχέρσωση των παρθένων δασών της Αμερικής ή της Αυστραλίας2.

1 Σ’ αυτά τα λεγόμενα δάση δεν υπάρχουν δένδρα. 'Οταν έφυγαν τα πρόβατα, απέλυσαν στα γυμνά βουνά τα ελάφια και ένα «der for­est». Έτσι δεν υπάρχει ούτε δασοκομία.

2 Robert Somers, Letters from the Highland’s or the Famine, of 1847, [Λονδίνο 1848, a. 12-28], Αυτές οι επιστολές δημοσιεύθηκαν πρώ­τα στους «Τάϊμς». Αυτή την πείνα των Βαΐλων, κατά το 1847, οι Άγγλοι οικονομολόγοι την απέδωσαν φυσικά στον υπερπληθυσμό. Στη Γερμανία η αρπαγή της περιουσίας των χωρικών έγινε προ πάντων μετά τον τριακονταετή πόλεμο. Ακόμα και το 1790 προκά­λεσε αγροτικές επαναστάσεις στην Έσση του Εκλέκτορος. Επι­κρατούσε, προ πάντων, στην ανατολική Γερμανία. Στις περισσότε-

Γ49

ρες πρωσικές επαρχίες ο Φρειδερίκος ο Β' ήταν ο πρώτος που ε­ξασφάλισε στους χωρικούς το δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Μετά την κατάκτηση της Σιλεσίας, υποχρέωσε τους γαιοκτήμονες να ανοι­κοδομήσουν τα σπίτια, τις αποθήκες κ.λπ., και να δοίσουν στους εκμισθωτές της γης, ζοία και εργαλεία καλλιέργειας. Του χρειάζο­νταν στρατιώτες για το στρατό του και φορολογούμενοι πολίτες για τα οικονομικά του. Η παρακάτω περικοπή του Μιραμπώ, με­γάλου θαυμαστή του Φρειδερίκου, μας δείχνει τη ζωή των χωρι­κών στη διάρκεια της βασιλείας αυτοΰ του βασιλιά, όπου η οικο­νομική ακαταστασία ανακατευόταν με το δεσποτισμό, τη γραφειο­κρατία και το φεουδαρχισμό. «Το λινάρι, λοιπόν, αποτελεί ένα α­πό τα μεγάλα πλούτη του καλλιεργητή στη βόρεια Γερμανία. Δυ­στυχώς για το ανθρώπινο γένος, αυτό είναι ένας πόρος κατά της αθλιότητας και όχι μέσο καλοζωίας. Οι άμεσοι φόροι, οι αγγαρεί­ες, οι κάθε είδους δουλικές υπηρεσίες συντρίβουν τον Γερμανό καλλιεργητή, που πληρώνει κιόλας έμμεσους φόρους σ’ ό,τι αγο­ράζει (...). Και για να συμπληρωθεί η καταστροφή, δεν τολμά να αγοράσει ό,τι χρειάζεται από τους εμπόρους που θα μπορούσαν να του το δώσουν στις καλύτερες τιμές. Ό λες αυτές οι αιτίες τον καταστρέφουν ασυναίσθητα και θα βρισκόταν σε αδυναμία να πληροδσει έγκαιρα τους άμεσους φόρους, χοορίς το κλωστήριο. Αυ­τό που του προσφέρει έναν πόρο, είναι να χρησιμοποιήσει επωφε­λώς τη γυναίκα του, τα παιδιά του, τις υπηρέτριές του, τους υπηρέ­τες του, αλλά και αυτόν τον ίδιο. Αλλά τι οδυνηρή ζωή, ακόμη και όταν έχει και αυτήν την επικουρία! Το καλοκαίρι εργάζεται σαν κατάδικος στην καλλιέργεια και στη συγκομιδή. Κοιμάται στις 9 η ώρα και σηκοόνεται στις 2, για να προλάβει όλες τις δουλειές. Το χειμώνα θα έπρεπε να αναλάβει τις δυνάμεις του αναπαυόμενος περισσότερο, αλλά δεν θα έχει σιτάρι για το ψωμί και τη σπορά, αν καταναλιοσει τα προϊόντα που θα έπρεπε να πουλήσει για να πληρώσει τους φόρους. Πρέπει λοιπόν να γνέσει (το μαλλί) για να αναπληρώσει αυτό το κενό (...). Και αυτό πρέπει να το κάνει α­διάκοπα. Γι’ αυτό ο χωρικός κοιμάται το χειμώνα τα μεσάνυχτα, στη μία, και σηκώνεται στις πέντε ή έξι ή μάλλον κοιμάται στις εν­νέα και σηκώνεται στις δύο. Και αυτό γίνεται όλες τις ημέρες της ζωής του, αν όχι και την Κυριακή. Αυτή η υπερβολική ξαγρύπνια και εργασία φθείρει τον ανθροόπινο οργανισμό και για το λόγο αυ­

τό οι άντρες και οι γυναίκες γηράσκουν νωρίτερα στην ύπαιθρο χώρα, παρά στις πόλεις», {Mirabeau, [τ. III, σ. 1-22]). Τον Απρίλιο του 1866, δηλαδή δεκαοκτώ χρόνια μετά τη δημοσίευση του έργου του Ροβέρτου Σώμερς, που αναφέραμε ήδη, ο καθηγητής Λεόνι Λέβι έκανε στη «Society o f Arts», μία διάλεξη για τη μετατροπή των βοσκοτόπου σε κυνηγέσια. Εκεί μέσα περιέγραψε τη διαρκώς αυ­ξανόμενη καταστροφή της ορεινής Σκωτίας. Ανάμεσα σε άλλα λέ­γει και τα εξής: «Το πιο εύκολο μέσο να εισπράττει κανείς εισο­δήματα, είναι να αδειάζει τον τόπο και να τον κάνει απλό βοσκό­τοπο. Κατόπιν, ήταν της μόδας, να αντικαθίσταται ο βοσκότοπος με ένα είδος δάσους. Τα πρόβατα έκαναν τόπο στα άγρια ζώα, ό­πως άλλοτε οι άνθρωποι, τούς είχαν παραχωρήσει τη θέση τους (...). Στο Φορφαρσάϊαρ, μπορεί κανείς να βαδίσει από την ιδιο­κτησία του κόμη Ντάλμπουζι έως τον Τζων ο Γκρόατς, χωρίς να α­φήσει ούτε στιγμή το δάσος. Σε πολλά από τα δάση αυτά εγκατα­στάθηκε η αλεπού, ο αγριόγατος, το σαμούρι, ο έλος, η νυφίτσα, ο κόκκινος λαγός, το κουνέλι, ο σκίουρος, ο τυφλοπόντικας, ζώα που βρίσκονται εκεί πέρα από λίγο καιρό. Σε απέραντες εκτάσεις που στη στατιστική της Σκωτίας αναφέρονται σαν βοσκότοποι, ενώ εί­ναι υπερβολικά γόνιμα εδάφη, έπαψε τώρα κάθε καλλιέργεια και κάθε λίπανση και είναι προορισμένα για να διασκεδάζουν ορι­σμένοι κυνηγοί, παρά το ότι αυτή η διασκέδαση, δεν διαρκεί πε­ρισσότερο από μερικούς μήνες το χρόνο». Ο «Οικονομολόγος» του Λονδίνου, στις 2 Ιουνίου 1866 λέει: «Έ να σκωτικό φύλλο αναφέ­ρει την περασμένη εβδομάδα ανάμεσα σε άλλες ειδήσεις: Έ να α­πό τα καλύτερα βοσκοτόπια για πρόβατα του Σαουθερλαντσάϊαρ, για το οποίο στη λήξη του σημερινού μισθωτικού συμβολαίου προ­σέφεραν ετήσιο μίσθωμα 1.900 λ. στ., μετατράπηκε σε κυνηγέσιο. Τα φεουδαρχικά ένστικτα αποκαλύπτονται, όπως τον καιρό που ο Νορμανδός κατακτητής κατέστρεψε τριάντα έξι συνοικισμούς για να δημιουργήσει το Νέο Δρυμό (...). Αφήνουν χέρσα δύο εκατομ­μύρια στρέμματα που αποτελούν τους πιο γόνιμους τόπους της Σκωτίας. Το φυσικό χόρτο του Γλεντ Τιλτ υπολογιζόταν μεταξύ των θρεπτικότερων της κομητείας του Πηρθ. To «deer forest» του Μπεν Άουλντερ ήταν άλλοτε ο καλύτερος βοσκότοπος στα απέρα­ντα δασύλια του Μπάντενοκ. Έ να μέρος του δάσους του Μπλοκ Μάουντ ήταν ο καλύτερος βοσκότοπος της Σκωτίας για τα πρόβα-

Η κλοπή των εκκλησιαστικών κτημάτων, η δόλια εκ­ποίηση των κρατικών κτημάτων, η ιδιοποίηση των κοινο­τικών περιουσιών, η αρπακτική μετατροπή -που πραγ­ματοποιήθηκε κάτω από ένα καθεστώς τρομοκρατίας- των φεουδαρχικών και κολλεκτιβίστικων ιδιοκτησιών των πατριών σε νεότερες ατομικές ιδιοκτησίες, να οι τρυφερές μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης. Προ­ετοίμασαν το έδαφος στην καπιταλιστική καλλιέργεια, προσάρτησαν το έδαφος και τη γη στο Κεφάλαιο και δη­μιούργησαν, για τη βιομηχανία των πόλεων, τη δυνατότη­τα να προμηθεύεται εργάτες μεταξύ αυτών των άστεγων και πεινασμένων προλετάριων.

τα με το μαύρο κεφάλι. Αν θέλει κανείς να φανταστεί την επιφά­νεια της γης, που μένει χέρσα, για χάρη μερικών φίλων του κυνη­γιού, δεν έχει παρά να σκεφτεί άτι υπερβαίνει την επιφάνεια της κομητείας του Πορθ. Και για να κρίνει τί έχασε ο τόπος, μετά τη βίαιη αυτή καταστροφή, αρκεί να θυμηθεί ότι σε παραγωγικούς πόρους, το έδαφος του δάσους του Μπεν Άουλντερ μπορούσε να θρέψει δεκαπέντε χιλιάδες πρόβατα και ότι σήμερα δεν αποτελεί παρά το 1/30° του κυνηγεσίου στη Σκωτία. Ό λοι αυτοί οι κυνηγό­τοποι δεν παράγουν απολύτως τίποτα (...) και θα μπορούσαν θαυ­μάσια να βυθιστούν στα κύματα της βόρειας θάλασσας. Η νομοθε­σία θα έπρεπε να επέμβει αυστηρότερα για να εξαφανίσει αυτές τις ερημιές, αυτές τις αυτοσχεδιασμένες ερήμους».

III. Αιματηρή νομοθεσία ενάντια σ ’ εκ ε ί ­νους που στερήθηκαν την ιδιοκτησία τους από το τέλος τον 15ου αι.

Νόμοι που επεδίωκαν την πτώση των εργατικών μ ισθών

Όλοι οι άνθρωποι που εκδιώχθηκαν από τα χωράφια τους, με τη διάλυση των αρχοντικών υπολειμμάτων ή με τη βίαιη και σταδιακή αρπαγή των περιουσιών τους, όλοι αυτοί οι άστεγοι πεινασμένοι προλετάριοι, δεν μπορού­σαν να απορροφηθούν από τη σχηματιζόμενη χειροτε­χνική βιομηχανία, τόσο γρήγορα, όσο ήσαν διαθέσιμοι. Εξάλλου, έτσι απότομα, καθώς αποσπάσθηκαν από το συνηθισμένο τρόπο ζωής τους, δεν ήταν δυνατό, από τη μία μέρα ώς την άλλη, να προσαρμοστούν στην πειθαρ­χία που απαιτούσε η νέα κατάσταση. Πολλοί από αυτούς έγιναν λωποδύτες, ληστές* αλήτες· άλλοι, από φυσική τάση, άλλοι -ο ι περισσότεροι- από την (κατα)πίεση των πραγμάτων. Για το λόγο αυτό, προς το τέλος του 15ου αι., και στη διάρκεια του 16ου αι. δημιουργήθηκε σε όλη τη δυτική Ευρώπη μία αιματηρή νομοθεσία κατά της αλη­τείας.

Οι πρόγονοι των σημερινών εργατών τιμωρήθηκαν πρώτα γιατί άφησαν να μεταβληθούν σε αλήτες και πέ- νητες (φτωχούς).

Οι νομοθέτες τούς μεταχειρίσθηκαν σαν «εκουσίους εγκληματίες», υποθέτοντες ότι εξαρτιόντουσαν αποκλει-

54 1στικά από την καλή τους θέληση να εξακολουθήσουν να εργάζονται, σε συνθήκες που δεν άντεχαν πλέον.

Στην Αγγλία αυτή η νομοθεσία άρχισε να υλοποιείται επί Ερρίκου του 7ου.

Ερρίκος 8ος (1530): Στους ηλικιωμένους ζητιάνους, που είναι ανίκανοι να εργαστούν, επιτρέπεται να ζητούν ελε­ημοσύνη. Οι αλήτες θα καταδικάζονται σε μαστίγωση και μετά θα φυλακίζονται. Θα τους δένουν πίσω από ένα κάρο και θα τους χτυπούν με βέργες, ώσπου να τρέξει αίμα από το κορμί τους, μετά θα ορκίζονται ότι θα ξανα- επιστρέψουν στο χωριό που γεννήθηκαν ή στον τόπο που κατοικούσαν τα τρία τελευταία χρόνια και ότι «θα πιά- σουν δουλειά». Τί σκληρή ειρωνία! Αργότερα, ο Ερρίκος ο 8 >ζ τροποποίησε, προς το αυστηρότερο αυτές τις δια­τάξεις. Στην πρώτη υποτροπή θα ξανάρχιζε η ποινή της μαστίγωσης και θα έκοβαν το μισό αυτί του εγκληματία· τη δεύτερη φορά ο ένοχος έπρεπε να θανατωθεί όχι μό­νο ως μεγάλος εγκληματίας, αλλά και ως εχθρός της κοι­νωνίας.

Εδονάρδος ο 5ος: Έ να διάταγμα, που εκδόθηκε τον πρώτο χρόνο της βασιλείας του, το 1547, διατάσσει ότι οποιοσδήποτε αρνηθεί να εργαστεί, θα γίνεται δούλος εκείνου που τον καταγγέλει. Ο κύριος (το αφεντικό) θα τρέφει το δούλο του με ψωμί και με νερό και θα του δίνει αδύνατα ποτά ή ακόμα, αν το νομίζει απαραίτητο, μερι­κά υπολείμματα κρέατος. Επίσης έχει το δικαίωμα να τον αναγκάζει να κάνει οποιαδήποτε δουλειά, ακόμη και την πιο σιχαμερή, απειλώντας τον με το μαστίγιο και με

55

τα σιδερένια δεσμά. Ο δούλος, που θα απουσιάσει δε­καπέντε ημέρες, καταδικάζεται να είναι δούλος εφ’ άρου ζωής· θα τον σημαδέψουν στο μέτωπο και στα μάγουλα με το γράμμα Δ· αν φύγει για τρίτη φορά, καταδικάζεται σε θάνατο. Ο κύριός του μπορεί να τον πουλήσει, να τον κληροδοτήσει, να τον νοικιάσει ως δούλο, απαράλλακτα όπως ένα ζώο ή ένα οποιοδήποτε αντικείμενο. Σε περί­πτωση που οι δούλοι συνωμοτήσουν ο,τιδήποτε κατά των κυρίων τους, επιβάλλεται επίσης η ποινή του θανάτου.

Οι ειρηνοδίκες, όταν ειδοποιηθούν, πρέπει να αναζη­τούν αυτούς του κακούργους. Αν αποδειχθεί, ότι ένας αλήτης περιφέρεται στους αγρούς, για τρεις συνεχείς ημέρες, θα τον ξαναφέρνουν στον τόπο της γέννησης του, θα του σημειώνουν με κόκκινο σίδερο το γράμμα Α στο στήθος, θα τον βάλουν στα σίδερα και θα τον μεταχειρί­ζονται για κάθε είδους δουλειά στα δημόσια έργα.

Αν ο αλήτης δηλώσει ως τόπο γέννησής του έναν τόπο που δεν είναι ο πραγματικός, αυτός θα σημειωθεί με ένα Δ και θα γίνει για όλη τη ζωή του δούλος του τόπου αυ­τού, των κατοίκων ή της κοινότητας.

Οι κάτοικοι του τόπου γέννησης του αλήτη έχουν δι­καίωμα να παίρνουν από τον αλήτη τα παιδιά του και να τα κρατάνε ως μαθητευομένους· τα αγόρια μέχρι είκοσι τεσσάρων χρόνων και τα κορίτσια μέχρι είκοσι χρόνων. Αν αυτά τα παιδιά φύγουν, θα είναι ώς αυτήν την ηλικία δούλοι των αφεντικών τους, οι οποίοι θα μπορούν να τα βάζουν στα σίδερα, να τα μαστιγώνουν κ.λπ.

Κάθε αφεντικό έχει το δικαίωμα να τοποθετεί ένα σι­δερένιο κύκλο στο λαιμό, στα χέρια και στα πόδια του δούλου του για να τον αναγνωρίζει πιο εύκολα και να εί­

56

ναι πιο σίγουρο1. Το τελευταίο μέρος αυτού του διατάγ­ματος προβλέπει ότι μερικοί φτωχοί πρέπει να απασχο­λούνται από την κοινότητα ή τους ιδιώτες, που θέλουν να τους δίνουν να πίνουν, ή να τρώνε και να τους προμη­θεύουν εργασία. Οι δούλοι αυτοί των ενοριών διατηρή­θηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, δηλαδή ώς το 19° αι., με το όνομα «πλανόδιοι».

Ελισάβετ (1572): Οι ζητιάνοι, που δεν έχουν άδεια και έχουν περάσει το δέκατο τέταρτο χρόνο της ηλικίας τους, θα μαστιγώνονται και θα σημειώνονται στο αριστερό αυ­τί, αν δεν δέχεται κανείς να τους προσλάβει για δύο χρό­νια· σε περίπτωση υποτροπής, αν είναι άνω των δεκαο­κτώ χρόνων, θα θανατώνονται, αν κανείς δεν θέλει να τους πάρει για δύο χρόνια· στην τρίτη υποτροπή θα θα­νατώνονται δίχως οίκτο, ως προδότες του κράτους2.

1 Ο συγγραφέας του Essay on Trade κ.λπ., (1770), παρατηρεί: «Στη διάρκεια της βασιλείας του Εδσυάρδου του 6ον οι Άγγλοι φαίνο­νται να βάλθηκαν με όλα τους τα δυνατά να ενθαρρύνουν τη βιο­μηχανία και να απασχολούνται με τους φτωχούς. Αυτό μας δείχνει το αξιοσημείωτο διάταγμα που διατάσσει να μαρκάρουν με κόκκι­νο σίδερο όλους τους αλήτες» (σ. 8).

2 Ο Thomas Moore γράφει στην «Ουτοπία» του: «Έτσι συμβαίνει έ ­νας άνθρωπος λαίμαργος, άπληστος και αχόρταγος, αληθινή μά­στιγα του τόπου όπου γεννήθηκε, να μπορεί να συγκεντρώνει χι­λιάδες στρέμματα γης και να τα κλείνει μ’ έναν φράχτη ή με μια μάνδρα ή ακόμη να καταφεύγει σε προσβολές και αδικίες στους γειτονικούς του μικροϊδιοκτητες, ώστε αυτοί να αναγκασθούν να τα πουλήσουν όλα. Με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο, εκουσίως ή με τη βία, είναι υποχρεωμένοι να φύγουν φτωχές ψυχές, απλές και κακομοιριασμένες. Και να μια μεγάλη παράταξη: άνδρες, γυναί­κες, σύζυγοι, ορφανές, χήρες, μητέρες που κλαίνε βαστώντας τα

57

Ιάκωβος ο Γ ς: Όποιος περιφέρεται από τόπο σε τόπο και ζητεί ελεημοσύνη, θα κηρύσσεται σε κατάσταση αλη-

μωρά τους και όλο τους το νοικοκυριό, άποροι, αλλά πλούσιοι σε ανθρώπους, γιατί η καλλιέργεια απαιτεί πολλά χέρια. Με κόπο α­πομακρύνονται από τις συνηθισμένες κατοικίες τους, χωρίς να βρίσκουν τόπο για να αναπαυθούν. Σε άλλες περιστάσεις θα μπο­ρούσαν να πάρουν λίγα χρήματα από την πούληση των επίπλων τους, αν και δεν έχουν μεγάλη αξία. Ξαφνικά, καθώς πετάχτηκαν στο δρόμο, αναγκάζονται να τα πουλήσουν όλα σε εξευτελιστικές τιμές. Και όταν περιπλανήθηκαν σε όλα τα μέρη και εξάντλησαν όλα τα χρήματά τους, τί άλλο μπορούσαν να κάνουν, εκτός από το να επιδοθούν στη ζητιανιά και στην κλοπή ακόμα, έστω και αν ε­πρόκειτο να κρεμαστούν, χωρίς διατυπώσεις, στην πρώτη ευκαιρί­α; Και όταν ζητιανεύουν, τους συλλαμβάνουν και τους οδηγούν στη φυλακή σαν αλήτες, γιατί δεν έχουν μόνιμη κατοικία και δεν εργάζονται αυτοί που, παρά την καλή τους θέληση, κανείς δεν θέ­λει να τους δοίσει δουλειά. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους φτωχούς φυ- γάδες, που αν πιστέψουμε τον Thomas Moore, αναγκάστηκαν να κλέψουν. 72.000 μικροί ή μεγάλοι λωποδύτες θανακόθηκαν στη διάρκεια του βασιλείας του Ερρίκου του 8°" (Hollingshed: Descrip­tion of England, [τόμ. 1, σ. 186]). Από την εποχή της Ελισάβετ, τους αλήτες τους κρεμούσαν ομαδικά και κάθε χρόνο έβλεπε κανείς να κρεμούν περίπου τριακόσιους έως τετρακόσιους (Strype’s Annals of the Reformation and Etablishment of Religion, έκδ. Β' 1725, τ. II). Σύμφωνα με τον Strype’s, στο Σόμερσετσαϊαρ, σαράντα άν­θρωποι θανατοόθηκαν μέσα σ’ ένα χρόνο· τριανταπέντε σημαδεύ­τηκαν με κόκκινο σίδερο· τριανταεπτά μαστιγο5θηκαν δημόσια- ε­κατόν ογδόντα τρείς απελευθερώθηκαν, αν και ήταν αποδεδειγμέ­νοι εγκληματίες. Και ωστόσο, λέγει, αυτός, ο μεγάλος αριθμός κα­τηγορούμενων, δεν περιλαμβάνει ούτε το έκτο των αδικημάτων και των εγκλημάτων, γιατί οι ειρηνοδίκες δεν κάνουν το καθήκον τους και ο λαός δείχνει έναν οίκτο γελοίο» και προσθέτει: «Οι άλλες κομητείες της Αγγλίας ήταν σε κατάσταση εξίσου σοβαρή, αν μη χειρότερη, από την κατάσταση που επικρατούσε στο Σόμερσε- τσάίαρ».

58

τείας. Οι ειρηνοδίκες θα έχουν το δικαίωμα να επιβάλ­λουν το μαστίγωμα δημόσια στους ανθρώπους αυτοΰς και να τους καταδικάζουν σε έξι μήνες φυλάκιση στην πρώτη υποτροπή, σε ένα χρόνο στη δεύτερη. Στη διάρ­κεια της φυλάκισής τους θα μαστιγώνονται, όσο νομίζει απαραίτητο ο ειρηνοδίκης (...). Οι αδιόρθωτοι και επι­κίνδυνοι αλήτες θα σημαδεύονται με ένα Ρ στον αριστε­ρό ώμο και θα καταδικάζονται σε καταναγκαστικά έργα. Αν ξανασυλληφθούν να ζητιανεύουν, τότε θα θανατώνο­νται χωρίς οίκτο.

Οι διατάξεις αυτές, νόμιμες ώς την αρχή του 18ου αι., καταργήθηκαν τώρα τελευταία. Παρόμοιοι νόμοι εκδό­θηκαν και στη Γαλλία, όπου κατά τα μέσα του 17ου αι., οι αλήτες, (οι κοινά λεγόμενοι αγύρτες [truands]), είχαν την έδρα τους στο Παρίσι.

Ακόμη και στις αρχές της βασιλείας του Λουδοβίκου 16ου, (διάταγμα της Ι3η? Ιουλίου 1777) κάθε υγιής, από δεκαέξι μέχρι εξήντα χρόνων, αν δεν είχε τα μέσα να ζήσει και δεν εξασκούσε ένα επάγγελμα, έπρεπε να σταλεί στα κάτεργα. Παρόμοιο διάταγμα έβγαλε και ο Κάρολος ο 5°ς για τις Κάτω Χώρες (Οκτώβριος 1537). Επίσης τα κράτη και οι πόλεις της Ολλανδίας (19 Μαρτίου 1614) και οι ενω­μένες επαρχίες (25 Ιουλίου 1649 κ.λπ.).

Έτσι, ο αγροτικός πληθυσμός, αφού απογυμνώθηκε με τη βία από την περιουσία του και εκδιώχθηκε από τα κτήματά του, ξέπεσε στην κατάσταση της αλητείας και υποβλήθηκε με νόμους εξόφθαλμης τρομοκρατίας, με το μαστίγιο, με το κόκκινο σίδερο και με τα βασανιστήρια, σε μια πειθαρχία απαραίτητη, για το σύστημα της μισθω­τής εργασίας.

59

Δεν αρκεί να υπάρχουν από το ένα μέρος οι όροι εργασίας υπό μορφή κεφαλαίου και από το άλλο άνθρωποι, που μόνο την εργατική τους δύναμη είχαν να πουλήσουν.

Δεν αρκεί, επιπλέον, να διαμορφώνονται αυτοί οι άνθρω­ποι, ώστε να πονλοννται ελεύθερα.

Στην εξέλιξη της καπιταλιστικής παραγωγής ανα­πτύσσεται μια εργατική τάξη που από ανατροφή, παρά­δοση και συνήθεια, παραδέχεται, για αναπόφευκτους φυσικούς νόμους τις απαιτήσεις αυτού του παραγωγικού συστήματος. Όταν η οργάνωση της λειτουργίας της καπι­ταλιστικής παραγωγής φτάνει στην πλήρη της ανάπτυξη, συντρίβει κάθε αντίδραση· η αδιάκοπη παραγωγή ενός σχετικού υπερπληθυσμού διατηρεί τον νόμο της προσφο­ράς και της ζήτησης εργασίας και επομένως την εργατική αμοιβή σε μια κατεύθυνση που ταιριάζει, στις ανάγκες της χρησιμοποίησης του Κεφαλαίου, η σιωπηρή δε πίεση των οικονομικών όρων συμπληρώνει την κυριαρχία του καπιταλιστή πάνω στον εργάτη.

Αλλά εξακολουθούν πάντα να καταφεύγουν, έστω και κατ’ εξαίρεση, στην άμεση βία, που είναι ξένη προς την οικονομική κατάσταση. Για τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων, μπορεί κανείς να εγκαταλείψει τον εργάτη στους «φυσικούς νόμους της παραγωγής», δηλαδή στην εξάρτησή του από το κεφάλαιο, που απορρέει από τους ίδιους όρους παραγωγής.

Τελείως διαφορετικά έχει η κατάσταση στην ιστορική γένεση της καπιταλιστικής παραγωγής.

Η αστική τάξη, που σταδιακά ανέρχεται, επειδή έχει ανάγκη την κρατική βία, τη χρησιμοποιεί προκειμένου «να ρυθμίζει την αμοιβή των εργατών», δηλαδή για να

60

τους περιορίζει σε όρια που ταιριάζουν στην υπεραξία, να παρατείνει τις ημερήσιες ώρες εργασίας και να δια­τηρεί τον ίδιο εργάτη σε έναν κανονικό βαθμό εξάρτη- σης·

Να ένα ουσιώδες στοιχείο της δήθεν πρωταρχικής συσσώρευσης:

Η τάξη των μισθωτών, που γεννήθηκε στο δεύτερο μι­σό του 14ου αι., αποτελούσε τότε, αλλά συνέχισε και στον επόμενο αιώνα, ασήμαντο τμήμα του λαού, του οποίου η κατάσταση προστατευόταν πολύ από την τάξη των ανε­ξάρτητων χωρικών και τη συντεχνιακή οργάνωση των πόλεων.

Στην ύπαιθρο και την πόλη αφεντικά και εργάτες κοι­νωνικά βρίσκονταν αρκετά κοντά.

Η υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο δεν ήταν παρά τυπική, δηλαδή το κίνημα της παραγωγής δεν είχε ακόμη χαρακτήρα, ειδικά, καπιταλιστικό. Το μεταβλητό στοι­χείο του κεφαλαίου ήταν πολύ ανώτερο από το σταθερό στοιχείο.

Η ζήτηση, λοιπόν, της μισθωτής εργασίας αυξήθηκε γρήγορα με κάθε συσσώρευση του κεφαλαίου, ενώ η προσφορά της μισθωτής εργασίας ακολουθούσε με αρ­γούς ρυθμούς.

Έ να μεγάλο μέρος της εθνικής παραγωγής, που αρ­γότερα μετατράπηκε σε απόθεμα συσσώρευσης του κε­φαλαίου, υπήρχε ακόμα τότε στο απόθεμα κατανάλωσης του εργάτη.

Η εργατική νομοθεσία, που απέβλεπε από την αρχή στην εκμετάλλευση του εργάτη, και δεν παύει να του εί­

67

ναι εχθρική1, αρχίζει από την Αγγλία με το «Statute of Laboures» του Εδονάρδου του 3ου, το 1349.

Στη Γαλλία το διάταγμα αυτό έχει αντίστοιχο το διά­ταγμα του 1350, το οποίο εκδόθηκε εν ονόματι του βασι­λιά Ιωάννη. Η αγγλική και η γαλλική νομοθεσία είναι παράλληλες, ουσιαστικά όμως είναι οι ίδιες.

Στο «Κεφάλαιο» (βιβλ. I, κεφ. 7°) είδαμε ότι αυτά τα διατάγματα προσπαθούν να επιβάλουν την παράταση της εργάσιμης ημέρας- δεν θα επανέλθουμε, λοιπόν, σ’ αυτό το σημείο.

To «Statute of Laboures» δημοσιεύθηκε, μετά τα επί­μονα παράπονα της Βουλής των Κοινοτήτων, στην οποία ένας συντηρητικός βουλευτής, λέγει αφελώς τα εξής:

«Άλλοτε, οι φτωχοί ήταν μία απειλή για τη βιομηχανία και τον πλούτο με το να ζητούν διαρκώς μεγάλους εργατικούς μισθούς. Τώρα, ο εργατικός μισθός, τούς είναι τόσο μι­κρός, ώστε απειλεί επίσης και ίσως πιο επικίνδυνα από παλαιότερα, τη βιομηχανία και τον πλούτο»2.

Μία διατίμηση των μισθών καθιερώθηκε νομοθετικά για την πόλη και την ύπαιθρο, για την εργασία με το κομμάτι ή με την ημέρα. Θεσπίσθηκε οι γεωργοεργάτες να μισθώνονται με το χρόνο και οι εργάτες των πόλεων «στη δημόσια αγορά». Απαγορεύεται, με ποινή φυλάκι­

1 Παντού, όπου δοκιμάζει η νομοθεσία, να κανονίσει τις διαφορές μεταξύ εργοδοτών και εργατών, τους πρώτους τους έχει πάντα για συμβούλους (Α. Σμιθ). Το πνεύμα των νόμων είναι η ιδιοκτησία (Λίνγκε).

2 Ο Sophims of Free Trade, by a Barrister, (Λονδίνο 1850, [σ. 205]). προσθέτει: «Η νομοθεσία ήταν πάντα έτοιμη να επέμβει υπέρ του εργοδότη. Δεν μπορεί να κάνει τίποτε υπέρ των υπαλλήλων».

σης, να πληρώνουν μισθούς ανώτερους από τη νόμιμη διατίμηση· εκείνοι όμως που δέχονται αυτές τις αμοιβές των εργατών τιμωρούνται αυστηρότερα από εκείνους που τις δίνουν. Έτσι, στα τμήματά του 18° και 19°, ο νό­μος των μαθητευόμενων, που δημοσίευσε η Ελισάβετ, τι­μωρεί με φυλάκιση δέκα ημερών τον εργοδότη που πλη­ρώνει και με είκοσι μία ημέρες φυλάκιση τον εργάτη που παίρνει μισθό πολύ αυξημένο.

Έ να διάταγμα που εκδόθηκε το 1360 τροποποίησε προς το αυστηρότερο τις ποινές και επέτρεπε μάλιστα στον εργοδότη να καταφεύγει στο σωματικό καταναγκα­σμό για να βγάλει την εργασία στη νόμιμη διατίμηση.

Ό λοι οι συνδυασμοί, τα συμβόλαια, οι όρκοι, με τους οποίους οι κτίστες και οι ξυλουργοί ανελάμβαναν αμοι­βαίες υποχρεώσεις, κηρύχθηκαν άκυροι και δεν ίσχυαν. Από το 14° αι. και ώς το 1825, χρονιά που υποβλήθηκαν οι νόμοι περί υλικού, το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι θεωρήθηκε μεγάλο έγκλημα. Το πνεύμα του εργατικού κανονισμού του 1349 και των συμπληρωμάτων του, ανα­γνωρίζεται από τούτο το απλό γεγονός, ότι καθιέρωσαν ένα νόμιμο μάξιμουμ εργατικών αμοιβών. Δεν πρόβλε­ψαν όμως για το μίνιμουμ των εργατικών αμοιβών.

Στο 16° αι., η κατάσταση του εργάτη, όπως είναι γνω­στό, είχε χειροτερεύσει πολύ. Ο ονομαστικός μισθός αυ­ξήθηκε, αλλά όχι ανάλογα με την υποτίμηση του χρήμα­τος και την αντίστοιχη αύξηση της τιμής των εμπορευμά­των. Το ημερομίσθιο, λοιπόν, έπεσε πραγματικά. Ωστό­σο, άφησαν να ισχύουν οι νόμοι, που συντελούσαν σ’ αυ­τήν την πτώση και εξακολούθησαν να κόβουν τα αυτιά και να σημαδεύουν με κόκκινο σίδερο εκείνους «που δεν

ήθελε κανείς να τους προσλάβει στην υπηρεσία του». Το κανονιστικό διάταγμα για τους μαθητευομένους που δη­μοσίευσε η Ελισάβετ, επέτρεπε στους ειρηνοδίκες να καθορίζουν ορισμένες αμοιβές, αλλά και να τις τροπο­ποιούν κατά τις εποχές, ανάλογα με τις τιμές των εμπο­ρευμάτων.

Ο Ιάκωβος ο 1ος επέκτεινε αυτόν τον κανονισμό στους υφαντουργούς, στους κλωστουργοΰς και σε όλες τις κα­τηγορίες των εργατών1. Ενώ ο Γεώργιος ο 2ος επέκτεινε

1 Από μια διάταξη του 2°" κανονιστικού διατάγματος του Ιάκωβου του Γ " (κεφ. 6), βλέπουμε ότι μερικοί υφασματοεργοστασιάρχες πήραν αυθαίρετα το δικαίοομα να κάνουν οι ίδιοι τον ειρηνοδίκη και να καθορίζουν οι ίδιοι τις επίσημες διατιμήσεις των αμοιβών στα εργαστήριά τους. Στη Γερμανία, προπάντων, μετά τον τριακο­νταετή πόλεμο, δεν ήταν σπάνια τα διατάγματα, που προοριζό­ντουσαν για να κρατούν τα ημερομίσθια όσο το δυνατό πιο χαμη­λά. Στην ερημωμε'νη χώρα αισθάνονταν μεγάλη στενοχώρια οι γαιοκτήμονες, που δεν εύρισκαν ούτε υπηρέτες, αλλά ούτε και ερ­γάτες. Απαγορεύθηκε, έτσι, στους χωρικούς να νοικιάζουν δωμά­τια σε ανύπαντρους, άνδρες ή γυναίκες. Ό λοι αυτοί οι ανύπαν­τροι, έπρεπε να υποδειχθούν στις αρχές και να οδηγηθούν στις φυλακές αν αρνιόντουσαν να υπηρετήσουν ως υπηρέτες και όταν ακόμη θα ζούσαν από μία άλλη εργασία, ή εργάζονταν με την η­μέρα στους καλλιεργητές για να σπέρνουν ή να επιδίδονται στο ε­μπόριο του χρήματος και του σιταριού, (βλ. «Αυτοκρατορικά προ­νόμια και κυρώσεις για τη Σιλεσία», I, σ. 125). Για ολόκληρο αιώ­να τα διατάγματα των Γερμανών βασιλιάδων είναι πάντα γεμάτα από πικρές κατηγορίες κατά του πονηρού αυτού και αναιδούς ό­χλου, που δεν θέλει να υποταχθεί στους σκληρούς όρους, ούτε να αρκεστεί στη νόμιμη εργατική αμοιβή. Απαγορεύεται, επίσης, σε κάθε ιδιοκτήτη να πληρώνει αμοιβές μεγαλύτερες από τη διατίμη­ση που ορίζεται για την περιφέρεια. Και παρ’ όλα αυτά, οι όροι της υπηρεσίας είναι καμιά φορά καλύτεροι αυτήν την εποχή, από εκατό χρόνια αργότερα. Το 1652, οι υπηρέτες, είχαν ακόμη στη

64

σε όλες τις χειροτεχνικές βιομηχανίες τους νόμους κατά των εργατικών συνεταιρισμών.

Στην καθεαυτό χειροτεχνική περίοδο, το καπιταλιστι­κό σύστημα παραγωγής έγινε αρκετά ισχυρό, ώστε να καταστήσει ανεφάρμοστο και περιττό κάθε νόμιμο δια­κανονισμό της αμοιβής των εργατών και ήθελε να δια­τηρήσει τα παλιά όπλα για να μπορέσει να τα χρησιμο­ποιήσει σε περίπτωση ανάγκης.

Ακόμα ο Γεώργιος ο 2ος απαγόρευσε να πληρώνουν στους ραπτεργάτες του Λονδίνου και των περιχώρων του πάνω από δυο σελίνια και επτάμισυ πένες την ημέρα, ε­κτός των περιπτώσεων όπου οι πόλεις είχαν γενικό πέν­θος.

Ο Γεώργιος 3ος ανέθεσε στους ειρηνοδίκες να κανονί­ζουν αυτοί την αμοιβή των μεταξοϋφαντουργών.

Το 1796 χρειάστηκαν ακόμα δυο αποφάσεις ανώτε­ρων δικαστηρίων, για να αποφασιστεί, αν οι αποφάσεις των ειρηνοδικών για την εργατική αμοιβή εφαρμόζονταν και στους γεωργοεργάτες.

Το 1799 ένας νόμος της Βουλής επιβεβαιώνει για μια φορά ακόμα ότι η αμοιβή των ανθρακωρύχων της Σκω­τίας κανονίζεται από ένα διάταγμα της Ελισάβετ και δυο σκωτικοΰς νόμους του 1661 και του 1671.

Αλλά η κατάσταση το 1799 είχε μεταβληθεί εντελώς. Αυτό το απέδειξε ένα επεισόδιο στη Βουλή των Κοινστη-

Σιλεσία κρέας δυο φορές την εβδομάδα και είχαν στο 19° αι., ολό­κληρες περιφέρειες της χο'ιρας αυτής, όπου δεν έτρωγαν κρέας, παρά μόνο τρεις φορές το χρόνο. Και αυτό το ημερομίσθιο ήταν μεγαλύτερο, αμέσους μετά τον πόλεμο, παρά στους επόμενους αιώ­νες (Ο. Τνϊ’ίίβ#).

των, όπου δεν είχαν δει ένα παρόμοιο πράγμα. Στον πξ_ ρίβολο, όπου, από τετρακόσια χρόνια και πλέον, είχαν κατασκευάσει νόμους για το μάξιμουμ, που δεν έπρεπ^ να υπερβεί η αμοιβή του εργάτη, ο Whitebread πρότειν^ το 1796, ένα μόνιμο μίνιμουμ για την αμοιβή των ήμερο, μισθίων των γεωργοεργατών. Ο Πιττ καταπολέμησε την πρόταση αυτή, αλλά ομολόγησε ότι η κατάσταση των φτωχών ήταν οδυνηρή.

Τέλος, το 1813, κατάργησαν τους νόμους διακανονι. σμών των εργατικών αμοιβών. Έτσι, οι νόμοι ήταν πιο μία γελοία ανωμαλία, από τη στιγμή που ο καπιταλιστής κανόνιζε τα εργοστάσια με την ατομική του νομοθεσίας και κατέφευγε στη φορολογία των φτωχών για να κατς. βάσει την αμοιβή του γεωργοεργάτη στο απαραίτητο μΰ νιμουμ. Οι διατάξεις των διαταγμάτων, οι σχετικές με τη σύναψη ή την ακύρωση των συμβολαίων μεταξύ εργοδο. τών και εργατών, οι οποίες σε περίπτωση διάρρηξής τους, παραδέχονταν μόνο την πολιτική αγωγή κατά to\j εργοδότη, ενώ για τον εργάτη επιφυλάσσουν την ποινική αγωγή, εξακολουθούν να ισχύουν πάντοτε.

Το 1825, οι σκληροί αυτοί νόμοι κατά του εργατικός συνεταιρίζεσθαι, κατέπεσαν μπροστά στην απειλητική στάση του προλεταριάτου. Αλλά ξέπεσαν μόνο εν μέρει Τα απομεινάρια τους εξαφανίστηκαν μόνο το 1859.

Τέλος, ο νόμος της 29 Ιουνίου 1871 θέλησε να εξαφα. νίσει τα τελευταία ίχνη αυτής της ταξικής νομοθεσίας, με τη διά νόμου αναγνώριση των «Τρέϊντ Γιούνιονς». Αλλφ ένας άλλος νόμος της ίδιας χρονιάς (an act to amend the criminal law relating the violence threats and molesta.

66

τΐοη) αποκατέστησε έμπρακτα το παλιό καθεστώς και μάλιστα με νέα μορφή.

Μ’ αυτήν την κοινοβουλευτική ταχυδακτυλουργία, τα μέσα στα οποία μπορούν να καταφεύγουν οι εργάτες σε περίπτωση απεργίας ή λοκ-άουτ υπάγονται στο κοινό δί­καιο και περιέρχονται σε μία εξαιρετική ποινική νομο­θεσία, της οποίας η ερμηνεία αφέθηκε στους εργοστα­σιάρχες, υπό την ιδιότητά τους ως ειρηνοδικών.

Δύο χρόνια νωρίτερα η ίδια Βουλή των Κοινοτήτων και ο ίδιος ο κύριος Γλάδστων είχαν, με τη συνηθισμένη τους τιμιότητα, καταθέσει ένα νομοσχέδιο για την κα­τάργηση όλων των πιεστικών αντεργατικών νόμων. Αλλά αυτό το νομοσχέδιο δεν μπόρεσε ποτέ να περάσει τη δεύτερη ανάγνωση και τα πράγματα τράβηξαν σε μά­κρος έως την ημέρα όπου το μεγάλο φιλελεύθερο κόμμα, συμμαχώντας με το συντηρητικό κόμμα, βρήκε το θάρρος να πάρει φανερά θέση ενάντια στο προλεταριάτο που το είχε φέρει στην εξουσία. Μη περιοριζόμενο σ’ αυτήν την προδοσία, το μεγάλο φιλελεύθερο κόμμα επέτρεψε στους Άγγλους δικαστές, που ήταν πάντα υποταγμένοι στις ιθύνουσες τάξεις, να αναστήσουν τους παλιούς νό­μους για τις συνωμοσίες και να τους υλοποιήσουν στα δικαιώματα των εργατών να συνεταιρίζονται. Είναι φα­νερό ότι, παρά τη θέλησή της και υπό την πίεση των μα­ζών, η αγγλική Βουλή εγκατέλειψε τους νόμους κατά των απεργιών και των σωματείων (Τρέϊντ-Γιούνιονς), αφού η ίδια, επί πέντε αιώνες και με έναν αναίσχυντο εγωισμό, λειτούργησε ως σωματείο (Τρέϊντ-Γιούνιον) των καπιτα­λιστών ενάντια στους εργάτες.

Από την αρχή της επαναστατικής καταιγίδας, η γαλλι­κή αστική τάξη τόλμησε να αφαιρέσει από τους εργάτες το δικαίωμα να συνεταιρίζονται, που μόλις τότε το είχαν κατακτήσει.

Μ’ ένα διάταγμα της 14ηί Ιουνίου 1791 δήλωσε ότι κά­θε εργατικός συνεταιρισμός ήταν «μια επιβουλή κατά της ελευθερίας και της διακήρυξης των δικαιωμάτων του αν­θρώπου», που τιμωρείται με πρόστιμο πεντακοσίων λι­βρών και με στέρηση για ένα χρόνο των πολιτικών του δικαιωμάτων

Ο νόμος που, για να ικανοποιήσει τους καπιταλιστές, περιόριζε το συναγωνισμό μεταξύ κεφαλαίου και εργα­σίας, σε ορισμένα όρια, επέζησε των επαναστάσεων και των δυναστικών μεταβολών. Αυτή η ίδια η τρομοκρατία δεν τον έθιξε. Μόλις τώρα τον διέγραψαν από τον ποινι­κό κώδικα.

1 Το πρώτο άρθρο του νόμου αυτού λέγει: «Η εξαφάνιση κάθε εί­δους συντεχνιών της ίδιας τέχνης και του αυτού επαγγέλματος, εί­ναι μία από τις θεμελιώδεις βάσεις του γαλλικού Συντάγματος και απαγορεύεται να ανασυσταθούν στην πραγματικότητα με καμιά πρόταση και υπό οποιαδήποτε μορφή». Το ίδιο άρθρο δηλώνει πως «αν πολίτες, των αυτών επαγγελμάτων, τεχνών και επιτηδευ­μάτων, συνδιασκέπτονταν ή έκαναν συμφωνίες με σκοπό να αρνη­θούν από κοινού ή να παραχωρήσουν σε ορισμένη μόνο τιμή την παροχή της τέχνης τους ή των εργασιών τους, οι παραπάνω συζη­τήσεις και συμβάσεις θα κηρύσσονται αντισυνταγματικές, προ­σβλητικές της ελευθερίας και της διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθριοπου και του πολίτη κ.λπ., και επομένως θα θεωρούνται ως αδικήματα κατά του κράτους, απαράλλακτα όπως στους παλιούς εργατικούς νόμους». (Βλ. Revolution de Paris, Παρίσι 1791, τ. III, σ. 523).

68

Τίποτα δεν είναι πιο χαρακτηριοττικό από το αστικό αυτό πραξικόπημα, όπως λέει ο εισηγητής Chapelier:

«Αν και είναι επιθυμητό ο μισθός της ημερησίας εργασίας να είναι μεγαλύτερος από ό,τι είναι σήμερα (...) για ν’ α- ποφυγει, εκείνος που τον παίρνει, αυτή την απόλυτη εξάρ­τηση, που δημιουργεί η στέρηση των ειδών πρώτης ανά­γκης που είναι σχεδόν η εξάρτηση της δουλείας, δεν πρέ­πει να επιτρέψουμε στους εργάτες να συνέρχονται για τα συμφέροντα τους και να ενεργούν από κοινού για να χα­λαρώσουν αυτήν την απόλυτη εξάρτηση, που είναι σχεδόν δουλεία, γιατί θα προσέβαλαν την ελευθερία των πρώην αφεντικών τους, των σημερινών επιχειρηματιών, και εν γένει κάθε συνεταιρισμός κατά του δεσποτισμού των πα­λιών κυρίων των συντεχνιών (...) θα ήταν μία ανασύσταση

, των συντεχνιών που κατάργησε το γαλλικό Σύνταγμα» 1.

* Βλ. Bechezx.αι Rotur:Histoire Parlementaire, τομ. X, σ. 195.

IV. Γένεοη των καπιταλιστών—εκμισθωτών της γης

Αφού εξετάσαμε τη βίαιη δημιουργία ενός άστεγου και πειναλέου προλεταριάτου, την αιματηρή πειθαρχία, που το μετέτρεψε σε μισθωτή τάξη, τη βρωμερή δράση του κράτους, που αύξησε τη συσσώρευση του Κεφαλαίου με το βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας, πρέπει να θέσου­με στον εαυτό μας το εξής ερώτημα:

Ποιά είναι η αρχική προέλευση των καπιταλιστών;

Η περιουσιακή απογύμνωση των αγροτικών πληθυ­σμών δεν δημιουργεί αμέσως παρά μόνο μεγάλους γαιο­κτήμονες.

Όσον αφορά τη γένεση των εκμισθωτών της γης, μπο­ρούμε κατά κάποιο τρόπο να την αντιληφθούμε χειρο­πιαστά, γιατί η εξέλιξη έγινε σταδιακά και εξακολούθη­σε επί πολλούς αιώνες. Και αυτοί οι δουλοπάροικοι και ένας μικρός αριθμός ελεύθερων μικροϊδιοκτητών είχαν τίτλους ιδιοκτησίας πολύ διαφορετικούς. Γι’ αυτό και χειραφετήθηκαν υπό όρους πολύ διαφορετικούς.

Στην Αγγλία, το πρώτο είδος εκμισθωτή είναι ο βάϊ- λος, που είναι ο ίδιος δουλοπάροικος. Η θέση του είναι ανάλογη με τη θέση του Ρωμαίου βιλίκου, αλλά σε μία σφαίρα πιο περιορισμένη.

Προς τα μέσα του 14ου αι., αντικαταστάθηκε από έναν εκμισθωτή στον οποίο ο λόρδος γαιοκτήμονας παρέχει το σπόρο, τα ζώα και τα εργαλεία για την καλλιέργεια.

Η κατάσταση αυτού του εκμισθωτή δεν διαφέρει κα­θόλου από την κατάσταση του χωρικού, παρά μόνο ότι εκμεταλλεύεται περισσότερους μισθωτούς. Σε λίγο χρό­νο γίνεται κολλίγος και εκμεταλλεύεται «μισακά». Δίνει ένα μέρος του κεφαλαίου και ο λόρδος γαιοκτήμονας προμηθεύει το υπόλοιπο. Και οι δύο μοιράζονται τα κέρ­δη σε αναλογίες ορισμένες με συμβόλαιο.

Στην Αγγλία αυτή η μορφή εξαφανίζεται πολύ γρήγο­ρα, και παραχωρεί τη θέση της στη μορφή του καθεαυ- τού εκμισθωτή, που εκμεταλλεύεται το δικό του κεφά­λαιο, χρησιμοποιώντας όμως μισθωτούς και δίνει στον λόρδο γαιοκτήμονα ως μίσθωμα ένα μέρος, σε χρήμα ή σε είδος, από το υπερπροϊόν.

Στη διάρκεια του 15ου αι.,τόσο ο ανεξάρτητος καλ­λιεργητής, όσο και ο γεωργοεργάτης, που εκμεταλλεύε­ται για δικό του λογαριασμό, ενώ συγχρόνως εργάζεται ως μισθωτός, πλουτίζουν με την εργασία τους, η κατά­σταση του εκμισθωτή της γης και το πεδίο παραγωγής του, μένουν εξίσου περιορισμένα.

Η αγροτική επανάσταση που έγινε στο τελευταίο τρί­το του 15ου αι., και παρατάθηκε στη διάρκεια του 16ου αι., εκτός από τα τελευταία είκοσι χρόνια, πλούτισε τον εκμισθωτή της γης τόσο γρήγορα όσο γρήγορα φτώχυνε τον αγροτικό πληθυσμό1.

1 Εκμισθωτές, λέγει ο Warrison, στη: «Description of England», που άλλοτε πλήρωναν μετά βίας μία λίρα, μίσθωμα, πληρώνουν σήμε­ρα σαράντα ώς εκατό λίρες στερλίνες και νομίζουν ωστόσο ότι έ­

7 1

Η αρπαγή των κοινοτικών βοσκών ταυ επιτρέπει να αυξήσει σημαντικά τα ζώα του, γιατί αυτά του δίνουν περισσότερη κόπρο για τους αγρούς του.

Στο 16° αι., επενέβη ένας αποφασιστικός παράγοντας.Την εποχή αυτή τα μισθωτικά συμβόλαια ήταν μεγά­

λης χρονικής διάρκειας, συνήθως μέχρι ενενήντα εννέα χρόνια. Η αδιάκοπη υποτίμηση των πολυτίμων μετάλλων και επομένως του νομισματοποιούμενου αργύρου, επέ­φερε χρυσούς καρπούς στους εκμισθωτές.

Εκτός από τα άλλα στοιχεία που αναφέραμε ήδη πα­ραπάνω, προκάλεσε μία πτώση των εργατικών αμοιβών.

Έ να μέρος τους προστέθηκε στα κέρδη του εκμισθω­τή της γης. Η αδιάκοπη αύξηση των τιμών του σιταριού, του μαλλιού, του κρέατος, με λίγα λόγια όλων των αγρο­τικών προϊόντων, αύξησε το κεφάλαιο -χρήμα του εκμι­σθωτή- χωρίς να παράγεται ειδική εργασία από την πλευρά του, ενώ πλήρωνε το μίσθωμά του στην παλιά διατίμηση του χρήματος1.

καναν κακή επιχείρηση αν δεν οικονομήσουν κάθε χρόνο έξι ή ε­πτά φορές άλλα τόσα.

1 Για την επίδραση της υποτίμησης του χρήματος, το 16° αι., πάνω στις διάφορες κοινοτικές τάξεις, βλ.: Compendious or Briefe Ex­amination of Certayne Ordinary Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days, by W.S. gentlemen, (Λονδίνο 1581). Εξαιτίας της διαλογικής του μορφής, αυτό το σύγγραμμα για μεγάλο χρονικό διάστημα αποδιδόταν στον Σαίξπηρ, και επα- νεκδόθηκε μάλιστα το 1751 με το όνομά του. Ο συγγραφέας του βέβαια δεν είναι ο Σαίξπηρ, αλλά ο William Stafford. Σε μία περι­κοπή ο ιππότης σκέπτεται ως εξής:

«Ο ΙΠΠΟΤΗΣ: Εσείς, γείτονά μου γεωργέ, και εσείς, κύριε μπακάλη, και εσείς γενναίε χαλκωματή και εσείς τεχνίτες κάθε κατηγορίας, μπορείτε να τα βγάλετε πέρα. Α ν όλες οι τιμές αυξήθηκαν στην α ­

Πλούτιζε, λοιπόν, σε βάρος των ανθρώπων που μί­σθωνε και του λόρδου γαιοκτήμονά του.

Κατά συνέπεια, πρέπει να παραξενευόμαστε που στο τέλος του 16ου αι., υπήρξε στην Αγγλία μια τάξη καπιτα- λιστών-εκμισθωτών της γης, αρκετά πλούσιων για την ε­ποχή εκείνη1.

γορά, αυξάνεται ανάλογα και η τιμή των εμπορευμάτων και της ερ­γασίας σας. Αλλά, εμείς, δεν έχουμε τίποτα να πουλήσουμε για να αντισταθμίσουμε την υπερτίμηση όσων χρειαζόμαστε να αγορά­σουμε».

Σε μια άλλη περικοπή, ο ιππότης ροπά το γιατρό: «Για ποιόν μιλάτε, παρακαλώ; Και πρώτα ποιοί είναι ανάμεσα σ’ αυτούς, εκείνοι που δεν έχουν να χάσουν τίποτα;»

Ο ΓΙΑΤΡΟΣ: Μιλώ για όλους εκείνους που ζούνε από την αγορά και την πο')ληση, γιατί αν αγοράζουν ακριβά, τότε πουλάνε και ακριβά.

Ο ΙΠΠΟΤΗΣ: Και ποιοί είναι εκείνοι που, κατά τη γνώμη σας, θα κερδίσουν;

Ο ΓΙΑΤΡΟΣ: Εκείνοι που εκμεταλλεύονται επιχειρήσεις ή υποστα­τικά με την παλιά τιμή, αν πληρώνουν στην παλιά τιμή, δηλαδή λί­γα, πουλούν με τη νέα διατίμηση, δηλαδή ακριβά.

Ο ΙΠΠΟΤΗΣ: Και ποιός, λοιπόν, κατά τη γνώμη σας, θα έχανε πιο πολλά, απ’ όσα κερδίζουν εκείνοι;

Ο ΓΙΑΤΡΟΣ: Όλοι, ευγενής, τζέντλεμαν, άνθρωποι που μ’ ένα μικρό εισόδημα ή δεν καλλιεργούν τη γη ή δεν εξασκούν το επάγγελμα να αγοράζουν και να πουλούν.

1 Στη Γαλλία ο επιστάτης, διαχειριστής και εισπράκτορας των οφει­λομένων στον φεουδάρχη-άρχοντα, δεν άργησε στην αρχή του με­σαίωνα να γίνει επιχειρηματίας, που με παράνομες εισπράξεις, κλοπές κ.λπ., έγινε καπιταλιστής. «C’est il compte que mess ire Jaques de Thoraine, chevallier Castelain sur Bençon rent es seigneur tenant les comptes à Dijon pour monseigneur le duc et compte de Bourgoigne, des rentes appartenant à la dite Castellenie depuis XXVe jour de Décembre MCCCLIL, jusqu’au XXVIIIe jour de Décembre MCCCLX.» (Alexis Monteil: Histoire de matériaux manuscritis, κ.λπ., σ. 221). Παρατηρούμε ότι εδώ, όπως και σε όλες

73

τις σφαίρες της κοινωνικής δράσης, η μερίδα του λέοντος περιέρ­χεται στους μεσάζοντες. Στο οικονομικό επίπεδο, π.χ., τραπεζίτες, χρηματιστές, μεγαλέμποροι, μικρέμποροι, παίρνουν το καλύτερο μέρος από τις δουλειές. Στις πολιτικές υποθέσεις ο δικηγόρος ξε­ζουμίζει τον πελάτη του· στην πολιτική, ο αντιπρόσωπος έχει πε­ρισσότερη σπουδαιότητα από τον εκλογέα του και ο υπουργός το­ποθετείται κάτω από τον ηγεμόνα· στη θρησκεία, ο Θεός περιορί­ζεται σε δευτερεύουσα θέση από τον μεσάζοντα και αυτός αντικα­θίσταται από τους παπάδες, που είναι αναπόφευκτα ενδιάμεσοι μεταξύ του καλού ποιμνίου και της ποίμνης του. Στη Γαλλία, όπως και στην Αγγλία, οι μεγάλες φεουδαρχικές ιδιοκτησίες ήταν διαι­ρεμένες σε άπειρα κομμάτια, αλλά υπό όρους ασύγκριτα πιο δυ­σμενείς για τον αγροτικό πληθυσμό. Στο 14° αι., εμφανίσθηκαν τα υποστατικά, ο αριθμός των οποίων αυξήθηκε και ξεπέρασε τα ε­κατό χιλιάδες. Πλήρωναν σε είδος ή σε χρήμα μία πρόσοδο που κυμαίνονταν από το 12" ως το 5° του προϊόντος. Αυτά τα «κτήματα» ελεύθερα ή υποτελή τιμάρια, τόσο σε αξία όσο και σε ιδιόκτητη έκταση, δεν ήταν καμιά φορά περισσότερα από μερικά στρέμματα. Ό λοι αυτοί οι γαιοκτήμονες είχαν κάποια δικαιοδοσία πάνω στον πληθυσμό- υπήρχαν τέσσερις βαθμοί. Καταλαβαίνει κανείς εύκολα ότι ο αγροτικός πληθυσμός υπέφερε από όλους αυ­τούς τους τυραννίσκους. Σύμφωνα με τον Μοντέϊγ, στη Γαλλία υ­πήρχαν εκατόν εξήντα χιλιάδες δικαστήρια, ενώ σήμερα αρκούν, με τα ειρηνοδικεία μαζί, τέσσερις χιλιάδες δικαστήρια.

V. Αντίκτυπος της αγροτικής επανάστασης στη βιομηχανία. Ίδρυση της εσωτερικής αγοράς για το βιομηχανικό κεφάλαιο

Η αρπαγή της ιδιοκτησίας, με επαναλαμβανόμενα αδιά­κοπα πλήγματα και η έξωση του αγροτικού πληθυσμού έδωσαν, όπως είδαμε, στη βιομηχανία των πόλεων, πά­ντα νέες μάζες προλεταρίων ξένες προς το συντεχνιακό κύκλο.

Ο γέρο Α. Άνδερσον, στην «Ιστορία τον Εμπορίου», (που δεν πρέπει να τον συγχέουμε με τον I. Άνδερσον), διαβλέπει στο γεγονός αυτό μια άμεση επέμβαση της Θείας Πρόνοιας.

Πρέπει να σταματήσουμε μια στιγμή σ’ αυτό το στοι­χείο της πρωταρχικής συσσώρευσης.

Η αραίωση του ανεξάρτητου αγροτικού πληθυσμού, που δούλευε για λογαριασμό του, δεν σχετίζεται απλά και μόνο με την πύκνωση του βιομηχανικού προλεταριά­του, καθώς -κατά τον Geofroy Saint-Hilaire- η συμπύ­κνωση της ύλης του κόσμου σ’ ένα σημείο, εξηγεί την α- ραίωσή της σ’ ένα άλλο σημείο1.

Παρά την αριθμητική μείωση εκείνων που την καλ­λιεργούσαν, η γη παρήγαγε όλο και περισσότερα: η επα­νάσταση, στους όρους της ιδιοκτησίας της γης, συνοδευό­

1 Στο βιβλίο του «Notions de Philosophie Naturelle», Παρίσι 1638.

76

ταν με τη βελτίωση των μεθόδων καλλιέργειας, με μια συνεργασία πιο εκτεταμένη, με τη συγκέντωση των μέ­σων παραγωγής κ.λπ.

Εκτός από αυτά, οι αγρότες μισθωτοί έπρεπε να πα­ρέχουν την εργασία τους όλο και πιο έντονα, ενώ το πε­δίο παραγωγής που εκμεταλλεύονταν για λογαριασμό τους, περιοριζόταν από ημέρα σε ημέρα1. Ταυτόχρονα, λοιπόν, με ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού, τα πα­λιά του μέσα συντήρησης γίνονται διαθέσιμα και μετα­βάλλονται σε συστατικά στοιχεία του μεταβλητού κεφα­λαίου.

Ο εργάτης που πετάχτηκε στο δρόμο βλέπει ότι είναι αναγκασμένος να αγοράζει την αξία των προϊόντων για τη συντήρησή του, υπό τη μορφή μισθού, που θα του πλη­ρώνει το νέο του αφεντικό ή ο νέος κύριός του, δηλαδή ο βιομήχανος καπιταλιστής. Και με τις πρώτες ύλες που προμηθεύει η ντόπια γεωργία, συνέβη ό,τι έγινε και με τα μέσα συντήρησης: έγιναν ένα στοιχείο του σταθερού κεφαλαίου.

Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι ένα μέρος των Βετσφαλών χωρικών που, από την εποχή του Φρειδερί­κου του 201', έγνεθαν όλοι, όχι μετάξι, αλλά λινάρι, στε­ρήθηκαν με τη βία την ιδιοκτησία τους και μετατράπηκαν σε ημερομίσθιους των μεγάλων εκμισθωτών της γης.

Ας υποθέσουμε επίσης ότι ταυτόχρονα κτιζόντουσαν μεγάλα κλωστήρια ή μεγάλα υφαντουργεία όπου οι απο- γυμνωθέντες βρίσκουν εργασία ως μισθωτοί: το λινάρι δεν άλλαξε όψη- καμιά από τις κλωστές του δεν μετα­

* Ο σερ Τζαίημς Στιούαρτ επιμένει σ’ αυτό το σημείο.

77

βλήθηκε, αλλά μέσα του επικράτησε μια νέα ψυχή. Απο­τελεί, δηλαδή, τώρα ένα μέρος του σταθερού κεφαλαίου των βιομήχανων-εργοδοτών. Μοιρασμένο άλλοτε σε πλήθος μικροπαραγωγών, που το καλλιεργούσαν οι ίδιοι και το έγνεθαν σε μικρές ποσότητες με τις οικογένειές τους, τώρα βρίσκεται συγκεντρωμένο στα χέρια ενός κα­πιταλιστή, για τον οποίο άλλοι γνέθουν και υφαίνουν.

Η ειδική εργασία, που απαιτείται για το γνέσιμο του λιναριού, πραγματοποιούνταν άλλοτε σε ειδικά εισοδή­ματα προς όφελος αναρίθμητων αγροτικών οικογενειών ή ακόμα, όπως την εποχή του Φρειδερίκου του 2ου, σε φόρους για το βασιλιά της Πρωσίας. Σήμερα πραγματο­ποιείται σε κέρδη για τους λίγους καπιταλιστές.

Τα ροδάνια και οι αργαλειοί, που βρίσκονταν άλλοτε διασκορπισμένα στην ύπαιθρο, συγκεντρώθηκαν σήμερα σε μερικούς μεγάλους εργατικούς στρατώνες, ακριβώς όπως οι εργάτες και οι πρώτες ύλες. Αντί να χρησιμεύ­ουν για να εξασφαλίζουν στους κλωστουργούς και στους υφαντές μιαν ανεξάρτητη ζωή, τα ροδάνια, οι αργαλειοί και οι πρώτες ύλες χρησιμεύουν για να διευθύνουν τους εργάτες και να τους βγάζουν απλήρωτη την εργασία τους1.

Βλέποντας κανείς τα μεγάλα εργοστάσια, δεν θα έλε­γε ότι, κατά το παράδειγμα των μεγάλων υποστατικών, είναι ένας συνοικισμός από πολλά μικρά εργαστήρια,

1 «Θα επιτρέψω» λέει ο καπιταλιστής, «να έχετε την τιμή να με υπη­ρετείτε, υπό τον όρο να μου δώσετε το λίγο που σας περισσεύει για τον κόπο που κάνω να σας διευθύνω». (Βλ. J.-J. Rousseau, Dis­cours sur l’Economie Politique).

που σχηματίζεται με τη στέρηση της ιδιοκτησίας ενός με­γάλου αριθμού από ανεξάρτητους παραγωγούς.

Αλλά ο οξυδερκής παρατηρητής δεν αφήνεται ν’ απα- τηθεί.

Από την εποχή του Μιραμπώ, του επαναστατικού λέ- οντος, τα μεγάλα εργοστάσια ονομάζονταν ακόμη ενω­μένα εργοστάσια, όπως μιλάμε για ενωμένα κτήματα.

«Δ εν π ροσ έχουν πα ρά μόνο τα μεγάλα εργοστάσια, όπου εκατοντάδες άνθρω ποι δουλεύουν υπό έναν διευθυντή και που τα λένε κοινώς, ενω μένα εργοστάσια. Ε κείνα, όπου ένα ς πολύ μεγάλος αριθμός εργατών δουλεύει ο καθένας χω ριστά και ο καθένας γ ια λογαριασμό του, μόλις που λαμβάνονται υπόψη· τα τοποθετούν σε ατέλειωτη απόστα­ση από τα άλλα. Αυτό είνα ι μια πολύ μεγάλη πλάνη, γιατί τα τελευταία μονάχα αποτελούν αντικείμενο εθνικής ευ­δαιμονίας, πραγματικά σπουδαίο. Το ενω μένο εργοστάσιο θα πλουτίσει εξαιρετικά ένα ν ή δύο, το πολύ, επιχειρημα­τίες, αλλά ο ι εργάτες θα είναι απλά ημερομίσθιοι που πληρώ νονται πιο πολύ ή πιο λίγο και δεν θα μετέχουν κα ­θόλου στην περιουσία της επιχείρησης. Στο χωριστό ερ ­γοστάσιο, αντίθετα, κανείς δεν θα γ ίνει πλούσιος, αλλά πολλοί εργάτες θα ζουν πιο άνετα. Ο αριθμός των ο ικ ονό­μων και επιδέξιω ν εργατών θα αυξηθεί, γιατί στην καλή διαγωγή, τη δραστηριότητά τους, θα δουν ένα μέσο για να βελτιώσουν ουσιαστικά την κατάστασή τους και όχι να π ε ­τύχουν απλά μια μικρή αύξηση του μισθού, που δεν είναι πολύ σπουδαίο πράγμα γ ια το μέλλον και της οποίας το μόνο αποτέλεσμα είναι να επιτρέψει στους ανθρώ πους α υ ­τούς να ζήσουν λίγο καλύτερα, αλλά να τρώνε όσ α κερδί­ζουν. Τ α ιδιωτικά χωριστά εργοστάσια, που είναι ενω μένα

r

79

συνήθως με μια μικρή γεωργική εκμετάλλευση, είναι τα ε­λεύθερα εργοστάσια»1.

Η αρπαγή της περιουσίας και η έξωση ενός μέρους του αγροτικού πληθυσμού τους καθιστούν διαθέσιμα, μαζί με τους εργάτες και τα μέσα συντήρησής τους και εργασίας για το βιομηχανικά κεφάλαιο, την εσωτερική αγορά.

Πράγματι τα γεγονότα που μετατρέπουν τους μικρο- καλλιεργητές σε μισθωτούς και τα μέσα συντήρησής τους και εργασίας σε υλικά στοιχεία του κεφαλαίου, δημιουρ­γούν ταυτόχρονα γι’ αυτό την εσωτερική του αγορά. Αλ­λοτε η οικογένεια του χωρικού παρήγαγε και τα μέσα για τη συντήρησή της και τις πρώτες ύλες που κατανάλω­νε κατά μεγάλο μέρος αργότερα.

Αυτές οι πρώτες ύλες και αυτά τα μέσα συντήρησης έ­γιναν τώρα εμπορεύματα· ο μεγαλοεκμισθωτής τα που­λάει. Τα δε εργοστάσια αποτελούν τις διεξόδους.

Οι κλωστές, το πανί, τα μάλλινα χονδρόπανα, δηλαδή τα υλικά των οποίων οι πρώτες ύλες βρίσκονταν στη διά­θεση κάθε αγροτικής οικογένειας που τα έγνεθε και τα ύφαινε για δική της χρήση, μετατρέπονται σε εργοστα­σιακά εμπορεύματα στα οποία η ύπαιθρος ακριβώς χρη­σιμεύει για διέξοδο.

1 Βλ. Mirabau, (τόμ. III, σ. 20,109). Αν ο Μιραμπώ θεωρεί τα χωρι­στά εργοστάσια πιο οικονομικά και πιο παραγωγικά από τα ενω­μένα εργοστάσια, και αν βλέπει σ’ αυτά τα τελευταία μόνο φυτά που καλλιεργούνται σε θερμοκήπιο από την κυβέρνηση, αυτό εξη­γείται με την κατάσταση, που βρίσκονταν τότε πολλά εργοστάσια στην ηπειρωτική Ευροίπη.

Η πολυάριθμη και σκόρπια πελατεία, που προϋπέθετε ολόκληρο πλήθος από μικροπαραγωγους, πσυ εργάζο­νταν για λογαριασμό τους, συγκεντρώνεται σε μια μεγά­λη αγορά που την εφοδιάζει το βιομηχανικό κεφάλαιο1.

Έτσι, η αρπαγή της περιουσίας των χωρικών, που άλ­λοτε εργάζονταν για λογαριασμό τους και η απόσπαση τους από τα μέσα παραγωγής, συνοδεύονται από την κα­ταστροφή της δευτερεύουσας βιομηχανίας των αγρών: η βιομηχανία και η γεωργία χωρίζονται. Και μόνο η κατα­στροφή της οικιακής αγροτικής βιομηχανίας μπορεί να δώσει στην εσωτερική αγορά μιας χώρας την εξάπλωση και τη στερεά συνοχή που έχει ανάγκη το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Ωστόσο, η καθεαυτό εργοστασιακή περίοδος, δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει μια μαζι­κή μεταβολή. Δεν ξεχνάμε ότι είχε καταλάβει ένα μικρό μόνο μέρος της εθνικής βιομηχανίας και είχε πάντα για κυριότερη βάση την επαγγελματική τέχνη των πόλεων και την οικιακή βιομηχανία των αγρών.

Αν καταστρέφει αυτήν την τελευταία, υπό οποιαδήπο­τε μορφή, σε ορισμένους κλάδους βιομηχανίας και σε

1 Το να μεταβληθούν ήσυχα ήσυχα με την προσωπική εργασία όλων, σηζ ώρες της ανάπαυσης, είκοσι λίτρες μαλλί σε ρούχα, που χρει­άζονται κάθε χρόνο τα μέλη μιας οικογένειας, αυτό δεν φαίνεται καθόλου. Φέρτε τις όμως στην αγορά, στείλτε τις στο εργοστάσιο, κατόπιν στο μεσίτη, κατόπιν στον έμπορο και θα έχετε μεγάλες ε­μπορικές πράξεις και το ονομαστικό κεφάλαιο που θα χρησιμο­ποιηθεί, θα αντιπροσωπεύει το εικοσαπλάσιο της αξίας του εμπο­ρεύματος (...). Έτσι, η εργατική τάξη χρησιμεύει για να ζούνε ά­θλιοι εργάτες εργοστασίου, παρασιτικοί μικροπωλητές και ένα ε­μπορικά, νομισματικό και χρηματιστικό σύστημα, τελείως εικονι­κό. (Βλ. υ^ιιαι% ο. 120).

81

μερικά σημεία, την κάνει να ξαναγεννιέται αλλού, γιατί την έχει ανάγκη μέχρις ενός βαθμού για την εργασία των πρώτων υλών. Παράγει, λοιπόν, μια νέα τάξη μικροκαλ- λιεργητών, για τους οποίους η εργασία της γης γίνεται κάτι το δευτερεύον, ενώ η κύρια απασχόληση τους συνί­σταται στη βιομηχανική εργασία, που γίνεται για να πουλήσουν το προϊόν τους στο εργοστάσιο είτε απευθεί­ας είτε με τη μεσολάβηση του έμπορα. Αυτό είναι ένα περιστατικό. Δεν θέλουμε να πούμε ότι είναι το κυριότε­ρο περιστατικό, για το οποίο παραξενεύεται όποιος με­λετά την ιστορία της Αγγλίας.

Από το τελευταίο τρίτο του 15ου αι. συναντά εκτός από μικρά χρονικά διαστήματα, συνεχή παράπονα κατά της διαρκώς αυξανόμενης εξάπλωσης της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης στην ύπαιθρο και προοδευτικής κατα­στροφής της αγροτικής τάξης. Ταυτόχρονα ξαναβρίσκει αδιάκοπα αυτήν την αγροτική τάξη, αν και είναι ολιγα- ριθμότερη και χειρότερα κατανεμημένη1.

Ο κυριότερος λόγος είναι ο εξής: Η Αγγλία, είναι διαδοχικά σιτοπαραγωγός ή κτηνοτρόφος, και η έκταση της αγροτικής εκμετάλλευσης υφίσταται ανάλογες δια­κυμάνσεις. Χρειάζεται η μεγάλη βιομηχανία και οι μη­χανές για να δώσουν μια σταθερή βάση στην καπιταλι­στική γεωργία, να απογυμνώσουν τελείως και οριστικά τη μεγάλη πλειοψηφία των χωρικών και να συμπληρώ­σουν το διαζύγιο μεταξύ της γεωργίας και της οικιακής

1 Πρέπει να εξαιρέσουμε την εποχή του Κρόμβελ. Ό σο διήρκεσε η δημοκρατία, η μάζα του αγγλικού λαού βγήκε σε άλα τα κοινωνικά στρώματα από την αθλιότητα που την είχε ρίξει η κυριαρχία των Τυδόρ.

82

βιομηχανίας της υπαίθρου, βγάζοντας τις ρίζες αυτής της τελευταίας: το γνέσιμο και την ύφανση1.

Αυτή επίσης κατακτά, προς όφελος του βιομηχανικού κεφαλαίου, όλη την εσωτερική αγορά2.

1 Το καθεαυτό εργοστάσιο και η καταστροφή της αγροτικής ή οικια- κής χειροτεχνίας, που συμπληρώνεται με την εισαγωγή των μηχα­νών, γέννησαν τη μεγάλη εριουργική βιομηχανία (Tuckett, ·τ. I, σ. 144). Το άροτρο και ο ζυγός επινοήθηκαν από τους θεούς και χρη­σιμοποιήθηκαν από τους ήρωες. Ο αργαλειός, το αδράχτι, το ρο­δάνι έχουν λιγότερο ευγενή καταγωγή. Χωρίζεται το ροδάνι και το άροτρο· το αδράχτι από το ζυγό και έχετε εργοστάσια και φιλαν­θρωπικά ιδρύματα, πίστη και πανικούς, δύο έθνη εχθρικά: τη γε­ωργία και το εμπόριο. (Βλ. D. Urquhart, σ. 122). Αλλά, να που ο Carey κατηγορεί πολύ δικαιολογημένα την Αγγλία ότι δοκίμασε να μεταβάλει όλους τους άλλους λαούς σε αγροτικούς λαούς, στους οποίους μόνο η Αγγλία θα προμήθευε βιομηχανικά προϊόντα. Ι­σχυρίζεται ότι η Τουρκία καταστράφηκε κατά τον αυτό τρόπο, γιατί η Αγγλία δεν επέτρεψε ποτέ στους ιδιοκτήτες ή τους καλ­λιεργητές της γης να ενισχυθούν με τη φυσική συμμαχία ανάμεσα αρότρου και αργαλειού, ανάμεσα στο σφυρί και στη σβάρνα. (The Slave trade, σ. 125). Αν το πιστέψουμε αυτό, λέγει ο D. Urquhart, είναι ο ίδιος ένας από τους κυριότερους παράγοντες της κατα­στροφής της Τουρκίας, όπου διέδωσε, για το συμφέρον της Αγγλί­ας, το δόγμα της ελεύθερης συναλλαγής. Το νοστιμότερο είναι ότι ο Carey, μεγάλος θαυμαστής της Ρωσίας, θέλει να εμποδίσει το σχίσμα μεταξύ γεωργίας και βιομηχανίας, συνιστώντας το προστα­τευτικό σύστημα, που το επιταχύνει απλώς.

2 Οι φιλάνθρωποι της αγγλικής οικονομικής Σχολής, όπως ο Μιλλ, ο Ρότζερς, ο Γκόλντουϊν Σμιθ, ο Φάονστ κ.ά. και οι φιλελεύθεροι ερ­γοστασιάρχες όπως ο Τζων Μπράϊτ και η παρέα του, μιμούνται το Θεό, όταν ρωτούν τον Κάϊν: «Τί έκανες τον αδελφό σου Άβελ»; Και θέτουν στους Άγγλους αριστοκράτες γαιοκτήμονες την ερώτη­ση: «Τί έγιναν οι χιλιάδες ελεύθεροι αγρότες μας; Αλλά, εσείς οι ίδιοι, από πού, λοιπόν, έρχεστε; Ασφαλώς από την καταστροφή αυτών των ελεύθερων επαγγελματιών. Γιατί δεν ρωτάτε τί έγιναν οι ανεξάρτητοι μικροβιοτέχνες, κλωστοϋφαντουργοί και άλλοι»;

VI. Γένεση των βιομηχάνων καπιταλιστών1

Η γένεση του βιομήχανου-καπιταλιστή δεν έγινε εξελι­κτικά, όπως έγινε του εκμισθωτή της γης. Χωρίς αμφιβο­λία, πολλοί συντεχνιακοί μικροεργοδότες, πιο πολλοί ακόμα ανεξάρτητοι μικροβιοτέχνες, αλλά και μισθωτοί ακόμα, μετατράπηκαν πρώτα σε μικροκαπιταλιστές και υστέρα, με την όλο και μεγαλύτερη εκμετάλλευση της μι­σθωτής εργασίας και την αντίστοιχη συσσώρευση, σε καπιταλιστές απλά.

Στους πρώτους χρόνους της καπιταλιστικής παραγω­γής, τα πράγματα συνέβησαν συχνά όπως στην αρχή του κοινοτικού κινήματος, το μεσαίωνα. Όταν, σε μια κοινό­τητα, επρόκειτο να αποφασιστεί ποιός μεταξύ των απε- λευθερωθέντων δουλοπάροικων θα ήταν ο κύριος ή ο υπηρέτης, ήταν αναγκασμένοι πολλές φορές να βασι­στούν αποκλειστικά στην ημερομηνία της φυγής τους.

Αλλά αυτή η εξαιρετικά αργή πρόοδος δεν ανταπο­κρίνεται καθόλου στις εμπορικές ανάγκες της νέας πα­γκόσμιας αγοράς που δημιούργησαν οι μεγάλες ανακα­λύψεις και εφευρέσεις του 15ου αι.

Ο Μεσαίωνας, όμως, είχε κληροδοτήσει δύο διαφορε­τικές μορφές κεφαλαίου που ωριμάζουν στους πιο δια­φορετικούς σχηματισμούς της οικονομικής κοινωνίας, οι

1 Ο βιομήχανος εδώ ανατίθεται προς τον αγρότη. Στην απόλυτη έννοια της λέξης, ο εκμισθωτής της γης είναι ε'νας βιομήχανος, καπιταλιστής, όπως και ο εργοστασιάρχης.

οποίες, πριν από την περίοδο του καπιταλιστικού συστή­ματος παραγωγής, είναι και τότε ακόμη κεφάλαιο το το­κογλυφικό κεφάλαιο και το εμπορικό κεφάλαιο.

«Σήμερα, όλος ο πλούτος της κοινω νίας π ερ νά ει πρώτα στα χέρ ια του καπιταλιστή: στο γαιοκτήμονα πληρώνει την πρόσοδο· στον εργάτη το μισθό· στους εισπράκτορες της δέκατης και των φόρων ό,τι προορίζεται γ ι’ αυτούς και κρατά για τον εαυτό του το μεγαλύτερο και κάθε ημέρα πιο σημαντικό μέρος του ετήσιου προϊόντος της εργασίας.

Σήμερα ο καπιταλιστής μπορεί να θεωρηθεί, όπως ο ιδιο­κτήτης, στην πρώτη γραμμή όλου του κοινω νικού πλούτου, αν και κανένα ς νόμος δεν του δίνει δικαίωμα γ ι’ αυτήν την ιδιότητα. (...)Αυτή η μεταβολή στην ιδιοκτησία είνα ι το αποτέλεσμα της τοκογλυφίας και είναι αξιοπαρατήρητο ότι οι νομοθέτες ό ­λης της Ευρώπης θέλησαν να εμποδίσουν αυτό το αποτέ­λεσμα, με νόμους κατά της τοκογλυφίας (...). Το γεγο νό ς που έδω σε στον καπιταλιστή την εξουσία πάνω σε όλον τον πλούτο της χώ ρας, αποτελεί μια καθολική επανάσταση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας. Μ ε ποιό νόμο ή με ποιά σ ει­ρά νόμω ν συντελέστηκε αυτή η επανάσταση;»*

Ο συγγραφέας των σκέψεων αυτών θα έπρεπε να σκεφτεί ότι τις επαναστάσεις όεν τις κάνουν οι νόμοι.

Το κεφάλαιο-χρήμα, που σχηματίστηκε από την τοκο­γλυφία και το εμπόριο, «στενοχωρέθηκε» διπλά στη με­τατροπή του σε βιομηχανικό κεφάλαιο στην ύπαιθρο χώ-

* «The natural and artificiel rights of property contrasted», (Λονδίνο 1332, σ. 98). Συγγραφέας του είναι ο Θ. Χόντσκιν.

85

ρα με τη φεουδαρχική οργάνωση και στις πόλεις με τη συντεχνιακή οργάνωση1.

Αυτά τα εμπόδια εξαφανίστηκαν με τη διάλυση των αρχοντικών υπολλειμμάτων, με τη στέρηση της ιδιοκτη­σίας και με τη μερική έξωση των αγροτικών πληθυσμών. Το νέο εργοστάσιο εγκαταστάθηκε σε ναυτικά λιμάνια εξαγωγής ή σε σημεία της υπαίθρου που βρίσκονταν έξω από τον έλεγχο του παλιού συντεχνιακού συστήματος και της συντεχνιακής οργάνωσης.

Στην Αγγλία, λοιπόν, μια μεγάλη πάλη έλαβε χώρα μεταξύ των πόλων με τις συντεχνίες και των νέων βιομη­χανικών κέντρων.

Η ανακάλυψη των ορυχείων χρυσού και αργύρου της Αμερικής, η εξόντωση των ιθαγενών πληθυσμών, η υπα­γωγή τους στη δουλεία ή το θάψιμό τους στα ορυχεία, η κατάκτηση και η αρχή της ληστείας των ανατολικών Ιν­διών, η μετατροπή της Αφρικής σε ένα τεράστιο κλουβί, όπου οι δουλέμποροι κυνηγούσαν τους μαύρους, όλα αυ­τά χαρακτηρίζουν την αυγή της περιόδου της καπιταλι­στικής παραγωγής.

Οι ειδυλλιακές αυτές μέθοδοι είναι σπουδαίοι παρά­γοντες της πρωταρχικής συσσώρευσης. Αμέσως μετά αρ­χίζει ο εμπορικός πόλεμος των μεγάλων ευρωπαϊκών ε-. θνών με τη γη όλη για πεδίο μάχης. Αρχίζει με τον πόλε­μο των Κάτω Χωρών κατά της Ισπανίας, που παίρνει γι- γάντιες διαστάσεις με τον πόλεμο της Αγγλίας κατά των

1 Ακόμη to 1794 οι μικροβιομήχανοι υφασμάτων του Leeds έστειλαν μια α­ντιπροσωπεία στο Κοινοβούλιο, για να ζητήσει να θεσπιστεί ένας νόμος που να απαγορεύει σε κάθε έμπορο να γίνει εργοστασιάρχης.

86

Γάλλων Ιακωβίνων, παρατείνεται με τους «πολέμους του όπιου», κατά της Κίνας κ.λπ.

Οι διάφοροι παράγοντες της πρωταρχικής συσσώρευ­σης κατανέμονται πιο πολΰ ή πιο λίγο, κατά τη χρονολο­γική σειρά, στην Ισπανία, την Πορτογαλλία, τη Γαλλία και την Αγγλία, όπου τους συνενώνουν προς το τέλος του 17ου αι., σ’ ένα μεθοδικό σύστημα, που περιλαμβάνει την αποικισποίηση, το καθεστώς του δημόσιου χρέους, τη νεότερη οργάνωση των κρατικών οικονομικών και τον προστατευτισμό. Αυτές οι μέθοδοι βασίζονται κατά μέ­ρος στην απλή φυσική δΰναμη-βία, όπως το αποικιακό σύστημα· όλες στηρίζονται στη δΰναμη-βία, στη συγκε­ντρωμένη οργανωμένη δύναμη-βία της κοινωνίας για να επιτείνουν στο ανώτατο όριο τη μετατροπή του φεουδαρ­χικού συστήματος παραγωγής σε καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής και για να συντομεύσουν τις μεταβατικές φάσεις. Η βία, είναι η μάνα κάθε παλιάς κοινωνίας, που υπάρχει. Αυτή η ίδια είναι μια οικονομική δύναμη.

Σχετικά με το χριστιανικό σύστημα αποικιοποίησης, να τι λέγει ένας άνθρωπος που απέκτησε ειδικότητα στα ζητήματα του χριστιανισμού, ο IV. Ηο\νίίί:

«Οι βάρβαρες πράξεις και οι επαίσχυντες αγριότητες, για τις οποίες είναι ένοχα τα λεγόμενα χριστιανικά έθνη, σε όλες τις χώρες εναντίον όλων των λαών, που μπόρεσαν να υποτάξουν, δεν είχαν παράλληλο σε καμιά περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας, ούτε σε καμιά φυλή, όσο άγρια, όσο βάρβαρη, όσο άσπλαχνη και όσο αισχρή και αν ήταν^.

1 W. Howitt: «Colonization and Christianity. A popular history of the treat­ment of the natives by Europeans in ail their colonies», (Λονδίνο 1838, σ.

87

Η ιστορία της ολλανδικής αποικιοποίησης στο 17° αι. -η Ολλανδία ήταν ο τύπος του καπιταλιστικού έθνους- «δεί­χνει έναν ασύγκριτο πίνακα προδοσιών, διαφθοράς, φό­ρων και καταισχύνης»1.

Τίποτε δεν είναι πιο χαρακτηριστικό από το σύστημα που εφάρμοσαν οι Ολλανδοί, προκειμένου να υπαγά­γουν τους κατοίκους των Κελέβων νήσων και έτσι να προμηθευτούν δούλους για την Ιάβα. Γύμναζαν ειδικούς ανθρωποκλέφτες. Ο απαγωγέας, ο διερμηνέας και ο πουλητής ήταν σι κυριότεροι πράκτορες αυτού του εί­δους του εμπορίου. Οι ιθαγενείς βασιλιάδες ήταν οι επί­σημοι προμηθευτές. Τα κλεμένα παιδιά τα έκρυβαν σε μυστικές φυλακές των Καλέβων, εωσότου ενηλικιωθούν αρκετά για να σταλούν με τα δουλεμπορικά πλοία. Δια­βάζουμε σε μια επίσημη έκθεση:

«Η πόλη του Μακασσάρ είναι γεμάτη από μυστικές φυλα­κές που είναι πιο ψρικτές η μια από την άλλη, γεμάτες από άθλια θύματα της απληστίας και της τυραννίας, φορτωμέ­να με αλυσσίδες που αποσπάσθηκαν με τη βία από τις οι­κογένειες τους».

9). Ο Κάρολος Κοντ μας δίνει στο έργο του: «Εγχειρίδιο της Νομοθεσίας» (3η έκδ., Βρυξέλλες 1837), ένα καλό απάνθισμα για τον τρόπο, που μετα­χειρίζονταν τους δούλους. Πρέπει να τα μελετήσει κανείς όλα αυτά προ­σεκτικά και λεπτομερώς για να μπορέσει να καταλάβει τί κάνει ο αστός στον εαυτό του και τον εργάτη, όταν μπορεί εύκολα να κάνει τον κόσμο καθ’ εικόνα του και ομοίωσή του.

1 Th. Stamford, Raffles, Pat. Lieut., Gov. o f that island: Java and its de- peudencies, (Λονδίνο 1817).

Για να πάρουν τη Μαλάκκα, οι Ολλανδοί διέφθειραν τον Πορτογάλλο διοικητή, που τους άνοιξε την πόρτα το 1641. Έτρεξαν αμέσως στο σπίτι του και τον σκότωσαν για να μη του πληρώσουν το ποσό των 21.875 λιρών στερλίνας, δηλαδή την αξία της προδοσίας. Παντού η κα­ταστροφή του πληθυσμού και η ερήμωση ακολούθησαν τα ίχνη τους.

Το 1750 το Μπανζουβάντζι (επαρχία της Ιάβας), αριθ­μούσε περισσότερους από οκτακόσιους χιλιάδες κατοί­κους. Το 1811 ο αριθμός τους είχε μειωθεί στους οκτώ χι­λιάδες.

Τί ήσυχο εμπόριο!

Η αγγλική εταιρία των Ανατολικών Ινδιών, πέτυχε, όπως είναι γνωστό, όχι μόνο την πολιτική εξουσία στις Ινδίες, αλλά ακόμη και το αποκλειστικό μονοπώλιο του εμπορίου του τσαγιού, του κινέζικου εμπορίου και της μεταφοράς όλων των εμπορευμάτων, ανάμεσα σ’ αυτές τις χώρες και στην Ευρώπη και αντίθετα.

Αλλά η ακτοπλοΐα στις ακτές των Ινδιών, η θαλασσο­πλοΐα ανάμεσα στα νησιά και το εσωτερικό εμπόριο έγι­ναν το μονοπώλιο των ανωτέρων υπαλλήλων της εταιρί­ας αυτής. Τα μονοπώλια του αλατιού, του όπιου, του ιν­δικού πιπεριού ήταν ανεξάντλητες πηγές πλούτου. Οι υ­πάλληλοι όριζαν οι ίδιοι τις τιμές και με πλήρη άνεση έ­γδερναν τους φτωχούς Ινδούς. Οι ευνοούμενοι τους έκα­ναν συμβόλαια με όρους τέτοιους, ώστε, οι πιο δυνατοί από τους αλχημιστές, έκαναν χρυσάφι με το τίποτε. Με­γάλες περιουσίες φύτρωσαν σε μια μόνο ημέρα σαν μα­

89

νιτάρια και η πρωταρχική συσσώρευση έγινε χωρίς οι ενδιαφερόμενοι να καταβάλουν οΰτε ένα σελίνι.

Οι δικαστικές ανακρίσεις, σύμφωνα με τον Warren Hastings, αποκάλυψαν πλήθος παραδείγματα αυτού του είδους. Να μια περίπτωση: Ένας, κάποιος, Sullivan, πέ­τυχε να υπογράψει ένα συμβόλαιο για όπιο, τη στιγμή που έφευγε με επίσημη αποστολή για να πάει σε μια πο- λΰ μακρινή περιφέρεια απ’ αυτή που παραγόταν το όπιο. Εκχωρεί το συμβόλαιό του για σαράντα χιλιάδες λίρες σ’ έναν κάποιον Binn, που το ξαναπουλεί την ίδια ακριβώς ημέρα για εξήντα χιλιάδες λίρες στερλίνες, και ο τελικός αγοραστής, εκείνος δηλαδή που εξετέλεσε το συμβόλαιο, δήλωσε ότι ο ίδιος πραγματοποίησε από τη συναλλαγή αυτή τεράστιο κέρδος.

Σύμφωνα με μια έκθεση που υποβλήθηκε στη Βουλή, η εταιρία και οι υπάλληλοί της από το 1747 ώς το 1776 εί­χαν πάρει από τους Ινδούς, εντελώς χαριστικά, έξι εκα­τομμύρια λίρες στερλίνες!

Στα 1769-1770, οι Άγγλοι δημιούργησαν εκ του μη όν­τος μια πείνα, προαγοράζοντες όλο το σιτάρι και μη θέ- λοντες να το πουλήσουν, παρά μόνο σε απλησίαστα μυ­θικές τιμές1.

Ο τρόπος που μεταχειρίζονταν τους ιθαγενείς ήταν γενικά ο πιο χυδαίος στις φυτείες που απασχολούνταν μόνο με εξαγωγές, όπως στις δυτικές Ινδίες και στις πλούσιες και πολυκατοικημένες χώρες που είχαν παρα­

1 Μόνο στην επαρχία του Ορίσσα πάνω από ένα εκατομμύριο Ινδοί πέθα- ναν από την πείνα το 1866. Αυτό όμως δεν εμπόδισε να επιζητήσουν να πλουτίσουν το κρατικό ταμείο πουλώντας πολΰ ακριβά σ’ αυτούς τους πεινασμένους ανθρώπους τα απαραίτητα τρόφιμα.

90

δοθεί στο φόνο και τη ληστεία, όπως λ.χ. το Μεξικό και οι ανατολικές Ινδίες.

Αλλά ακόμη και στις καθεαυτό αποικίες, ο χριστιανι­κός χαρακτήρας της πρωταρχικής συσσώρευσης έμεινε πιστός στον εαυτό του. Αυτοί, οι αυστηροί βιρτουόζοι του προτεσταντισμού, οι πουριτανοί της Νέας Αγγλίας, έδι­ναν ένα βραβείο σαράντα λιρών στερλινών για κάθε Ιν­διάνο γδαρμένο ή ερυθρόδερμο αιχμάλωτο.

Το 1720 το βραβείο αυτό αυξήθηκε στις εκατό λίρες στερλίνες για κάθε γδαρμένο.

Το 1744, όταν το ΜΗ8ς3ΐιιΐ556ΐε5-ΒΕγ κήρυξε σε κατά­σταση ανταρσίας μια φυλή, οι τιμές ήταν οι εξής: Για το γδάρσιμο ενός άνδρα μεγαλύτερο των δώδεκα χρόνων: εκατό λίρες στερλίνες. Για έναν άνδρα αιχμάλωτο: εκα- τονπέντε λίρες στερλίνες- ενώ για μια γυναίκα ή ένα παιδί: πενήντα λίρες στερλίνες- για το γδάρσιμο μιας γυ­ναίκας ή ενός παιδιού: πενήντα λίρες στερλίνες.

Μερικά χρόνια αργότερα, το σύστημα αυτό της αποι- κιοποίησης το πλήρωσαν οι επαναστάτες, απόγονοι των ευσεβών προσκυνητών. Εξωθούμενοι και πληρωμένοι από τους Άγγλους, οι Ινδοί τούς κατέσφαξαν και η αγ­γλική Βουλή δήλωσε ότι: «τα αστυνομικά σκυλιά και η πρακτική του γδαρσίματος ήταν μέσα, που είχαν βάλει στα χέρια τους ο θεός και η φύση».

Το αποικιακό καθεστώς έδωσε τεράστια πρόοδο στο εμπόριο και τη θαλασσοπλοΐα. Οι «μονοπωλιακές εται­ρίες», κατά τα λεγόμενα του Λούθηρου, συνέβαλαν αρ­κετά στη συγκέντρωση του κεφαλαίου. Τα εργοστάσια, που φύτρωναν σε όλα τα μέρη, έβρισκαν στις αποικίες διεξόδους και μια συσσώρευση, που εντείνονταν από το

91

μονοπώλιο της αγοράς. Τα πλούτη που συσσωρεΰθηκαν έξω από την Ευρώπη, με τη ληστεία, τη δουλεία και το φόνο, συνέρρεαν προς τη μητρόπολη, όπου μετατρέπο­νταν σε κεφάλαιο.

Η Ολλανδία, που, πρώτη αυτή, εφάρμοσε το αποικια­κό σύστημα σε όλη του την έκταση, βρισκόταν το 1648 στο απόγειο της εμπορικής της δύναμης. «Εκαπάρωνε» σχεδόν όλη την αγορά των ανατολικών Ινδιών, καθώς και τις σχέσεις μεταξύ των νοτιοδυτικών και βορειοανα­τολικών χωρών της Ευρώπης. Τα ψαράδικά της, ο στόλος της, τα εργοστάσιά της ξεπερνούσαν εκείνα όλων των άλλων χωρών. Τα κεφάλαια της Δημοκρατίας ήταν, ίσως, ανώτερα από τα κεφάλαια της άλλης Ευρώπης.

Ο ΩνιΗοΙτ, λησμονεί να προσθέσει ότι το 1648 η μάζα του ολλανδικού πληθυσμού είχε ταλαιπωρηθεί, είχε φτω­χύνει και καταπιεζόταν από την άξεστη βία πιο πολύ από κάθε άλλη χώρα της Ευρώπης.

Στις ημέρες μας η βιομηχανική υπεροχή έχει ως συνέ­πεια την εμπορική υπεροχή.

Αντίθετα, στην καθεαυτό χειροτεχνική περίοδο, η εμ­πορική υπεροχή εξασφαλίζει και τη βιομηχανική. Από αυτό προέρχεται και ο τόσο σπουδαίος ρόλος, που έπαι­ξε τότε, το αποικιακό σύστημα. Ή ταν ο «Ξένος Θεός», που εγκαθίστατο στο βωμό, πλάϊ στα παλιά είδωλα της Ευρώπης· και ένα ωραίο πρωί τα αν έτρεψε όλα.

Από την εποχή αυτή, η υπεραξία έγινε ο τελευταίος και μόνος σκοπός της ανθρωπότητας.

Το σύστημα της δημόσιας πίστης, δηλαδή των αποθε­μάτων χρυσού του κράτους, το οποίο υπήρχε από το Με­

92

σαίωνα στην αρχή στη Γένουα και τη Βενετία, επικράτη­σε σε όλη την Ευρώπη κατά τη χειροτεχνική περίοδο.

Το αποικιακό σύστημα, με το ναυτικό του εμπόριο και τους εμπορικούς του πολέμους, του χρησίμευσε για θερ­μοκήπιο. Έ τσι εγκαταστάθηκε πρώτα στην Ολλανδία.

Το δημόσιο χρέος, δηλαδή η αποξένωση του κράτους, είτε δεσποτικό είναι, είτε συνταγματικό, είτε δημοκρατι­κό, δίνει τον αληθινό χαρακτήρα στην καπιταλιστική πε­ρίοδο. Το μόνο μέρος, του δήθεν εθνικού πλούτου, που μπαίνει πραγματικά στην καθολική κατοχή των νεώτε­ρων λαών, είναι το δημόσιο χρέος1.

Η νεώτερη, λοιπόν, θεωρία, σύμφωνα με την οποία ένας λαός είναι τόσο πλουσιότερος, όσο το χρέος του εί­ναι μεγαλύτερο, είναι απολύτως λογική προς τον εαυτό της.

Η δημόσια πίστη γίνεται το «πιστεύω» του κεφαλαί­ου. Και με την ίδρυση του δημόσιου χρέους το αμάρτημα κατά του Αγίου Πνεύματος, για το οποίο δεν υπάρχει συγχώρεση, αντικαθίσταται από το αμάρτημα κατά του δημόσιου χρέους.

Το δημόσιο χρέος γίνεται ένας από τους πιο δραστή­ριους παράγοντες της πρωταρχικής συσσώρευσης. Σαν με χτύπημα μαγικής ράβδου, δίνει στο μη παραγωγικό χρήμα την αναπαραγωγική δύναμη και το μετατρέπει σε κεφάλαιο, χωρίς να έχει ανάγκη να εκτίθεται στους κιν­δύνους και στις προσπάθειες που δεν ξεχωρίζουν από κάθε βιομηχανική ή και τοκογλυφική ακόμη τοποθέτηση.

Ο IV. ϋοϋΰβη παρατηρεί ότι στην Αγγλία όλα τα δημόσια ιδρύματα λέγο­νται βασιλικά και μόνο το δημόσιο χρέος λέγεται εθνικό.

93

Στην πραγματικότητα, οι πιστωτές του κράτους δεν δίνουν τίποτε- το ποσό που δανείζουν μετατρέπεται σε δημόσια χρεώγραφα που εκχωρούνται εύκολα και που εξακολουθούν να λειτουργούν σαν κοινά απαστράπτα- ντα νομίσματα. Αλλά, εκτός από την τάξη αυτή των αέρ- γων εισοδηματιών, που δημιουργεί έξω από τους τραπε­ζίτες, οι οποίοι, αυτοσχέδιοι πλούσιοι, χρησιμεύουν για ενδιάμεσοι μεταξύ της κυβέρνησης και του έθνους· έξω ακόμη από τους ενοικιαστές των δημοσίων προσόδων, από τους εμπόρους, από τους ιδιώτες βιομήχανους, που στα πορτοφόλια τους μαζεύουν πάντοτε, ως κεφάλαιο από τον ουρανό, ένα καλό τμήμα κάθε εθνικού δανείου- έξω απ’ όλα αυτά, το δημόσιο χρέος προκάλεσε τη γένε­ση και την ευημερία των μετοχικών εταιριών, τη συναλ­λαγή των εμπορεύσιμων ειδών κάθε είδους, την κερδο­σκοπία πάνω στα δημόσια χρεώγραφα, με μια λέξη, το χρηματιστήριο και το νεότερο τραπεζικό σύστημα.

Αμέσως από τη γένεση τους, οι μεγάλες τράπεζες που είχαν εθνικούς τίτλους, ήταν απλώς εταιρίες ιδιωτών κερδοσκόπων, που έπαιρναν θέση δίπλα στις κυβερνή­σεις και, χάρη στα προνόμια που πετύχαιναν, ήταν έτοι­μες να τους προκαταβάλουν χρήμα. Γι’ αυτό δεν μπορεί κανείς να καταλάβει καλύτερα τη συσσώρευση του δη­μόσιου χρέους, παρά μόνο μελετώντας την προοδευτική ύψωση των μετοχών των τραπεζών αυτών, που η πλήρης ανάπτυξή τους χρονολογείται από την ίδρυση της τράπε­ζας της Αγγλίας, το 1694, η οποία άρχισε δανείζοντας χρήμα στην κυβέρνηση με τόκο 8%. Ταυτόχρονα, η τρά­πεζα της Αγγλίας, πήρε την άδεια από τη Βουλή να κόβει νόμισμα από το ίδιο κεφάλαιο, δανείζοντάς το στο κοινό,

94

υπό μορφή τραπεζογραμματίων. Με τα τραπεζογραμμά­τια αυτά μπορούσε να προεξοφλεί γραμμάτια εις διατα­γήν, να δανείζει ένατη, εμπορευμάτων και να αγοράζει πολύτιμα μέταλλα.

Λίγο αργότερα, η τράπεζα της Αγγλίας χρησιμοποίη­σε αυτό το πιστωτικό χαρτονόμισμα που κατασκεύασε η ίδια, για να κάνει προκαταβολές στο κράτος και να πλη­ρώνει για λογαριασμό του κράτους κουπόνια του δημό­σιου χρέους.

Δεν της αρκούσε, όμως, ούτε αυτό: να ξαναπαίρνει με το ένα χέρι ό,τι έδινε με το άλλο· ενώ έπαιρνε, ολοένα έ­μενε μόνιμα ο πιστωτής του έθνους έως την τελευταία πεντάρα. Έ τσι σταδιακά έγινε το αναγκαστικό ταμείο ό­λων των μεταλλικών θησαυρών της χώρας και το κέντρο της βαρύτητας όλης της εμπορικής πίστης. Ακριβώς τη στιγμή που σταμάτησαν στην Αγγλία να καίνε τις μάγισ­σες, άρχισαν να κρεμούν τους κιβδηλοποιούς των τραπε­ζογραμματίων. Τα συγγράμματα της εποχής, και ιδιαίτε­ρα τα έργα του Bolingbroke, μας δείχνουν την εντύπωση που προξένησε στους σύγχρονους η ξαφνική εμφάνιση όλης αυτής της σπείρας των τραπεζοκρατών, των τραπε­ζιτών, των εισοδηματιών, των μεσιτών, των κολλυβιστών και των χρηματιστών1.

Με τα δημόσια χρέη γεννήθηκε ένα διεθνές πιστωτικό σύστημα, που κρύβει πολλές φορές, σ’ αυτόν ή σ’ εκείνον το λαό, μια από τις πληγές της πρωταρχικής συσσώρευ­

1 Αν οι Τάρταροι έκαναν επιδρομή στην Ευρώπη, σήμερα θα χρειάζονταν πολλές διαδικασίες για να τους κάνουμε να καταλάβουν τι σημαίνει για μας ένας χρηματιστής {Montesquieu: Esprit des lois, IV, σ. 33, Λονδίνο 1769).

95

σης. Έτσι, οι ατιμίες του συστήματος της αρπαγής, που εφαρμόζονταν στη Βενετία, αποτελούν μια από τις κρυ­φές βάσεις του καπιταλιστικού πλούτου της Ολλανδίας, στην οποία η Βενετία, στην παρακμή, τής δάνεισε μεγά­λα χρηματικά ποσά.

Οι σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Αγγλίας είναι ανά­λογες. Από την αρχή του 18ου αι., τα ολλανδικά εργοστά­σια έπαψαν να διατηρούν την πρώτη θέση κι αυτή η χώ­ρα δεν έχει πια την εμπορική και βιομηχανική υπεροχή.

Από το 1701 ώς το 1776 δανείζει προ πάντων τεράστια κεφάλαια, ειδικά στη δύναμη που τη συναγωνίζεται, την Αγγλία. Η ίδια κατάσταση επικρατεί και μεταξύ Αγγλίας και Ηνωμένων Πολιτειών. Πολλά κεφάλαια, που φαίνο­νται σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, χωρίς καμιά έν­δειξη της προέλευσής τους, είναι απλά το αποτέλεσμα της κεφαλαιοποίησης του αίματος των παιδιών, που έγι­νε στα εγγλέζικα εργοστάσια.

Καθώς το δημόσιο χρέος στηρίζεται στα δημόσια έσο­δα, που πρέπει ν ’ αντικρίζουν όλες τις πληρωμές του χρόνου, το νεώτερο σύστημα των φόρων έγινε το ανα­γκαστικό συμπλήρωμα του συστήματος των εθνικών δα­νείων. Τα δάνεια επιτρέπουν στην κυβέρνηση να καλύ­πτει τις έκτακτες δαπάνες της, χωρίς όμως ο φορολογού­μενος να το αισθάνεται αμέσως, αλλά χρειάζονται κατό­πιν μια ύψωση των φόρων. Εξάλλου η ύψωση των φό­ρων, που επιφέρει η συσσώρευση των χρεών, που συνά­πτονται διαδοχικά, αναγκάζει την κυβέρνηση, κάθε φο­ρά που παρουσιάζονται νέες έκτακτες δαπάνες, να συ­νάπτει νέα δάνεια.

96

Η νεώτερη λοιπόν ταμειακή νομοθεσία, που οι φόροι στα είδη της πρώτης ανάγκης και, επομένως η υπερτίμη­σή τους, αποτελούν τη βάση της, φέρνει μέσα της το σπέρμα μιας αυτόματης προόδου.

Η υπερφορολόγηση δεν είναι ένα επεισόδιο, αλλά μια αρχή.

Στην Ολλανδία, όπου πρωτοεγκαινιάστηκε αυτό το σύστημα, ο μεγάλος πατριώτης de Witt, το εξύμνησε στα «Γνωμικά» του, ως το καλύτερο σύστημα για να γίνει ο μισθωτός υποτακτικός, λιτοδίαιτος, βολικός και για να του φορτώνουν πολλή δουλειά.

Αλλά η δηλητηριώδης επίδραση που ασκεί στην κατά­σταση των μισθωτών, μάς απασχολεί προς το παρόν λι­γότερο από τη βίαιη στέρηση της ιδιοκτησίας, που συνε­πιφέρει στο χωρικό, το μικροβιοτέχνη, με μια λέξη, σ’ ό­λα τα στοιχεία της μικρής μεσαίας τάξης.

Όλος ο κόσμος είναι σύμφωνος σ’ αυτό- ακόμα και οι αστοί οικονομολόγοι. Και η δράση του για τη στέρηση των χωρικών από την ιδιοκτησία τους, ενισχύθηκε πιο πολύ με το προστατευτικό σύστημα, που είναι απλά ένα αναπόσπαστο μέρος της.

Το μεγαλύτερο μέρος το οποίο, μέσα στην κεφαλαιο­ποίηση του πλούτου και τη στέρηση των μαζών από την ιδιοκτησία τους, περιέχεται στο δημόσιο χρέος και στο σύστημα των δημόσιων οικονομικών, που ανταποκρίνε­ται σ’ αυτό, οδήγησε πολλούς συγγραφείς, όπως τον Cobbett, τον Doubleday και άλλους, να αναζητήσουν στο γεγονός αυτό, αν και άδικα, τη βασική αιτία της αθλιότη­τας των νεώτερων λαών.

97

Το προστατευτικό σύστημα ήταν ένα τεχνικό μέσο για την κατασκευή εργοστασιαρχών, για την απογύμνωση

ι των ανεξάρτητων εργατών, για την κεφαλαιοποίηση των εθνικών μέσων παραγωγής και συντήρησης, για τη βίαιη συντόμευση της μετάβασης από το παλιό σύστημα παρα­γωγής στο νεώτερο σύστημα.

Τα ευρωπαϊκά κράτη αμφισβήτησαν μεταξύ τους το μονοπώλιο αυτής της εφεύρεσης και από τη στιγμή που μπήκαν στην υπηρεσία των παραγωγών της υπεραξίας, δεν περιορίστηκαν πια να ληστεύουν, για το σκοπό αυτό, το λαό τους, είτε έμμεσα, με προστατευτικούς δασμούς, είτε άμεσα, είτε με βραβεία εξαγωγής.

Στις δευτερεύουσες χώρες, που είναι κάτω από την επιρροή τους, κατέστρεψαν με βίαια μέσα κάθε βιομη­χανία, όπως παραδείγματος χάρη την εριουργία, που την κατέστρεψε η Αγγλία στην Ιρλανδία.

Στην ευρωπαϊκή Ήπειρο, ο Colbert έδωσε το σύνθημα μιας σημαντικής απλοποίησης της μεθόδου αυτής. Στη χώρα αυτή, οι βιομήχανοι αντλούν από το δημόσιο θη­σαυρό απ’ ευθείας, σε πολλές περιπτώσεις, το αρχικό τους κεφάλαιο1.

Το αποικιακό σύστημα, το δημόσιο χρέος, οι φόροι, ο προστατευτισμός, οι εμπορικοί πόλεμοι κ.λπ., αυτά τα βλαστάρια της καθεαυτό χειροτεχνικής περιόδου, ανα­πτύσσονται εξαιρετικά στην πρώτη περίοδο της μεγάλης βιομηχανίας.

1 Γιατί να ζητήσουμε τόσο μακριά την αιτία της βιομηχανικής κατάστασης της Σαξωνίας πριν από τον πόλεμο; Εκατόν ογδόντα εκατομμύρια χρε'η δημιουργήθηκαν από τους μονάρχες! (Mirabau, τ. VI, σ. 101).

98

Για να εορταστεί η γέννηση της βιομηχανίας αυτής, έγινε ένα είδος θανάτωσης των αθώων, καθώς ο βασιλι­κός στόλος και τα εργοστάσια στρατολογούν το προσω­πικό τους με την πίεση. Ο σερ F.M. Eden μάταια συνήθι­σε τη φρίκη της αγροτικής απογύμνωσης, που συντελέ­σθηκε από το τελευταίο τρίτο του 15ου αι., ώς το τέλος του 18ου αι., και μάταια πανηγυρίζει αυτήν την αναγκα­στική, κατά τη γνώμη του, επιχείρηση για την αποκατά­σταση της καπιταλιστικής γεωργίας, και την «αληθινή αναλογία μεταξύ καλλιεργούμενης γης και των βοσκών»- αρνείται να καταλάβει την αναγκαιότητα της αρπαγής και της δουλείας των παιδιών, που θεωρούνται απαραί­τητα για τη μετατροπή της χειροτεχνικής εκμετάλλευσης σε βιομηχανική εκμετάλλευση και την αποκατάσταση της πραγματικής σχέσης μεταξύ του κεφαλαίου και της ερ­γατικής δύναμης.

«Το κοινό θα έκανε, ίσως, καλά να διερωτηθεί αν ένα ερ­γοστάσιο, που, για την επιτυχία του, έχει ανάγκη ν’ απο- σπάσει φτωχά παιδιά από τα αγροτικά σπίτια και τα δημο­τικά εργαστήρια και να τα καταπονεί, χωρίς ούτε στιγμή ανάσα και κατά βάρδιες και στο μεγαλύτερο μέρος της νύχτας- ένα εργοστάσιο που, εκτός των άλλων, απορροφά στρατιές, διαφορετικού φύλου, ηλικίας και χαρακτήρα, με τέτοιο τρόπο, ώστε η μετάδοση του κακού παραδείγματος οδηγεί αναπόφευκτα στη διαφθορά και την ακολασία· αν ένα τέτοιο εργοστάσιο μπορεί ν’ αυξήσει την εθνική και α­τομική ευτυχία.1

1 Eden, τ. II, κεφ. 1, σ. 421.

99

Στο Ντάρμπυσάϊαρ, το Νότινγκχαμσάϊαρ και προ πάντων στο Λανκσάϊαρ», λέει ο ΡίβΙάεη, «οι μηχανές που εφευ­ρέθηκαν τελευταία, χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλα εργο­στάσια που είχαν τις εγκαταστάσεις τους κοντά στην όχθη του ποταμού, για να μπορούν να γυρίζουν τον υδραυλικό τροχό. Και στα μέρη αυτά, μακριά από τις πόλεις, χρειά­στηκαν ξαφνικά χιλιάδες χέρια. Το Λανκσάϊαρ προπά­ντων, σχετικά αραιοκατοικημένο μέχρι αυτήν την εποχή και άγονο, χρειάστηκε πληθυσμό. Εκείνο που ζητούσαν, περισσότερο απ’ όλα, ήταν δάχτυλα μικρά και ευκίνητα. Έτσι εισήχθη η συνήθεια να φέρνουν μαθητευομένους α­πό τα ενοριακό δημοτικά εργαστήρια του Λονδίνου, του Μπίρ μινγκχαμ και από άλλες περιοχές. Χιλιάδες απ’ αυ­τά τα εγκαταλελειμένα πλάσματα, από επτά ως δεκατεσ­σάρων χρόνων, τα έστελναν στις βόρειες περιοχές. Ο ερ­γοδότης (ο κλέφτης παιδιών) είχε τη συνήθεια να ντύνει και να τρέφει τους μαθητευομένους του και να τους στε­γάζει σ’ ένα ειδικό σπίτι που βρισκόταν κοντά στο εργο­στάσιο. Στη διάρκεια που δούλευαν, είχαν πάντα πάνω τους το βλέμμα των επιστατών. Ήταν το συμφέρον αυτών των εποπτών να καταπονούν τα παιδιά στο έπακρο, γιατί η αμοιβή τους ήταν ανάλογη με το ποσό των προϊόντων που κέρδιζαν από τα παιδιά.Κατά φυσική συνέπεια ήταν απάνθρωποι (...). Σε πολλές περιφέρειες του Λανκσάϊαρ, ιδιαίτερα, βασάνιζαν με τον πιο φρικτό τρόπο αυτά τα αθώα πλάσματα, που ήταν εγ­καταλελειμένα απ’ όλο τον κόσμο και παραδομένα στη διάθεση του εργοδότη τους. Τα σκότωναν με υπερβολική δουλειά· έδειχναν την πιο ραφιναρισμένη σκληρότητα να τα μαστιγώνουν, να τα τοποθετούν στα σίδερα, να τα βα­σανίζουν- συχνά τούς έμενε μόνο το δέρμα και τα κόκκα- λά τους και ωστόσο, το μαστίγιο, τα κρατούσε στη δου­

100

λειά. Κ αμιά φ ορά μάλιστα τα έσπρω χναν στην αυτοκτονία (...). Ο ι ω ραίες και ρομαντικές κοιλάδες του Νταρμπυσάϊ- αρ, του Ν οττινγκχαμσάϊαρ, του Λ ανκσάϊαρ , καλυμένες α ­πό τα μάτια του κοινού, έγινα ν φρικτές ερημιές, όπου βα ­σίλευε το μαρτύριο (...) κάποτε μάλιστα κι ο φ όνος (...). Τ α κέρδη των εργοστασιαρχώ ν ήταν τεράστια. Η όρεξή τους όλο και μεγάλωνε. Ε ισήγαγαν τη νυκτερινή εργασία. Α φ ού όμως εξαντλούσαν ένα σ υνεργείο με την εργασία της ημέρας, κρατούσαν ένα άλλο σ υνεργείο έτοιμο για τη νυχτερινή εργασία- το συνεργείο της ημέρας πήγαινε να πιά σει τα κρεββάτια, που μόλις είχε εγκαταλείψ ει το νυ ­κτερινό συνεργείο και αντίστροφα.

Η λαϊκή παράδοση, λέει στο Λ ανκασάϊαρ, ότι «τα κ ρεββά ­τια δ εν κρυώ νουν ποτέ»1.

1 J. Fielden, (όπ.π., σ. 5 επ.). Για τις πρώτες ατιμίες του συστήματος των ερ­γοστασίων, fik.Aikin, (1795, [σ. 219]) και Gisbume: Inquity into the duties of men (1795, [τομ. II]). 'Οταν η ατμομηχανή, υποκαθιστώντας την υδραυ­λική δύναμη, μετέφερε τα εργοστάσια μέσα στις πόλεις, ο παραγωγός υ­περαξίας, πάντοτε έτοιμος για την «απόχη», βρήκε παιδιά στη διάθεση του, χωρίς όμως να τα φέρει με βίαιο τρόπο από τα δημοτικά εργαστήρια. Ό ταν ο σερ R. Peel, ο πατέρας του υπουργού του «ευπαρα-δέκτου» κατέ­θεσε το νομοσχέδιό του για την προστασία των παιδιών το 1815, ο F. Horner, φωστήρας του «Bullion-Comite» και στενός φίλος του Ρικάρντο, δήλωσε στη Βουλή των Κοινοτήτων: «Είναι πασίγνωστο ότι μαζί με την περιουσία ενός χρεωκόπου, μια ομάδα παιδιών, αν μου επιτρέπεται να μεταχειριστώ αυτόν τον όρο, βγήκε σε πλειοδοτική δημοπρασία και που­λήθηκε στον πλειστηριασμό, ως μέρος του ενεργητικού του. Πριν από δύο χρόνια, το 1813, μια απαίσια υπόθεση ήλθε μπρος στα βασιλικά δικαστή­ρια. Επρόκειτο για έναν ορισμένο αριθμό παιδιών τα οποία μια ενορία του Λονδίνου τα είχε παραχωρήσει σ’ έναν εργοστασιάρχη, κι αυτός, με τη σειρά του, τα έδωσε σ’ έναν άλλον. Τέλος, ανακαλύφτηκαν από μερι­κούς φιλάνθρωπους, σε κατάσταση τέλειας ατροφίας. Μια άλλη, πιο φρι­κτή ακόμη περίπτωση, ήρθε σε γνώση μου, υπό την ιδιότητά μου ως μέ­λους της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής: Πριν από μερικά χρό-

101

Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής στη χει­ροτεχνική περίοδο, είχε κάνει ώστε να χάσει η κοινή γνώμη της Ευρώπης ό,τι μπορούσε να της μένει σε ντρο­πή και συνείδηση. Τα έθνη εκαυχώντο κυνικά για κάθε ατιμία που συνέτεινε στη συσσώρευση του κεφαλαίου. Διαβάστε, για παράδειγμα, τα απλοϊκά εμπορικά χρονι­κά του τίμιου Α. Άντερσον. Εκεί αναγγέλλεται, σαν θρί­αμβος της αγγλικής διπλωματίας, ότι οττην ειρήνη της Ου­τρέχτης η Αγγλία ανάγκασε την Ισπανία να της εκχωρή­σει το προνόμιο να κάνει, μεταξύ της Αφρικής και της ι­σπανικής Αμερικής το εμπόριο των Μαύρων που γινόταν ώς τότε μόνο μεταξύ της Αφρικής και των ανατολικών και αγγλικών Ινδιών. Η Αγγλία έλαβε το δικαίωμα να προμηθεύει κάθε χρόνο, έως το 1743, τέσσερις χιλιάδες οκτακόσιους Νέγρους στην ισπανική Αμερική. Το εγγλέ­ζικο λαθρεμπόριο επωφελήθηκε απ’ αυτό για να δράσει περισσότερο κάτω απ’ αυτό το πρόσχημα. Η Λίβερπουλ έγινε πλούσια, χάρη στο εμπόριο των Μαύρων, που απο­τέλεσε γι’ αυτή την πόλη τη μέθοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης. Και ώς σήμερα ακόμη οι «έντιμοι» εφο­πλιστές της Λίβερπουλ δεν έπαυσαν να καυχώνται για το εμπόριο των δούλων (βλ. τον Δρα Aikin), που «αναπτύσσει μέχρι πάθους το επιχειρηματικό πνεύμα του εμπόρου, μορφώ­νει περίφημους ναυτικούς και αποφέρει πολύ χρήμα.»

νια μια ενορία του Λονδίνου και ε'νας εργοστασιάρχης του Λανκασάϊαρ, υπέγραψαν ένα συμβόλαιο, σύμφωνα με τους όρους του οποίου, μαζί με είκοσι παιδιά, υγιή σωματικά και πνευματικά, ο εργοστασιάρχης έπρεπε να πάρει στη δούλεψή του, επιπλέον, και έναν ηλίθιο ή διανοητικά καθυ­στερημένο».

102

Η Λίβερπουλ χρησιμοποιούσε για το εμπόριο των δούλων το 1770 : δεκαπέντε πλοία- το 1751 : πενήντα τρία- το 1760 : εβδομήντα τέσσερα- το 1750: ενενήντα έξι- και το 1792 : εκα­τόν τριάντα δύο.

Ενώ εισήγαγε στην Αγγλία τη δουλεία των παιδιών, η βαμ- βακοβιομηχανία προκαλούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες τη με­τατροπή του συστήματος της δουλείας, που ήταν άλλοτε πα­τριαρχικό, σε σύστημα εμπορικής εκμετάλλευσης.

Γενικά η συγκεκαλυμμένη δουλεία των μισθωτών της Ευ­ρώπης μόνο στην απερίφραστη δουλεία του Νέου Κόσμου μπορούσε να στηρίζεται1.

Να τι κόστισε αυτό το τεχνητό προϊόν της νεώτερης ιστορί­ας, για να βγάλει τους φυσικούς και αιώνιους νόμους του κα­πιταλιστικού συστήματος της παραγωγής, για να πραγματο­ποιήσει τη λειτουργία του χωρισμού των εργατών και των συνθηκών εργασίας, για να μετατρέψει από το ένα μέρος τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και συντήρησης σε κεφάλαιο και από το άλλο μέρος τη λαϊκή μάζα σε μισθωτούς, σε ελεύθερο στρατό εργατών2.

1 Το 1790 υπήρχαν στις Δυτικές Ινδίες, στο αγγλικό τμήμα, δέκα δούλοι έ­ναντι ενός ελεύθερου ανθρώπου· στο γαλλικό τμήμα δεκατέσσερις έναντι ενός- στο ολλανδικό τμήμα είκοσι τρεις έναντι ενός. (Η. Brougham: An Inquiry into the Colonial Policy of the European Powers [Εδιμβούργο, 1803, τ. II, σ. 74]).

Ο

Δ Η έκφραση «labouring poor» (εργαζόμενοι φτωχοί) βρίσκεται στους αγ­γλικούς νόμους από τη στιγμή που η τάξη των μισθωτών αρχίζει να γίνε­ται αισθητή. Οι «labouring poor» αντιτίθενται από το ένα μέρος προς τους «idle poor», τους ζητιάνους και άλλους, και από το άλλο μέρος, στους ερ­γάτες που δεν μαδήθηκαν ακόμη και είναι πάντα ιδιοκτήτες των μέσων τους εργασίας. Από τον νόμο, αυτή η έκφραση «labouring poor», πέρασε στην πολιτική οικονομία από τον Culpeper, τον J. Child και άλλους έως τον A. Smith και τον Eden. Αυτό μας επιτρέπει να κρίνουμε την καλή πί-

103

Α ν το χρήμα, σύμφωνα με τον Αι^ϊβΓ, «έρχεται στον Κ όσμο

μ ε μ ια φυσική κηλίδα αίμα», το κεφάλαιο γεννιέται στάζοντας

αίμα και λάσπη από το κεφάλι μέχρι τα π όδ ια 1.

στη του Edmond Burke, όταν μας δίνει την ε'κφραση «labouring poor» σαν «σιχαμερό πολιτικό ιδίωμα». Αυτός ο συκοφάντης, ο οποίος πληρωμένος από την αγγλική ολιγαρχία, έκανε το ρωμαντικό απέναντι της γαλλικής ε­πανάστασης, καθώς έκανε το φιλελεύθερο, πληρωμένος από τις Αποικίες της Βόρειας Αμερικής, απέναντι στην αγγλική ολιγαρχία, στις αρχές των αμερικανικών διενέξεων -ήταν ένας απλός αστός. «Οι νόμοι του εμπορί­ου, είναι νόμοι της (ρύσεως και επομένως νόμοι τον Θεού», (βλ. Edmond Burke, [σ. 61]). Δεν είναι εκπληκτικό ότι πιστός στους νόμους του Θεού και της (ρύσης, πουλιέται πάντα σ’ όποιον προσφέρει τα περισσότερα. Βρίσκει κανείς στο έργο του Τούκερ, προτεστάντη παπά και συντηρητι­κού, αλλά κατά τ’ άλλα τίμιου ανθρώπου και καταρτισμένου οικονομολό­γου, έναν έξοχο χαρακτηρισμό του Edmond Burke, όταν έγινε φιλελεύ­θερος. Μπροστά στην επαίσχυντη έλλειψη χαρακτήρα που βασιλεύει σή­μερα και χάρη στην οποία πιστεύει κανείς σταθερά στους νόμους του ε­μπορίου, είναι καθήκον μας να στιγματίζουμε τους ανθρώπους σαν τον Edmond Burke, που μόνο κατά το ταλέντο διακρίνονται από τους διαδό­χους τους.

1 «Το κεφάλαιο», γράφει η Quarterly Review, αποφεύγει το θόρυβο και τη συζήτηση, είναι δειλό από φυσικού του. Είναι πολύ σωστό αυτό, αλλ’ όχι απόλυτο. Το κεφάλαιο απεχθάνεται την απουσία κερδών και πολύ μι­κρών κερδών, ακριβώς όπως η φύση φοβάται το κενό. Μ’ ένα ικανοποιη­τικό κέρδος, το κεφάλαιο ενθαρρύνεται.. Ας του εξασφαλίσει κάποιος το 10% και μπορεί να το χρησιμοποιήσει παντού, με το 20% ζωηρεύει, με το 50% γίνεται θετικά παράτολμο, με το 100% καταπατεί όλους τους αν­θρώπινους νόμους, και με το 300% δεν υπάρχει πια έγκλημα που να μην τολμά, έστω και αν κρεμαστεί. Όταν ο θόρυβος και η συζήτηση μπορούν να φέρουν κέρδη, τότε τα ενθαρρύνει και τα δύο. Το λαθρεμπόριο και το εμπόριο των Μαύρων (βλ. T. J. Dunning, [σ. 36]).

3

I

VIL Ισ το ρ ικ ή φάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης

Με τί ισοδυναμεί η αρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, δηλαδή η ιστορική του γένεση;

Ό σο δεν είναι η άμεση μετατροπή των δούλων ή των δουλοπάροικων σε μισθωτούς, επομένως μια απλή αλλα­γή μορφής, σημαίνει απλά την απογύμνωση του άμεσου παραγωγού, δηλαδή τη διάλυση της ατομικής ιδιοκτησί­ας, που βασίζεται στην προσωπική εργασία.

Η ατομική ιδιοκτησία, ως αντίθεση της κοινωνικής και κολεκτιβίστικης ιδιοκτησίας, υπάρχει μόνο εκεί που τα μέσα παραγωγής και εργασίας και οι εξωτερικοί όροι της εργασίας ανήκουν σε ιδιώτες. Αλλά η ατομική ιδιο­κτησία αλλάζει μορφή ανάλογα με το αν αυτοί οι ιδιώτες είναι οι εργαζόμενοι ή οι μη εργαζόμενοι.

Οι αναρίθμητες αποχρώσεις που παρουσιάζει εκ πρώτης όψεως δεν αντανακλούν παρά τις ενδιάμεσες κα­ταστάσεις που περιλαμβάνονται ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο άκρα. Η ατομική ιδιοκτησία του εργάτη στα μέσα της παραγωγής του, είναι ο αναγκαίος όρος της μικρής βιο­μηχανίας κι αυτή είναι ο απαραίτητος όρος της ανάπτυ- ξης της κοινωνικής παραγωγής και της ελεύθερης ατομι­κότητας του ίδιου του εργάτη.

106

Είναι αλήθεια ότι αυτό το σύστημα παραγωγής υπάρ­χει επίσης και στη δουλεία, στη δουλοπαροικία, αλλά και σε άλλα καθεστώτα εξάρτησης. Όμως δεν ευδοκιμεί, δεν αναπτύσσει όλη του τη δραστηριότητα και δεν αποκτά την πλήρη κλασική μορφή, παρά μόνο εκεί όπου ο εργά­της είναι ελεύθερος προσωπικός ιδιοκτήτης των συνθη­κών εργασίας, που τις καθορίζει ο ίδιος, όπου ο χωρικός κατέχει τον αγρό που καλλιεργεί, ο τεχνίτης το εργαλείο που μεταχειρίζεται σαν είδος.

Αυτό το σύστημα παραγωγής, προϋποθέτει τον τεμα­χισμό του εδάφους και των άλλων μέσων παραγωγής. Μαζί με τη συγκέντρωση των μέσων αυτών, αποκλείει τη συνεργασία, τον καταμερισμό της εργασίας, στην ίδια τη λειτουργία της παραγωγής, την κυριαρχία και τον κανο­νισμό της φύσεως από τον άνθρωπο, την ελεύθερη ανά­πτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας. Συμ­βιβάζεται μονάχα με μια παραγωγή και με μια κοινωνία στενά και φυσικά περιορισμένες.

Το αν θέλει κανείς να το διαιωνίσει, αυτό θα ισοδυ­ναμούσε, καθώς παρατηρεί πολύ ορθά ο Πεκέρ, με το να «θεσπισθεί η γενική μετριότητα.»

Όταν φτάσει σ’ έναν ορισμένο βαθμό ανάπτυξης, πα­ράγει ο ίδιος τα υλικά μέσα της ίδιας του της καταστρο­φής.

Από τη στιγμή αυτή, στους κόλπους της κοινωνίας, κι­νούνται δυνάμεις και πάθη που αισθάνονται να είναι δε­μένα μαζί του. Πρέπει να καταστραφεί και καταστρέφε- ται πράγματι. Αυτή η καταστροφή, η μεταβολή των ατο­μικών και διεσπαρμένων μέσων παραγωγής σε μέσα συ­γκεντρωμένα από την κοινωνία, η μετατροπή της μικροί-

107

διοκτησίας, που ανήκει σε πολλά άτομα, σε τεράστια ιδιοκτησία ολίγων, η απογύμνωση της μεγάλης λαϊκής μάζας, που της αρπάζουν τα κτήματα, τα μέσα συντήρη­σής της και τα εργαλεία της εργασίας της, αυτή ακριβώς η τρομερή και δύσκολη αρπαγή της περιουσίας από τη λαϊκή μάζα, αποτελεί την προϊστορία του Κεφαλαίου (...). Περιλαμβάνει ολόκληρη σειρά από βίαιες μέθοδες, από τις οποίες εξετάσαμε μονάχα τις πιο σπουδαίες, ως μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης.

Η αρπαγή των περιουσιών από τους άμεσους παρα­γωγούς γίνεται με τον πιο αλύπητο βανδαλισμό και με την ώθηση των πιο άτιμων, των πιο χυδαίων, των πιο κα­κούργων και των πλέον μισητών παθών.

Η ατομική ιδιοκτησία, η οποία αποκτήθηκε με την προσωπική εργασία, και που τη δημιούργησε το ελεύθε­ρο, πράγματι, άτομο, συνταυτιζόμενο, κατά κάποιο τρό­πο, με τα μέσα εργασίας του, κάνει θέση στην ατομική καπιταλιοττική ιδιοκτησία που βασίζεται στην εκμετάλ­λευση της εργασίας του άλλου, που είναι φαινομενικά μόνο ελεύθερη1.

Από την ώρα που αυτή η λειτουργία μετατροπής απο­συνθέτει αρκετά, ουσιαστικά και τυπικά, την παλιά κοι­νωνία, από τη στιγμή που οι εργάτες μετατράπηκαν σε προλετάριους, και οι όροι της εργασίας τους σε Κεφά­λαιο, από τη στιγμή που το σύστημα της καπιταλιστικής παραγωγής αρκείται στον εαυτό του, η προοδευτική κοι­

1 Είμαστε σήμερα ολωσδιόλου σε μια νέα κατάσταση της κσινοονίας... τείνουμε να χωρίσουμε κάθε είδους ιδιοκτησία από κάθε είδους εργασία. (Βλ. Sismondi: Nouveaux principles de l’Economie Poli­tique, [τομ. II, σ. 434]).

108

νωνικοποίηση της εργασίας και η συνακολουθούσα με­τατροπή της γης και των άλλων μέσων παραγωγής σε μέ­σα παραγωγής κοινά, γιατί εκμεταλλεύονται πλέον κοι­νωνικά, και επομένως η απογύμνωση των ατομικών ιδιο­κτητών, παίρνουν μια νέα μορφή.

Αυτή η απογύμνωση ενεργείται με τους νόμους που είναι έμφυτοι σ’ αυτήν την καπιταλιστική παραγωγή, με το συγκεντρωτισμό των κεφαλαίων. Κάθε καπιταλιστής σκοτώνει πολλούς άλλους. Εφάμιλλα προς αυτόν το συγ­κεντρωτισμό ή την απογύμνωση πολλών καπιταλιστών από λίγους, αναπτύσσονται η συνεργατική μορφή -σε μια κλίμακα όλο και αυξανόμενη- της λειτουργίας της εργασίας, η λογική εφαρμογή της επιστήμης στην τεχνι­κή, η συστηματική εκμετάλλευση του εδάφους, η μετα­τροπή των ατομικών μέσων εργασίας σε μέσα που μόνο από κοινού μπορούν να χρησιμοποιηθούν, η οικονομία όλων των μέσων παραγωγής με τη χρησιμοποίησή τους ως μέσων παραγωγής μιας συνδυασμένης κοινωνικής εργασίας, η είσοδος όλων των λαών στο δίκτυο της πα­γκόσμιας αγοράς, και, επομένως, ο διεθνής χαρακτήρας του καπιταλιστικού καθεστώτος.

Ό σο ελαττώνεται ο αριθμός των μεγάλων καπιταλι­στών που προαγοράζουν και μονοπωλούν όλα τα πλεο­νεκτήματα αυτής της λειτουργίας μετατροπής, βλέπουμε να μεγαλώνει παράλληλα και η αθλιότητα, η κατάπτωση, η δουλεία, ο εκφυλισμός, η εκμετάλλευση, αλλά και να διογκώνεται η εξέγερση της εργατικής τάξης, που μεγα­λώνει αδιάκοπα και που ορθώθηκε, ενωμένη, οργανω­μένη, απ’ αυτό το μηχανισμό της λειτουργίας της καπιτα­λιστικής παραγωγής.

109

Το μονοπώλιο του Κεφαλαίου γίνεται εμπόδιο στο παραγωγικό σύστημα που αναπτύχθηκε μαζί του, αλλά και εξαιτίας του.

Ο συγκεντρωτισμός των μέσων παραγωγής και η κοι­νωνικοποίηση της εργασίας, φτάνουν σ’ ένα σημείο όπου δεν συμβιβάζονται πια με το καπιταλιστικό τους κάλυμ­μα (ένδυμα) και τα «σπάνε».

Η τελευταία ώρα της καπιταλιστικής ατομικής ιδιο­κτησίας εσήμανε.

Οι απογυμνώσαντες θα απογυμνωθούν κι αυτοί με τη σειρά τους.

Το σύστημα της καπιταλιστικής ιδιοποίησης, που α­πορρέει από το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής και, επομένως, η καπιταλιστική ατομική ιδιοκτησία, αποτε­λούν την πρώτη άρνηση της ατομικής ιδιοκτησίας, που στηρίζεται στην προσωπική εργασία. Αλλά μαζί με το μοιραίο μιας φυσικής λειτουργίας, η καπιταλιστική πα­ραγωγή γεννά την ίδια της την άρνηση. Είναι η άρνηση της άρνησης. Αποκαθιστά όχι την ιδιοκτησία, αλλά την ατομική ιδιοκτησία, που στηρίζεται στις κατακτήσεις της καπιταλιστικής περιόδου, στη συνεργασία και την κολε- κτιβίστικη κατοχή της γης, και των μέσων παραγωγής που δημιουργήθηκαν με την ίδια την εργασία.

Η μετατροπή της ιδιοκτησίας που στηρίζεται στην ίδια την εργασία των ατόμων, και είναι τεμαχισμένη, σε καπι­ταλιστική ιδιοκτησία, αποτελεί φυσικά μια πράξη πολύ μεγαλύτερη και πιο σκληρή, αλλά και πιο δύσκολη από τη μετατροπή σε κοινωνική ιδιοκτησία της καπιταλιστι­κής ιδιοκτησίας, η οποία πραγματικά στηρίζεται ήδη σε ένα κοινωνικό σύστημα παραγωγής.

110

Εκεί επρόκειτο για την αφαίρεση της περιουσίας της λαϊκής μάζας από μερικούς άρπαγες. Εδώ πρόκειται για την αφαίρεση της περιουσίας μερικών αρπάγων από τη λαϊκή μάζα1.

1 «Η πρόοδος της βιομηχανίας, που πραγματοποιεί η αστική τάξη, χωρίς να το θέλει και χωρίς να μπορεί ν’ αντισταθεί σ’ αυτό, αντι­καθιστά την απομόνωση των εργατών, που δημιούργησε ο συνα­γωνισμός, με την επαναστατική τους ε'νωση, που δημιούργησε ο συνεταιρισμός. Όσο, λοιπόν, αναπτύσσεται η μεγάλη βιομηχανία, η αστική τάξη βλέπει να εξαφανίζεται κάτω από της πόδια της η βάση πάνω στην οποία παράγει και ιδιοποιείται τα προϊόντα. Πα­ράγει προ πάντων τον ίδιο της το νεκροθάφτη. Η εξαφάνισή της και ο θρίαμβος του προλεταριάτου είναι επίσης αναπόφευκτα (...). Απ’ όλες τις τάξεις που βρίσκει σήμερα αντιμέτωπους της η αστική τάξη, μονάχα το προλεταριάτο είναι μια τάξη πραγματικά επανα­στατική. Ό λες οι άλλες τάξεις εξασθενοΰν και χάνονται με τη με­γάλη βιομηχανία, της οποίας το προλεταριάτο είναι το ειδικό προϊόν. Οι μεσαίες τάξεις, ο μικροβιομήχανος, ο μικρέμπορος, ο μικροβιοτέχνης, ο καλλιεργητής, όλοι πολεμούν την αστική τάξη για να διαφυγουν την καταστροφή και την εξαφάνιση (...), είναι αντιδραστικοί, αφού ζητούν να στρέψουν, σε αντίθετη διεύθυνση, το ρεύμα της ιστορίας». (Βλ. Κ. Marx, Manifest der Kommunis­tischen Partei, Λονδίνο 1847, [σ. 9,11]).

Περιεχόμενα

Πρόλογος Περικλή Ροόάκη ........................................ 7

I. Το μυστικό της πρωταρχικής συσσώρευσης................... 13

II. Η απογύμνωση του αγροτικού πληθυσμού.................... 21

III. Αιματηρή νομοθεσία εναντίον εκείνων που στερήθη­

καν την ιδιοκτησία τους από το τέλος του 15°” αι. Νό­

μοι που επιδιώκουν την πτώση των εργατικών μισθών 53

IV. Γένεση των καπιταλιστών εκμισθωτών της γ η ς 69

V. Αντίκτυπος της αγροτικής επανάστασης στη βιομηχα­

νία. Ίδρυση της εσωτερικής αγοράς για το βιομηχανι­κό κεφάλαιο......................................................................... 75

VI. Γένεση των βιομήχανων καπιταλιστοόν........................... 83

VII. Ιστορική φάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης 105

"Η Λεγόμενη Λοιπόν, πρωταρχική συσσώρευση, είναι απλώς η ιστορική Λειτουργία που χωρίζει τον παραγω γό από τα μέσα παραγω γής. Φαίνεται πρωταρχική, γιατί αποτελεί την προϊστορία του ΚεφαΛαίου και του καπιταλιστικού συστήματος παραγω γής". "Ιδιαίτερα σπουδαίες είναι οι εποχές όπου μεγάΛες ανθρώ πινες μάζες, αποσπάστηκαν ξαφνικά και απότομα από τα μέσα της συντήρησής τους και ρ ίχτηκαν στην αγορά, υπό μορφή προλετάριων, εκτός νόμου. "ΑΛλά αυτοί, οι νέοι απελεύθεροι, μόνον όταν απογυμνώ θηκαν από όλα τα μέσα παραγίογής τους και από όλες τις εγγυήσεις συντήρησης, που τους παρείχαν οι παλιο ί φεουδαρχικοί θεσμοί, άρχισαν να πουλούν τον εαυτό τους. Και αυτή η ιστορία της απογύμνω σής τους, έχει αναγραφεί με πύρινα γράμματα, άλικου αίματος, στα χρονικά της ανθρω πότητας." Όλη η λειτουργία βασίζεται στην απογύμνω ση του αγροτικού παραγω γού, του χωρικού. Η ιστορία αυτής της απογύμνω σης ποικίλει όχι μόνο ανάμεσα στα έθνη α λ λ ά και στις εποχές. Στην Αγγλία μόνο προσέλαβε την κλασική μορφή, και αυτήν ακριβώς τη μορφή θα μελετήσουμε." "Στην πραγματική ιστορία, η κατάκτηση, η υποδούλωση, ο φόνος και η ληστεία, μιε μια λέξη η άξεστη βία, παίζουν, όπω ς είναι γνω στό τον πρώτο ρόλο." "Αν το χρήμα, σύμφίονα με τον Α)^ϊθγ, "έρχεται στον Κόσμο με μια φυσική κηλίδα αίμια", το κεφάλαιο γεννιέτα ι στάζοντας αίμια και λάσπη από το κεφάλι μέχρι τα πόδια."