Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο - kiatipis.orgkiatipis.org/Books_Kiatipis/OK_doc...

1

Καρλ Μαρξ

Το Κεφάλαιο Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας

Τόμος Πρώτος

Η Λεγόμενη Πρωταρχική Συσσώρευση

Κεφάλαιο 24ο:

1. ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ


Είδαμε πώς το χρήμα [Money] μετατρέπεται σε κεφάλαιο [Capital], [Βλέπε: «Το Κεφάλαιο» στα Ελληνικά, Τόμος Α1, Μέ-

ρος 2ο, Κεφάλαιο 4ο, σελ. 157-187] πώς από το κεφάλαιο παράγεται υπεραξία και πώς από την υπεραξία παράγεται περισ-

σότερο κεφάλαιο. [Βλέπε: Κεφάλαιο 22] Ωστόσο η συσσώρευση του κεφαλαίου προϋποθέτει την υπεραξία, η υπερα-

ξία την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, κι αυτή πάλι την ύπαρξη σχετικά μεγάλων μαζών κεφαλαίου και εργατικής δύ-

ναμης στα χέρια των εμπορευματοπαραγωγών. Έτσι όλη αυτή η κίνηση φαίνεται να περιστρέφεται σ’ ένα φαύλο κύ-

κλο, από τον οποίο βγαίνουμε μόνο αν υποθέσουμε μια «πρωταρχική» συσσώρευση (“previous accumulation” τη

λέει ο Άνταμ Σμιθ), που προηγείται από την κεφαλαιοκρατική συσσώρευση, μια συσσώρευση που δεν είναι το αποτέ-

λεσμα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αλλά η αφετηρία του.

Η πρωταρχική αυτή συσσώρευση παίζει στην πολιτική οικονομία τον ίδιο περίπου ρόλο που παίζει το προπατορι-

κό αμάρτημα στη θεολογία. Ο Αδάμ δάγκασε το μήλο κι έτσι έπεσε το κρίμα πάνω σ’ όλο το ανθρώπινο γένος. Για να

εξηγήσουν την προέλευση της πρωταρχικής συσσώρευσης, τη διηγούνται σαν ανέκδοτο του παρελθόντος. Σε μια πο-

λύ παλιά εποχή υπήρχαν, από τη μια μεριά μια επίλεκτη μερίδα ανθρώπων εργατικών, έξυπνων και προπάντων οικο-

νόμων και, από την άλλη, τεμπέλικα χαμένα κορμιά που σπαταλούσαν σε γλέντια όλα όσα είχαν κι ακόμα παραπάνω.

Είναι αλήθεια ότι ο μύθος του θεολογικού προπατορικού αμαρτήματος μας διηγιέται πως ο άνθρωπος καταδικάστηκε

να βγάζει το ψωμί του με τον ιδρώτα του προσώπου του.. αντίθετα η ιστορία του οικονομικού προπατορικού αμαρτή-

ματος μας αποκαλύπτει πως γίνεται και υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν καθόλου ανάγκη να το κάνουν αυτό. Ε-

ξάλλου το ίδιο κάνει. Έτσι συνέβηκε, ώστε οι πρώτοι να συσσωρεύσουν πλούτο και οι δεύτεροι τελικά να μην έχουν

τίποτ’ άλλο να πουλήσουν εκτός από το τομάρι τους. Κι από το προπατορικό αυτό αμάρτημα χρονολογείται η φτώχια

της μεγάλης μάζας, που παρ’ όλη την εργασία της εξακολουθεί να μην έχει τίποτα άλλα να πουλήσει εκτός από τον

ίδιο τον εαυτό της, και ο πλούτος των λίγων, που διαρκώς αυξάνει, παρ’ όλο που από πολύ-πολύ καιρό έχουν παύσει

ΥΠΟΚΕΦΑΛΑΙΑ


2. ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ ΤΟΥ.

3. ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΜΕΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15ου ΑΙΩΝΑ. ΝΟ-

ΜΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΤΕΒΑΣΜΑ ΤΟΥ ΜΙΣΘΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.

4. ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΩΝ ΠΑΧΤΩΤΩΝ.

5. ΑΝΤΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙ-

ΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.

6. ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΗ.

7. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ.

https://en.wikipedia.org/wiki/Money

https://en.wikipedia.org/wiki/Capital_(economics)

2 ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ – ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

να εργάζονται. Τέτοια άνοστα παραμύθια σερβίρει ακόμα λ.χ. ο κ. Θιέρσος [Adolphe Thiers] με επίσημη σοβαρότητα

για την υπεράσπιση της propriété [ιδιοκτησίας] στους κάποτε τόσο πνευματώδεις Γάλλους. Μόλις όμως διακυβεύεται

η υπόθεση της ιδιοκτησίας, γίνεται ιερή υποχρέωση να υποστηριχτεί η άποψη του παιδικού αλφαβηταρίου, σαν η μό-

νη που ανταποκρίνεται σ’ όλες τις ηλικίες και βαθμίδες ανάπτυξης. Όπως είναι γνωστό, στην πραγματική ιστορία τον

πρώτο ρόλο τον παίζουν η κατάκτηση, η υποδούλωση, ο φόνος μετά ληστείας, με δύο λόγια η βία [Violence]. Στην

ήπια όμως πολιτική οικονομία επικρατεί από ανέκαθεν το ειδύλλιο. Το δίκαιο και η εργασία ήταν από ανέκαθεν τα

μοναδικά μέσα πλουτισμού, εξαιρώντας φυσικά κάθε φορά το «φετινό χρόνο». Στην πραγματικότητα οι μέθοδες της

πρωταρχικής συσσώρευσης κάθε άλλα παρά ειδυλλιακές ήταν.

Όπως τα μέσα παραγωγής [Means of production] και τα μέσα συντήρησης [Means of subsistence], έτσι και το

χρήμα [Money, Currency] και εμπόρευμα [Commodity] δεν είναι καθόλου από μιας εξαρχής κεφάλαιο [Capital].

Χρειάζεται να μετατραπούν σε κεφάλαιο. Η μετατροπή όμως αυτή μπορεί να συντελεστεί μονάχα κάτω από ορισμέ-

νους όρους, που συνοψίζονται στα παρακάτω: πρέπει ν’ αντικριστούν και να ’ρθουν σ’ επαφή δύο λογικών, πολύ δια-

φορετικοί ο ένας από τον άλλο, κάτοχοι εμπορευμάτων: από τη μια μεριά, κάτοχοι χρήματος, μέσων παραγωγής και

μέσων συντήρησης, που σκοπός τους είναι ν’ αξιοποιήσουν το ποσό αξίας που κατέχουν, αγοράζοντας ξένη εργατι-

κή δύναμη. από την άλλη, ελεύθεροι εργάτες, πουλητές της δικής τους εργατικής δύναμης κι επομένως πουλητές

εργασίας. Ελεύθεροι εργάτες με τη διπλή έννοια, με την έννοια πως ούτε αυτοί οι ίδιοι ανήκουν άμεσα στα μέσα πα-

ραγωγής, όπως οι δούλοι, οι δουλοπάροικοι κ.λπ., και με την έννοια πως ούτε σ’ αυτούς ανήκουν τα μέσα παραγωγής,

όπως γίνεται λ.χ. στους αγρότες που διαχειρίζονται μόνοι το νοικοκυριό τους κ.λπ., απεναντίας είναι ελεύθεροι, α-

παλλαγμένοι απ’ αυτά, τα στερούνται. Με την πόλωση αυτή της αγοράς εμπορευμάτων δημιουργούνται οι βασικοί

όροι της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σχέση του κεφαλαίου προϋποθέτει το χωρισμό των εργατών από την

ιδιοκτησία των όρων πραγματοποίησης της εργασίας. Από τη στιγμή που η κεφαλαιοκρατική παραγωγή στέκει πια

στα δικά της τα πόδια, δε διατηρεί μόνο αυτό το χωρισμό, μα και τον αναπαράγει σε ολοένα αυξανόμενη κλίμακα.

Επομένως, το προτσές που δημιουργεί τη σχέση του κεφαλαίου δεν μπορεί να είναι άλλο από προτσές χωρισμού του

εργάτη από την ιδιοκτησία στους όρους της εργασίας του, ένα προτσές που, από τη μια μεριά, μετατρέπει σε κεφά-

λαιο τα μέσα συντήρησης και παραγωγής της κοινωνίας, και, από την άλλη, τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς

εργάτες. Επομένως, η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση [Primitive accumulation of capital] δεν είναι τίποτ’ άλλο

παρά το ιστορικό προτσές χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής. Εμφανίζονται σαν «πρωταρχικό», γιατί

αποτελεί την προϊστορία του κεφαλαίου και του αντίστοιχου του τρόπου παραγωγής.

Η οικονομική διάρθρωση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας πρόκυψε από την οικονομική διάρθρωση της φεουδαρ-

χικής κοινωνίας. Η διάλυση της δεύτερης έχει απελευθερώσει τα στοιχεία της πρώτης.

Ο άμεσος παραγωγός, ο εργάτης, απόχτησε τη δυνατότητα να διαθέτει το άτομό του μονάχα αφού είχε παύσει να

‘ναι δεμένος με τη γη και να είναι δουλοπάροικος ή υποτελής σε ένα άλλο πρόσωπο. Για να γίνει ελεύθερος πουλητής

εργατικής δύναμης που μεταφέρει το εμπόρευμά του παντού όπου βρίσκει αγοραστές, έπρεπε ακόμα να’ χει ξεφύγει

από την κυριαρχία των συντεχνιών, των κανονισμών τους σχετικά με τους μαθητευόμενους και του καλφάδες και από

τις άλλες περιοριστικές διατάξεις σχετικά με την εργασία. Έτσι η ιστορική κίνηση που μετατρέπει τους παράγωγους

σε μισθωτούς εργάτες εμφανίζεται από τη μια σαν απελευθέρωση τους από, τις φεουδαρχικές υποχρεώσεις και από το

συντεχνιακό εξαναγκασμό- και για τους αστούς ιστοριογράφους μας υπάρχει μονάχα αυτή η πλευρά. Από την άλλη

όμως αυτοί οι νέοαπελευθερωμένοι γίνονται πουλητές του ίδιου του εαυτού τους μόνον αφού τους έχουν πρώτα λη-

στέψει όλα τα μέσα τους παραγωγής και τους έχουν αποστερήσει όλες τις εγγυήσεις για την ύπαρξη τους, που τους

παραχωρούσαν οι παλιοί φεουδαρχικοί θεσμοί. και η ιστορία αυτής της απαλλοτρίωσης τους είναι γραμμένη στα χρο-

νικά της ανθρωπότητας με γράμματα από αίμα και φωτιά.

Οι βιομήχανοι κεφαλαιοκράτες, αυτοί οι νέοι κυρίαρχοι, ήταν με τη σειρά τους υποχρεωμένοι να εκτοπίσουν όχι

μόνο τους συντεχνιακούς χειροτέχνες μαστόρους, μα και τους φεουδάρχες άρχοντες που κατείχαν τις πηγές του πλού-

του. Από την πλευρά αυτή η άνοδος τους παρουσιάζεται σαν καρπός ενός νικηφόρου αγώνα ενάντια στη φεουδαρχική

εξουσία και στα εξοργιστικά προνόμια της, καθώς κι ενάντια στις συντεχνίες και στα δεσμά πού είχαν βάλει οι συντε-

χνίες στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγωγής και στην ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. οι

ιππότες όμως της βιομηχανίας κατάφεραν να εκτοπίσουν τους ιππότες του ξίφους μόνο γιατί εκμεταλλεύτηκαν γεγο-

νότα, για τα όποια ήταν τελείως αθώοι. Ανέβηκαν με μέσα εξίσου πρόστυχα με τα μέσα που ο ρωμαίος απελεύθερος

είχε κάποτε μετατραπεί σε αφέντη του patronus [κυρίου] του.

Η αφετηρία της εξέλιξης που παράγει και το μισθωτό εργάτη και τον κεφαλαιοκράτη ήταν η υποδούλωση του ερ-

γάτη. η εξέλιξη συνίστατο σε μια αλλαγή στη μορφή αυτής της υποδούλωσης, στη μετατροπή της φεουδαρχικής εκ-

μετάλλευσης σε κεφαλαιοκρατική για να κατανοήσουμε την πορεία της δε χρειάζεται ν’ ανατρέξουμε τόσο πίσω.

Μόλο πού τις πρώτες αρχές της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής τις βρίσκουμε κιόλας σποραδικά στο 14ο και 15

ο αιώνα

σε μερικές πόλεις της Μεσογείου, η κεφαλαιοκρατική εποχή χρονολογείται μόλις από το 16ο αιώνα και δω. Εκεί πού

κάνει την εμφάνιση της έχει συντελεστεί από καιρό η κατάργηση της δουλοπαροικίας κι από αρκετό καιρό έχει αρχί-

σει να σβήνει το πιο λαμπρό πού ‘χει δώσει ο μεσαίωνας, η ύπαρξη κυρίαρχων πόλεων.

https://en.wikipedia.org/wiki/Adolphe_Thiers

https://en.wikipedia.org/wiki/Property

https://en.wikipedia.org/wiki/Violence

https://en.wikipedia.org/wiki/Means_of_production

https://www.marxists.org/archive/marx/works/1847/wage-labour/ch06.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Money

https://en.wikipedia.org/wiki/Currency

https://en.wikipedia.org/wiki/Commodity

https://en.wikipedia.org/wiki/Capital_(economics)

https://en.wikipedia.org/wiki/Primitive_accumulation_of_capital

ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ - ΤΟ ΠΡΟΤΣΕΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ 3

Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης εκείνο που άφησε εποχή είναι όλες οι ανατροπές που χρησίμευσαν

σαν μοχλοί για τη σχηματιζόμενη τάξη των κεφαλαιοκρατών, ιδίως όμως οι στιγμές όπου ξαφνικά και με τη βία μεγά-

λες μάζες ανθρώπων αποσπούνται από τα μέσα ύπαρξης τους και πετιούνται στην αγορά εργασίας σαν προγραμμένοι

προλετάριοι. Τη βάση του όλου προτσές την αποτελεί η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του χωρικού,

από τη γη του. Η ιστορία αυτής της απαλλοτρίωσης παίρνει διαφορετικές αποχρώσεις στις διάφορες χώρες και δια-

τρέχει τις διάφορες φάσεις σε διαφορετική διαδοχική σειρά και σε διάφορες ιστορικές εποχές. Μόνο στην Αγγλία πή-

ρε την κλασική της μορφή και γι’ αυτό την παίρνουμε σαν παράδειγμα.189

2. ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ ΤΟΥ.

Στην Αγγλία η δουλοπαροικία είχε ουσιαστικά εξαφανιστεί στα τέλη του 14ου

αιώνα. η τεράστια πλειοψηφία του

πληθυσμού190 αποτελούνταν τότε, κι ακόμα περισσότερο στο 15

ο αιώνα, από ελευθέρους αγρότες που διαχειρίζονταν

οι ίδιοι το νοικοκυριό τους, ανεξάρτητα από το ποια εξωτερική φεουδαρχική ταμπέλα έκρυβε την ιδιοκτησία τους.

στα μεγάλα αρχοντικά χτήματα ο bailiff (βάιλος, επιστάτης), που κι ο ίδιος παλιά ήταν δουλοπάροικος, είχε εκτοπι-

στεί από τον ελεύθερο παχτωτή. Οι μισθωτοί εργάτες της γεωργίας αποτελούνταν εν μέρει από αγρότες που αξιο-

ποιούσαν τον ελεύθερο καιρό τους πιάνοντας δουλειά σε μεγάλους γαιοκτήμονες, εν μέρει από μια αυτοτελή, σχετικά

και απόλυτα ολιγάριθμη τάξη καθαυτό μισθωτών εργατών. Στην ουσία και οι τελευταίοι ήταν ταυτόχρονα και αυτο-

τελείς αγρότες, γιατί, εκτός από το μισθό τους, τους παραχωρούσαν μαζί με τα σπίτια και χωράφια από 4 και πάνω

στρέμματα. Επιπλέον, μαζί με τους καθαυτό αγρότες, χρησιμοποιούσαν και την κοινοτική γη όπου έβοσκαν τα ζώα

τους και που ταυτόχρονα τους προμήθευε τα μέσα θέρμανσης, την ξυλεία, την τύρφη κ.λπ.191 Σ' όλες τις χώρες της

Ευρώπης τη φεουδαρχική παραγωγή τη χαρακτηρίζει το μοίρασμα της γης ανάμεσα σε όσο το δυνατό περισσότερους

υποτελείς αγρότες. η δύναμη του φεουδάρχη άρχοντα, όπως και κάθε ηγεμόνα, Δε στηριζόταν στο μέγεθος των γαιο-

προσόδων του, αλλά στον αριθμό των υπηκόων του, και ο αριθμός αυτός εξαρτιόταν από τον αριθμό των αγροτών

που διαχειρίζονταν οι ίδιοι το νοικοκυριό τους.192 Έτσι, μόλο πού το αγγλικό έδαφος υστέρα από την κατάχτηση των

Νορμανδών είχε χωριστεί σε γιγάντιες βαρονίες, πού συχνά μια μόνο απ' αυτές περιλάβαινε 900 παλιές αγγλοσαξονι-

κές λορδίες, ήταν κατάσπαρτο από μικρά αγροτικά νοικοκυριά, πού μόνο που και που διακόπτονταν από σχετικά με-

γαλύτερα αρχοντικά τσιφλίκια. Οι σχέσεις -αυτές, μαζί με την ταυτόχρονη άνθιση των πόλεων, που χαρακτηρίζει· το

15ο αιώνα, -έκαναν δυνατό το λαϊκό εκείνο πλούτο πού τον περιγράφει τόσο εύγλωττα ο καγκελάριος Φόρτεσκιου

στο “Laudibus Legum Angliae”, όμως απόκλειαν τον πλούτο του κεφαλαίου.

189

Στην Ιταλία, όπου ή κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύχθηκε νωρίτερα από άλλου, συντελέστηκε νωρίτερα και η διάλυση

των σχέσεων δουλοπαροικίας. Στη χώρα αυτή ο δουλοπάροικος χειραφετήθηκε προτού εξασφαλίσει, κάποιο δικαίωμα χρησι-

κτησίας στη γη. Γι’ αυτό η χειραφέτηση του τον μετάτρεπε αμέσως σε προγραμμένο προλετάριο, πού επιπλέον βρήκε έτοιμα

τα καινούργια αφεντικά στις πόλεις που στο μεγαλύτερο τους μέρος κληρονομήθηκαν από τη ρωμαϊκή εποχή. Όταν η επανά-

σταση της παγκόσμιας αγοράς από το 15ο αιώνα και δω κατάστρεψε την εμπορική υπεροχή της Βόρειας Ιταλίας, άρχισε μια

κίνηση προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι εργάτες των πόλεων διώχτηκαν κατά μάζες στην ύπαιθρο κι έβαλαν εκεί τις βάσεις

μιας πρωτοφανούς ανόδου της ξηροκαλλιέργειας που διεξάγεται με το σύστημα της κηπουρικής. 190

«Οι μικροί ιδιοκτήτες γης, που καλλιεργούσαν με τα δικά τους χέρια τα δικά τους χωράφια και που ζούσαν μέσα σε μια μέτρια

ευημερία, . . . αποτελούσαν τότε ένα πολύ σημαντικότερο κομμάτι του έθνους απ' ότι τώρα. .. Όχι λιγότεροι από 160 000 ιδιοκτή-

τες γης, που μαζί με τις οικογένειες τους πρέπει ν' αποτελούσαν πάνω από το 1/7 του συνολικού πληθυσμού, ζούσαν από τη δια-

χείριση των δικών τους freehold στρεμμάτων (freehold θα πει τελείως ελεύθερη ιδιοκτησία). Το μέσο εισόδημα αυτών των μι-

κρών γαιοκτητών ... υπολογίζεται 60 ως 70 λίρες το στρέμμα. Υπολογίστηκε πώς ο αριθμός εκείνων που καλλιεργούσαν την ιδιό-

κτητη γη τους ήταν μεγαλύτερος από τον αριθμό των παχτωτών ξένης γης» (Macaulay: “History of England” 10th

Ed., London,

1854, Vol. 1, pp.333, 334).—Στο τελευταίο ακόμα τρίτο του 17ου

αιώνα τα 4/5 των αγγλικών λαϊκών μαζών αποτελούνταν από

αγρότες (στο ίδιο, σελ. 413).—Παραθέτω περικοπές από τον Μάκωλαιη, γιατί, σαν συστηματικός πλαστογράφος της ιστορίας

που είναι, «περιτέμνει» όσο μπορεί περισσότερο τα γεγονότα αυτού του είδους. 191

Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε πως ακόμα κι ο δουλοπάροικος δεν ήταν μόνο ιδιοκτήτης, έστω και φόρου υποτελής ιδιοκτήτης,

των λουρίδων γης που άνηκαν στο σπίτι του, μα και συνιδιοκτήτης της κοινοτικής γης. «Ο αγρότης είναι εκεί (στη Σιλεσία)

δουλοπάροικος». και όμως αυτοί οι serfs [δουλοπάροικοι] κατέχουν κοινοτικά χτήματα. «Δεν μπόρεσαν ακόμα να πείσουν τους

σιλεσιανούς - να μοιράσουν τα κοινοτικά χτήματα, ενώ στη Νόυμαρκ ζήτημα είναι αν υπάρχει ένα χωριό, όπου να μην έχει γίνει

με τη μεγαλύτερη επιτυχία αυτή η διανομή» Mirabeau: “De la Monarchie Prussienne”, London, 1788, Vol. II, pp 125, 126). 192

Η Ιαπωνία με την καθαρά φεουδαρχική της οργάνωση της γαιοκτησίας και με το αναπτυγμένο μικρό αγροτικό νοικοκυριό της

προσφέρει μια εικόνα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα πολύ πιο πιστή απ' όλα μαζί τα ιστορικά μας βιβλία, που τα ’χουν συνήθως

υπαγορεύσει οι αστικές προκαταλήψεις. Είναι βέβαια πολύ εύκολο πράγμα να είναι κανείς «φιλελεύθερος» σε βάρος του με-

σαίωνα.


Το προανστρέμματαουσμα της ανατροπής, που δημιούργησε τη βάση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής,

παίχτηκε στο τελευταίο τρίτο του 15ου

και στις πρώτες δεκαετίες του 16ου

αιώνα. με τη διάλυση των ακολουθιών των

φεουδαρχών πού, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο σερ Τζέιμς Στιούαρτ, «γιόμιζαν παντού ανώφελα τα σπίτια και τις

αυλές», εκσφενδονίστηκαν στην αγορά εργασίας μια μάζα προγραμμένοι προλετάριοι. Αν και η βασιλική εξουσία,

που κι η ίδια ήταν προϊόν της αστικής ανάπτυξης, στην τάση της προς την απόλυτη κυριαρχία επιτάχυνε τη βίαιη διά-

λυση αυτών των ακολουθιών, δεν ήταν ωστόσο καθόλου η μόνη αιτία αυτής της διάλυσης. Μάλλον ο μεγάλος φεου-

δάρχης αφέντης, που βρισκόταν σε οξύτατη αντίθεση προς τη βασιλεία και το κοινοβούλιο, δημιούργησε ένα ασύ-

γκριτα μεγαλύτερο προλεταριάτο με το βίαιο διώξιμο της αγροτιάς από τη γη, στην οποία η αγροτιά είχε το ίδιο μ'

αυτόν φεουδαρχικό νομικό τίτλο ιδιοκτησίας, και με το σφετερισμό της κοινοτικής της γης. Η άμεση ώθηση γι' αυτό

δόθηκε στην Αγγλία από την άνθιση της μανιφακτούρας μάλλινων υφασμάτων στη Φλάντρα και από την αντίστοιχη

ανατίμηση του μαλλιού. Την παλιά φεουδαρχική αριστοκρατία την είχαν καταβροχθίσει οι μεγάλοι φεουδαρχικοί πό-

λεμοι, ενώ η καινούργια ήταν τέκνο της εποχής της, για την οποία το χρήμα είναι η εξουσία όλων των εξουσιών.

Έτσι η μετατροπή των χωραφιών σε προβατοβοσκές έγινε το σύνθημα της. Ο Χάρισον στο έργο του “Description of

England, Prefixed to Holinshed’s Chronicles” περιγράφει πώς η απαλλοτρίωση των μικρών αγροτών καταστρέφει τη

χώρα. “What care our great encroachers!” (Τί τους νοιάζει τους μεγάλους μας σφετεριστές;), οι κατοικίες των αγρο-

τών και τα σπίτια των εργατών κατεδαφίστηκαν με τη βία ή αφέθηκαν να καταρρεύσουν. «Αν θελήσουμε —λέει ο

Χάρισον— να συγκρίνουμε τα παλαιότερα εφόδια κάθε αρχοντικού χτήματος μετά σημερινά, θα δούμε ότι έχουν εξαφα-

νιστεί αναρίθμητα σπίτια και μικρά αγροτικά νοικοκυριά, ότι η γη τρέφει πολύ λιγότερους ανθρώπους, ότι πολλές πόλεις

έχουν ξεπέσει, μόλο που μερικές ανθίζουν καινούργιες... θα μπορούσα ν' αφηγηθώ πολλά για πόλεις και για χωριά που

τα ‘χουν καταστρέψει για να τα μετατρέψουν σε προβατοβοσκές και όπου μένουν όρθιοι μονάχα οι αρχοντικοί πύργοι».

τα παράπονα εκείνων των παλιών χρονικών έχουν πάντα υπερβολές, ζωγραφίζουν όμως με την εντύπωση που προκά-

λεσε στους συγχρόνους τους η επανάσταση στις σχέσεις παραγωγής. Μια σύγκριση των συγγραμμάτων του καγκελαρί-

ου Φόρτεσκιου και του Τόμας Μορ δείχνει παραστατικά το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στο 15ο και το 16

ο αιώνα. Η

αγγλική εργατική τάξη γκρεμίστηκε χωρίς ενδιάμεσα μεταβατικά στάδια από το χρυσό αιώνα της στο σιδερένιο, όπως

λέει σωστά ο Θόρντον.

Η νομοθεσία τρόμαξε μπρος σ’ αυτή την ανατροπή. Δε βρισκόταν ακόμα στο ύψος εκείνο του πολιτισμού, όπου ο

“Wealth of the Nation” [«πλούτος του έθνους»], δηλ. η δημιουργία κεφαλαίου και η ανελέητη εκμετάλλευση και εξα-

θλίωση της λαϊκής μάζας θεωρούνται το ultima Thule [άκρον άωτον] κάθε κρατικής σοφίας. Ο Βάκων στην ιστορία

του τού Ερρίκου Ζ' λέει: «Την εποχή εκείνη (1489) πολλαπλασιάζονταν τα παράπονα για τη μετατροπή των χωραφιών

σε βοσκές (σε προβατοβοσκές κ.λπ.), που μπορούν εύκολα να τις επιβλέπουν λίγοι τσομπάνηδες. Επίσης χτήματα που

δίνονταν με νοίκι για ισόβια χρήση ή για ένα χρόνο (όπου ζούσε ένα μεγάλο μέρος των yeomen [ελευθέρων γεωργών]

προσαρτίστηκαν στ' αρχοντικά χτήματα. Το αποτέλεσμα ήταν ο ξεπεσμός του λαού, και η συνέπεια αυτού του ξεπεσμού

—η παρακμή πόλεων και εκκλησιών, η ελάττωση της δεκάτης ... Αξιοθαύμαστη ήταν τότε η σοφία του βασιλιά και του

κοινοβουλίου για τη θεραπεία αυτού του κακού ... Πήραν μέτρα ενάντια σ' αυτό το σφετερισμό των κοινοτικών γαιών,

που ερήμωνε τον τόπο από τον πληθυσμό του, (depopulating enclosures) και ενάντια στη μετατροπή τους σε βοσκές, που

ακολούθησε κατά πόδας το σφετερισμό τους και που επίσης ερήμωνε τον τόπο από τον πληθυσμό του (depopulating pas-

ture)». Ένας νόμος του Ερρίκου Ζ', 1489, κεφ. 19, απαγόρευε την καταστροφή όλων των αγροτικών σπιτιών, που εί-

χαν τουλάχιστον 20 στρέμματα γη. Με την πράξη 25 του Ερρίκου Η' ανανεώνεται ο ίδιος νόμος. Η πράξη αυτή λέει

ανάμεσα στ' άλλα πως «πολλές παχτώσεις και μεγάλα κοπάδια ζώων, ιδιαίτερα προβάτων, συγκεντρώνονται σε λίγα χέ-

ρια, πως έτσι η γαιοπρόσοδος αυξήθηκε πολύ, ενώ η γεωργία (tillage) ξέπεσε πολύ, πως κατεδαφίστηκαν εκκλησιές και

σπίτια και πώς τεράστιες μάζες λαού έγιναν ανίκανες να συντηρούν τον εαυτό τους και τις οικογένειες τους». Γι’ αυτό ο

νόμος διατάζει να ξαναχτιστούν τα καταστραμμένα αγροτικά νοικοκυριά, ορίζει τη σχέση ανάμεσα στη γη που καλλι-

εργείται με σιτηρά και στη γη που χρησιμοποιείται για βοσκή κ.λπ. Ένας νόμος του 1533 μέμφεται μερικούς ιδιοκτή-

τες που έχουν 24000 πρόβατα και περιορίζει τον αριθμό τους σε 2000.193 Έμειναν άκαρπα το παράπονο του λαού και

193

Στην «Ουτοπία» του ο Τόμας Μορ μιλάει για την παράδοξη χώρα, όπου τα «πρόβατα τρώνε τους ανθρώπους» (Utopia, μετά-

φραση Robinson, έκδ. Arbor, London, 1869, σελ. 41). 193α

Ο Βάκων εξηγάει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε μια ελεύθερη και εύπορη αγροτιά και σ' ένα καλό πεζικό. «Για τη δύναμη

και την ισχύ του βασιλείου ήταν εξαιρετικά σπουδαίο να ‘χει παχτωμένα αγροκτήματα αρκετών διαστάσεων, για να διατηρεί μα-

κριά από τη δυστυχία γέρους ανθρώπους και για να κατοχυρώσει μεγάλο μέρος του εδάφους του βασιλείου στην κυριότητα της

yeomanry, δηλ. των ανθρώπων μέσης κατάστασης που βρίσκονται ανάμεσα στους ευγενείς και στους χωρικούς με ιδιόκτητα σπι-

τάκια χωρίς δική τους γη (cottagers) και τους παρακεντέδες... Γιατί γενική είναι η γνώμη των αρμόδιων στρατιωτικών ... πως η

κύρια δύναμη ενός στρατού συνίσταται στο πεζικό ή στους φαντάρους του. Για να συγκροτηθεί όμως ένα καλό πεζικό, απαιτού-

νται άνθρωποι, που να ‘χουν μεγαλώσει όχι σε συνθήκες υποδούλωσης ή φτώχιας, αλλά σε συνθήκες ελευθερίας και μέσα σε κά-

ποια ευπορία. Γι’ αυτό, αν ένα κράτος παραέχει ευγενείς και λεπτούς κυρίους, ενώ ο αγροτικός του πληθυσμός και οι καλλιεργη-

τές του αποτελούνται μόνο από μεροκαματιάρηδες ή εργάτες γης αυτών των ευγενών και λεπτών κυρίων ή ακόμα από cottagers,

δηλ. από σπιτωμένους ζητιάνους, μπορεί το κράτος αυτό να ‘χει καλό ιππικό, ποτέ όμως δε θα χει καλό και γερό πεζικό. . . Αυτό

το βλέπουμε στη Γαλλία και στην Ιταλία και σε μερικές άλλες χώρες στο εξωτερικό, όπου πραγματικά. όλος ο πληθυσμός αποτε-


η νομοθεσία ενάντια στην απαλλοτρίωση των μικρών παχτωτών και αγροτών που, αρχίζοντας από την εποχή του Ερ-

ρίκου Ζ', συνεχίστηκε επί 150 χρόνια. το μυστικό της αποτυχίας τους μας το φανερώνει χωρίς να το θέλει ο Βάκων.

«Ο νόμος του Ερρίκου Ζ' —λέει στα “Essays, civil and moral”, μέρος 20ό ήταν βαθύς και αξιοθαύμαστος, γιατί δη-

μιούργησε αγροτικά και γεωργικά νοικοκυριά ορισμένου μεγέθους, δηλ. καθόριζε μια τέτοια αναλογία γης γι’ αυτά, που

τους έδινε τη δυνατότητα να φέρνουν στον κόσμο υπηκόους με αρκετό πλούτο και χωρίς να βρίσκονται σε κατάσταση

υποδούλωσης και γιατί διατηρούσε το αλέτρι στο χέρι ιδιοκτητών και όχι μισθωτών». (“to keep the plough in the hands

of owners and not hirelings”).193α

Αντίθετα, αυτό που απαιτούσε το κεφαλαιοκρατικό σύστημα ήταν να βρίσκονται οι

λαϊκές μάζες σε κατάσταση δουλείας, να μετατραπούν σε μισθωτούς εργάτες και τα μέσα εργασίας τους να μετατρα-

πούν σε κεφάλαιο. Στη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου η νομοθεσία προσπαθούσε να διασώσει και τα 4

στρέμματα γης των κατοικιών του μισθωτού εργάτη γης και του απαγόρεψε να δέχεται νοικάρηδες στο σπίτι του. Το

1627 ακόμα, επί βασιλείας Ιακώβου Α', ο Ρότζερ Κρόκερ από το Φροντ-Φρόντμιλλ καταδικάστηκε, γιατί έχτισε ένα

σπίτι στο manor [τσιφλίκι] του Φρόντμιλλ χωρίς το μόνιμο συμπλήρωμα των 4 στρέμματα. Ακόμα και το 1638, επί

Καρόλου Α', διορίστηκε μια βασιλική επιτροπή για να επιβάλει την εφαρμογή των παλιών νόμων, ιδίως του νόμου για

τα 4 στρέμματα γης. Ακόμα και ο Κρόμγουελ απαγόρεψε σε αχτίνα 4 μιλίων γύρω από το Λονδίνο το χτίσιμο σπι-

τιών χωρίς να ‘χουν το συμπλήρωμα των 4 στρέμματα γης. Ακόμα και στο πρώτο μισό του 18ου

αιώνα ακούονται πα-

ράπονα, όταν η κατοικία του εργάτη γης δεν έχει σαν συμπλήρωμα 1 ώς 2 στρέμματα γης. Σήμερα είναι ευτυχής αν η

κατοικία του έχει ένα κηπάκι ή αν μακριά απ' αυτήν μπορεί να νοικιάσει μερικές σπιθαμές γη. «Οι γαιοκτήμονες και

οι παχτωτές —λέει ο Δρ Χάντερ — ενεργούν εδώ χέρι-χέρι. Μερικά στρέμματα γης σαν συμπλήρωμα της κατοικίας του

παραέκαναν τον εργάτη ανεξάρτητο» 194.

Μια καινούργια φοβερή ώθηση δέχτηκε η βίαιη απαλλοτρίωση των λαϊκών μαζών το 16ο αιώνα με τη μεταρρύθ-

μιση και με την κολοσσιαία καταλήστευση των εκκλησιαστικών χτημάτων που την ακολούθησε. Τον καιρό της με-

ταρρύθμισης η καθολική εκκλησία ήταν φεουδαρχική ιδιοκτήτρια μεγάλου μέρους της αγγλικής γης. Η κατάργηση

των μοναστηριών κ.λπ. μετάτρεψε σε προλετάριους τους κατοίκους τους. Τα ίδια τα εκκλησιαστικά χτήματα στο με-

γαλύτερο μέρος τους τα χάρισαν σε άρπαγες ευνοουμένους του βασιλιά ή τα πούλησαν σε εξευτελιστική τιμή σε κερ-

δοσκόπους, παχτωτές και κατοίκους των πόλεων, που έδιωχναν κατά μάζες τους πρώην κληρονομικούς υποτελείς

αγρότες και συνένωναν τα νοικοκυριά τους. Το εγγυημένο με νόμο δικαίωμα των εξαθλιωμένων αγροτών να παίρ-

νουν ένα μέρος της δεκάτης των εκκλησιών τους αφαιρέθηκε σιωπηρά.195 “Pauper ubique jacet” [παντού υπάρχουν

φτωχοί], αναφώνησε η βασίλισσα Ελισάβετ ύστερα από μια περιοδεία της στην Αγγλία. Τέλος, το 43ο έτος της βασι-

λείας της αναγκάστηκαν ν' αναγνωρίσουν επίσημα την φτωχολογιά (Pauperism) με την καθιέρωση του φόρου για

τους φτωχούς. «Οι πρωτεργάτες αυτού του νόμου ντράπηκαν να πουν ανοιχτά τους λόγους που τον επέβαλαν και παρά

τα καθιερωμένα, τον δημοσίευσαν χωρίς καμιά preamble (προεισαγωγή).196 Με το νόμο 4 του 16ου έτους της βασιλεί-

ας του Καρόλου Α' ο νόμος αυτός μετατράπηκε σε ταχτικό νόμο και πράγματι μόνο το 1834 πήρε μια καινούργια, πιο

αυστηρή μορφή.197

λείται τόσο πολύ από αριστοκράτες και εξαθλιωμένους αγρότες... που αναγκάζονται να χρησιμοποιούν για τα τάγματα του πεζι-

κού τους έμμισθες συμμορίες από Ελβετούς κ.λπ. και αυτή είναι η αιτία που τα έθνη αυτά έχουν πολύ πληθυσμό και λίγους φα-

ντάρους». (The Reign of Henry VII etc. Verbatim Reprint from Kennet’s England published in 1719, London1870, p 308) 194

Δρ Χάντερ, στην “Public Health, 7th Report 1864”, London 1865, p 134..—«Η έκταση της γης που είχε απονεμηθεί (σύμφωνα

με τους παλιούς νόμους) θα θεωρούνταν σήμερα πάρα πολλή για εργάτες και μάλλον θα ‘ταν κατάλληλη για να τους μετατρέψει

σε μικρούς παχτωτές (farmers)» (George Roberts: “The Social History of the People of the Southern Counties of England in

Past Centuries”, London 1856, pp 184, 185) 195

«Το δικαίωμα των φτωχών να παίρνουν μερτικό από τη δεκάτη των εκκλησιών καθορίζεται από τα παλιά καταστατικά» (J. D.

Tuckett: “A History of the Past and Present State of the Labouring Population”, London 1846, Vol. II, pp 804, 805) 196

William Cobbett: “A History of Protestant Reformation”, § 471. 197

Το προτεσταντικό «πνεύμα» φαίνεται ανάμεσα στ' άλλα και από τα παρακάτω. Στη Νότια Αγγλία συγκεντρώθηκαν σε σύ-

σκεψη κάμποσοι γαιοκτήμονες και εύποροι παχτωτές και διατύπωσαν 10 ερωτήματα σχετικά με τη σωστή ερμηνεία που έ-

πρεπε να δοθεί, στο νόμο της Ελισάβετ για τους φτωχούς, τα ερωτήματα αυτά τα υπόβαλαν για γνωμοδότηση σ' ένα διάσημο

νομικό της εποχής εκείνης, το λοχία Σνιγκ (αργότερα, επί Ιακώβου Α', έγινε δικαστής). Ένατη ερώτηση: «Μερικοί πλούσιοι

παχτωτές της ενορίας έχουν επινοήσει ένα έξυπνο σχέδιο, με το οποίο μπορούν να παραμεριστούν όλες οι συγχύσεις σχετικά με

την εφαρμογή του νόμου. Προτείνουν να χτιστεί μια φυλακή στην ενορία. Πρέπει να κόβεται το επίδομα από κάθε φτωχό που δε

δέχεται να κλειστεί στην πιο πάνω φυλακή. Έπειτα πρέπει να γνωστοποιηθεί στη γύρω περιοχή πως αν κανένας είναι διατεθειμέ-

νος να μισθώσει τους φτωχούς αυτής της ενορίας πρέπει μια καθορισμένη μέρα να στείλει ενσφράγιστες προτάσεις που να ανα-

φέρουν την κατώτατη τιμή με την οποία επιθυμεί να μισθώσει από μας τους φτωχούς. Οι πρωτεργάτες αυτού του σχεδίου υποθέ-

τουν πως στις γειτονικές κομητείες υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν όρεξη να δουλέψουν και που δεν έχουν περιουσία ή πί-

στωση για ν' αποκτήσουν ένα παχτωμένο αγρόκτημα ή ένα καράβι, ώστε να μπορούν να ζούνε χωρίς να δουλεύουν (“so as to

live without labour”). Οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να ‘ταν διατεθειμένοι να κάνουν πολύ επωφελείς προτάσεις στην ενο-

ρία. Αν που και που πέθαινε κανένας από τους φτωχούς που βρίσκεται κάτω από την προστασία του συμβαλλομένου, τότε η α-

μαρτία θα βάρυνε το σπίτι του, γιατί η ενορία θα ‘χε εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της απέναντι σ' αυτούς τους φτωχούς. Ωστόσο


Αυτά τα άμεσα επακόλουθα της μεταρρύθμισης δεν ήταν τα διαρκέστερα. Η εκκλησιαστική ιδιοκτησία αποτελού-

σε το θρησκευτικό φρούριο των αρχαϊκών σχέσεων γαιοκτησίας. Με την πτώση της δεν μπορούσαν να κρατηθούν

άλλο οι σχέσεις αυτές.198

Ακόμα και στις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα η yeomanry ήταν μια ανεξάρτητη αγροτιά, πιο πολυάριθμη

από την τάξη των παχτωτών. Είχε αποτελέσει την κύρια δύναμη του Κρόμγουελ και, σύμφωνα ακόμα και με την ομο-

λογία του Μάκολεη, βρισκόταν σε πλεονεκτική αντίθεση προς τους μεθύστακες μικροευγενείς της υπαίθρου και τους

υπηρέτες τους, τους παπάδες του χωριού, που ένα απ' τα καθήκοντα τους ήταν να παντρεύουν την «ευνοούμενη υπη-

ρέτρια» του αφέντη. Ακόμα κι οι ίδιοι οι μισθωτοί εργάτες γης ήταν συνιδιοκτήτες της κοινοτικής ιδιοκτησίας. Γύρω

στα 1750 είχε πια εξαφανιστεί η yeomanry199 και στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αιώνα εξαφανίστηκε και το τελευ-

ταίο ίχνος κοινοτικής ιδιοκτησίας των αγροτών. Αφήνουμε κατά μέρος εδώ τα καθαρώς οικονομικά ελατήρια της ε-

πανάστασης στη γεωργία. Μας ενδιαφέρουν μόνο οι βίαιοι μοχλοί της.

Τον καιρό της παλινόρθωσης των Στούαρτ οι γαιοκτήμονες επέβαλαν με νόμο ένα σφετερισμό, που συντελέστηκε

παντού και στην ηπειρωτική Ευρώπη χωρίς τις παραμικρότερες νομοθετικές περιστροφές. Κατάργησαν το φεουδαρ-

χικό καθεστώς της γης, δηλ. απάλλαξαν τη γη από τις υποχρεώσεις προς το κράτος που δημιουργεί η κατοχή της, «α-

ποζημίωσαν» το κράτος, επιβάλλοντας φόρους στην αγροτιά και στην υπόλοιπη μάζα του λαού, μετέτρεψαν αυθαίρε-

τα σε σύγχρονη ατομική ιδιοκτησία τους χτήματα που πάνω τους είχαν μονάχα τίτλους φεουδαρχικούς και, τελικά,

θέσπισαν τους νόμους εκείνους σχετικά με την εγκατάσταση (“laws of settlement”) που mutatis mutandis [τηρουμέ-

νων των αναλογιών] άσκησαν στους άγγλους γεωργούς την ίδια επίδραση που άσκησε το διάταγμα του Τάταρου Βόρι

Γκοντουνόφ στη ρωσική αγροτιά.

Η “glorious Revolution” (ένδοξη επανάσταση) μαζί με το Γουλιέλμο Γ’ της Οράγγης200 έφερε στην εξουσία τους

γαιοκτήμονες και κεφαλαιοκράτες κυνηγούς του κέρδους. Αυτοί εγκαινίασαν τη νέα εποχή, ασκώντας σε κολοσ-

σιαία κλίμακα τη λήστευση των κρατικών γαιών που ως τότε γινόταν σε μέτριο βαθμό. Οι γαίες αυτές χαρίστηκαν,

πουλήθηκαν σ' εξευτελιστικές τιμές ή και προσαρτήθηκαν σε ιδιωτικά χτήματα με άμεσο σφετερισμό.201 Όλα αυτά

φοβούμαστε πως ο σημερινός νόμος δεν επιτρέπει τέτοιου είδους μέτρα σύνεσης (Prudential measure), πρέπει όμως να γνωρίζε-

τε πως οι υπόλοιποι freeholders [ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες αγρότες] τούτης της κομητείας καθώς και των γειτονικών κομητειών

θα ταχθούν με το μέρος μας για να υποκινήσουν τους εκπροσώπους τους στην Κάτω Βουλή να προτείνουν ένα νόμο που να επι-

τρέπει τη φυλάκιση και την αναγκαστική εργασία των φτωχών, έτσι ώστε κάθε άτομο που αντιστέκεται στη φυλάκιση να μην έχει

δικαίωμα να παίρνει επίδομα. Ελπίζουμε πως αυτό θα εμποδίσει όσους ζουν στη φτώχια να διεκδικούν επιδόματα» (“will pre-

vent persons in distress from wanting relief”). (R. Blakey: “The History of Political Literature from the Earliest Times”, Lon-

don 1855, Vol. II, pp 84, 85). Στη Σκωτία η κατάργηση της δουλοπαροικίας έγινε μερικούς αιώνες αργότερα από την Αγγλία.

Ακόμα το 1698 ο Φλέτσερ από το Σάλτουν είπε στη Βουλή της Σκωτίας: «Ο αριθμός των ζητιάνων στη Σκωτία υπολογίζεται

όχι μικρότερος από 200 000. Το μόνο φάρμακο που έχω να προτείνω εγώ, ένας ρεπουμπλικάνος με αρχές, είναι να παλινορθω-

θεί η παλιά κατάσταση της δουλοπαροικίας και να κάνουμε σκλάβους όλους εκείνους που είναι ανίκανοι να φροντίζουν για την

ύπαρξή τους». τα ίδια λέει και ο Ήντεν στο “The State of the Poor”, Βιβλίο Ι, κεφ. Ι, σελ. 60, 61 : «Ο παουπερισμός (“Pauper-

ism”) χρονολογείται από τότε που ελευθερώθηκε ο αγρότης... Οι μανουφακτούρες και το εμπόριο είναι οι πραγματικοί γεννήτο-

ρες των φτωχών της χώρας μας». Όπως ο Σκώτος ρεπουμπλικάνος με αρχές, έτσι και ο Ήντεν γελιέται μόνο στο ότι τον αγρό-

τη τον έκανε προλετάριο η φτώχια (πάουπερ) η κατάργηση της ιδιοκτησίας του στη γη του και όχι η κατάργηση της δουλοπα-

ροικίας. Στη Γαλλία, όπου η απαλλοτρίωση συντελέστηκε με διαφορετικό τρόπο, στον αγγλικό νόμο για τους φτωχούς αντι-

στοιχεί ο κανονισμός του Μουλέν του 1571 και το διάταγμα του 1656. 198

Αν και ο κ. Ρότζερς ήταν τότε καθηγητής της πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, την έδρα αυτή της προ-

τεσταντικής ορθοδοξίας, στον πρόλογο του στην “History of Agriculture” τονίζει πως ο παουπερισμός της μάζας του λαού

οφείλεται στη μεταρρύθμιση. 199

“A Letter to Sir T. C. Bunbury, Brt.: On the High Price of Provisions. By a Suffolk Gentleman”, Ipswich 1795, p 4. Ακόμα και

ο φανατικός συνήγορος των μεγάλων παχτώσεων, ο συγγραφέας του “Inquiry into the Connection between the Present Price

of Provisions and the Size of Farms etc.", London 1773, p 193 λέει: «Με τη μεγαλύτερη ειλικρίνεια κλαίω την απώλεια της

yeomanry μας, της ομάδας εκείνης των ανθρώπων, που πράγματι διατηρούσαν την ανεξαρτησία τούτου του έθνους. και λυπάμαι

που βλέπω σήμερα τη γη τους στα χέρια λόρδων μονοπωλητών που τη δίνουν με νοίκι σε μικροπαχτωτές. Οι μικροπαχτωτές αυ-

τοί παίρνουν τις παχτώσεις τους με τέτοιους όρους που μόλις και μετά βίας βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από τους υποτε-

λείς αγρότες και που στην πρώτη κακοτυχιά μπορεί να διωχτούν». 200

Σχετικά με την ιδιωτική ηθική αυτού του αστού ήρωα μπορούμε να κρίνουμε από τα παρακάτω: «Οι μεγάλες δωρεές γης στη

λαίδη Όρκνεϋ που έγιναν το 1695 στην Ιρλανδία αποτελούν πασίγνωστο δείγμα της αφοσίωσης του βασιλιά και της επιρροής της

λαίδης. .. Οι πολύτιμες υπηρεσίες της λαίδης Όρκνεϋ φαίνεται πως ήταν foeda labiorum ministeria [βρώμικες υπηρεσίες των

χειλιών]». (Στη Sloan Manuscript Collection του Βρετανικού Μουσείου, άριθ. 4224. Ο τίτλος του χειρογράφου είναι: “The

Character and Behaviour of King William, Sunderland etc as represented in Original Letters to the Duke of Shrewsbury from

Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon etc.” Είναι γεμάτο από αξιοπερίεργα). 201

«Η παράνομη εκποίηση χτημάτων του στέμματος, ενμέρει με την πούληση και εν μέρει με το χάρισμα τους, αποτελεί ένα

σκανδαλώδες κεφάλαιο της αγγλικής ιστορίας. .. μια γιγάντια απάτη σε βάρος του έθνους (gigantic fraud on the nation) (E. W.

Newman: “Lectures on Political Economy”, London 1851, pp 129, 130) Σχετικά με το πώς οι σημερινοί άγγλοι μεγαλογαιο-


έγιναν χωρίς και την παραμικρότερη τήρηση των νόμιμων τύπων. Η κρατική περιουσία, που την ιδιοποιήθηκαν με

τέτοιες απάτες, μαζί με την καταλήστευση των εκκλησιαστικών χτημάτων, εφόσον δεν τα ‘χασαν αργότερα στη διάρ-

κεια της δημοκρατικής επανάστασης, αποτελεί τη βάση των σημερινών πριγκηπικών χτημάτων της αγγλικής ολιγαρ-

χίας.202 Οι αστοί κεφαλαιοκράτες ευνόησαν την επιχείρηση αυτή, ανάμεσα στ' άλλα για να μετατρέψουν τη γη σε συ-

νηθισμένο αντικείμενο εμπορίου, για να επεκτείνουν την περιοχή της γεωργικής μεγαλοεπιχείρησης, για ν' αυξήσουν

την προσφορά προγραμμένων προλετάριων από την ύπαιθρο κ.λπ. Επιπλέον η καινούργια αριστοκρατία της γης ήταν

η φυσική σύμμαχος της νέας τραπεζοκρατίας, των μεγιστάνων του χρήματος, που μόλις είχαν βγει από το αυγό, και

των μεγάλων επιχειρηματιών μανιφακτούρας, που τότε στηρίζονταν στους προστατευτικούς δασμούς. Στην περίπτω-

ση αυτή η αγγλική αστική τάξη ενέργησε σωστά για τα συμφέροντα της, απαράλλαχτα όπως είχαν ενεργήσει οι σουη-

δοί αστοί που, αντίθετα, χέρι-χέρι με τον οικονομικό τους προμαχώνα, την αγροτιά, υποστήριξαν τους βασιλιάδες να

ξαναπάρουν με τη βία στην κατοχή τους τις γαίες του στέμματος που είχε σφετεριστεί η ολιγαρχία (αρχίζοντας από το

1604, και αργότερα επί Καρόλου Ι' και Καρόλου ΙΑ').

Η κοινοτική ιδιοκτησία —ολότελα διαφορετική από την κρατική ιδιοκτησία που μόλις εξετάσαμε —ήταν αρχαίος

γερμανικός θεσμός που εξακολουθούσε να υπάρχει κάτω από τη σκέπη της φεουδαρχίας. Είδαμε πως ο βίαιος σφετε-

ρισμός της, που συνοδεύεται συνήθως από τη μετατροπή των χωραφιών σε βοσκές, αρχίζει στα τέλη του 15ου

αιώνα

και συνεχίζεται το 16ο. Τότε όμως το προτσές αυτό συντελούνταν σαν ατομική πράξη βίας, που η νομοθεσία μάταια

την καταπολεμούσε 150 ολόκληρα χρόνια. η πρόοδος του 18ου

αιώνα φανερώνεται στο γεγονός ότι ο ίδιος ο νόμος

γίνεται το μέσο για την καταλήστευση της λαϊκής γης, μόλο που οι μεγάλοι παχτωτές χρησιμοποιούν παράλληλα και

τις μικρές ανεξάρτητες ιδιωτικές τους μέθοδες.203 Η κοινοβουλευτική μορφή αυτής της ληστείας, είναι η μορφή των

“Bills for Enclosures of Commons” (νόμοι για την περίφραξη της κοινοτικής γης), μ' άλλα λόγια διατάγματα, με τα

όποια οι γαιοκτήμονες δωρίζουν στον ίδιο τον εαυτό τους σαν ατομική τους ιδιοκτησία τη λαϊκή γη, δηλ. διατάγματα

απαλλοτρίωσης του λαού. ο σερ Φ. Μ. Ήντεν ο ίδιος αντικρούει την κατεργάρικη δικολαβική συνηγορία του, όπου

προσπαθεί να παρουσιάσει την κοινοτική ιδιοκτησία σαν ατομική ιδιοκτησία των μεγάλων γαιοκτημόνων που πήραν

τη θέση των φεουδαρχών —όταν ζητάει ο ίδιος «ένα γενικό νόμο της βουλής για την περίφραξη των κοινοτικών

γαιών», δηλ. όταν ομολογεί πως είναι αναγκαίο ένα κοινοβουλευτικό πραξικόπημα για τη μετατροπή τους σε ατομική

ιδιοκτησία, ενώ από την άλλη μεριά ζητάει από το νομοθετικό σώμα «αποζημίωση» για τους απαλλοτριωμένους φτω-

χούς.204

Τον καιρό που στη θέση των ανεξάρτητων yeomen μπαίνουν οι tenants at-will, μικροί παχτωτές που νοικιάζουν τη

γη για ένα χρόνο, δηλ. ένα πλήθος δουλοπρεπές κι εξαρτημένο από την αυθαιρεσία των λόρδων γαιοκτημόνων, τον

ίδιο καιρό, παράλληλα με την καταλήστευση των κρατικών χτημάτων, συνετέλεσε ιδίως η συστηματικά διεξαγόμενη

λεηλασία της κοινοτικής ιδιοκτησίας στο μεγάλωμα των μεγάλων εκείνων παχτωμένων αγροκτημάτων, που το 18ο

αιώνα τα ονόμαζαν «κεφαλαιακές φάρμες»,205 ή «φάρμες των εμπόρων»,206 και που «ελευθερώνουν» τον αγροτικό

πληθυσμό και τον μετατρέπουν σε προλεταριάτο για τη βιομηχανία.

Ωστόσο ο 18ος

αιώνας δεν καταλάβαινε ακόμα στον ίδιο βαθμό με το 19ο αιώνα πώς ο εθνικός πλούτος είναι ταυ-

τόσημος με τη λαϊκή φτώχια. Γι’ αυτό και στην οικονομική φιλολογία της εποχής εκείνης διεξάγεται η πιο έντονη

πολεμική ενάντια στην “Enclosures of Commons” [περίφραξη της κοινοτικής γης]. από το τεράστιο σχετικό υλικό που

έχω μπροστά μου παραθέτω μερικά αποσπάσματα, γιατί έτσι δίνεται μια ζωντανή εικόνα της κατάστασης.

«Σε πολλές ενορίες του Χέρτφορντσαϊαρ —γράφει ένας αγανακτισμένος κοντυλοφόρος —24 παχτωμένα αγροκτήμα-

τα, με 50 — 150 στρέμματα γη κατά μέσον όρο το καθένα, συγχωνεύτηκαν σε 3».207 «Στο Νόρθαμπτονσαϊαρ και στο

Λίνκολνσαϊαρ πήρε μεγάλες διαστάσεις η περίφραξη των κοινοτικών γαιών και οι περισσότερες λορδίες που προέκυψαν

χτήμονες απόχτησαν την ιδιοκτησία τους, βλέπε λεπτομέρειες στο “Our old Nobility, By Noblesse Oblige, London 1879. [Σημ

Φρ. Ένγκελς]. 202

Βλ. λχ. το λίβελλο του Β. Ε. Burke σχετικά με το δουκικό οίκο του Μπέντφορντ, που γόνος του είναι ο λόρδος Τζον Ράσελ,

“the tomtit of liberalism” [ο βασιλίσκος του φιλελευθερισμού]. 203

«Οι παχτωτές απαγορεύουν στους κατοίκους των cottages να συντηρούν οποιοδήποτε άλλο ζωντανό όν, εκτός από τον εαυτό

τους, με το πρόσχημα πώς αν συντηρούσαν ζώα ή πουλερικά θα ‘κλεβαν ζωοτροφές από τους αχυρώνες. Επίσης λένε: κρατάτε

τους κατοίκους των cottages φτωχούς και θα τους κρατάτε φιλόπονους. Η πραγματικότητα όμως είναι πως έτσι οι παχτωτές σφε-

τερίζονται όλο το δικαίωμα στις κοινοτικές γαίες» (“A Political Inquiry into the Consequences of Enclosing Waste Lands”,

London 1785, p 75.). 204

Eden: “The State of the Poor”, Πρόλογος. 205

“Capital Farms” (“Two Letters on the Flour Trade and the Dearness of Corn. By a Person in Business”, London 1767, pp 19,

20) 206

“Merchant Farms” (“An Inquiry into the Causes of the Present High Price of Provisions”, London 1767, p 11, υποσημείωση).

Το καλό αυτό σύγγραμμα που εκδόθηκε ανώνυμα το ‘χει γράψει ο αιδ. Ναθανιέλ Φόρστερ. 207

Thomas Wright: “A Short Address to the Public on the Monopoly of Large Farms", 1779, pp 2, 3.


από τις περιφράξεις μετατράπηκαν σε βοσκοτόπια. Η συνέπεια είναι σε πολλές λορδίες να μην καλλιεργούν σήμερα ούτε

50 στρέμματα, ενώ παλιά καλλιεργούσαν 1500... τα χαλάσματα πρώην κατοικιών, αχυρώνων, στάβλων κ.λπ.» είναι τα

μοναδικά ίχνη των πρώην κατοίκων. «Σε πολλά μέρη από εκατό σπίτια και οικογένειες απόμειναν... 8 ή 10... στις πε-

ρισσότερες ενορίες, όπου η περίφραξη έγινε μόλις πριν 15 με 20 χρόνια, υπάρχουν πολύ λίγοι ιδιοκτήτες γης, σε σύγκρι-

ση με τον αριθμό που υπήρχε πρώτα, όταν η καλλιέργεια γινόταν σε απερίφρακτη γη. Δεν είναι ασυνήθιστο το φαινόμενο

4 ως 5 πλούσιοι κτηνοτρόφοι να σφετερίζονται ολόκληρες λορδίες, που μόλις είχαν περιφραχτεί και που προηγούμενα

βρίσκονταν στα χέρια 20—30 παχτωτών και ισάριθμων μικρότερων ιδιοκτητών και άλλων κατοίκων. Όλοι αυτοί διώ-

χτηκαν μαζί με τις οικογένειες τους από τα χτήματα τους, μαζί με πολλές άλλες οικογένειες, που τις απασχολούσαν και

τις συντηρούσαν αυτοί».208 Η γη που προσαρτούσε ο γειτονικός λόρδος γαιοκτήμονας με το πρόσχημα της περίφραξης

δεν ήταν μονάχα χέρσα γη, αλλά συχνά ήταν γη που την καλλιεργούσαν έναντι μιας ορισμένης πληρωμής στην κοινό-

τητα ή γη που την καλλιεργούσαν από κοινού. «Μιλώ εδώ για την περίφραξη ανοιχτών ώς τότε αγρών και γαιών, που

καλλιεργούνται κιόλας. Ακόμα και οι συγγραφείς που συνηγορούν υπέρ των περιφράξεων [enclosures] ομολογούν πως

οι περιφράξεις δυναμώνουν το μονοπώλιο των μεγάλων παχτώσεων, υψώνουν τις τιμές των τροφίμων και ερημώνουν

τον τόπο από τον πληθυσμό του... ακόμα και η περίφραξη χέρσων γαιών, όπως γίνεται σήμερα, στερεί το φτωχό από ένα

μέρος των μέσων ύπαρξης του και μεγαλώνει παχτώσεις που είναι κιόλας πολύ μεγάλες».209 «Αν —λέει ο Δρ Πράις — η

γη περάσει στα χέρια λίγων μεγάλων παχτωτών, οι μικροί παχτωτές (που προηγούμενα τους χαρακτήρισε ο ίδιος σαν

«ένα πλήθος μικροϊδιοκτήτες και μικροπαχτωτές, που συντηρούν τους εαυτούς τους και τις οικογένειες τους με το προϊόν

της γης που καλλιεργούν, με πρόβατα, πουλερικά, γουρούνια κ.λπ. που τα στέλνουν να βοσκήσουν στην κοινοτική γη, κι

έτσι αγοράζουν πολύ λίγα τρόφιμα») θα μετατραπούν σε ανθρώπους, που τα μέσα ύπαρξης τους είναι υποχρεωμένοι να

τα κερδίζουν εργαζόμενοι για άλλους και που είναι υποχρεούμενοι να πηγαίνουν στην αγορά για το καθετί που χρειάζο-

νται. .. Ίσως να συντελείται περισσότερη εργασία, γιατί χρησιμοποιείται περισσότερος εξαναγκασμός... οι πόλεις και οι

μανιφακτούρες θα μεγαλώνουν γιατί διώχνονται προς αυτές περισσότεροι άνθρωποι που ζητούν εργασία. Αυτός είναι ο

τρόπος που επενεργεί με φυσικότητα η συγκέντρωση των παχτώσεων, και μ' αυτό τον τρόπο επενέργησε πραγματικά εδώ

και πολλά χρόνια σε τούτο το βασίλειο».210 Το συνολικό αποτέλεσμα των περιφράξεων [enclosures] το συνοψίζει με τα

παρακάτω λόγια: «Γενικά η κατάσταση των κατώτερων λαϊκών τάξεων χειροτέρεψε σχεδόν από κάθε άποψη, οι μικροί

γαιοκτήμονες και παχτωτές υποβιβάστηκαν στην κατάσταση μεροκαματιάρηδων και μισθωτών, ενώ ταυτόχρονα σ' αυτή

την κατάσταση έγινε πιο δύσκολο να βγάζουν το ψωμί τους».211 Στην πραγματικότητα ο σφετερισμός της κοινοτικής

γης και η επανάσταση στη γεωργία που τη συνοδεύει επενέργησαν με τόση οξύτητα πάνω στους εργάτες γεωργίας,

που, συμφωνά με τον ίδιο τον Ήντεν, ανάμεσα στο 1765 και το 1780 ο μισθός τους άρχισε να πέφτει κάτω από το κα-

τώτατο όριο και να συμπληρώνεται με επίσημη επιδότηση των φτωχών. ο μισθός τους, λέει, «μόλις αρκούσε πια για

τις απόλυτες ανάγκες της ζωής».

Ας ακούσουμε ακόμα μια στιγμή ένα συνήγορο των enclosures [περιφράξεων] και αντίπαλο του δρα Πράις. «Δεν

είναι σωστό το συμπέρασμα ότι ερημώνεται ο τόπος από τον πληθυσμό επειδή δε βλέπουμε να σπαταλιέται άλλο η εργα- 208

Αιδ. Addington: “Inquiry into the Reasons for and against Inclosing Open Fields”, London 1772, pp 47-43 σε πολλά σημεία. 209

Dr. R. Price: “Observations on Reversionary Payments”, published by W. Morgan, London, 1805, Vol. II, p 155. Διάβασε

τους Φόρστερ, Άντινγκτον, Κεντ, Πράις και Τζέιμς Άντερσον και παράβαλε μ’ αυτούς την αξιοθρήνητη συκοφαντική φλυα-

ρία του Μακ Κούλλοκ στον κατάλογό του: “The Literature of Political Economy”, London, 1845. 210

Dr. R. Price: “Observations etc.”, Vol. II, p 147. 211

Στο ίδιο, σελ. 159. Αυτό μας θυμίζει την αρχαία Ρώμη.

«Οί γάρ πλούσιοι, τήσδε της άνεμήτου γής την πολλήν καταλαβόντες, και χρόνω θαρρούντες, ον τίνα σφάς έτι άφαιρήαεσθαι, τα

τε αγχον σφίσιν, όσα τε ήν άλλα βραχέα πενήτων, τα μεν ώνούμενοι πειθοί, τα δε βία λαμβάνοντες, πεδία μακρά άντί χωρίων έ-

γεώργουν ώνητοίς ες αυτά γεωργοίς και ποιμέσι χρώμενοι, του μή τους ελευθέρους ες τάς στρατείας από της γεωργίας περισπάν.

φερούσης άμα και τήσδε της κτήοεως αύτοίς πολύ κέρδος εκ πολυπαιδίας θεραπόντων, ακινδύνως αυξομένων διά τάς άστρατεί-

ας. Από δε τούτων οι μεν δυνατοί πάμπαν επλούτουν, και το των θεραπόντων γένος ανά την χώραν επλήθυε. Τους δ' Ιταλιώτας

όλιγότης και δυσανδρία κατελάμβανε, τρυχομένους πενία τε και έσφοραίς και οτρατείαις. Ει δε και σχο-λάσειαν από τούτων, επί

αργίας διετίθεντο, της γής υπό των πλουσίων έχομένης, και γεωργοίς χρωμένων θεράπουσιν αντί ελευθέρων",

[«Οί πλούσιοι είχαν ιδιοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος της αδιανέμητης γης. Και, επειδή λόγω των περιστάσεων πίστευαν πως δε

θα τους έπαιρναν πια αυτή τη γη, αγόραζαν τα γειτονικά χωράφια των φτωχών, άλλα με την πειθώ, και άλλα πάλι τα ‘παιρναν με

τη βία, και έτσι καλλιεργούσαν πολύ εκτεταμένες γαίες αντί μεμονωμένα χωράφια. Στις γαίες αυτές χρησιμοποιούσαν δούλους

γεωργούς, και βοσκούς, γιατί τους ελεύθερους ανθρώπους θα τους έπαιρναν από τη γεωργία για τις εκστρατείες. Η κατοχή των

δούλων τους έφερνε συνάμα μεγάλο κέρδος, λόγω του ότι οι δούλοι έκαναν πολλά παιδιά και μπορούσαν να πολλαπλασιάζονται

ακίνδυνα, επειδή ήταν απαλλαγμένοι από τη στρατιωτική υπηρεσία. Έτσι οι δυνατοί γίνονταν πάμπλουτοι κι όλος ο τόπος έβριθε

από δούλους. Αντίθετα, οι Ιταλιώτες λιγόστευαν ολοένα και περισσότερο, επειδή κατατρύχονταν από τη φτώχια, από τις εισφορές

και εκστρατείες. Μα κι όταν έρχονταν χρόνια ειρήνης ήταν καταδικασμένοι σε αργία, επειδή τη γη την κατείχαν οι πλούσιοι πού

χρησιμοποιούσαν δούλους γεωργούς αντί ελευθέρους».] (Αππιανού : «Ρωμαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι» 1, 7). Το χωρίο αυτό αναφέ-

ρεται στην εποχή πριν από το νόμο του Λικίνιου. Η στρατιωτική υπηρεσία, που επιτάχυνε τόσο την καταστροφή των ρωμαίων

πληβείων, ήταν επίσης ένα από τα κύρια μέσα που χρησιμοποίησε ο Κάρολος ο Μέγας για να προωθήσει εξαιρετικά τη μετα-

τροπή των ελεύθερων γερμανών αγροτών σε υποτελείς και δουλοπάροικους.


σία ανθρώπων στους απερίφρακτους αγρούς... Αν ύστερα από τη μετατροπή των μικρών αγροτών σε ανθρώπους υπο-

χρεωμένους να εργάζονται για άλλους ρευστοποιείται περισσότερη εργασία, πρόκειται για ένα όφελος που πρέπει να το

επιθυμεί το έθνος (στο όποιο δεν ανήκουν φυσικά οι αγρότες που μετατράπηκαν σε εργάτες)... το προϊόν θα ‘ναι μεγαλύ-

τερο, αν χρησιμοποιηθεί σ' ένα αγρόκτημα η συνδυασμένη εργασία τους: έτσι δημιουργείται υπερπροϊόν για τις μανιφα-

κτούρες και μ' αυτό τον τρόπο σε σχέση με την παραγόμενη ποσότητα σιτηρών αυξάνουν οι μανιφακτούρες, τα χρυσορυ-

χεία αυτά του έθνους τούτου».212

Τη στωική ψυχική ηρεμία με την οποία ο οικονομολόγος αντικρίζει την πιο θρασεία βεβήλωση του «ιερού δικαιώ-

ματος της ιδιοκτησίας» και την πιο βάναυση βιαιοπραγία σε βάρος ανθρώπων, όταν επιβάλλονται από την ανάγκη της

δημιουργίας των βάσεων του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, μας τη δείχνει ανάμεσα στ' άλλα και ο «φιλάν-

θρωπος» Σερ Φ. Μ. Ήντεν, που επιπλέον συμπαθεί τους Τόρυ. Όλη η σειρά των ληστρικών πράξεων, φρικαλεοτήτων

και βιαιοπραγιών σε βάρος του λαού, που συνοδεύουν τη βίαιη απαλλοτρίωση του από το τελευταίο τρίτο του 15ου

ως

το τέλος του 18ου

αιώνα ωθούν τον Φ. Μ. Ήντεν μονάχα στο παρακάτω «βολικό» συμπέρασμα: «Έπρεπε ν' αποκατα-

σταθεί η δέουσα (due) αναλογία ανάμεσα στους αγρούς και τις βοσκές. Ακόμα σ' όλη τη διάρκεια του 14ου

και στο μεγα-

λύτερο μέρος του 15ου

αιώνα ένα στρέμματα βοσκή αναλογούσε σε 2, 3 και 4 στρέμματα αγρό. Στα μέσα του 16ου

αιώνα

η αναλογία άλλαξε σε 2 στρέμματα βοσκή και 2 στρέμματα αγρό· αργότερα σε 2 στρέμματα βοσκή και 1 στρέμματα αγρό,

ώσπου τελικά πρόκυψε η σωστή αναλογία: 3 στρέμματα βοσκή και 1 στρέμματα αγρός».

Το 19ο αιώνα χάθηκε φυσικά ακόμα και η ανάμνηση της σχέσης του γεωργού με την κοινοτική ιδιοκτησία. Χωρίς

να μιλάμε καθόλου για κατοπινές εποχές. Πόσα φαρδίνια αποζημίωση πήρε αλήθεια ο γεωργικός πληθυσμός για τα 3

511 770 στρέμματα κοινοτικής γης που του έχουν αρπάξει από το 1801 ως το 1831 και που οι λόρδοι γαιοκτήμονες τα

χάρισαν μέσω του κοινοβουλίου στους λόρδους γαιοκτήμονες;

Το τελευταίο μεγάλο προτσές απαλλοτρίωσης της γης των γεωργών είναι τέλος το λεγόμενο Clearing of Estates

(αραίωμα των χτημάτων, στην πραγματικότητα σάρωμα των ανθρώπων απ' αυτά). Όλες οι αγγλικές μέθοδες που εξε-

τάσαμε ως τώρα κορυφώνονται ατό «αραίωμα». Όπως είδαμε στο προηγούμενο μέρος, κατά την περιγραφή των σύγ-

χρονων συνθηκών, σήμερα, που δεν υπάρχουν πια άλλοι ανεξάρτητοι αγρότες για σάρωμα, η υπόθεση φτάνει ως το

«αραίωμα» των κατοικιών) έτσι που οι εργάτες γεωργίας να μην έχουν πια τον απαραίτητο χώρο για τη στέγαση τους

πάνω στη γη που οι ίδιοι καλλιεργούν. Τί θα πει όμως στην κυριολεξία «Clearing of Estates», το μαθαίνουμε μόνο

στη γη της επαγγελίας της σύγχρονης μυθιστοριογραφίας, στην Άνω Σκωτία. Εκεί το προτσές αυτό διακρίνεται για το

συστηματικό χαρακτήρα του, για το μέγεθος της κλίμακας που συντελείται μονοκοπανιά (στην Ιρλανδία οι γαιοκτή-

μονες κατάφεραν να σαρώσουν ταυτόχρονα πολλά χωριά, στην Άνω Σκωτία πρόκειται για εδαφικές εκτάσεις που έ-

χουν το μέγεθος γερμανικών δουκάτων), τέλος διακρίνεται για την ιδιαίτερη μορφή της σφετερισμένης γαιοκτησίας.

Οι κέλτες της Άνω Σκοτίας αποτελούνταν από φυλές [clans] που η καθεμιά ήταν ιδιοκτήτρια του εδάφους όπου

κατοικούσε. Ο εκπρόσωπος της φυλής, ο αρχηγός του, ή ο «μεγάλος άνθρωπος», ήταν μόνο υψηλώ ονόματι ιδιοκτή-

της τούτου του εδάφους, ακριβώς όπως η βασίλισσα της Αγγλίας είναι υψηλώ ονόματι ιδιοκτήτρια όλου του εθνικού

εδάφους. Όταν η αγγλική κυβέρνηση κατάφερε να καταστείλει τους εσωτερικούς πολέμους αυτών των «μεγάλων αν-

θρώπων» και τις συνεχείς επιδρομές τους στις πεδιάδες της Κάτω Σκωτίας, οι αρχηγοί των φυλών δεν παράτησαν

καθόλου το παλιό ληστρικό επάγγελμα τους, άλλαξαν μόνο τη μορφή του. Μετέτρεψαν αυθαίρετα το υψηλώ ονόματι

δικαίωμα τους ιδιοκτησίας σε δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας κι επειδή συνάντησαν αντίσταση από μέρους των αν-

θρώπων της φυλής —που οι αρχηγοί αυτοί δεν τους χρειάζονταν πια για να χύνουν το αίμα τους γι' αυτούς —

αποφάσισαν να τους διώξουν, χρησιμοποιώντας ανοιχτή βία. Ο καθηγητής Νιούμαν λέει: «Ένας βασιλιάς της Αγγλίας

θα μπορούσε πάνω στην ίδια βάση να ισχυριστεί πως έχει το δικαίωμα να ρίξει τους υπηκόους του στη θάλασσα.».213

Την επανάσταση αυτή, που άρχισε στη Σκοτία υστέρα από· την τελευταία εξέγερση του μνηστήρα του θρόνου, μπο-

ρούμε να την παρακολουθήσουμε στις πρώτες της φάσεις στα έργα του σερ Τζέιμς Στιούαρτ214 και του Τζέιμς Άντερ-

σεν.215 Το 18ο αιώνα μαζί με το διώξιμο των γαέλων από τη γη τους απαγορεύτηκε η μετανάστευση, για να τους στεί-

212

“An inquiry into the Connection between the Present Price of Provisions etc.” pp 124, 129. Τις ίδιες σκέψεις με αντίθετες ό-

μως τάσεις βρίσκουμε και σ' έναν άλλο συγγραφέα: «Οι εργάτες διώχνονται απ' τα σπίτια τους κι αναγκάζονται να γυρεύουν

δουλειά στις πόλεις —μα το αποτέλεσμα είναι μεγαλύτερη πληθώρα κι έτσι αυξάνει το κεφάλαιο» (“The Perils of the Nation”,

2nd

Ed., London 18443, p XIV). 213

“A King of England might as well claim to drive all his subjects into the sea”. (F. W. Newman: “Lectures on Political Econo-

my”, London, 1851, p 132) 214

Ο Στιούαρτ λέει: «Οι γαιοπρόσοδοι αυτών των γαιών (κάνει το λάθος και μεταφέρει την οικονομική αυτή κατηγορία στο φόρο

που πλήρωναν οι taskmen [υποτελείς] στον αρχηγό του κλαν) είναι τελείως ασήμαντες σε σύγκριση με το μέγεθος τους, όσο όμως

για τον αριθμό των προσώπων που διατρέφει ένα παχτωμένο χτήμα, θα δούμε ίσως πως στα υψίπεδα της Σκωτίας ένα κομμάτι

γης διατρέφει δέκα φορές περισσότερους ανθρώπους απ' όσους διατρέφει γη ίσης αξίας στις πιο πλούσιες επαρχίες» (Works etc,

ed. by General Sir James Steuart, his son, London 1801, Vol. I, chapter XVI, p 104). 215

James Anderson: “Observations on the Means of exciting a Spirit of National Industry etc.” Edinburgh 1777.


λουν με τη βία στη Γλασκόβη και σ' άλλες βιομηχανικές πόλεις.216 Σαν παράδειγμα της μεθόδου που επικρατούσε το

19ο αιώνα217 αρκούν εδώ τ' «αραιώματα» της δούκισσας του Σάδερλαντ. Η γυναίκα αυτή που ήταν οικονομολογικά

καταρτισμένη αποφάσισε αμέσως μετά την άνοδο της στην εξουσία να θεραπεύσει ριζικά τα οικονομικά της και να

μετατρέψει σε προβατοβοσκή ολόκληρη την κομητεία που ο πληθυσμός της, εξαιτίας προηγουμένων παρόμοιων μέ-

τρων, είχε κιόλας περιοριστεί σε 15000. Από το 1814 ως το 1820 αυτοί οι 15000 κάτοικοι, κάπου 3000 οικογένειες,

διώχτηκαν και ξεπατώθηκαν συστηματικά. Καταστράφηκαν και κάηκαν όλα τους τα χωριά κι όλα τους τα χωράφια

μετατράπηκαν σε βοσκές. Βρετανοί στρατιώτες στάλθηκαν για να εκτελέσουν την απόφαση και συγκρούστηκαν με

τους αυτόχθονες. Μια γριά κάηκε στις φλόγες της καλύβας της που αρνήθηκε να την εγκαταλείψει. Έτσι η κυρία Σά-

δερλαντ ιδιοποιήθηκε 794 000 στρέμματα γη, που από αμνημόνευτους χρόνους άνηκε στη φυλή. Στους διωγμένους

αυτόχθονες έδωσαν συνολικά 6 000 στρέμματα στην παραλιακή περιοχή, 2 στρέμματα κατά οικογένεια. Αυτά τα 6

000 στρέμματα έμεναν ως τότε χέρσα, και δεν απόδιδαν καθόλου εισόδημα στους ιδιοκτήτες τους. Τα ευγενικά αι-

σθήματα της δούκισσας προχώρησαν τόσο, που τα νοίκιασε προς 2 σελίνια και 6 πένες γαιοπρόσοδο το στρέμματα

στους ανθρώπους της φυλής που επί αιώνες συνέχεια έχυναν το αίμα τους για την οικογένεια της. Όλη η αρπαγμένη

γη της φυλής μοιράστηκε σε 29 μεγάλες παχτώσεις για προβατοβοσκή, που η καθεμιά κατοικούνταν από μια και μόνη

οικογένεια, που αποτελούνταν συνήθως από άγγλους εργάτες παχτωτών. Το 1825 οι 15 000 γαέλοι είχαν κιόλας αντι-

κατασταθεί από 131000 πρόβατα. Οι αυτόχθονες (aborigines) που είχαν πεταχτεί στην παραλιακή περιοχή προσπα-

θούσαν να ζήσουν από την αλιεία. Μετατράπηκαν σε αμφίβια και ζούσαν, όπως λέει ένας άγγλος συγγραφέας, μισό

στην ξηρά και μισό στο νερό, και παρ' όλα αυτά κάλυπταν μονάχα τις μισές ανάγκες τους.218

Οι γενναίοι γαέλοι όμως έμελλαν να πληρώσουν ακόμα πιο ακριβά τη βουνίσια ρομαντική ειδωλολατρία τους για

τους «μεγάλους ανθρώπους» της φυλής. η μυρωδιά των ψαριών έφτασε ως τη μύτη των μεγάλων ανθρώπων. Μυρί-

στηκαν κέρδη και νοίκιασαν την παραλία στους μεγάλους ιχθυέμπορους του Λονδίνου. οι γαέλοι διώχτηκαν για δεύ-

τερη φορά.219

Τελικά όμως ένα μέρος των προβατοβοσκών μετατρέπεται με τη σειρά του σε περιοχή για κυνήγι, Είναι γνωστό

πως στην Αγγλία δεν υπάρχουν καθαυτό δάση. Τα θηράματα στα πάρκα των μεγάλων είναι συνταγματικά κατοικίδια

ζώα, παχιά σαν τους aldermen. [μέλη του δημοτικού συμβουλίου] του Λονδίνου. Γι’ αυτό η Σκωτία είναι το τελευταίο

άσυλο αυτού του «ευγενικού πάθους». «Στις ορεινές περιοχές —λέει ο Σόμερς το 1848—έχουν επεκταθεί πολύ τα δα-

σωμένα μέρη. από τη μια μεριά του Γκέικ υπάρχει το νέο δάσος του Γκλένφεσι και από την άλλη το νέο δάσος του Αρ-

216

Το 1860 με τη βία απαλλοτριωμένοι αγρότες εξήχθηκαν με ψεύτικες υποσχέσεις στον Καναδά. Μερικοί κατάφυγαν στα βου-

νά και στα γειτονικά νησιά. Καταδιώχτηκαν από αστυνομικούς, ήρθαν στα χέρια μαζί τους και ξέφυγαν. 217

«Στα υψίπεδα —λέει το 1814 ο Μπούχαναν, ο σχολιαστής του Α. Σμιθ — ανατρέπονται καθημερινά με τη βία οι παλιές σχέσεις

ιδιοκτησίας ... ο λόρδος γαιοκτήμονας, χωρίς να παίρνει υπόψη του τους κληρονομικούς παχτωτές (πρόκειται πάλι για μια ε-

σφαλμένα χρησιμοποιούμενη κατηγορία) προσφέρει τη γη στον πλειοδοτούντα, κι αν τούτος είναι κάποιος βελτιωτής (improver)

εφαρμόζει άμεσα ένα καινούργιο σύστημα καλλιέργειας. Η γη, που παλιά ήταν κατάσπαρτη από μικρούς αγρότες, κατοικούνταν

ανάλογα με το προϊόν της. Με το νέο σύστημα της βελτιωμένης καλλιέργειας και των αυξημένων γαιοπροσόδων παίρνεται όσο το

δυνατό μεγαλύτερο προϊόν με όσο το δυνατό μικρότερα έξοδα και γι’ αυτό το σκοπό απομακρύνονται τα χέρια που έχουν γίνει

τώρα άχρηστα... οι διωγμένοι από την πατρική τους γη προσπαθούν να βρουν πόρους ύπαρξης στις βιομηχανικές πόλεις κλπ.»

(David Buchanan: “Observations on etc. A. Smith’s Wealth of Nations », Edinburgh 1814, Vo. IV, p 144.) «Οι Σκώτοι μεγι-

στάνες έχουν απαλλοτριώσει οικογένειες όπως θα ξεπάτωναν ζιζάνια. Μεταχειρίστηκαν τα χωριά και τον πληθυσμό τους όπως

μεταχειρίζονται οι Ινδοί τις σπηλιές των άγριων ζώων, όταν είναι κυριευμένοι από το αίσθημα της εκδίκησης . . . τον άνθρωπο

τον πουλάνε για μια προβιά ή για ένα μπούτι κριαριού ή και για λιγότερα ακόμα. .. Κατά την εισβολή των Μογγόλων στις βόρειες

επαρχίες της Κίνας υποβλήθηκε στο συμβούλιο των Μογγόλων η πρόταση να ξεπατώσουν τους κατοίκους και να μετατρέψουν τη

γη τους σε βοσκές. Την πρόταση αυτή την έχουν εφαρμόσει πολλοί λόρδοι γαιοκτήμονες της Άνω Σκωτίας στη δική τους τη χώρα

ενάντια στους δικούς τους συμπατριώτες». (George Ensor: “An Inquiry concerning the Population of Nations”, London 1818,

pp 215, 216). 218

Όταν η σημερινή δούκισσα του Σάδερλαντ υποδέχτηκε στο Λονδίνο με μεγάλη επίδειξη πολυτέλειας την κυρία Μπήτσερ-

Στόου, συγγραφέα του έργου “Uncle Tom’s Cabin” [«Η καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά»], για να κάνει επίδειξη της συμπάθειας

της προς τους Μαύρους δούλους της αμερικάνικης δημοκρατίας —πράγμα που μαζί με τις άλλες συναριστοκράτισσές της α-

πόφυγε για ευνόητους λόγους να το κάνει τον καιρό του αμερικάνικου εμφυλίου πολέμου, όταν κάθε «ευγενική» αγγλική

καρδιά χτυπούσε για τους δουλοκτήτες —περιέγραψα στη “New York Tribune” την κατάσταση των δούλων των Σάδερλαντ

(ένα μέρος του άρθρου μου το αναδημοσίεψε ο Κέρυ στο “The Slave Trade, Philadelphia 1853, pp 201, 203. Το άρθρο μου

δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα της Σκωτίας και προκάλεσε μια έντονη πολεμική ανάμεσα στην εφημερίδα και στους συνη-

γόρους των Σάδερλαντ. 219

Ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά μ’ αυτό το ιχθυεμπόρου υπάρχουν στο ”Portfolio, New Series” του κ. Ντέιβιντ Ούρκχαρτ. Ο

Νάσσαου Ου. Σήνιορ στο σύγγραμμά του, που εκδόθηκε ύστερα από το θάνατο του και που το αναφέραμε πιο πάνω, χαρα-

κτηρίζει «τη διαδικασία στο Σάδερλαντσαϊαρ σαν ένα από τα πιο ευεργετικά αραιώματα (clearing) που έγιναν από αμνημόνευ-

τους χρόνους» (“Journals, Conversations and Essays relating to Ireland”, London 1868). 219α

. Τα “deer forests” (πάρκα ή άλση για κυνήγι) της Σκωτίας δεν έχουν ούτε ένα δέντρο. Διώχνουν τα πρόβατα και φέρνουν

τα ελάφια στα γυμνά βουνά, κι αυτό το λένε “deer forest”. Δηλαδή δεν επιδιώκουν ούτε καν την αναδάσωση!


ντβέρικη. Στην ίδια γραμμή υπάρχει το Μπλακ Μάουντ, μια τεράστια ερημιά που δημιουργήθηκε τελευταία. Από την Α-

νατολή ως τη Δύση, από τα πέριξ του Άμπερντην ως τα βράχια του Ομπάν εκτείνεται τώρα μια συνεχής γραμμή δάσους,

ενώ στ' άλλα μέρη της ορεινής περιοχής υπάρχουν τα καινούργια δάση του Λόκ Αρκέιγκ, Γκλένγκαρυ, Γκλένμοριστον

κ.λπ... Με τη μετατροπή της γης τους σε προβατοβοσκές... οι γαέλοι [Scottish Gaels] διώχτηκαν σε λιγότερο γόνιμα εδά-

φη. Τώρα αρχίζουν τα θηράματα να παίρνουν, τη θέση των προβάτων και έτσι σπρώχνουν τους γαέλους σε ακόμα πιο

καταθλιπτική φτώχια... Τα άλση. για κυνήγι 219α

και ο λαός δεν μπορούν να υπάρχουν το ένα δίπλα στ’ άλλο. Το ένα από

τα δύο πρέπει οπωσδήποτε ν' αδειάσει τη γωνιά. Αφήστε και στην επόμενη 25ετία τα άλση για κυνήγι ν' αυξηθούν σε α-

ριθμό και έκταση όπως έχουν αυξηθεί στην προηγούμενη 25ετία, και δε θα βρείτε κανένα γαέλο να ζει στην πατρική του

γη. Η κίνηση αυτή που παρατηρείται ανάμεσα στους ιδιοκτήτες των ορεινών περιοχών οφείλεται ενμέρει στη μόδα, στην

αριστοκρατική λόξα, στο πάθος του κυνηγίου κ.λπ., ενμέρει όμως εμπορεύονται το κυνήγι, αποβλέποντας αποκλειστικά

στο κέρδος. Γιατί είναι γεγονός πως ένα κομμάτι ορεινή γη όταν μετατραπεί σε άλσος για κυνήγι σε πολλές περιπτώσεις

είναι ασύγκριτα πιο κερδοφόρο παρά σαν προβατοβοσκή... Ο ερασιτέχνης κυνηγός που ζητάει μια περιοχή για κυνήγι

περιορίζει την προσφορά του μόνο ανάλογα με το βαλάντιο του... Στα ορεινά μέρη έχουν ενσκήψει βάσανα όχι λιγότερο

φριχτά από τα βάσανα που είχε προκαλέσει στην Αγγλία η πολιτική των Νορμανδών βασιλιάδων. Στ' αγρίμια παραχώ-

ρησαν μεγαλύτερο πεδίο κίνησης, ενώ τους ανθρώπους τους στρίμωχναν σε στενό και διαρκώς στενότερο χώρο... Αφαι-

ρούν από το λαό τη μια ελευθερία ύστερ' από την άλλη... Και η καταπίεση εξακολουθεί ν' αυξάνει καθημερινά. οι ιδιο-

κτήτες επιδιώκουν το αραίωμα και το διώξιμο του λαού σαν σταθερή αρχή, σαν τεχνική αγροτική ανάγκη, ακριβώς όπως

σαρώνονται τα δέντρα και οι θάμνοι στις παρθένες περιοχές της Αμερικής και της Αυστραλίας και όλη η επιχείρηση ακο-

λουθεί την ήρεμη, εμπορική πορεία της».220

220

Robert Somers: “Letters from the Highlands: or, the Famine of 1847”, London 1848, pp 12 – 28, σε πολλά σημεία. Τα γράμ-

ματα αυτά δημοσιεύτηκαν αρχικά στους «Times». Φυσικά, οι άγγλοι οικονομολόγοι εξήγησαν την πείνα των γαέλων το 1847

με τον υπερπληθυσμό τους. Πάντως, κατά τους οικονομολόγους, οι γαέλοι «ασκούσαν πίεση» πάνω στα μέσα διατροφής τους.

—Το “Clearing of Estates” ή, όπως το ‘λεγαν στη Γερμανία, το “Bauernlegen” [άρπαγμα της ιδιοκτησίας των αγροτών από

τους μεγαλογαιοχτήμονες], εκδηλώθηκε στη Γερμανία ιδιαίτερα υστέρα από τον Τριακονταετή πόλεμο και προκαλούσε ακό-

μα το 1790 αγροτικές εξεγέρσεις στο εκλεκτοράτο της Σαξονίας. Επικρατούσε κυρίως στην Ανατολική Γερμανία. στις περισ-

σότερες επαρχίες της Πρωσίας μόλις ο Φρειδερίκος Β' εξασφάλισε το δικαίωμα ιδιοκτησίας στους αγρότες. Ύστερα από την

κατάχτηση της Σιλεσίας υποχρέωσε τους γαιοκτήμονες να ξαναχτίσουν τις καλύβες των αγροτών, τους αχυρώνες κ.λπ., να ξα-

ναπροικίσουν τ' αγροτικά νοικοκυριά με ζώα και σύνεργα. Ο Φρειδερίκος Β' χρειαζόταν στρατιώτες για το στρατό του και

φορολογουμένους για το κρατικό του ταμείο. Εξάλλου, για το πόσο ευχάριστη ζωή έκανε ο αγρότης μέσα στα δημοσιονομικά

χάλια του Φρειδερίκου και στο κυβερνητικό του κράμα δεσποτισμού, γραφειοκρατίας και φεουδαρχίας, το βλέπουμε από το

παρακάτω χωρίο του θαυμαστή του Μιραμπό: «Το λινάρι, λοιπόν, είναι μια από τις μεγάλες πηγές πλούτου του καλλιεργητή στις

βορεινές περιοχές της Γερμανίας. Δυστυχώς για το ανθρώπινο γένος, είναι απλώς βοηθητικός πόρος ενάντια στην αθλιότητα και

όχι μέσο ευημερίας. Οι άμεσοι φόροι, οι αγγαρείες και οι κάθε λογής άλλες υποχρεωτικές υπηρεσίες τσακίζουν το γερμανό καλλι-

εργητή που πληρώνει ακόμα και έμμεσους φόρους για το καθετί που αγοράζει... και σαν ολοκλήρωση της καταστροφής του δεν

του επιτρέπεται να πουλάει τα προϊόντα του εκεί που θέλει και όπως θέλει. επίσης δεν τολμάει ν’ αγοράζει αυτά που χρειάζεται

από τους εμπόρους που θα μπορούσαν να του τα προμηθεύσουν πιο φτηνά. Όλες αυτές οι αιτίες τον καταστρέφουν σιγά-σιγά, και

χωρίς την κλωστική δε θα ‘ταν σε θέση να πληρώνει τους άμεσους φόρους τη μέρα της πληρωμής. Η κλωστική του προσφέρει μια

βοηθητική πηγή, απασχολώντας με ωφέλιμο τρόπο τη γυναίκα του, τα παιδιά του, τις κοπελιές και τα κοπέλια του. Και όμως,

παρ' όλους τους βοηθητικούς αυτούς πόρους, τί επίμοχθη ζωή! Το καλοκαίρι δουλεύει σαν κατάδικος στο όργωμα και στη συ-

γκομιδή. Πλαγιάζει στις 9 το βράδυ και σηκώνεται στις 2 το πρωί για να προλάβει τις δουλειές του. Το χειμώνα θα ‘πρεπε ν’ α-

ναπληρώσει τις δυνάμεις του με περισσότερη ανάπαυση, Δε θα τού ‘φτανε όμως το γέννημα για το ψωμί και για το σπόρο, αν ή-

ταν υποχρεωμένος να εκποιήσει, να ξεπουλήσει τα τρόφιμα του για να πληρώσει τους φόρους. Για να βουλώσει λοιπόν αυτή την

τρύπα είναι υποχρεωμένος να κλώθει... και μάλιστα να κλώθει με τη μεγαλύτερη ένταση. Έτσι ο αγρότης το χειμώνα πλαγιάζει τα

μεσάνυχτα ή στη 1 και σηκώνεται στις 5 η 6 το πρωί, ή πάλι πλαγιάζει στις 9 και σηκώνεται στις 2, κι αυτό γίνεται όλες τις μέρες

της ζωής του, εκτός από τις Κυριακές. Αυτή η υπερβολική ξαγρύπνια και εργασία φθείρει τον άνθρωπο και γι’ αυτό στα χωριά οι

άνδρες και οι γυναίκες γερνούν πολύ πιο γρήγορα παρά στις πόλεις» ((Mirabeau: “De la Monarchie Prussienne”, Londres 1788,

τομ. III, σελ. 212 κ. ε.).

Προσθήκη ατή 2η έκδοση. —Τον Απρίλη του 1866, 18 χρόνια ύστερα από τη δημοσίευση του προαναφερθέντος συγγράμμα-

τος του Ρόμπερτ Σόμερς, ο καθηγητής Λέον Λεβί έκανε μια διάλεξη στη Society of Arts [Εταιρία των Τεχνών] σχετικά με τη

μετατροπή των προβατοβοσκών σε πάρκα για κυνήγι, όπου περιέγραψε την πρόοδο της ερήμωσης στην ορεινή Σκωτία. Ανά-

μεσα στ' άλλα λέει: «Η ερήμωση από τον πληθυσμό και η μετατροπή της γης σε σκέτες προβατοβοσκές πρόσφεραν το πιο εύκολο

μέσο για την αποκόμιση εισοδημάτων χωρίς έξοδα... Η αντικατάσταση της προβατοβοσκής με άλση για κυνήγι [deer forests] εί-

ναι συνηθισμένο φαινόμενο στις ορεινές περιοχές. Τα πρόβατα διώχνονται από τ’ αγρίμια, όπως προηγούμενα διώχνανε τους

ανθρώπους για να κάνουν τόπο στα πρόβατα... Μπορεί κανείς να πάει από τα χτήματα του κόμητα Ντάλχαουζι στο Φόρφαρσαϊαρ

ως του Τζον ο-Γκρότ χωρίς να βγει καθόλου από τη δασωμένη περιοχή. —Σε πολλές απ' αυτές τις περιοχές έχουν πολιτογραφη-

θεί η αλεπού, ο αγριόγατος, το κουνάβι, η ικτίς, η νυφίτσα και ο λαγός των Άλπεων. τελευταία βρήκαν το δρόμο τους προς τα κει

το κουνέλι, η βερβερίτσα και ο αρουραίος. Τεράστιες εκτάσεις γης, που στη στατιστική της Σκωτίας φιγούραραν σαν εξαιρετικά

γόνιμες και εκτεταμένες βοσκές, έχουν αποκλειστεί τώρα από κάθε καλλιέργεια και βελτίωση και έχουν διατεθεί αποκλειστικά

στη διασκέδαση του κυνηγίου λίγων προσώπων και αυτή η διασκέδαση βαστάει μια μικρή μόνο περίοδο του χρόνου».

Το «Εκόνομιστ» του Λονδίνου της 2 του Ιούνη 1866 γράφει: «Την περασμένη εβδομάδα μια σκοτσέζικη εφημερίδα ανάμεσα


Η λεηλασία των εκκλησιαστικών χτημάτων, η καταχρηστική εκποίηση των κρατικών γαιών, η κλοπή της κοινοτι-

κής ιδιοκτησίας, η σφετεριστική μετατροπή της φεουδαρχικής ιδιοκτησίας και της. ιδιοκτησίας των φυλών σε σύγ-

χρονη ατομική ιδιοκτησία, μετατροπή που έγινε με την πιο ανελέητη τρομοκρατία, όλα αυτά ήταν ισάριθμες ειδυλλι-

ακές μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης. Κατάχτησαν το πεδίο για την κεφαλαιοκρατική γεωργία, προσάρτησαν

τη γη στο κεφάλαιο και δημιούργησαν για τη βιομηχανία των πόλεων την αναγκαία προσφορά προγραμμένου προλε-

ταριάτου.

3. ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΜΕΝΟΥΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ

15ου

ΑΙΩΝΑ. ΝΟΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΑΤΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΙΣΘΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.

Όσοι διώχτηκαν με τη διάλυση των φεουδαρχικών ακολουθιών και με την απότομη, βίαιη απαλλοτρίωση της γης

τους, το προγραμμένο αυτό προλεταριάτο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε ν’ απορροφηθεί από τη γεννώμενη μα-

νιφακτούρα τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα δημιουργήθηκε. Από την άλλη μεριά, οι απότομα εκσφενδονισμένοι από τη

συνηθισμένη τροχιά της ζωής τους άνθρωποι δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν εξίσου απότομα στην πειθαρχία της

νέας κατάστασης τους. Μετατράπηκαν μαζικά σε διακονιάρηδες, ληστές, αλήτες, εν μέρει από κλίση και στις περισ-

σότερες περιπτώσεις από την ανάγκη των πραγμάτων. Γι’ αυτό, στα τέλη του 15ου

και στη διάρκεια όλου του 16ου

αιώνα σ' όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης εκδίδονται αιματηροί νόμοι ενάντια στην αλητεία. Οι πατέρες της ση-

μερινής εργατικής τάξης ήταν οι πρώτοι που τιμωρήθηκαν, γιατί τους μετέτρεψαν με τη βία σε αλήτες και πάουπερ. Η

νομοθεσία τους μεταχειριζόταν σαν «εθελοντές» εγκληματίες, ξεκινώντας από την προϋπόθεση πως εξαρτιόταν από

την καλή τους θέληση να εξακολουθούν να ζουν στις παλιές συνθήκες που δεν υπήρχαν πια.

Η νομοθεσία αυτή άρχισε στην Αγγλία επί Ερρίκου Ζ'.

Ερρίκος Η' 1530: Στους γέρους και ανίκανους για εργασία ζητιάνους δίνεται άδεια επαιτείας. Αντίθετα, οι σωματι-

κά γεροί αλήτες μαστιγώνονται και φυλακίζονται. Σύμφωνα με το νόμο τους δένουν πίσω απ’ ένα κάρο και τους μα-

στιγώνουν ως που να τρέξει αίμα από το κορμί τους, έπειτα τους βάζουν και ορκίζονται πως θα επιστρέψουν στον

τόπο που γεννήθηκαν, ή εκεί όπου κατοικούσαν τα τελευταία τρία χρόνια, για «να δουλέψουν» (to put himself to la-

bour). Τί φριχτή ειρωνεία! με το νόμο 27 του Ερρίκου Η' επαναλαμβάνεται αυτός ο νόμος, μόνο που γίνεται αυστηρό-

τερος με συμπληρωματικές διατάξεις. Όταν συλληφθεί κανείς για δεύτερη φορά ν' αλητεύει, το μαστίγωμα επανα-

λαμβάνεται και του κόβουν το μισό αφτί. σε περίπτωση όμως νέας υποτροπής χαρακτηρίζεται μεγάλος εγκληματίας

και εχθρός της κοινωνίας και εκτελείται.

Εδουάρδος Στ': Ένας νόμος του πρώτου έτους της βασιλείας του, 1547, ορίζει πώς, αν κάποιος αρνιέται να εργα-

στεί, πρέπει να δίνεται σκλάβος στο πρόσωπο που τον κατάγγειλε σαν αργόσχολο. Ο αφέντης πρέπει να τρέφει το

σκλάβο του με ψωμί και νερό, με αδύνατα ποτά και με ό,τι απορρίμματα κρεάτων κρίνει αυτός κατάλληλα. Έχει το

δικαίωμα να τον βάζει να κάνει οποιαδήποτε εργασία, όσο αηδιαστική κι αν είναι, μαστιγώνοντας κι αλυσοδένοντας

τον. Αν ο σκλάβος λείψει 15 μέρες, πρέπει να καταδικαστεί σε ισόβια σκλαβιά και με πυρακτωμένο σίδερο να χαρα-

χτεί στο μέτωπο ή στο μάγουλο του το γράμμα «S» [First letter of word Slave], αν φύγει για τρίτη φορά, εκτελείται

σαν ένοχος εσχάτης προδοσίας. Ο αφέντης του μπορεί να τον πουλήσει, να τον κληροδοτήσει και να τον εκμισθώσει

σαν δούλο, απαράλλαχτα όπως και κάθε άλλο κινητό αγαθό ή ζώο. Οι σκλάβοι εκτελούνται επίσης, αν επιχειρήσουν

κάτι ενάντια στον αφέντη τους. Οι ειρηνοδίκες έχουν υποχρέωση, μόλις πληροφορηθούν ότι δραπέτευσαν σκλάβοι,

να ψάχνουν να τους βρουν. Αν αποδειχτεί πως ένας τους αλήτεψε τρεις μέρες, πρέπει να μεταφερθεί στον τόπο που

στα άλλα νέα ανέφερε και τα παρακάτω: ,,Μια από τις καλύτερες φάρμες για πρόβατα του Σάδερλαντσαϊαρ, για την οποία πρό-

σφεραν τελευταία, όταν έληξε το συμβόλαιο πάχτωσης νοίκι 1200 λίρες στ. το χρόνο, μετατρέπεται σε άλσος για κυνήγι!" . Τα φε-

ουδαρχικά ένστιχτα δρουν... όπως τον καιρό που ο Νορμανδός κατακτητής... κατάστρεψε 36 χωριά για να δημιουργήσει το New

Forest (Νέο δάσος)... Δυο εκατομμύρια στρέμματα που περιλαβαίνουν μερικές από τις πιο γόνιμες εκτάσεις της Σκωτίας, ερημώ-

θηκαν τελείως. Το φυσικό χορτάρι του Γκλέν Τιλτ ήταν από τα πιο θρεφτικά της κομητείας Πέρθ. Η περιοχή κυνηγίου του Μπεν

Όλντερ ήταν το καλύτερο λιβάδι στην εκτεταμένη περιοχή του Μπάντενοκ. Ένα μέρος του δάσους του Μπλακ Μάουντ ήταν η πιο

λαμπρή βοσκή της Σκωτίας για μαυροκέφαλα πρόβατα. Μιαν εικόνα για την έκταση της γης, που έχει ερημωθεί για να μετατραπεί

σε χώρο κυνηγετικής διασκέδασης, μπορεί ν’ αποκτήσει κανείς από το γεγονός ότι περιλαβαίνει μια περιοχή πολύ μεγαλύτερη απ'

όλη την κομητεία Περθ. Την απώλεια της χώρας σε παραγωγικές πηγές εξαιτίας αυτής της βίαιης ερήμωσης μπορούμε να την ε-

κτιμήσουμε αν πάρουμε υπόψη πως η γη του δάσους Μπεν Όλντερ μπορούσε να θρέψει 15 000 πρόβατα και πως αποτελεί μονά-

χα το ]/3() της συνολικής κυνηγετικής περιοχής της Σκωτίας… Όλη αυτή η κυνηγετική περιοχή είναι τελείως μη παραγωγική ... θα

μπορούσαν μια χαρά να την είχαν βουλιάξει χωρίς ζημιά στα κύματα της Βόρειας θάλασσας. Το στιβαρό χέρι του νόμου έπρεπε

να βάλει τέλος σ' αυτές τις αυτοσχέδιες ερημιές».


γεννήθηκε, να του χαράξουν με καυτό σίδερο το σημάδι «V» στο στήθος και να χρησιμοποιείται αλυσοδεμένος σε

δουλειές του δρόμου ή και σε άλλες εργασίες. Αν ο αλήτης δηλώσει ψεύτικο τόπο γέννησης, για τιμωρία του γίνεται

ισόβιος σκλάβος του τόπου αυτού, των κατοίκων ή της συντεχνίας του και στιγματίζεται με το γράμμα «S». Ο καθέ-

νας έχει, το δικαίωμα να παίρνει τα παιδιά των αλητών και να τα χρησιμοποιεί σαν μαθητευόμενους, τους νέους ως 24

χρονών και τα κορίτσια ως 20. Αν δραπετεύσουν, υποχρεώνονται ως αύτη την ηλικία να είναι σκλάβοι των μαστόρων

τους που έχουν το δικαίωμα να τους αλυσοδένουν, να τους μαστιγώνουν κ.λπ. κατά βούληση. Κάθε μάστορας έχει το

δικαίωμα να περνάει ένα σιδερένιο χαλκά στο λαιμό, στα χέρια ή στα πόδια του σκλάβου του, για να μπορεί να τον

γνωρίζει πιο εύκολα, και για να τον κρατάει πιο σίγουρα.221 Το τελευταίο μέρος τούτου, του νόμου προβλέπει πως

ορισμένοι φτωχοί πρέπει να χρησιμοποιούνται από τον τόπο ή από πρόσωπα που τους ταΐζουν, τους ποτίζουν και τους

βρίσκουν δουλειά. Τέτοιου είδους σκλάβοι των ενοριών διατηρήθηκαν στην Αγγλία ως τα μέσα του 19ου

αιώνα με το

όνομα roundsmen (περιφερόμενοι).

Νόμος της Ελισάβετ, 1572: οι ζητιάνοι που δεν έχουν άδεια επαιτείας και είναι πάνω από 14 χρονών μαστιγώνο-

νται σκληρά και καυτηριάζονται στο αριστερό αφτί, αν δεν υπάρχει κανένας που να θέλει να τους πάρει στην υπηρε-

σία του για δυο χρόνια. σε περίπτωση υποτροπής, κι αν είναι πάνω από 18 χρονών, εκτελούνται, αν δεν υπάρχει κανέ-

νας που να θέλει να τους πάρει στην υπηρεσία του για δυο χρόνια. σε περίπτωση όμως νέας υποτροπής, εκτελούνται

χωρίς οίκτο σαν ένοχοι εσχάτης προδοσίας. Παρόμοιες διατάξεις περιέχει ο νόμος 18, κεφ. 13, της Ελισάβετ και ο

νόμος του 1597.221α

Ιάκωβος Α': Ένας άνθρωπος που περιπλανιέται και ζητιανεύει θεωρείται αλήτης και μπαγαπόντης. Οι ειρηνοδίκες

των Petty Sessions [τοπικών δικαστηρίων] είναι εξουσιοδοτημένοι να διατάζουν τη δημόσια μαστίγωση του και να

τον κλείνουν 6 μήνες στη φυλακή στην πρώτη επ’ αυτοφώρω σύλληψη του και δυο χρόνια στη δεύτερη σύλληψη του.

στη διάρκεια της φυλάκισης του πρέπει να μαστιγώνεται όσες φορές και όσο κρίνουν οι ειρηνοδίκες... Τους αδιόρθω-

τους και επικίνδυνους αλήτες πρέπει να τους χαράζουν με καυτό σίδερο το γράμμα R [First letter of word Rogue =

αλήτης] στον αριστερό ώμο και να τους στέλνουν σε καταναγκαστικά έργα, κι αν τους ξαναπιάσουν επ’ αυτοφώρω να

ζητιανεύουν να τους εκτελούν χωρίς οίκτο. Οι διατάξεις αυτές των νόμων ίσχυαν ως τις αρχές του 18ου

αιώνα και α-

κυρώθηκαν μόνο με το νόμο 12 της Άννας, κεφ. 23.

Παρόμοιοι νόμοι υπήρχαν και στη Γαλλία, όπου στα μέσα του 17ου αιώνα είχε ιδρυθεί στο Παρίσι ένα βασίλειο

αλητών (royaume des truands). Στις αρχές ακόμα της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΣτ' (ordonnance) [διάταγμα] της 13

του Ιούλη 1777) κάθε σωματικά υγιής άνθρωπος από 16 ως 60 χρονών στέλνονταν στα κάτεργα, αν δεν είχε μέσα

συντήρησης και δεν ασκούσε κανένα επάγγελμα. Τα ίδια θέσπιζε για τις Κάτω Χώρες ο νόμος του Καρόλου Ε' που

εκδόθηκε τον Οχτώβρη του 1537, το πρώτο διάταγμα των κρατών και των πόλεων της Ολλανδίας της 19 του Μάρτη

1614, το Plakat [ Διακήρυξη ] των Ενωμένων Επαρχιών της 25 του Ιούνη 1649 κ.λπ. Έτσι ο αγροτικός πληθυσμός,

221 Ο συγγραφέας του «An Essay on Trade and Commerce» 1770, παρατηρεί: «Επί βασιλείας Εδουάρδου Στ' φαίνεται πως οι εγ-

γλέζοι καταπιάστηκαν πράγματι στα σοβαρά να ενθαρρύνουν τις μανιφακτούρες και την απασχόληση των φτωχών. Αυτό το βλέ-

πουμε από ένα αξιοσημείωτο νόμο που λέει πως πρέπει να στιγματίζονται όλοι οι αλήτες» κ.λπ. («An Essay on Trade and Com-

merce», London 1770, σελ. Β). 221α

Ο Τόμας Μορ στο έργο του «Ουτοπία» λέει: «Έτσι συμβαίνει ένας άπληστος και αχόρταγος πλεονέχτης, πραγματική πανούκλα

της γενέτειρας του, να μαζεύει χιλιάδες στρέμματα γη που την περιφράζει με παλούκια ή με φράχτη, ή να κατατρέχει με τη βία είτε

με ανομίες τους ιδιοκτήτες τους σε τέτοιο βαθμό, άστε ν' αναγκάζονται να τα ξεπουλάνε όλα. με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με το

καλό ή με το στανιό, εξαναγκάζονται να φύγουν φτωχές, απλοϊκές, κακόμοιρες ψυχές! Άνδρες, γυναίκες, ανδρόγυνα, ορφανά από

πατέρα παιδιά, χήρες, μανάδες που μοιρολογούν. με τα βυζανιάρικά τους, μαζί μ' όλο τους το νοικοκυριό" φτωχά σε μέσα μα

πολλές οι "ψυχές, επειδή η γεωργία χρειαζόταν πολλά χέρια. Σέρνονται —λέω — και τραβάνε μακριά από τις συνηθισμένες εστί-

ες τους, χωρίς να βρίσκουν που να ξαποστάσουν. Κάτω από άλλες συνθήκες θα τους ανακούφιζε κάπως η πούληση όλων των οι-

κιακών τους σκευών, αν και δεν είναι μεγάλης αξίας. Πεταγμένοι όμως ξαφνικά στους πέντε δρόμους είναι υποχρεωμένοι να τα

ξεπουλάνε σ’ εξευτελιστικές τιμές. Κι αφού περιπλανηθούν ως που να ‘χουν φάει και την τελευταία δεκάρα, τί άλλο, γιε μου, μπο-

ρούν να κάνουν εκτός από το να κλέβουν, για να καταντήσουν έπειτα στην κρεμάλα, σύμφωνα μ' όλους τους νόμιμους τύπους, ή

ν' αρχίσουν να διακονεύουν; Μα και τότε τους ρίχνουν στη φυλακή σαν αλήτες, γιατί περιπλανιούνται χωρίς να εργάζονται, αυ-

τούς που κανένας δε θέλει να τους πάρει στη δούλεψη του, μ' όσο ζήλο κι αν προσφέρονται για δουλειά». Απ' αυτούς τους φτω-

χούς πρόσφυγες, για τους οποίους ο Τόμας Μορ λέει πως τους εξανάγκασαν να τραπούν προς την κλοπή, «εκτελέστηκαν επί

βασιλείας Ερρίκου Η' 72 000 μεγάλοι και μικροί κλέφτες» (Holinshed: «Description of England», τόμ. Ι, σελ. 186). στα χρόνια

της Ελισάβετ «απαγχονίζαμε στη σειρά αλήτες και δεν περνούσε χρόνος που να μην κρεμάγανε στο ένα ή στο άλλο μέρος 300 ή

400 ανθρώπους» (Strype: «Annals of the Reformation and Establishment of Religion and other Various Occurrences in the

Church of England during Queen Elisabeth's Happy Reign», 2η έκδοση, 1725, τόμ. II). Σύμφωνα με τον ίδιο αυτόν Στράιπ

μέσα σ' ένα μόνο χρόνο στο Σόμερσετσαϊρ εκτελέστηκαν 40 άνθρωποι, στιγματίστηκαν 35, μαστιγώθηκαν 37 και απελευθε-

ρώθηκαν 183 «αδιόρθωτοι κατεργάρηδες». Κι ωστόσο, λέει αυτός ο φιλάνθρωπος, «ο μεγάλος αυτός αριθμός των κατηγορου-

μένων δεν περιλαβαίνει ούτε το '/5 των ποινικών εγκληματιών, χάρη στην αμέλεια των ειρηνοδικών και την ηλίθια συμπόνια του

λαού». και προσθέτει: «Δε βρίσκονταν καθόλου σε καλύτερη κατάσταση από το Σόμερσετσαϊρ οι άλλες κομητείες της Αγγλίας,

πολλές μάλιστα βρίσκονταν σε χειρότερα χάλια».


που με τη βία τον απαλλοτρίωσαν, τον κυνήγησαν και τον μετέτρεψαν σε αλήτες, υποτάχθηκε με τερατώδικους τρο-

μοκρατικούς νόμους, με μαστιγώσεις, με στιγματισμούς και με βασανιστήρια σε μια πειθαρχία τέτοια που απαιτείτο

σύστημα της μισθωτής εργασίας.

Δε φτάνει που οι όροι της εργασίας εμφανίζονται στον ένα πόλο σαν κεφάλαιο, ενώ στον αντίθετο πόλο υπάρχουν

μόνο άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα να πουλήσουν εκτός από την εργατική τους δύναμη. Δε φτάνει επίσης που εξα-

ναγκάζονται άνθρωποι να πουλούν θεληματικά τον εαυτό τους. Στην παραπέρα πορεία της κεφαλαιοκρατικής παρα-

γωγής αναπτύσσεται μια εργατική τάξη, που από αγωγή, παράδοση και συνήθεια αναγνωρίζει σαν αυτονόητους φυσι-

κούς, νόμους τις απαιτήσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Η οργάνωση του διαμορφωμένου κεφαλαιο-

κρατικού προτσές παραγωγής σπάει κάθε αντίσταση, η διαρκής δημιουργία ενός σχετικού υπερπληθυσμού κρατάει σε

μια τροχιά, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες αξιοποίησης του κεφαλαίου, το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης

εργασίας, επομένως και το μισθό εργασίας, ο βουβός εξαναγκασμός των οικονομικών σχέσεων επισφραγίζει την κυ-

ριαρχία του κεφαλαιοκράτη πάνω στον εργάτη. Είναι αλήθεια πως εξακολουθεί να χρησιμοποιείται εξωοικονομική,

άμεση βία, μόνο όμως σαν εξαίρεση. Για τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων ο εργάτης μπορεί ν’ αφεθεί στην

επενέργεια των «φυσικών νόμων της παραγωγής», δηλ. στην εξάρτηση του από το κεφάλαιο, εξάρτηση που ξεπηδάει

από τους ίδιους τους όρους της παραγωγής που την εγγυούνται και τη διαιωνίζουν. Διαφορετικά έχει το ζήτημα τον

καιρό της ιστορικής γένεσης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η κεφαλαιοκρατία που γεννιόταν χρειάζεται και χρη-

σιμοποιεί την κρατική εξουσία για να «ρυθμίζει» το μισθό της εργασίας, δηλ. για να τον στριμώχνει μέσα στα όρια

που ευνοούν την παραγωγή κέρδους, για να παρατείνει την εργάσιμη ήμερα, και για να κρατάει τον ίδιο τον εργάτη

σε κανονικό βαθμό εξάρτησης. Αυτό είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο της λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης.

Η τάξη των μισθωτών εργατών που γεννήθηκε στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αποτελούσε τότε και στον επό-

μενο αιώνα μονάχα ένα πολύ μικρό κομμάτι του λαού, που η θέση του προστατευόταν πολύ από το αυτοτελές αγροτι-

κό νοικοκυριό στο χωριό και από τη συντεχνιακή οργάνωση της πόλης. Και στο χωριό και στην πόλη το αφεντικό και

ο εργάτης βρίσκονταν από κοινωνική άποψη ο ένας κοντά στον άλλο. Η υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο ήταν

μονάχα τυπική, δηλ. ο ίδιος ο τρόπος παραγωγής δεν είχε ακόμα ειδικά κεφαλαιοκρατικό χαρακτήρα. το μεταβλητό

στοιχείο του κεφαλαίου ξεπερνούσε πολύ το σταθερό μέρος του κεφαλαίου. Γι’ αυτό και η ζήτηση μισθωτής εργασίας

αύξανε γρήγορα κάθε φορά που αύξανε η συσσώρευση, ενώ η προσφορά μισθωτής εργασίας ακλουθούσε μόνον αρ-

γά. Μεγάλο μέρος του εθνικού προϊόντος, που αργότερα μετατράπηκε σε κοντύλι συσσώρευσης του κεφαλαίου, πή-

γαινε ακόμα τότε στο κοντύλι κατανάλωσης του εργάτη.

Η νομοθεσία, η σχετική με τη μισθωτή εργασία, που μιας εξαρχής απόβλεπε στην εκμετάλλευση του εργάτη και

που στην παραπέρα εξέλιξη της είναι πάντα εξίσου εχθρική απέναντι του,222 εγκαινιάζεται στην Αγγλία το 1349 με το

Statute of Labourers [Καταστατικό για τους εργάτες] του Εδουάρδου Γ’. Στη Γαλλία, στο Καταστατικό αυτό αντι-

στοιχεί η ordonnance [διάταγμα] του 1350 που εκδόθηκε εξ ονόματος του βασιλιά Ιωάννη. Η αγγλική και γαλλική

νομοθεσία βαδίζουν παράλληλα και είναι ταυτόσημες στο περιεχόμενο. Εφόσον τα Καταστατικά για τους εργάτες

επιδιώκουν να επιβάλουν την παράταση της εργάσιμης ημέρας, δεν επανέρχομαι σ' αυτά, επειδή το σημείο αυτό το

εξέτασα προηγούμενα (στο 8ο κεφάλαιο, 5).

Το Statute of Labourers είχε εκδοθεί υστέρα από επίμονη αίτηση της Βουλής των Κοινοτήτων. «Παλιότερα —λέει

με αφέλεια ένας Τόρυ —οι φτωχοί ζητούσαν τόσο μεγάλο μεροκάματο, που έβαζαν σε κίνδυνο τη βιομηχανία και τον

πλούτο. Τώρα ο μισθός τους είναι τόσο χαμηλός, που απειλεί επίσης τη βιομηχανία και τον πλούτο, όμως αλλιώτικα και

ίσως πιο επικίνδυνα από τότε».223 Είχε καθοριστεί με νόμο ένα μισθολόγιο για την πόλη και το χωριό, για τη δουλειά

με το κομμάτι και τη δουλειά με την ήμερα. Οι εργάτες των χωριών καθορίζεται να μισθώνονται για ολόκληρο το

χρόνο, και οι εργάτες της πόλης «στην ανοιχτή αγορά». Απαγορεύεται με ποινές φυλάκισης να πληρώνεται μεγαλύτε-

ρος μισθός από το μισθό που προβλέπει το Καταστατικό, όμως τιμωρείται πιο βαριά το πρόσωπο που εισπράττει με-

γαλύτερο μισθό παρά το πρόσωπο που τον πληρώνει. Έτσι ακόμα και με τα άρθρα 18 και 19 του Καταστατικού της

Ελισάβετ για τους μαθητευόμενους επιβάλλεται δέκα μέρες φυλάκιση σε κείνον που πληρώνει μεγαλύτερο μεροκά-

ματο, ενώ επιβάλλεται είκοσι μία μέρες φυλάκιση σε κείνον που το εισπράττει. Ένα Καταστατικό του 1360 καθόριζε

ακόμα πιο αυστηρές ποινές και εξουσιοδοτούσε μάλιστα το αφεντικό να υποχρεώνει τους εργάτες με φυσικό εξανα-

γκασμό να δουλεύουν με βάση το επίσημο μισθολόγιο. Όλες οι ενώσεις, τα συμβόλαια, οι όρκοι κ.λπ. που συνέδεαν

αμοιβαία τους χτίστες και τους μαραγκούς οικοδομών ακυρώνονταν. Από το 14ο αιώνα ως το 1825, το χρόνο που κα-

ταργήθηκαν οι νόμοι ενάντια στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, τιμωρούνταν σαν βαρύ έγκλημα η οργάνωση εργα-

τών. Το πνεύμα του Καταστατικού του 1349 για τους εργάτες καθώς και το πνεύμα όλων των νόμων που ακολούθη-

222

«Κάθε φορά που η νομοθεσία επιχειρεί να ρυθμίσει τις διαφορές ανάμεσα στ’ αφεντικά (masters) και στους εργάτες τους, συμ-

βουλάτορές της είναι πάντα τ' αφεντικά», λέει ο Α. Σμιθ. «L' esprit des lois, c' est la propriéte» [«Το πνεύμα των νόμων είναι η

ιδιοκτησία» ], λέει ο Λενγκέ. 223

«Sophisms of Free Trade. By a Barrister», London 1850, σελ. 235. Και προσθέτει με πονηριά: «Ήμασταν πάντα πρόθυμοι να

επέμβουμε υπέρ του επιχειρηματία. Δεν μπορεί να γίνει τίποτα και υπέρ του εργάτη;» [σελ. 236].


σαν φαίνεται πεντακάθαρα στο ζήτημα ότι, ναι μεν το κράτος υπαγορεύει ένα ανώτατο όριο μισθού, δεν καθορίζει

όμως καθόλου ένα κατώτατο όριό του.

Όπως είναι γνωστό, το 16ο αιώνα είχε χειροτερέψει πολύ η κατάσταση των εργατών. Το μεροκάματο σε χρήμα α-

νέβαινε, όχι όμως στην ίδια αναλογία που υποτιμούνταν το χρήμα και όχι αντίστοιχα με την ύψωση των τιμών των

εμπορευμάτων. Στην πραγματικότητα λοιπόν έπεφτε το μεροκάματο. Και όμως εξακολουθούσαν να ισχύουν οι νόμοι

που απέβλεπαν στην ελάττωση του και ταυτόχρονα συνεχίζονται τα κοψίματα των αφτιών και ο στιγματισμός με καυ-

τό σίδερο εκείνων «που κανένας δεν ήθελε να τους πάρει στη δούλεψη του». Με το Καταστατικό 5, κεφ. 3, της Ελισά-

βετ για τους μαθητευόμενους εξουσιοδοτήθηκαν οι ειρηνοδίκες να καθορίζουν ορισμένους μισθούς και να τους τρο-

ποποιούν ανάλογα με τις εποχές του έτους και τις τιμές των εμπορευμάτων. Ο Ιάκωβος Α' επέκτεινε αυτή τη ρύθμιση

της εργασίας και στους υφαντές, τους κλώστες και σ' όλες τις άλλες κατηγορίες εργατών,224 και ο Γεώργιος Β' επέκτει-

νε σ' όλες τις μανιφακτούρες τους νόμους που απαγόρευαν την οργάνωση των εργατών.

Στην καθαυτό περίοδο της μανιφακτούρας ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είχε δυναμώσει αρκετά ώστε

να κάνει και ακατόρθωτη και περιττή τη ρύθμιση με νόμο του μισθού εργασίας, όμως για κάθε ενδεχόμενο δε ήθελαν

να στερηθούν τα όπλα του παλιού οπλοστασίου. Και ο νόμος 8 ακόμα του Γεωργίου Β' απαγόρευε στους καλφάδες

ραφτάδες του Λονδίνου και των περιχώρων του να παίρνουν περισσότερα από 2 σελίνια και 71/2 πένες μεροκάματο,

εκτός από τις περιπτώσεις γενικού πένθους. Και ο νόμος 13 ακόμα του Γεωργίου Γ', κεφ. 68, ανάθετε στους ειρηνοδί-

κες τη ρύθμιση των μεροκάματων των μεταξοϋφαντουργών. Και το 1796 ακόμα χρειάστηκαν δυο αποφάσεις ανώτα-

των δικαστηρίων για ν' αποφασίσουν αν οι αποφάνσεις των ειρηνοδικών σχετικά με τα μεροκάματα ισχύουν και για

τους μη γεωργικούς εργάτες. Και το 1799 ακόμα ένας νόμος της βουλής καθόριζε πως ο μισθός των ανθρακωρύχων

της Σκωτίας ρυθμίζεται από ένα Καταστατικό της Ελισάβετ και από δυο σκωτικούς νόμους του 1661 και 1671. Πόσο

πολύ είχαν αλλάξει στο μεταξύ τα πράγματα, το αποδείχνει ένα γεγονός πρωτάκουστο για την αγγλική Κάτω Βουλή.

Στη βουλή αυτή, όπου εδώ και πάνω από 400 χρόνια έφτιαχναν νόμους σχετικά με το ανώτατο όριο που οπωσδήποτε

δεν πρέπει να το ξεπερνά ο μισθός της εργασίας, ο Ουάιτμπρεντ πρότεινε το 1796 να καθοριστεί με νόμο ένα κατώτα-

το όριο μισθού για τους μεροκαματιάρηδες της γεωργίας. Ο Πητ αντιτάχθηκε, παραδέχτηκε όμως πως «ή κατάσταση

των φτωχών είναι φριχτή (cruel)». Τέλος, το 1813 καταργήθηκαν οι νόμοι που ρύθμιζαν τους μισθούς. οι νόμοι αυτοί

αποτελούσαν μια γελοία ανωμαλία από τότε που ο κεφαλαιοκράτης ρύθμιζε με την ατομική του νομοθεσία τη δου-

λειά στο εργοστάσιο και κανόνιζε να συμπληρώνεται από το φόρο για τους φτωχούς ο μισθός του εργάτη γης, ώστε

να φτάνει το απαραίτητο κατώτατο όριο. Οι διατάξεις των Καταστατικών εργασίας σχετικά με τα συμβόλαια ανάμεσα

σ' αφεντικά και μισθωτούς εργάτες, σχετικά με τους όρους καταγγελίας των συμβολαίων αυτών κ.λπ., διατάξεις που

επιτρέπουν μόνο μήνυση στα πολιτικά δικαστήρια ενάντια στον παραβάτη του συμβολαίου, όταν ο παραβάτης αυτός

είναι αφεντικό, ενώ προβλέπουν παραπομπή στα ποινικά δικαστήρια, όταν ο παραβάτης είναι εργάτης, οι διατάξεις

αυτές ισχύουν μέχρι στιγμής απόλυτα.

Οι απάνθρωποι νόμοι ενάντια στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι έπεσαν το 1825 μπρος στην απειλητική στάση

που πήρε το προλεταριάτο. και όμως έπεσαν μόνο εν μέρει. Μόλις το 1859 εξαφανίστηκαν μερικά ωραία υπολείμμα-

τα των παλιών Καταστατικών. Τέλος, ο νόμος που ψήφισε η βουλή στις 29 του Ιούνη 1871 εξαφάνιζε στα λόγια και

το τελευταίο ίχνος αυτής της ταξικής νομοθεσίας, δίνοντας νομική αναγνώριση στα τρέιντγιουνιον [εργατικά συνδι-

κάτα]. Όμως ένας νόμος της βουλής της ίδιας ημερομηνίας (an act to amend the criminal law relating to violence,

threats and molestation [ένας νόμος για τη συμπλήρωση της ποινικής νομοθεσίας σχετικά με τη χρησιμοποίηση βίας,

απειλών και ενόχλησης]) στην ουσία αποκατάσταινε την παλιά κατάσταση πραγμάτων με καινούργια μορφή. με την

κοινοβουλευτική αυτή ταχυδακτυλουργία όλα τα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι εργάτες σε περίπτωση

απεργίας ή λοκάουτ (απεργία των συνασπισμένων εργοστασιαρχών με ταυτόχρονο κλείσιμο των εργοστασίων τους)

αφαιρέθηκαν από το κοινό δίκαιο και υπάχθηκαν σε μια έκτακτη νομοθεσία που η ερμηνεία της πέρασε στους ίδιους

224

Από μια διάταξη του Καταστατικού 2, κεφ. 6, του Ιακώβου Α' βλέπουμε πως ορισμένοι υφαντουργοί επιχειρηματίες, που ήταν

ταυτόχρονα και ειρηνοδίκες, ανάλαβαν να υπαγορεύουν επίσημα το μισθολόγιο στα δικά τους εργαστήρια. —Στη Γερμανία

τα Καταστατικά για την ελάττωση των μεροκαμάτων έγιναν συχνό φαινόμενο, ιδίως υστέρα από τον Τριακονταετή πόλεμο.

«Πολύ οχληρή ήταν για τους γαιοκτήμονες η έλλειψη υπηρετών και εργατών στην ερημωμένη από ανθρώπους ύπαιθρο. Σ' όλους

τους κατοίκους των χωριών είχε απαγορευτεί να νοικιάζουν δωμάτια σε ανύπανδρους άνδρες και γυναίκες, όλους αυτούς τους

ένοικους έπρεπε να τους δηλώνουν στις αρχές και να ρίχνονται στις φυλακές σε περίπτωση που θ’ αρνιούνταν να γίνουν υπηρέ-

τες, κι αν ακόμα συντηρούνταν από άλλη δουλειά, λ.χ. αν δούλευαν μεροκαματιάρηδες σε αγρότες ή κι ακόμα αν εμπορεύονταν

σιτηρά (Kaiserliche Privilegien und Sanktionen für Schlesien, Ι, 125). Ένα ολόκληρο αιώνα τα διατάγματα των ηγεμόνων δεν

παύουν να είναι γεμάτα πικρά παράπονα για το μοχθηρό και θρασύ συρφετό που δε θέλει να υποταχθεί στους αυστηρούς όρους

και να αρκεστεί στο νόμιμο μισθό. Στους μεμονωμένους γαιοκτήμονες απαγορεύεται να πληρώνουν περισσότερα απ’ όσα έχει

καθορίσει το μισθολόγιο των αρχών της περιοχής. Και όμως οι όροι δουλειάς υστέρα από τον πόλεμο ήταν που και που ακόμα

πιο καλοί απ’ ό,τι ήταν 100 χρόνια αργότερα. Ακόμα το 1652 στη Σιλεσία οι υπηρέτες τρώγανε δυο φορές την εβδομάδα κρέας,

ενώ στον αιώνα μας στην ίδια Σιλεσία υπήρχαν περιφέρειες που τρώγανε κρέας μόνο τρεις φορές το χρόνο. Επίσης και το μερο-

κάματο ύστερα από τον πόλεμο ήταν μεγαλύτερο απ’ ό,τι ήταν στους αιώνες που ακολούθησαν» (G. Freytag: [«Neue Bilder aus

dem Leben des deutschen Volkes», Leipzig 1862, pp. 34, 85]).


τους εργοστασιάρχες με την ιδιότητα τους σαν ειρηνοδίκες. Δυο χρόνια πρωτύτερα στην ίδια Κάτω Βουλή ο ίδιος

κύριος Γλάδστον πρότεινε με το γνωστό έντιμο τρόπο ένα νομοσχέδιο για την κατάργηση όλων των έκτακτων ποινι-

κών νόμων που στρέφονταν ενάντια στην εργατική τάξη. Το νομοσχέδιο όμως αυτό δεν μπόρεσε να προχωρήσει πέρα

από τη δεύτερη ανάγνωση κι έτσι τράβηξαν την υπόθεση σε μάκρος, ώσπου τελικά το «μεγάλο φιλελεύθερο κόμμα»,

συμμαχώντας με τους Τόρυ, απόχτησε το σθένος να ταχθεί κατηγορηματικά ενάντια στο ίδιο εκείνο προλεταριάτο

που είχε ανεβάσει το κόμμα αυτό στην εξουσία. Κι επειδή δεν ικανοποιήθηκε μ’ αυτήν την προδοσία, το «μεγάλο·

φιλελεύθερο κόμμα» επέτρεψε στους άγγλους δικαστές, που πάντα εξυπηρετούσαν δουλικά τις κυρίαρχες τάξεις, να

ξεθάψουν τους παλιωμένους νόμους σχετικά με τη «συνωμοσία» και να τους εφαρμόσουν ενάντια στα εργατικά σω-

ματεία. Έτσι βλέπουμε πως μόνο δυστροπώντας και κάτω από την πίεση των μαζών η αγγλική βουλή παραιτήθηκε

από τους νόμους ενάντια στις απεργίες και τα τρέιντγιουνιον, αφού προηγούμενα η ίδια βουλή επί πέντε αιώνες συνέ-

χεια με ξετσίπωτο κυνισμό έπαιζε το ρόλο ενός μόνιμου τρέιντγιουνιον των κεφαλαιοκρατών ενάντια στους εργάτες.

Αμέσως από την αρχή κιόλας της επαναστατικής θύελλας η γαλλική αστική τάξη τόλμησε να ξαναφαιρέσει από

τους εργάτες το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι που μόλις το είχαν καταχτήσει. με το διάταγμα της 14 του Ιούνη 1791

χαρακτήρισε όλες τις εργατικές ενώσεις σαν «επιβουλή ενάντια στην ελευθερία και τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του

ανθρώπου», επιβουλή που τιμωρούνταν με 500 λίβρες [φράγκα] πρόστιμο και ένα χρόνο στέρηση των πολιτικών δι-

καιωμάτων του ενεργού πολίτη.225 Ο νόμος αυτός, που την πάλη του ανταγωνισμού ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην

εργασία τη στριμώχνει με κρατικά αστυνομικά μέτρα μέσα στα όρια που βολεύουν το κεφάλαιο, επέζησε των επανα-

στάσεων και των δυναστικών αλλαγών. Ακόμα και η κυβέρνηση της τρομοκρατίας τον άφησε άθιχτο. Μόλις τελευ-

ταία αφαιρέθηκε από τον Code Penal [Ποινικό κώδικα]. Δεν υπάρχει τίποτα πιο χαρακτηριστικό από την πρόφαση

που χρησιμοποιήθηκε γι' αυτό το αστικό πραξικόπημα. «Αν και θα ‘πρεπε —λέει ο εισηγητής του νόμου Λε Σαπελιέ ο

μισθός εργασίας να ‘ναι λίγο ανώτερος απ’ ό,τι είναι σήμερα, ώστε αυτός που τον παίρνει ν' απαλλαχτεί απ’ εκείνη την

απόλυτη εξάρτηση που δημιουργεί η στέρηση των αναγκαίων μέσων συντήρησης και που είναι σχεδόν ίδια με την εξάρ-

τηση της δουλείας», ωστόσο δεν επιτρέπεται στους εργάτες να συνεννοούνται μεταξύ τους για τα συμφέροντα τους, να

δρουν από κοινού και να μετριάζουν έτσι την «απόλυτη τους εξάρτηση που είναι σχεδόν δουλεία», γιατί έτσι παραβιά-

ζουν «την ελευθερία των ci-devant maitres [πρώην μαστόρων] τους και σημερινών επιχειρηματιών» (την ελευθερία να

κρατούν τους εργάτες στη δουλεία!) και γιατί μια ένωση ενάντια στη δεσποτεία των πρώην μαστόρων των συντε-

χνιών αποτελεί —μαντέψτε το! —επανασύσταση των συντεχνιών που τις έχει καταργήσει το γαλλικό Σύνταγμα!226

4. ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΩΝ ΠΑΧΤΩΤΩΝ.

Αφού εξετάσαμε τη βίαιη δημιουργία προγραμμένων προλετάριων, την αιματηρή πειθαρχία, που τους μετατρέπει

σε μισθωτούς εργάτες, τη βρώμικη δράση των αρχών και του κράτους, που, αυξάνοντας με αστυνομικά μέτρα το

βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας, αυξάνουν τη συσσώρευση του κεφαλαίου, μπαίνει το ερώτημα, από που προήλ-

θαν αρχικά οι κεφαλαιοκράτες; Επειδή η απαλλοτρίωση του αγροτικού πληθυσμού δημιουργεί άμεσα μόνο μεγάλους

γαιοκτήμονες. Όσο για τη γένεση του παχτωτή, μπορούμε σα να λέμε να την παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα

ψηλαφώντας την, γιατί πρόκειται για ένα σιγανό προτσές που ξετυλίγεται στη διάρκεια πολλών αιώνων. Οι ίδιοι οι

δουλοπάροικοι, που δίπλα τους υπήρχαν και ελεύθεροι, μικροκτηματίες, βρίσκονταν σε πολύ διαφορετική περιουσια-

κή κατάσταση ο ένας από τον άλλο και γι' αυτό το λόγο χειραφετήθηκαν κάτω από πολύ διαφορετικές οικονομικές

συνθήκες.

Στην Αγγλία η πρώτη μορφή του παχτωτή είναι ο βάιλος, που κι ο ίδιος ήταν δουλοπάροικος. Η θέση του είναι ί-

δια με τη θέση του αρχαίου ρωμαίου villicus [επιστάτη], μόνο που είχε μικρότερη σφαίρα δράσης. στο δεύτερο μισό

του 14ου αιώνα αντικατασταίνεται από έναν παχτωτή, που ο λόρδος γαιοκτήμονας τον εφοδιάζει με σπόρο, ζώα και

γεωργικά εργαλεία. Η κατάσταση του δε διαφέρει και πολύ από την κατάσταση του αγρότη. Μόνο· που εκμεταλλεύε-

225

Το άρθρο 1 αυτού του νόμου λέει: «Επειδή μια από τις βάσεις του γαλλικού Συντάγματος είναι η κατάργηση κάθε λογής σωμα-

τείων των πολιτών της ίδιας τάξης και του ίδιου επαγγέλματος, απαγορεύεται η επανασύσταση τους με οποιοδήποτε πρόσχημα

και οποιαδήποτε μορφή». το άρθρο 4 λέει: «Αν... πολίτες που ανήκουν στο ίδιο επάγγελμα, κλάδο και χειροτεχνία συσκέφτονται.

με σκοπό τη συμφωνία ν' αρνηθούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες του επαγγέλματος τους ή της εργασίας τους ή να τις προσφέ-

ρουν μόνο με μια καθορισμένη τιμή, οι συσκέψεις και οι συμφωνίες αυτές χαρακτηρίζονται αντισυνταγματικές και επίβουλες ε-

νάντια στην ελευθερία και τα δικαιώματα του άνθρωπου κ.λπ.», επομένως χαρακτηρίζονται σαν έγκλημα κατά του κράτους,

απαράλλαχτα όπως χαρακτηρίζονται στα παλιά Καταστατικά για τους εργάτες («Revolutions de Paris», Paris 1791, τόμ. VIII,

σελ. 523). 226

Buchez et Roux: «Histoire Parlementaire», τόμ. Χ, σελ; 193—195, σε πολλά σημεία.


ται περισσότερη μισθωτή εργασία. Σε λίγο γίνεται metayer [μισακάρης], μισοπαχτωτής. Διαθέτει ένα μέρος του απα-

ραίτητου για την καλλιέργεια κεφαλαίου και ο γαιοκτήμονας διαθέτει το υπόλοιπο. Το συνολικό προϊόν το μοιράζο-

νται οι δυο τους σε αναλογία καθορισμένη με συμβόλαιο. Στην Αγγλία η μορφή αυτή εξαφανίζεται γρήγορα για να

κάνει τόπο στη μορφή του καθαυτό παχτωτή, που αξιοποιεί το δικό του κεφάλαιο, χρησιμοποιώντας μισθωτούς εργά-

τες, και που πληρώνει στο λόρδο γαιοκτήμονα σε χρήμα ή σε είδος ένα μέρος του υπερπροϊόντος σαν γαιοπρόσοδο.

Στο 15ο αιώνα, όσο ο ανεξάρτητος αγρότης και ο εργάτης γεωργίας, που παράλληλα με τη δουλειά που έκανε σαν

μισθωτός είχε και δικό του αυτοτελές νοικοκυριό, πλουταίνουν με τη δική τους εργασία, μένουν μέτριες και η οικο-

νομική κατάσταση του παχτωτή και η σφαίρα παραγωγής του. Η επανάσταση στη γεωργία στο τελευταίο τρίτο του

15ου

αιώνα, που συνεχίζεται σχεδόν σ' όλη τη διάρκεια του 16ου

αιώνα (εξόν βέβαια από τις τελευταίες του δεκαετίες),

κάνει τον παχτωτή πιο πλούσιο τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα κάνει πιο φτωχό τον αγροτικό πληθυσμό.227 Ο σφετερι-

σμός κοινοτικών βοσκοτόπων κ.λπ. δίνει τη δυνατότητα στον παχτωτή ν’ αυξήσει πολύ και σχεδόν ανέξοδα τον αριθ-

μό των ζώων του, ενώ τα ζώα του προσφέρουν αφθονότερα τα μέσα λίπανσης για την καλλιέργεια του εδάφους.

Το 16ο αιώνα προστίθεται σ' όλα αυτά ένα στοιχείο αποφασιστικής σημασίας. Τότε τα συμβόλαια πάχτωσης της

γης ήταν μακροπρόθεσμα, συχνά κλείνονταν για 99 χρόνια. Η συνεχιζόμενη πτώση της αξίας των ευγενών μετάλλων,

επομένως και του χρήματος, έφερνε χρυσούς καρπούς στους παχτωτές. Αν αφήσουμε κατά μέρος όλους τους άλλους

όρους που αναφέραμε πιο πάνω, ελάττωνε πριν απ’ όλα το μισθό της εργασίας. Ένα μέρος αυτού του μισθού προσθέ-

τονταν στο κέρδος του παχτωτή. Η διαρκής άνοδος των τιμών των σιτηρών, του μαλλιού, του κρέατος, με δυο λόγια

όλων των γεωργικών προϊόντων, αύξανε το χρηματικό κεφάλαιο του παχτωτή χωρίς δική του συμβολή, ενώ η γαιο-

πρόσοδος που ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει ήταν συμφωνημένη με βάση την παλιά αξία του χρήματος.228 Έτσι

πλούταινε ταυτόχρονα και σε βάρος των μισθωτών εργατών του και σε βάρος του γαιοκτήμονα του. Δεν είναι λοιπόν

παράξενο αν η Αγγλία στα τέλη του 16ου

αιώνα είχε μια τάξη, πλούσιων, για τις τοτινές συνθήκες, «κεφαλαιοκρατών

παχτωτών».229

227

«Παχτωτές —λέει ο Χάρρισον στο έργο του «Description of England»—που παλιά δυσκολεύονταν να πληρώνουν 4 λίρες στερ-

λίνες γαιοπρόσοδο πληρώνουν τώρα 40, 50 και 100 λίρες στερλίνες κι ωστόσο έχουν τη γνώμη πως δεν πήγαν καλά οι δουλειές

τους, αν με τη λήξη του συμβολαίου ενοικίασης της γης δεν έχουν βάλει στην μπάντα ένα χρηματικό ποσό αντίστοιχο προς 6—7

ετών γαιοπρόσοδο». 228

Σχετικά με την επίδραση της υποτίμησης του χρήματος το 16ο αιώνα στις διάφορες τάξεις της κοινωνίας βλ. “A Compendious

or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days, By W. S., Gentle-

man” (London 1851). το γεγονός ότι το σύγγραμμα αυτό είναι γραμμένο με τη μορφή διαλόγου συνετέλεσε ώστε για πολύν

καιρό ν’ αποδίδεται στον Σαίξπηρ και ακόμα το 1751 το είχαν εκδώσει σαν έργο του Σαίξπηρ. Συγγραφέας του είναι ο Οΰίλ-

λιαμ Σταφφορντ. Σ’ ένα σημείο ο Ιππότης (knight) αναπτύσσει τις παρακάτω σκέψεις:

Ιππότης: «Εσείς, γείτονα μου αγρότη, εσείς, κύριε μπακάλη, κι εσείς, κύριε μάστορα χαλκωματά, καθώς κι εσείς οι άλλοι χειροτέ-

χνες, ξέρετε να κάνετε καλά τη δουλειά σας. Γιατί, αν όλα τα πράγματα είναι σήμερα πιο ακριβά απ’ ό,τι ήταν προηγούμενα, αυτό

γίνεται επειδή εσείς αυξάνετε τις τιμές των εμπορευμάτων και της εργασίας σας, που τα ξαναπουλάτε. Εμείς όμως δεν έχουμε τί-

ποτα να πουλήσουμε, ώστε να μπορούμε ν' ανεβάσουμε την τιμή του για να ισοφαρίσουμε τα πράγματα που ‘μαστε υποχρεωμένοι

ν' αγοράζουμε». Σ' ένα άλλο σημείο ο Ιππότης ρωτάει το δόκτορα: «Συγγνώμη, τί λογής ομάδες ανθρώπων εννοείτε; Και πρώ-

το, ποιοι κατά τη γνώμη σας δε θα υποστούν εδώ καμιά ζημιά;» —Δόκτορας: «Εννοώ όλους εκείνους που ζουν από την πούληση

και την αγορά, γιατί όπως αγοράζουν ακριβά, πουλάνε μετά ακριβά». —Ιππότης: «Ποια είναι η επόμενη ομάδα, που, όπως λέτε,

θα κερδίσει;» — Δόκτορας: «Να, όλοι όσοι έχουν παχτώσεις ή φάρμες που τις εκμεταλλεύονται (δηλ. τις καλλιεργούν) μόνοι

τους και πληρώνουν γαιοπρόσοδο με βάση το παλιό συμβόλαιο, γιατί, ενώ πληρώνουν το νοίκι της γης με την παλιά τιμή, πουλά-

νε με την καινούργια —αυτό σημαίνει πως πληρώνουν πολύ λίγο για τη γη τους και πως πουλάνε ακριβά ό,τι φυτρώνει πάνω

της.. » —Ιππότης: «Ποια είναι η ομάδα που , όπως λέτε, χάνει περισσότερα απ’ όσα κερδίζει;» —Δόκτορας: «Είναι όλοι οι ευγε-

νείς, οι κύριοι (noblemen, gentlemen) και όλοι οι άλλοι που ζουν είτε από μια σταθερή πρόσοδο είτε από ένα επίδομα, ή όσοι δεν

καλλιεργούν οι ίδιοι τη γη τους, ή όσοι δεν ασχολούνται με αγοραπωλησίες». 229

Στη Γαλλία ο régisseur [επιμελητής, διαχειριστής χτήματος], ο επιστάτης και εισπράχτορας των δοσιμάτων στο φεουδάρχη

αφέντη των αρχών του μεσαίωνα γίνεται γρήγορα homme d' affaires [επιχειρηματίας] που με εκβιασμούς, απάτες κ.λπ. εξε-

λίσσεται σε κεφαλαιοκράτη. Αυτοί οι régisseurs ήταν κάποτε πολύ καθώς πρέπει άνθρωποι. Λογου χάρη: «Το λογαριασμό αυ-

τό τον υποβάλλει ο κύριος Ζακ ντε Τοραίς, ιππότης καστελάνος του πύργου του Μπεζανσόν, στον κύριο που κρατάει στη Ντιζόν

τους λογαριασμούς του κυρίου δούκα και κόμητα της Βουργουνδίας σχετικά με τις πρόσοδες που ανήκουν στην πιο πάνω πυργο-

δεσποτεία από τις 25 του Δεκέμβρη 1359 ως τις 28 του Δεκέμβρη 1360» (Alexis Monteil: «Traite des Matériaux Manuscrits

etc.», τόμ. Ι, σελ 234). Όπως σ' όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, έτσι και δω βλέπουμε πως η μερίδα του λέοντος πε-

ριέρχεται στο μεσάζοντα. Στον οικονομικό τομέα λ.χ. την κρέμα των επιχειρήσεων την ξαφρίζουν οι άνθρωποι του χρήματος,

οι χρηματιστές, οι έμποροι, οι μικρομπακάληδες. στο αστικό δίκαιο ο δικηγόρος απομυζάει τις δυο αντίπαλες μερίδες

. στην

πολιτική. ο βουλευτής έχει περισσότερη σημασία από τον εκλογέα, ο υπουργός περισσότερη από τον ηγεμόνα

. στη θρησκεία ο

θεός απωθείται στο βάθος της σκηνής από το «μεσάζοντα» κι αυτός με τη σειρά του από τους παπάδες, που με τη σειρά τους

πάλι είναι οι αναπόφευκτοι μεσάζοντες ανάμεσα στον καλό ποιμένα και στο ποίμνιο του. Όπως στην Αγγλία, έτσι και στη

Γαλλία οι μεγάλες φεουδαρχικές περιοχές ήταν χωρισμένες σε απειράριθμα μικρά νοικοκυριά, μα σε συνθήκες ασύγκριτα πιο

δυσμενείς για τον αγροτικό πληθυσμό. Το 14ο αιώνα κάναν την εμφάνιση τους οι παχτώσεις, οι farms [φάρμες] ή terriers, ό-


5. ΑΝΤΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.

Η αλματική και διαρκώς ανανεωνόμενη απαλλοτρίωση και εκδίωξη του αγροτικού πληθυσμού από τη γη του προ-

μήθευε, όπως είδαμε, ολοένα στη βιομηχανία της πόλης μάζες από προλετάριους που βρίσκονταν ολότελα έξω από

τις συντεχνιακές σχέσεις. Πρόκειται για μια ευτυχή σύμπτωση, που έκανε το γέρο Α. Άντερσον (δεν πρέπει να τον

συγχέουμε με τον Τζέιμς Άντερσον) στην ιστορία του τού εμπορίου να πιστεύει πως πρόκειται για άμεση επέμβαση

της θείας πρόνοιας. Πρέπει να σταθούμε ακόμα μια στιγμή στο στοιχείο αυτό της πρωταρχικής συσσώρευσης. στο

αραίωμα του ανεξάρτητου αγροτικού πληθυσμού, που διαχειρίζεται δικά του αυτοτελή νοικοκυριά, δεν αντιστοιχούσε

μόνο η πύκνωση του βιομηχανικού προλεταριάτου, ακριβώς όπως ο Ζοφρουά Σαιντ Ιλέρ εξηγεί τη συμπύκνωση

της παγκόσμιας ύλης σε ένα σημείο με το αραίωμα της σε άλλο.230 Παρά το μειωμένο αριθμό των καλλιεργητών

της η γη έδινε το ίδιο με προηγούμενα ή και περισσότερο προϊόν, επειδή η επανάσταση στις σχέσεις ιδιοκτησίας της

γης συνοδευόταν από βελτίωση των μεθόδων καλλιέργειας, από μεγαλύτερη συνεργασία, από τη συγκέντρωση των

μέσων παραγωγής κ.λπ., και επειδή οι μισθωτοί εργάτες της υπαίθρου όχι μόνο υποχρεώνονταν να δουλεύουν πιο ε-

ντατικά,231 μα περιοριζόταν επίσης όλο και περισσότερο το πεδίο παραγωγής όπου εργάζονταν για τον ίδιο τον εαυτό

τους. Έτσι, μαζί με το μέρος εκείνο του αγροτικού πληθυσμού που ελευθερώνεται, ελευθερώνονται και τα προηγού-

μενα μέσα διατροφής του. Μετατρέπονται τώρα σε υλικά στοιχεία του μεταβλητού κεφαλαίου. Ο πεταμένος στους

πέντε δρόμους χωρικός είναι υποχρεωμένος να εξαγοράζει την αξία τους, με τη μορφή του μισθού εργασίας, από τον

καινούργιο του αφέντη, το βιομήχανο κεφαλαιοκράτη. Ό,τι συνέβηκε με τα μέσα συντήρησης, συνέβηκε και με τις

ντόπιες πρώτες ύλες που προμηθεύεται η βιομηχανία από τη γεωργία. Μετατράπηκαν σε στοιχείο του σταθερού κε-

φαλαίου.

Ας υποθέσουμε λ.χ. πώς ένα μέρος των αγροτών της Βεστφαλίας, που τον καιρό του Φρειδερίκου Β' έκλωθαν όλοι

τους λινάρι, χωρίς βέβαια να ζουν πλουσιοπάροχα, απαλλοτριώνονται με τη βία και διώχνονται από τη γη τους, ενώ

το υπόλοιπο μέρος αυτών των αγροτών που μένουν μετατρέπονται σε μεροκαματιάρηδες μεγαλοπαχτωτών. Ταυτό-

χρονα χτίζονται μεγάλα κλωστήρια και υφαντήρια λινών, όπου οι «ελευθερωμένοι» δουλεύουν με μισθό. Το λινάρι

έχει ακριβώς την ίδια όψη που χε και προηγούμενα. Δεν έχει αλλάξει ούτε μια ίνα του, και όμως στο σώμα του έχει

μπει μια καινούργια κοινωνική ψυχή. Αποτελεί τώρα μέρος του σταθερού κεφαλαίου των κατόχων της μανιφακτού-

ρας. Εκεί που πρώτα ήταν μοιρασμένο σε ένα άπειρο πλήθος μικροπαραγωγών, που το καλλιεργούσαν και το έκλω-

θαν οι ίδιοι κατά μικρές ποσότητες μαζί με τις οικογένειες τους, είναι τώρα συγκεντρωμένο στα χέρια ενός κεφαλαιο-

κράτη που βάζει άλλους να κλώθουν και να υφαίνουν για λογαριασμό του. Πρώτα η πρόσθετη εργασία που ξοδεύεται

στο λινοκλωστήριο πραγματοποιούνταν με τη μορφή πρόσθετου εισοδήματος αναρίθμητων αγροτικών οικογενειών ή

επίσης, τον καιρό του Φρειδερίκου Β', με τη μορφή φόρων που εισπράττονταν pour le roi de Prusse [επί λέξει = για

το βασιλιά της Πρωσίας. Με τη μεταφορική έννοια = χωρίς λόγο, άσκοπα]. Τώρα πραγματοποιείται με τη μορφή κέρ-

δους λίγων κεφαλαιοκρατών. Τ' αδράχτια κι οι αργαλειοί, που πρωτύτερα ήταν σκορπισμένοι στην ύπαιθρο, έχουν

τώρα συγκεντρωθεί σε λίγες μεγάλες καζέρνες δουλειάς, όπως και οι εργάτες, όπως και οι πρώτες ύλες. και τ' α-

δράχτια, και οι αργαλειοί, και οι πρώτες ύλες, από μέσα που εξασφάλιζαν μιαν ανεξάρτητη ύπαρξη στους κλώστες

και στους υφαντές, έχουν μετατραπεί από τη στιγμή αυτή σε μέσα για να τους εξουσιάζουν232 και για ν’ απομυζούν

από αυτούς απλήρωτη εργασία. Από την εξωτερική όψη τόσο των μεγάλων μανιφακτούρων, όσο και των μεγάλων

παχτωμένων αγροκτημάτων δεν μπορεί να δει κανείς ότι συμπήχθηκαν από πολλές μικρές παραγωγικές μονάδες και

ότι συγκροτήθηκαν με την απαλλοτρίωση πολλών μικρών ανεξάρτητων παραγωγών. και όμως ο μη προκατειλημμέ-

νος παρατηρητής δε γελιέται. Τον καιρό του Μιραμπό, αυτού του λιονταριού της επανάστασης, οι μεγάλες μανιφα-

κτούρες ονομάζονταν ακόμα manufactures réunies, ενωμένα εργαστήρια, όπως μιλάνε για ενωμένα χωράφια. «Προσέ-

πως λέγονταν. O αριθμός τους αύξανε διαρκώς και ξεπέρασε σημαντικά τις 100 000. Πλήρωναν γαιοπρόσοδο σε χρήμα ή σε

είδος που ποίκιλλε από το '/12 ως το 1/5 του προϊόντος. τα terriers ήταν τιμάρια ή υποτιμάρια κ.λπ. (fiefs, arrière-fiefs), ανάλο-

γα με την αξία και την έκταση των χτημάτων, από τα όποια μερικά είχαν μονάχα λίγα arpents [1 arpent —περίπου 5 στρέμμα-

τα] γη. Όλοι οι κάτοχοι αυτών των terriers είχαν δικαστική δικαιοδοσία κάποιου βαθμού πάνω στους κατοίκους που έμεναν

στην περιοχή τους. Υπήρχαν τέσσερις τέτοιοι βαθμοί. Καταλαβαίνουμε την πίεση που ασκούνταν πάνω στο λαό της υπαίθρου

απ’ όλους αυτούς τους μικροτυράννους. Ο Μοντέιγ λέει πως στη Γαλλία υπήρχαν τότε 160 000 δικαστήρια, τη στιγμή που

σήμερα επαρκούν 4000 δικαστήρια (μαζί με τα ειρηνοδικεία). 230

Στο έργο του «Notions de Philosophie Naturelle», Paris 1838. 231

Ένα σημείο που το τονίζει ο σερ Τζέιμς Στιούαρτ. 232

«Θα σας επιτρέψω —λέει ο κεφαλαιοκράτης —να ‘χετε την τιμή να με υπηρετείτε, με τον όρο ότι θα μου δίνετε το λίγο που σας

μένει για τον κόπο που κάνω να σας διοικώ» (J. J. Rousseau; «Discours sur 1' Economie Politique» [Genève 1756, σελ. 70]).


χουν —λέει ο Μιραμπό —μονάχα τις μεγάλες μανιφακτούρες, όπου εργάζονται εκατοντάδες άνθρωποι κάτω από τις

προσταγές ενός διευθυντή και που συνήθως τις λένε ενωμένες μανιφακτούρες (manufactures réunies). Αντίθετα, μόλις και

δίνουν κάποια προσοχή στα εργαστήρια εκείνα, όπου είναι σκόρπιος μεγάλος αριθμός εργατών και όπου ο καθένας ερ-

γάζεται για δικό του λογαριασμό. τα εργαστήρια αυτά τα παραμερίζουν τελείως στο βάθος της σκηνής. Πρόκειται για μια

πολύ μεγάλη πλάνη, γιατί αυτά μόνο αποτελούν ένα πραγματικά σημαντικό συστατικό του λαϊκού πλούτου... το ενωμένο

εργοστάσιο (fabrique réunie) θα πλουταίνει θαυμάσια έναν ή δυο επιχειρηματίες, οι εργάτες όμως είναι απλώς καλύτερα

ή χειρότερα αμειβόμενοι μεροκαματιάρηδες και δέ συμμετέχουν καθόλου στην ευημερία του επιχειρηματία. Αντίθετα,

στο ξέχωρο εργοστάσιο (fabrique séparée) κανένας δέ γίνεται πλούσιος, όμως πλήθος εργάτες ευπορούν... Ο αριθμός

των φίλεργων και οικονόμων εργατών θ' αυξάνει, γιατί στο συνετό τρόπο ζωής και στη δράση βλέπουν το μέσο να καλυ-

τερέψουν ουσιαστικά την κατάσταση τους, και όχι στο να πετύχουν μια μικρή αύξηση του μεροκάματου, που ποτέ δεν

μπορεί ν' αποτελεί κάτι το σημαντικό για το μέλλον, μα το πολύ-πολύ να δώσει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ζουν

κάπως καλύτερα μεροδούλι-μεροφάι. Οι ξέχωρες ατομικές μανιφακτούρες, που συνήθως συνδυάζονται μ' ένα μικρό α-

γροτικό νοικοκυριό, είναι οι ελεύθερες».233 Η απαλλοτρίωση και η εκδίωξη από το χωριό μεγάλου μέρους του αγροτι-

κοί) πληθυσμού όχι μονάχα ελευθερώνουν για το βιομηχανικό κεφάλαιο τους εργάτες μαζί με τα μέσα συντήρησης

και τις πρώτες ύλες τους, αλλά δημιουργούν και την εσωτερική αγορά.

Πράγματι, τα ίδια γεγονότα, που μετατρέπουν τους μικροαγρότες σε μισθωτούς εργάτες και τα μέσα τους συντή-

ρησης και εργασίας σε υλικά στοιχεία του κεφαλαίου, δημιουργούν ταυτόχρονα την εσωτερική αγορά για το κεφά-

λαιο. Πρωτύτερα η αγροτική οικογένεια μόνη παρήγε και επεξεργαζόταν τα μέσα συντήρησης και τις πρώτες ύλες,

που μετά στο μεγαλύτερο τους μέρος τα κατανάλωνε η ίδια. Τώρα αυτές οι πρώτες ύλες κι αυτά τα μέσα συντήρησης

έγιναν εμπορεύματα. Τα πουλάει ο μεγαλοπαχτωτής που βρίσκει αγορά γι' αυτά στις μανιφακτούρες. Το νήμα, το πα-

νί, τα χοντροειδή μάλλινα υφάσματα —πράγματα που οι πρώτες τους ύλες βρίσκονταν μέσα στα πλαίσια κάθε αγρο-

τικής οικογένειας και που τα ‘κλωθε και τα ύφαινε για δική της χρήση —μετατρέπονται τώρα σε είδη μανιφακτούρας,

που έχουν για αγοραπωλησία τους ίσα, ίσα τις αγροτικές περιοχές. Η πολυάριθμη σκόρπια πελατεία, που ως τώρα

εξυπηρετούνταν από ένα πλήθος μικροπαραγωγών που εργάζονταν για δικό τους λογαριασμό, συγκεντρώνεται τώρα

σε μια μεγάλη αγορά που την εφοδιάζει το βιομηχανικό κεφάλαιο.234 Έτσι, χέρι-χέρι με την απαλλοτρίωση άλλοτε

αυτοτελών αγροτών και με το χωρισμό τους από τα μέσα τους παραγωγής προχωρεί και η καταστροφή της αγροτικής

οικοτεχνίας που ασκούνταν σαν πάρεργο, το προτσές του χωρισμού της μανιφακτούρας από τη γεωργία. και μονάχα η

καταστροφή της αγροτικής οικοτεχνίας μπορεί να δώσει στην εσωτερική αγορά μιας χώρας την έκταση και τη σταθε-

ρότητα που απαιτεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής.

Ωστόσο, η καθαυτό περίοδος της μανιφακτούρας δε φέρνει κανένα ριζικό μετασχηματισμό. Ας θυμηθούμε πως

μανιφακτούρα μόνο πολύ κομματιαστά καταχτάει την εθνική παραγωγή και στηρίζεται πάντα σαν σε πλατιά βάση της

(Hintergrund) στη χειροτεχνία των πόλεων και στην αγροτική οικοτεχνία που ασκείται σαν πάρεργο. Αν την κατα-

στρέφει με τη μια της μορφή σε μερικούς κλάδους και σε ορισμένα σημεία, προκαλεί ξανά τη γέννηση της σε άλλα

σημεία, γιατί τη χρειάζεται για την επεξεργασία των πρώτων της υλών ίσαμε ένα ορισμένο βαθμό. Γι’ αυτό το λόγο

δημιουργεί μια καινούργια τάξη μικροαγροτών που ασκούν σαν δευτερεύον επάγγελμα την καλλιέργεια της γης, ενώ

τη βιομηχανική εργασία, που το προϊόν της το πουλάνε —άμεσα ή έμμεσα μέσω του εμπόρου —στη μανιφακτούρα,

την ασκούν σαν κύριο επάγγελμα. Αυτή είναι μια από τις αιτίες —αν και όχι η κύρια αιτία —ενός φαινομένου που

μπερδεύει αρχικά το μελετητή της αγγλικής ιστορίας. Από το τελευταίο τρίτο του 15ου

αιώνα και δω βρίσκει συνεχώς

να γίνονται παράπονα, που διακόπτονται μόνο κατά ορισμένα διαλείμματα, για την αναπτυσσόμενη κεφαλαιοκρατική

οικονομία στο χωριό και για την προοδευτική καταστροφή της αγροτιάς. Από την άλλη μεριά όμως ξαναβρίσκει πά-

ντα την ίδια αγροτιά να υπάρχει, αν και σε μειωμένο αριθμό και σε διαρκώς χειρότερες συνθήκες.235 Ο κύριος λόγος

είναι: η Αγγλία είναι κατά προτίμηση πότε σιτοπαραγωγός, πότε κτηνοτρόφος σε εναλλασσόμενες περίοδες, και ανά-

λογα με τις περίοδες αυτές κυμαίνονται οι διαστάσεις του αγροτικού νοικοκυριού. Μόνο η μεγάλη βιομηχανία με τις

μηχανές της προσφέρει τη σταθερή βάση της κεφαλαιοκρατικής γεωργίας, απαλλοτριώνει ριζικά την τεράστια πλειο- 233

Mirabeau: «De la Monarchie Prussienne», Londres 1788, τόμ. III, σελ. 20—109, σε πολλά σημεία. Το γεγονός ότι ο Μιραμπό

θεωρεί τα σκόρπια εργαστήρια και πιο οικονομικά και πιο παραγωγικά από τα «ενωμένα», ενώ στα δεύτερα βλέπει μονάχα

τεχνητά φυτά θερμοκηπίου που αναπτύσσονται χάρη στη φροντίδα των κυβερνήσεων, το γεγονός αυτό εξηγιέται με την τοτι-

νή κατάσταση που παρουσίαζαν πολλές μανιφακτούρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. 234

«Είκοσι λίβρες μαλλί, που μετατρέπονται σιγά-σιγά σε ρούχα για να καλύψουν τις ανάγκες μιας εργατικής οικογένειας για ένα

χρόνο, και που μετατρέπονται με τη δική της εργασία στα διάκενα ανάμεσα στις άλλες δουλειές της —είναι κάτι που δεν προκαλεί

την προσοχή. Φέρτε όμως το μαλλί στην αγορά, στείλτε το στο εργοστάσιο, έπειτα στο μεσίτη, υστέρα στον έμπορο και τότε έχετε

μεγάλες εμπορικές πράξεις και χρησιμοποιούμενο ονομαστικό κεφάλαιο που φτάνει το εικοσαπλάσιο της αξίας του μαλλιού...

Έτσι εκμεταλλεύονται την εργαζόμενη τάξη για να συντηρούν έναν εξαθλιωμένο εργοστασιακό πληθυσμό, μια παρασιτική τάξη

από μαγαζάτορες και ένα πλασματικό εμπορικό, χρηματικό και χρηματιστικό, σύστημα» (David Urquhart: «Familiars Words»,

London 1855, σελ. 120). 235

Εξαίρεση αποτελεί εδώ η περίοδος του Κρόμγουελ. Όσο υπήρχε η δημοκρατία όλα τα στρώματα του αγροτικού πληθυσμού

ανυψώνονταν από τον ξεπεσμό στον όποιο είχαν κυλήσει στην περίοδο των Τούντορ.


ψηφία του αγροτικού πληθυσμού και ολοκληρώνει το χωρισμό ανάμεσα στη γεωργία και στην αγροτική οικοτεχνία»

ξεπατώνοντας τις ρίζες της —την κλωστική και την υφαντική.236 Μα γι’ αυτό ακριβώς η μεγάλη βιομηχανία είναι ε-

κείνη που καταχτάει όλη την εσωτερική αγορά για το βιομηχανικό κεφάλαιο.237

6. ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΗ.

Η γένεση του βιομηχάνου238 κεφαλαιοκράτη δε συντελέστηκε με τον ίδιο βαθμιαίο τρόπο, όπως και του παχτωτή.

Χωρίς αμφιβολία, κάμποσοι μικροί συντεχνιακοί μαστόροι κι ακόμα περισσότεροι ανεξάρτητοι μικροί χειροτέχνες ή

ακόμα και μισθωτοί εργάτες μετατράπηκαν αρχικά σε μικρούς κεφαλαιοκράτες, και έπειτα, με τη βαθμιαία πιο εκτε-

ταμένη εκμετάλλευση μισθωτής εργασίας και με αντίστοιχη συσσώρευση, σε κεφαλαιοκράτες sans phrase [απερί-

φραστα]. Στην περίοδο της παιδικής ηλικίας της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής τα πράγματα γίνονταν όπως στην πε-

ρίοδο της παιδικής ηλικίας των μεσαιωνικών πόλεων, όπου το ζήτημα, ποιος από τους φυγάδες δουλοπάροικους πρέ-

πει να γίνει μάστορας και ποιος υπηρέτης, κρινόταν συνήθως από την ημερομηνία της φυγής τους, αν ήταν παλιά ή

πρόσφατη. Ωστόσο η ασυνήθιστη βραδύτητα αυτής της μεθόδου δεν ανταποκρινόταν καθόλου στις εμπορικές ανά-

γκες της καινούργιας παγκόσμιας αγοράς, που την είχαν δημιουργήσει οι μεγάλες ανακαλύψεις του τέλους του 15ου

αιώνα. Ο μεσαίωνας όμως άφησε κληρονομιά δυο διαφορετικές μορφές του κεφαλαίου, που ωριμάζουν στους πιο

διαφορετικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς και που πριν από την εποχή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου πα-

ραγωγής θεωρούνται κεφάλαιο quand meme [παρ' όλα αυτά] —το τοκογλυφικό και το εμπορικό κεφάλαιο. «Σήμε-

ρα όλος ο πλούτος της κοινωνίας περνάει πρώτα στα χέρια του κεφαλαιοκράτη... αυτός πληρώνει τη γαιοπρόσοδο στο

γαιοκτήμονα, το μεροκάματο στον εργάτη, και στους εισπράχτορες των φόρων και της δεκάτης τις απαιτήσεις τους και

κρατάει για τον εαυτό του ένα μεγάλο, στην πραγματικότητα το μεγαλύτερο και διαρκώς αυξανόμενο μέρος του χρονιάτι-

κου προϊόντος της εργασίας. Ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να θεωρείται σήμερα κάτοχος από πρώτο χέρι όλου του κοινω-

νικού πλούτου, αν και κανένας νόμος δεν του έχει δώσει δικαίωμα πάνω σ' αυτή την ιδιοκτησία... Η αλλαγή αύτη στην

ιδιοκτησία επιτεύχθηκε με την είσπραξη τόκου για κεφάλαιο... και είναι αρκετά αξιοσημείωτο ότι οι νομοθέτες όλης της

Ευρώπης θέλησαν να εμποδίσουν το γεγονός αυτό με νόμους ενάντια στην τοκογλυφία... Η εξουσία του κεφαλαιοκράτη

πάνω σ' όλο τον πλούτο της χώρας είναι πλέρια επανάσταση στο δίκαιο της ιδιοκτησίας, όμως ποιος νόμος, η ποιοι νό-

μοι δημιούργησαν αυτή την εξουσία;».239 Ο συγγραφέας θα ‘πρεπε ν' αποκριθεί στον εαυτό του πώς οι επαναστάσεις δε

γίνονται με νόμους.

Το φεουδαρχικό καθεστώς στο χωριό και το συντεχνιακό στις πόλεις εμπόδιζαν το χρηματικό κεφάλαιο που·

σχηματίστηκε με την τοκογλυφία και με το εμπόριο να μετατραπεί σε βιομηχανικό κεφάλαιο.240 Οι φραγμοί αυτοί

236

Ο Τάκετ ξέρει πως από τις καθαυτό μανιφακτούρες και από την καταστροφή της αγροτικής ή οικιακής χειροτεχνίας ξεπηδάει

με την εισαγωγή των μηχανών η μεγάλη εριουργία (Tuckett: «A History of the Past and Present State of the Labouring Popu-

lation», London 1846, τόμ, Ι, σελ. 144). «Το αλέτρι, και ο ζυγός ήταν εφευρέσεις θεών και απασχόληση ηρώων: μήπως ο αργα-

λειός, το αδράχτι και το ροδάνι έχουν λιγότερο ευγενική καταγωγή; Χωρίζετε το ροδάνι από το αλέτρι, το αδράχτι από το ζυγό, κι

αποχτάτε εργοστάσια και πτωχοκομεία, πίστη και κρίσεις, δυο εχθρικά έθνη, ένα αγροτικό και ένα εμπορικό» (David Urquhart:

«Familiar Words», London, 1855, σελ. 122). Έρχεται όμως τώρα ο Κέρυ και, ασφαλώς όχι άδικα, κατηγορεί την Αγγλία πως

πασχίζει να μετατρέψει σε αποκλειστικά αγροτική κάθε άλλη χώρα, έτσι που εργοστασιάρχης της να είναι η Αγγλία. Ισχυρίζε-

ται πως μ' αυτό τον τρόπο καταστράφηκε η Τουρκία, επειδή «στους κατόχους και καλλιεργητές της γης δεν έχει επιτραπεί ποτέ

(από την Αγγλία) να δυναμώσουν ίδιοι με τη φυσική συμμαχία του αλετριού και του αργαλειού, του σφυριού και της σβάρνας»

(«The Slave Trade», σελ. 125). Κατά τη γνώμη του Κέρυ ο ίδιος ο Ούρκχαρτ είναι ένας από τους κύριους παράγοντες της κα-

ταστροφής της Τουρκίας, όπου εκπροσωπώντας τα αγγλικά συμφέροντα προπαγάνδιζε το ελεύθερο εμπόριο. το πιο ωραίο εί-

ναι πως ο Κέρυ, που ανάμεσα στ' άλλα είναι και μεγάλος ρωσόδουλος, θέλει με το προστατευτικό σύστημα να εμποδίσει εκεί-

νο το προτσές χωρισμού που επιταχύνεται απ’ αυτό το σύστημα. 237

Οι φιλάνθρωποι άγγλοι οικονομολόγοι, σαν τους Μιλλ, Ρότζερ, Γκόλντουίν Σμιθ, Φάουσεττ κ.λπ., και οι φιλελεύθεροι εργο-

στασιάρχες, σαν τους Τζον Μπράιτ και Κονς, ρωτάνε τους άγγλους γαιοκτήμονες αριστοκράτες,— όπως ρωτούσε ο θεός τον

Κάιν για τον αδερφό του Άβελ, —τί απόγιναν οι χιλιάδες μας freeholders [ελεύθεροι αγρότες]; Μα από που έχετε βγει εσείς οι

ίδιοι; Από την καταστροφή εκείνων των freeholders. Γιατί δε ρωτάτε παραπέρα τί απόγιναν οι ανεξάρτητοι υφαντουργοί,

κλωστές, χειροτέχνες; 238

Ο όρος «βιομήχανος» χρησιμοποιείται εδώ σε αντίθεση προς τον όρο «αγροτικός». με την έννοια των οικονομικών «κατηγο-

ριών» ο παχτωτής είναι το ίδιο βιομήχανος κεφαλαιοκράτης όπως και ο εργοστασιάρχης. 239

“The Natural and Artificial Right of Property Contrasted”, London 1832, σελ. 98, 99. Συγγραφέας αυτού του ανώνυμου έρ-

γου είναι ο Θ. Χότζκιν. 240

Ακόμα και το 1794 οι μικροί υφαντουργοί του Λητζ έστειλαν μια αντιπροσωπεία στη βουλή για να ζητήσουν την ψήφιση ενός


έπεσαν με τη διάλυση των φεουδαρχικών ακολουθιών, με την απαλλοτρίωση και τη μερική εκδίωξη του αγροτικού

πληθυσμού. Η καινούργια μανιφακτούρα ιδρύθηκε σε παραθαλάσσια λιμάνια εξαγωγής ή σε ορισμένα σημεία της

υπαίθρου που βρίσκονταν έξω από τον έλεγχο των παλιών πόλεων και του. συντεχνιακού καθεστώτος τους. Σ’ αυτό

οφείλεται η λυσσασμένη πάλη των corporate towns [παλιές πόλεις με συντεχνιακό σωματειακό καθεστώς] της Αγγλί-

ας ενάντια σ’ αυτά τα καινούργια φυτώρια της βιομηχανίας

Η ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική, η εξόντωση, το σκλάβωμα και το πα-

ράχωμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάχτησης και της λεηλασίας των Ανατολικών Ιν-

διών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή κυνηγίου Μαύρων για το δουλεμπόριο —χαρακτηρίζουν τη

χαραυγή της εποχής της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Αυτά τα ειδυλλιακά προτσές είναι κύρια στοιχεία της πρω-

ταρχικής συσσώρευσης. Ακολουθεί κατά πόδας ο εμπορικός πόλεμος των ευρωπαϊκών εθνών με θέατρο την υδρόγει-

ο. Ο πόλεμος αυτός αρχίζει με την αποσκίρτηση των Κάτω Χωρών από την Ισπανία, παίρνει γιγάντιες διαστάσεις με

τον αντιγιακομπίνικο πόλεμο της Αγγλίας, συνεχίζεται με τέτοιες πειρατικές εκστρατείες, όπως είναι ο πόλεμος του

οπίου ενάντια στην Κίνα κ.ο.κ.

Οι διάφορες μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης κατανέμονται λοιπόν σε λίγο-πολύ διαδοχική σειρά, ιδίως

στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία και στην Αγγλία. Στα τέλη του 17ου

αιώνα στην Αγγλία

συνοψίζονται συστηματικά στο αποικιακό σύστημα, στο σύστημα δημοσίων χρεών, στο σύγχρονο φορολογικό σύ-

στημα και στο προστατευτικό σύστημα. Οι μέθοδες αυτές στηρίζονται ενμέρει στην πιο ωμή βία, όπως είναι λ.χ. το

αποικιακό σύστημα. Όλες όμως χρησιμοποιούν την κρατική εξουσία, τη συγκεντρωμένη και οργανωμένη βία της κοι-

νωνίας, για να επιταχύνουν σαν σε θερμοκήπιο το προτσές της μετατροπής του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής σε

κεφαλαιοκρατικό. Η βία είναι η μαμή κάθε παλιάς κοινωνίας που κυοφορεί μια καινούργια. Η ίδια η βία είναι οικο-

νομική δύναμη.

Ο Ου. Χόγουϊτ, ένας άνθρωπος που έχει κάνει ειδικότητα του το χριστιανισμό, λέει σχετικά με το χριστιανικό α-

ποικιακό σύστημα: «Οι βαρβαρότητες και οι ανόσιες φρικαλεότητες, που διέπραξαν οι λεγόμενες χριστιανικές φυλές σ’

όλες τις περιοχές του κόσμου κι ενάντια σε κάθε λαό που μπόρεσαν να υποδουλώσουν, δεν έχουν το όμοιό τους σε καμιά

εποχή της παγκόσμιας ιστορίας και σε καμιά φυλή, όσο αγρία κι αμόρφωτη, όσο ανελέητη και ξετσίπωτη κι αν είναι».241

Η ιστορία της. ολλανδικής αποικιακής πολιτικής —και η Ολλανδία ήταν το υποδειγματικό κεφαλαιοκρατικό έθνος

του 17ου

αιώνα —«ξετυλίγει μπροστά μας μια ανυπέρβλητη εικόνα προδοσίας, δωροδοκίας, δολοφονιών και αχρειότη-

τας».242 Δεν υπάρχει τίποτα το πιο χαρακτηριστικό από τη μέθοδο αρπαγής ανθρώπων που εφάρμοσε η Ολλανδία στο

νησί Κελέβη για να βρίσκει δούλους για την Ιάβα. Γι' αυτό το σκοπό γύμναζαν ειδικούς κλέφτες ανθρώπων. Ο κλέ-

φτης, ο διερμηνέας και ο πουλητής ήταν οι κύριοι παράγοντες αυτού του εμπορίου, και κύριοι πουλητές ήταν οι ιθα-

γενείς πρίγκιπες. Τους νέους που άρπαζαν τους κλείνανε στις μυστικές φυλακές της Κελέβης, ώσπου να γίνουν ώριμοι,

για να σταλούν με τα καράβια των δουλεμπόρων. Μια επίσημη έκθεση λέει: «Και μόνο αυτή η πόλη Μακασάρ λ.χ.

είναι γεμάτη από μυστικές φυλακές, τη μια πιο φριχτή από την άλλη, παραγεμισμένες με δυστυχισμένους, θύματα της

πλεονεξίας και της τυραννίας, αλυσοδεμένους κι αποσπασμένους με τη βία από τις οικογένειες τους». για ν’ αρπάξουν τη

Μαλάκκα οι Ολλανδοί εξαγόρασαν τον πορτογάλο διοικητή. Αυτός τους άφησε και μπήκαν στην πόλη το 1641. Οι

Ολλανδοί έτρεξαν κατ' ευθείαν σπίτι του και τον δολοφόνησαν για «ν' απαρνηθεί» τις 21 875 λίρες στερλίνες, τα

συμφωνημένα αργύρια της προδοσίας του που έπρεπε να του πληρώσουν. Παντού όπου πατούσαν το πόδι τους ακο-

λουθούσε η ερήμωση και το ξεκλήρισμα του πληθυσμού. Το Μπανγιουβάνγκι, μια επαρχία της Ιάβας, το 1750 αριθ-

μούσε πάνω από 800 000 κατοίκους, το 1811 είχε μόνο 8 000. Αυτό είναι το doux commerce [το ήπιο εμπόριο].

Όπως είναι γνωστό, η αγγλική εταιρία των Ανατολικών Ινδιών, εκτός από την πολιτική κυριαρχία στις Ανατολικές

Ινδίες, απόχτησε και το αποκλειστικό μονοπώλιο του εμπορίου τσαγιού και του κινέζικου εμπορίου γενικά, καθώς και

το μονοπώλιο της μεταφοράς εμπορευμάτων στην Ευρώπη και από την Ευρώπη. Όμως η ακτοπλοΐα των Ινδιών και η

ναυσιπλοΐα ανάμεσα στα νησιά, καθώς και το εμπόριο στο εσωτερικό των Ινδιών έγιναν μονοπώλιο των ανώτερων

υπαλλήλων της εταιρίας. Τα μονοπώλια του αλατιού, του οπίου, του μπετέλ και άλλων εμπορευμάτων ήταν ανεξά-

ντλητα μεταλλεία πλούτου. Οι ίδιοι οι υπάλληλοι καθόριζαν τις τιμές και έγδερναν κατά βούληση τους δυστυχισμέ-

νους Ινδούς. Ο γενικός διοικητής συμμετείχε σ' αυτό το ιδιωτικό εμπόριο. Οι ευνοούμενοι του κλείνανε συμβόλαια με

νόμου, που ν' απαγορεύει σε οποιοδήποτε έμπορο να γίνει εργοστασιάρχης (Dr. Aikin: «Description of the Country from thirty

to forty miles round Manchester», London 1795). 241

William Howitt: “Colonization and Christianity. A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all

their Colonies», London 1838, σελ. 9. Σχετικά, με τη μεταχείριση των δούλων υπάρχει ένα καλό απάνθισμα στο έργο του

Charles Comte: «Traite de la Législations, 3rd

ed., Bruxelles 1837. Πρέπει να μελετήσει κανείς επισταμένα αυτό το έργο, για

να δει σε τί είναι ικανός ο αστός να μετατρέψει τον εαυτό του και τον εργάτη παντού όπου μπορεί να μεταπλάσει ανενόχλητος

τον κόσμο κατ' εικόνα και ομοίωση του. 242

Thomas Stamford Raffles, πρώην υποκυβερνήτης του νησιού Ιάβα: «The History of Java», London 1817 [τόμ. II, παράρτημα,

σελ. CXC—CXCI].


όρους που τους επέτρεπαν, πιο έξυπνα από τους αλχημιστές, να φτιάχνουν χρυσό από το τίποτα. Μεγάλες περιουσίες

ξεφύτρωναν μέσα σε μια μέρα σαν τα μανιτάρια υστέρα από τη βροχή και η πρωταρχική συσσώρευση συντελούνταν

χωρίς να προκαταβληθεί ούτε ένα σελίνι. Η δίκη του Ουώρεν Χέιστινγκς είναι γεμάτη από τέτοια παραδείγματα. Να

μια περίπτωση. Ένα συμβόλαιο προμήθειας οπίου εκχωρείται σε κάποιον Σάλλιβαν τη στιγμή της αναχώρησης του —

με επίσημη εντολή —για μια περιοχή που βρισκόταν σε μια άκρη των Ινδιών, τελείως απομακρυσμένη από τις περιο-

χές του οπίου. Ο Σάλλιβαν πουλάει το συμβόλαιο του προς 40000 λίρες στερλίνες σε κάποιο Μπιν, Ο Μπιν το πουλά-

ει την ίδια μέρα προς 60 000 λίρες στερλίνες και ο τελικός αγοραστής και εκτελεστής του συμβολαίου δηλώνει πως

υστέρα απ’ αυτό έβγαλε ακόμα ένα τεράστιο κέρδος. Σύμφωνα με έναν κατάλογο που υποβλήθηκε στη βουλή, η ε-

ταιρία και οι υπάλληλοι της από το 1757 ως το 1766 έβαλαν τους Ινδούς και τους χάρισαν 6 εκατομμύρια λίρες στερ-

λίνες! Στα 1769—1770 οι Εγγλέζοι προκάλεσαν λιμό, αγοράζοντας όλο το ρύζι και αρνούμενοι να το ξαναπωλήσουν

παρά μόνο σε μυθικές τιμές.243

Φυσικά, η μεταχείριση των ιθαγενών ήταν πιο εξωφρενική στις φυτείες που προορίζονταν για το εξαγωγικό εμπό-

ριο, όπως λ.χ. στις Δυτικές Ινδίες και στις πλούσιες και πυκνοκατοικημένες χώρες, όπως το Μεξικό και οι Ανατολικές

Ινδίες, που είχαν παραδοθεί στο έλεος της ληστείας και των δολοφονιών. Ωστόσο ούτε και στις καθαυτό αποικίες δεν

διάψευσε τον εαυτό του ο χριστιανικός χαρακτήρας της πρωταρχικής συσσώρευσης. Οι νηφάλιοι εκείνοι βιρτουόζοι

του προτεσταντισμού, οι πουριτανοί της Νέας Αγγλίας, καθόρισαν το 1703 με αποφάσεις της Assembly [Συνέλευσης]

τους βραβείο 40 λίρες στερλίνες για κάθε ινδιάνικο «σκαλπ» [scalp =το πετσί του κρανίου με το τρίχωμα] και για κά-

θε ερυθρόδερμο αιχμάλωτο, το 1720 καθόρισαν βραβείο 100 λίρες στερλίνες για κάθε σκαλπ, το 1744, αφού πρώτα

το Μασσατσιούσετς Μπαίη χαρακτήρισε αντάρτικη μια φυλή, καθόρισε τις παρακάτω τιμές: για ένα ανδρικό σκαλπ

από 12 χρονών και πάνω 100 λίρες στερλίνες σε νέο συνάλλαγμα, για άνδρες αιχμαλώτους 105 λίρες στερλίνες, για

γυναίκες αιχμάλωτες και παιδιά 55 λίρες στερλίνες, για σκαλπ γυναικών και παιδιών 50 λίρες στερλίνες! Μερικές δε-

καετίες αργότερα εκδικήθηκε το αποικιακό σύστημα τους απόγονους των ευσεβών pilgrim fathers [προσκυνητών]

που στο μεταξύ είχαν εξεγερθεί. Με αγγλική υποκίνηση και αγγλικό χρήμα τους tomahawked [τους σφάζανε με ένα

είδος ινδιάνικο τσεκούρι που λέγεται tomahawk]. το βρετανικό κοινοβούλιο ανακήρυξε τα αιμοβόρα σκυλιά και το

«σκάλπισμα» σαν «μέσα που του δόθηκαν από το θεό και τη φύση».

Το αποικιακό σύστημα ανάπτυξε σαν φυτό θερμοκηπίου το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Οι «Gesellschaften Mono-

polia» [«εταιρίες μονοπώλια»] (Λούθηρος) ήταν ισχυροί μοχλοί συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Οι αποικίες εξασφά-

λιζαν αγορές κατανάλωσης στη μανιφακτούρα, που αναπτυσσόταν γρήγορα, ενώ η μονοπωλιακή κατοχή αυτών των

αγορών εξασφάλιζε μια εντατική συσσώρευση. Ο θησαυρός που ληστευόταν έξω από την Ευρώπη άμεσα με λεηλασί-

ες, υποδουλώσεις και φόνους έρεε στη μητρόπολη και μετατρεπόταν εδώ σε κεφάλαιο. Η Ολλανδία, που πρώτη ανά-

πτυξε ολοκληρωτικά το αποικιακό σύστημα, το 1648 κιόλας βρισκόταν στον κολοφώνα του εμπορικού της μεγαλεί-

ου·. «Κρατούσε στα χέρια της σχεδόν αποκλειστικά το εμπόριο των Ανατολικών Ινδιών και τις συγκοινωνίες ανάμεσα

στη Νοτιοδυτική και Βορειοανατολική Ευρώπη. Η αλιεία της, το ναυτικό της και οι μανουφακτούρες της ξεπερνούσαν

κάθε άλλη χώρα. Τα κεφάλαια αυτής της δημοκρατίας ήταν ίσως σημαντικότερα από το σύνολο των κεφαλαίων όλης

μαζί της υπόλοιπης Ευρώπης». [G. Gülich: «Geschichtliche Darstellung etc.» 1830, τόμ. Ι, σελ. 371]. Ο Γκύλιχ ξεχνάει

να προσθέσει πως οι λαϊκές μάζες της Ολλανδίας το 1648 κιόλας ήταν πιο τσακισμένες από τη δουλειά, πιο εξαθλιω-

μένες και πιο κτηνώδικα καταπιεσμένες από τις λαϊκές μάζες όλης της υπόλοιπης Ευρώπης.

Σήμερα η υπεροχή στη βιομηχανία συνεπάγεται την υπεροχή στο εμπόριο. Αντίθετα, στην καθαυτό περίοδο της

μανιφακτούρας η υπεροχή στο εμπόριο είναι εκείνο που εξασφαλίζει τη βιομηχανική κυριαρχία. Από δω προέρχεται ο

πρωταρχικός ρόλος που έπαιζε τότε το αποικιακό σύστημα. Ήταν «ο ξένος θεός», που θρονιάστηκε στο βωμό δίπλα

στα παλιά είδωλα της Ευρώπης και που ένα ωραίο πρωί με μια σπρωξιά τ' ανάτρεψε όλα. Το αποικιακό σύστημα α-

νακήρυξε το κυνήγι του κέρδους ύστατο και μοναδικό σκοπό της ανθρωπότητας.

Το σύστημα της δημόσιας πίστης, δηλ. των κρατικών χρεών, που τις αρχές του τις ανακαλύπτουμε κιόλας στο με-

σαίωνα στη Γένουα και στη Βενετία, διαδόθηκε σ' όλη την Ευρώπη στη διάρκεια της περιόδου της μανιφακτούρας.

Το αποικιακό σύστημα με το θαλάσσιο εμπόριο του και με τους εμπορικούς του πολέμους του χρησίμευσε σαν θερ-

μοκήπιο. Έτσι στέριωσε πρώτα στην Ολλανδία. Το δημόσιο χρέος, δηλ. το ξεπούλημα του κράτους —αδιάφορο αν

είναι απολυταρχικό, συνταγματικό ή δημοκρατικό κράτος —βάζει τη σφραγίδα του στην κεφαλαιοκρατική εποχή. Το

μοναδικό κομμάτι του λεγόμενου εθνικού πλούτου, που στους συγχρόνους λαούς ανήκει πραγματικά στο σύνολο του

λαού είναι το δημόσιο χρέος τους.243α

Γι’ αυτό είναι πέρα για πέρα συνεπής η σύγχρονη θεωρία που λέει πως ένας

243

Το 1866 μόνο στην επαρχία Ορίσσα πέθαναν από την πείνα πάνω από ένα εκατομμύριο Ινδοί. και όμως οι Εγγλέζοι προσπα-

θούσαν να πλουταίνουν το δημόσιο ταμείο των Ινδιών, πουλώντας σε πολύ ψηλές τιμές τα τρόφιμα στους πεινασμένους. 243α

Ο Ουίλλιαμ Κόμπετ παρατηρεί πως στην Αγγλία όλα τα δημόσια ιδρύματα τα λένε «βασιλικά», ωστόσο σαν αντιστάθμισμα

υπάρχει το «εθνικό» χρέος (national debt). 243,β

«Αν οι Τάταροι κατάκλυζαν σήμερα την Ευρώπη, θα ήταν δύσκολο να τους δώσουμε να καταλάβουν τί εννοούμε εμείς όταν λέμε

χρηματιστής» (Montesquieu: «Esprit des lois», έκδ. Londres, 1769, τόμ. IV σελ. 33).


λαός γίνεται τόσο πιο πλούσιος, όσο πιο βαθιά βουτιέται στα χρέη. Το δημόσιο χρέος γίνεται το credo [ πιστεύω ] του

κεφαλαίου. Και από τη στιγμή που εμφανίζεται η χρέωση του δημοσίου, τη θέση του αμαρτήματος ενάντια στο άγιο

πνεύμα, για το όποιο δεν υπάρχει άφεση, την παίρνει η καταπάτηση της πίστης απέναντι στο δημόσιο χρέος.

Το δημόσιο χρέος γίνεται ένας από τους πιο δραστικούς μοχλούς της πρωταρχικής συσσώρευσης. σαν με μαγικό

ραβδί προικίζει το μη παραγωγικό χρήμα με παραγωγική δύναμη και το μετατρέπει έτσι σε κεφάλαιο, χωρίς να ‘ναι

υποχρεωμένο να εκτεθεί στους κόπους και στους κίνδυνους που είναι αχώριστοι από τη βιομηχανική μα ακόμα κι από

την τοκογλυφική τοποθέτηση. Οι πιστωτές του δημοσίου στην πραγματικότητα δε δίνουν τίποτα, γιατί το ποσό που

δανείζουν μετατρέπεται σε κρατικά εύκολα μεταβιβάσιμα χρεόγραφα, που στα χέρια τους εξακολουθούν να λειτουρ-

γούν, όπως θα λειτουργούσαν αν ήταν ισόποσο μετρητό χρήμα. Άσχετα όμως κι από την τάξη των αργόσχολων εισο-

δηματιών που δημιουργείται μ' αυτό τον τρόπο και τον αυτοσχέδιο πλούτο των χρηματιστών που παίζουν το ρόλο του

μεσίτη ανάμεσα στην κυβέρνηση και στο έθνος —καθώς και των φοροενοικιαστών [taxfarmers], των εμπόρων, των

ιδιωτών εργοστασιαρχών, που μια καλή μερίδα κάθε κρατικού δανείου τους προσφέρει την υπηρεσία ενός κεφαλαίου

πεσμένου από τον ουρανό —το δημόσιο χρέος έχει δημιουργήσει τις μετοχικές εταιρίες, το εμπόριο με συναλλάξιμες

[negotiable effects] αξίες όλων των ειδών, την χειραφέτηση των τιμών των μετοχών [agiotage], με δυο λόγια: το παι-

χνίδι στο χρηματιστήριο και τη σύγχρονη τραπεζοκρατία.

Οι στολισμένες με εθνικούς τίτλους μεγάλες τράπεζες ήταν από τη γέννηση τους απλώς εταιρίες ιδιωτών σπεκου-

λάντηδων, που στάθηκαν στο πλευρό των κυβερνήσεων και που, χάρη στα προνόμια που πήραν, ήταν σε θέση να δα-

νείζουν σ' αυτές χρήματα. Γι’ αυτό η διόγκωση του δημόσιου χρέους δεν έχει άλλον πιο αλάθητο μετρητή από την

προοδευτική άνοδο των μετοχών αυτών των τραπεζών, που η πλέρια ανάπτυξη τους χρονολογείται από την ίδρυση

της Τράπεζας της Αγγλίας (1694). Η Τράπεζα της Αγγλίας άρχισε τη δράση της δανείζοντας στην κυβέρνηση τα χρή-

ματα της με τόκο 8%. Ταυτόχρονα είχε εξουσιοδοτηθεί από τη βουλή από το ίδιο κεφάλαιο να κόβει νόμισμα, δανεί-

ζοντας το ακόμα μια φορά στο κοινό με τη μορφή τραπεζογραμματίων. Με τα τραπεζογραμμάτια αυτά είχε το δικαί-

ωμα να προεξοφλεί συναλλαγματικές, να δανείζει επί ενεχύρω εμπορευμάτων και ν' αγοράζει ευγενή μέταλλα. Δεν

πέρασε πολύς καιρός και το πιστωτικό αυτό χρήμα, που δημιούργησε η ίδια, έγινε το νόμισμα, με το όποιο η Τράπεζα

της Αγγλίας έδινε δάνεια στο κράτος και πλήρωνε για λογαριασμό του κράτους τους τόκους του δημόσιου χρέους.

Και σα να μην ήταν αρκετό ότι έδινε με το ένα χέρι για να εισπράττει περισσότερα με τ' άλλο, έμενε, ακόμα και τη

στιγμή που εισέπραττε, αιώνιος πιστωτής του έθνους ως την τελευταία πεντάρα που είχε δώσει. Σιγά, σιγά έγινε ο

αναπόφευκτος φύλακας του μεταλλικού θησαυρού της χώρας και το κέντρο έλξης όλης της εμπορικής πίστης. Τον

ίδιο καιρό που έπαψαν στην Αγγλία να καίνε μάγισσες, άρχισαν να κρεμούν παραχαράκτες τραπεζογραμματίων. Ποια

είναι η εντύπωση που προκάλεσε στους συγχρόνους τους η ξαφνική εμφάνιση αυτής της φάρας των τραπεζοκρατών,

χρηματιστών, εισοδηματιών, μεσιτών, σπεκουλάντηδων και σκυλόψαρων του χρηματιστηρίου, το δείχνουν τα γραφτά

του καιρού εκείνου, λ.χ. του Μπόλινμπροκ.243β

(Η σημείωση στην προηγούμενη σελίδα)

Μαζί με τα δημόσια χρέη δημιουργήθηκε ένα διεθνές πιστωτικό σύστημα, που συχνά για τούτον ή για κείνον το

λαό αποτελεί μιαν από τις κρυφές πηγές της πρωταρχικής συσσώρευσης. Έτσι, οι προστυχιές του βενετσιάνικου λη-

στρικού συστήματος αποτελούν μια τέτοια κρυφή βάση του κεφαλαιακού πλούτου της Ολλανδίας, που η Βενετία της

παρακμής της δάνειζε μεγάλα χρηματικά ποσά. Το ίδιο ισχύει και για τις σχέσεις Ολλανδίας και Αγγλίας. στις αρχές

κιόλας του 18ου

αιώνα έχουν υπερφαλαγγιστεί κατά πολύ οι μανιφακτούρες της Ολλανδίας, που έχει παύσει να είναι

κυρίαρχο εμπορικό και βιομηχανικό έθνος. Γι’ αυτό από το 1701 ως το 1776 μια από τις κύριες επιχειρήσεις της Ολ-

λανδίας είναι να δανείζει τεράστια κεφάλαια ειδικά στον ισχυρό ανταγωνιστή της, την Αγγλία. Κάτι παρόμοιο γίνεται

σήμερα και ανάμεσα στην Αγγλία και τις Ενωμένες Πολιτείες. Πολλά κεφάλαια, που εμφανίζονται σήμερα στις Ενω-

μένες Πολιτείες χωρίς πιστοποιητικό γέννησης, είναι αίμα παιδιών που μόλις χτες έχει κεφαλαιοποιηθεί στην Αγγλία.

Επειδή το δημόσιο χρέος στηρίζεται στα κρατικά έσοδα, που οφείλουν να καλύπτουν τις χρονιάτικες τοκοχρεωλυ-

τικές κ.λπ. πληρωμές, το σύγχρονο φορολογικό σύστημα έγινε αναγκαίο συμπλήρωμα του συστήματος των εθνικών

δανείων. Τα δάνεια δίνουν τη δυνατότητα στην κυβέρνηση ν' αντεπεξέρχεται σε έκτακτα έξοδα, χωρίς να γίνεται αυτό

αμέσως αισθητό στον φορολογούμενο, μετά όμως απαιτούν αυξημένους φόρους. Από την άλλη μεριά, η αύξηση των

φόρων, που προκλήθηκε με τη συσσώρευση απανωτών δανείων, αναγκάζει την κυβέρνηση σε κάθε περίπτωση και-

νούργιων έκτακτων εξόδων να καταφεύγει διαρκώς σε καινούργια δάνεια. Έτσι, το σύγχρονο φορολογικό σύστημα,

που άξονας του είναι οι φόροι στα πιο αναγκαία μέσα συντήρησης (επομένως και η ακρίβια τους), κρύβει μέσα του το

σπέρμα της αυτόματης προοδευτικής αύξησης. Η υπερφορολόγηση δεν είναι επεισόδιο, αλλά μάλλον αρχή. Γι’ αυτό

στην Ολλανδία, όπου πρωτοεγκαινιάστηκε το σύστημα αυτό, ο μεγάλος πατριώτης Ντε Βιττ το εξύμνησε στα «Αξιώ-

ματα» του και το χαρακτήρισε σαν το καλύτερο σύστημα για να γίνει ο εργάτης υπάκουος, λιτοδίαιτος, φιλόπονος

και... για να παραφορτωθεί με δουλειά. Ωστόσο, η καταστρεπτική επίδραση που ασκεί στην κατάσταση των μισθω-

τών εργατών μας ενδιαφέρει εδώ λιγότερο από τη βίαιη απαλλοτρίωση του αγρότη, του χειροτέχνη, με δυο λόγια ό-

λων των συστατικών μερών της μικρής αστικής τάξης, που προκαλεί. Πάνω στο ζήτημα αυτό δεν υπάρχουν δυο γνώ-

μες, ούτε ακόμα και στους αστούς οικονομολόγους. Η απαλλοτριωτική αποτελεσματικότητα του φορολογικού συ-

στήματος εντείνεται επιπλέον με το προστατευτικό σύστημα, που αποτελεί ένα από τα συστατικά του μέρη.


Ο μεγάλος ρόλος, που το δημόσιο χρέος και το αντίστοιχο του φορολογικό σύστημα παίζουν στην κεφαλαιοποίη-

ση του πλούτου και στην απαλλοτρίωση των μαζών, ώθησε πλήθος συγγραφείς, όπως τον Κόμπετ, τον Ντάμπλνταιη

και άλλους, να κάνουν το λάθος ν' αναζητούν σ' αυτό τη βασική αιτία της αθλιότητας των σύγχρονων λαών.

Το προστατευτικό σύστημα ήταν ένα τεχνητό μέσο για να κατασκευάζονται εργοστασιάρχες, ν' απαλλοτριώνονται

ανεξάρτητοι εργάτες, να κεφαλαιοποιούνται τα εθνικά μέσα παραγωγής και συντήρησης και για να συντομευτεί με τη

βία το πέρασμα από τον αρχαϊκό στο σύγχρονο τρόπο παραγωγής. Τα ευρωπαϊκά κράτη αμίλλονταν για το δίπλωμα

ευρεσιτεχνίας αυτής της εφεύρεσης και, όταν πια μπήκε στην υπηρεσία των κυνηγών του κέρδους, λεηλατούσαν για

το σκοπό αυτό όχι μόνο το δικό τους λαό, έμμεσα με τους προστατευτικούς δασμούς, άμεσα με τα πριμ για τις εξαγω-

γές κ.λπ. Στις εξαρτημένες γειτονικές χώρες ξεπάτωσαν με τη βία κάθε βιομηχανία, όπως λ.χ. η Αγγλία ξεπάτωσε την

ιρλανδική εριουργία. Στην ηπειρωτική Ευρώπη απλοποιήθηκε ακόμα πιο πολύ το προτσές αυτό, σύμφωνα με τη μέ-

θοδο του Κολμπέρ. Το πρωταρχικό κεφάλαιο του βιομηχάνου προέρχεται εδώ ενμέρει κατ' ευθείαν από το δημόσιο

ταμείο. «Γιατί —αναφωνεί ο Μιραμπό —να αναζητούν τόσο μακριά, πριν από τον Επταετή πόλεμο, την αιτία της λα-

μπρότητας της μανιφακτούρας στη Σαξωνία; Αρκεί να δούμε τα 180 εκατομμύρια κρατικά δάνεια!».244

Αποικιακό σύστημα, δημόσια χρέη, φορολογικό βάρος, προστατευτισμός, εμπορικοί πόλεμοι κ.λπ., αυτοί οι βλα-

στοί της καθαυτό μανιφακτουρικής περιόδου αυξάνουν γιγάντια την περίοδο της παιδικής ηλικίας της μεγάλης βιομη-

χανίας. Η γέννηση της γιορτάστηκε με το μεγάλο ηρώδιο παιδομάζωμα. Όπως το βασιλικό πολεμικό ναυτικό, έτσι και

τα εργοστάσια στρατολογούν το προσωπικό τους με το στανιό. Όσο αναίσθητος κι αν μένει ο σερ Φ. Μ. Ήντεν μπρος

στη φρίκη της απαλλοτρίωσης του αγροτικού πληθυσμού από τη γη του, που άρχισε στο τελευταίο τρίτο του 15ου

αιώνα και συνεχίστηκε ως την εποχή του, ως το τέλος δηλ. του 18ου

αιώνα, μ' όση αυταρέσκεια κι αν χαιρετίζει αυτό

το προτσές, το «αναγκαίο» για τη δημιουργία «μιας σωστής αναλογίας ανάμεσα στην καλλιεργούμενη γη και στις βο-

σκές», ωστόσο δε δείχνει την ίδια οικονομική κατανόηση της ανάγκης του παιδομαζώματος και της παιδικής σκλα-

βιάς για τη μετατροπή της μανιφακτουρικής παραγωγής σε εργοστασιακή και για τη δημιουργία της σωστής αναλογί-

ας ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργατική δύναμη. Λέει: «Ίσως ν' αξίζει τον κόπο να επισύρουμε την προσοχή του

κοινού στο ζήτημα: αν μια οποιαδήποτε βιομηχανία που για να λειτουργήσει μ' επιτυχία είναι υποχρεωμένη ν' αρπάζει τα

φτωχά παιδιά από τις κατοικίες κι από τα σπίτια δουλειάς, για να τα χρησιμοποιεί ομαδικά κατά βάρδιες και να τα ξε-

θεώνει στη δουλειά το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας, στερώντας τους την ανάπαυση. αν μια βιομηχανία, που επιπλέον

ανακατώνει μπουλούκια και των δυο φύλων και διάφορων ηλικιών και κλίσεων, έτσι που η μετάδοση του παραδείγμα-

τος να οδηγεί αναγκαστικά στη διαφθορά και την ακολασία μια τέτοια βιομηχανία μπορεί ν' αυξήσει την εθνική και ατο-

μική ευτυχία».245 «Στο Ντέρμπυσαϊαρ, στο Νόττινγκχαμσαϊαρ και ιδιαίτερα στο Λάνκασαϊαρ —λέει ο Φήλντεν —οι νεο-

εφεύρετες μηχανές χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλα εργοστάσια που βρίσκονται στις όχθες ποταμών ικανών να κινούν τη

φτερωτή. Ξαφνικά χρειάστηκαν στους τόπους αυτούς, μακριά από τις πόλεις, χιλιάδες εργατικά χέρια. και ιδίως χρειαζό-

ταν πληθυσμό το Λάνκασαϊαρ, που ως τότε ήταν συγκριτικά αραιοκατοικημένο και άγονο. Ιδίως επιτάσσονταν τα μικρά

κι ευλύγιστα δάχτυλα. Αμέσως επικράτησε η συνήθεια να προμηθεύονται μαθητευόμενους (!) από τα σπίτια δουλειάς των

διάφορων ενοριών του Λονδίνου, του Μπίρμινχαμ κ.λπ. Πολλές, πολλές χιλιάδες απ’ αυτά τα μικρά ανήμπορα πλάσματα

από 7 ως 13 και 14 χρονών στάλθηκαν έτσι στο Βορρά. Είχε επικρατήσει η συνήθεια —ο μάστορας (δηλ. ο άρπαγας των

παιδιών) να ντύνει, να τρέφει και να στεγάζει τους μαθητευόμενους του σ' ένα, σπίτι μαθητευομένων κοντά στο εργοστά-

σιο. Ορίστηκαν επιστάτες για να επιβλέπουν την εργασία των παιδιών. Συμφέρον αυτών των δουλεμπόρων ήταν να ξε-

θεώνουν στο έπακρο τα παιδιά, γιατί η πληρωμή τους ήταν ανάλογη με την ποσότητα προϊόντος που μπορούσαν να στύ-

βουν από το παιδί. Σκληρότητα ήταν η φυσική συνέπεια... Σε πολλές εργοστασιακές περιοχές, ιδιαίτερα του Λάνκασαϊαρ,

υποβλήθηκαν στα πιο φριχτά βασανιστήρια, τ' αθώα αυτά πλάσματα, που δεν ένιωσαν τη χαρά και που είχαν παραδοθεί

στους εργοστασιάρχες. Τα ξεθέωναν μέχρι θανάτου από την πολλή δουλειά.... τα μαστίγωναν, τ' αλυσόδεναν, τα βασάνι-

ζαν με την πιο εξεζητημένη και ραφιναρισμένη σκληρότητα. Σε πολλές περιπτώσεις τα καταντούσαν πετσί και κόκκαλο

από την πείνα, ενώ τα κρατούσαν με το καμουτσί στη δουλειά... Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις τα ‘σπρωξαν στην αυ-

τοκτονία! Οι όμορφες και ρομαντικές κοιλάδες του Ντέρμπυσαϊαρ, του Νόττινγκχαμσαϊαρ και του Λάνκασαϊαρ, μακριά

από τα μάτια της κοινωνίας, μετατράπηκαν σε φριχτούς ερημότοπους βασανιστηρίων —και συχνά φόνων!... Τα κέρδη

των εργοστασιαρχών ήταν τεράστια, πράγμα που ακόνιζε μόνο τη δρακόντεια βουλιμία τους. Άρχιζαν να εφαρμόζουν τη

μέθοδο της «νυχτερινής εργασίας», δηλ., αφού παράλυαν μια ομάδα χέρια με τη δουλειά της ημέρας, κρατούσαν έτοιμη

μιαν άλλη ομάδα για τη δουλειά της νύχτας. Η ομάδα της ημέρας τράβαγε για τα κρεβάτια που μόλις τα είχε εγκαταλείψει

η ομάδα της νύχτας και vice versa [αντίστροφα]. είναι λαϊκή παράδοση στο Λάνκασαϊαρ, να μην κρυώνουν ποτέ τα κρε-

βάτια».246

244

«Pourquoi aller chercher si loin la cause de 1' éclat manufacturier de la Saxe avant la guerre? Cent quatre-vingt millions de

dettes faites par les souverains» (Mirabeau: «De la Monarchie Prussienne», Londres 1788, τομ. VI, σελ. 101). 245

Eden: The State of the Poor», βιβλ. II, κεφ.;1, σελ. 421. 246

John Fielden “The Curse of the Factory System”, London 1836,, sel. 5, 6. Για τις αρχικές ατιμίες του εργοστασιακού συστή-

ματος. πρβλ. Dr. Aikin: “Description of the Country from thirty to forty miles round Manchester”, London 1795, σελ. 219, και

Gisborne: «Inquiry into the Duties of Men». 1795, τόμ. II. —Επειδή η ατμομηχανή μεταφύτευσε τα εργοστάσια μακριά από


Με την ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής στη διάρκεια της μανιφακτουρικής περιόδου η κοινή γνώμη

της Ευρώπης έχασε και το τελευταίο υπόλειμμα του αισθήματος της ντροπής και της συνείδησης. Τα έθνη κομπάζανε

με κυνισμό για κάθε ατιμία, που ήταν μέσο συσσώρευσης κεφαλαίου. Διαβάστε λ.χ. τα αφελή εμπορικά χρονικά του

ανθρωπάκου Α. Άντερσον. Σ' αυτά διασαλπίζεται σαν θρίαμβος της αγγλικής κρατικής σοφίας το γεγονός πως, όταν

υπογράφτηκε η ειρήνη της Ουτρέχτης, η Αγγλία με το σύμφωνο asiento [σύμφωνο σχετικά με το δουλεμπόριο] από-

σπασε από τους ισπανούς το προνόμιο να διεξάγει το εμπόριο των Μαύρων και ανάμεσα στην Αφρική και την ισπα-

νική Αμερική, ενώ ως τότε το διεξήγε μόνο ανάμεσα στην Αφρική και τις αγγλικές Δυτικές Ινδίες. Η Αγγλία απόχτη-

σε το δικαίωμα να εφοδιάζει ως το 1743 την ισπανική Αμερική με 4800 Μαύρους το χρόνο. Έτσι προσφερόταν ταυ-

τόχρονα ένα επίσημο προπέτασμα για το βρετανικό λαθρεμπόριο. Το Λίβερπουλ αναπτύχθηκε κι έγινε μεγάλο πάνω

στη βάση του δουλεμπορίου. Το δουλεμπόριο αποτελεί για το Λίβερπουλ τη δική του μέθοδο της πρωταρχικής συσ-

σώρευσης. Κι ως τα σήμερα οι . «ευυπόληπτοι» του Λίβερπουλ παραμείναν Πίνδαροι του δουλεμπορίου πού —πρβλ.

το προαναφερμένο έργο του 1795 του Έικιν —«το εμπορικό επιχειρηματικό πνεύμα το φτάνει μέχρι πάθους, διαμορ-

φώνει θαυμάσιους ναυτικούς και αποφέρει τεράστια χρηματικά ποσά». Το Λίβερπουλ απασχολούσε το 1730 στο δου-

λεμπόριο 15 καράβια, το 1751: 53, το 1760: 74, το 1770: 96 και το 1792: 132.

Η μπαμπακοβιομηχανία, ενώ εισήγαγε τη σκλαβιά των παιδιών στην Αγγλία, αποτέλεσε ταυτόχρονα το κίνητρο

για τη μετατροπή της παλαιότερα λίγο-πολύ πατριαρχικής δουλοκτητικές οικονομίας των Ενωμένων Πολιτειών σε

εμπορικό σύστημα εκμετάλλευσης. Γενικά η συγκαλυμμένη δουλεία των μισθωτών εργατών στην Ευρώπη χρειαζό-

ταν για βάθρο τη sans phrase [απροκάλυπτη] δουλεία στο Νέο .Κόσμο.247

Tantae molis erat [τόσοι κόποι χρειάστηκαν] για να ξεγεννηθούν οι «αιώνιοι φυσικοί νόμοι» του κεφαλαιοκρατι-

κού τρόπου παραγωγής, για να συντελεστεί το προτσές χωρισμού των εργατών από τους όρους της εργασίας, για να

μετατραπούν στον ένα πόλο τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και συντήρησης σε κεφάλαιο και στον αντίπαλο η μάζα

του λαού σε μισθωτούς εργάτες, σε ελεύθερους «εργαζόμενους φτωχούς» [labouring poor], σ' αυτό το τεχνητό δη-

μιούργημα της νεότερης ιστορίας.248 Αν, σύμφωνα με τον Ωζιέ, το χρήμα «γεννιέται με φυσικές κηλίδες αίματος στο

ένα μάγουλο»,249 το κεφάλαιο γεννιέται βουτηγμένο από την κορυφή ως τα νύχια στο αίμα και στη βρωμιά και στάζο-

ντας αίμα απ’ όλους τους πόρους.250

τις υδατοπτώσεις, στο κέντρο των πόλεων, ο «ερασιτέχνης της απάρνησης» κεφαλαιοκράτης βρήκε πρόχειρο το παιδικό υλικό

χωρίς τη βίαιη προσκόμιση σκλάβων από τα σπίτια δουλειάς. —Όταν ο σερ Ρ. Πηλ (ο πατέρας του «υπουργού του ευπαράδε-

χτου») υπόβαλε το 1815 το νομοσχέδιο του για την προστασία των παιδιών, ο Φ. Χόρνερ (lumen [φωστήρας] της Bullion

Committee και στενός φίλος του Ρικάρντο) δήλωσε στην Κάτω Βουλή: «Είναι πασίγνωστο πως μαζί με τις αξίες κάποιου χρε-

ωκοπημένου εργοστασιάρχη που βγήκαν στο σφυρί έβγαλαν και πούλησαν στη δημοπρασία σαν μέρος της περιουσίας του και ένα

τσούρμο —αν επιτρέπεται να χρησιμοποιήσουμε αυτή την έκφραση —από παιδιά εργοστασίου. Πριν δυο χρόνια (το 1813) έφτασε

ως το King's Bench [Βασιλικό εδώλιο —ανώτατο δικαστήριο] μια απαίσια περίπτωση. Επρόκειτο για κάμποσα αγόρια. Μια ενο-

ρία του Λονδίνου τα παρέδωσε σ' έναν εργοστασιάρχη, που με τη σειρά του τα μεταβίβασε σ' έναν άλλο. Τέλος, μερικοί φιλάν-

θρωποι τ' ανακάλυψαν σε κατάσταση απόλυτης εξάντλησης από την πείνα (absolute famine). μια άλλη ακόμα πιο αποτρόπαια

περίπτωση την πληροφορήθηκα σαν μέλος της κοινοβουλευτικής εξεταστικής επιτροπής. Πριν από λίγα χρόνια μια ενορία του

Λονδίνου κι ένας εργοστασιάρχης του Λάνκασαϊαρ έκλεισαν ένα συμβόλαιο που καθόριζε πως ο εργοστασιάρχης ήταν υποχρεω-

μένος μαζί με κάθε 20 υγιή παιδιά να παίρνει κι ένα ηλίθιο». 247

Το 1790 στις αγγλικές Δυτικές Ινδίες σε 1 ελεύθερο αναλογούσαν 10 δούλοι, στις γαλλικές 14 και στις ολλανδικές 23 (Henry

Brougham: "An Inquiry into the Colonial Policy of the European Powers”, Edinburgh 1803, τόμ. Π, σελ. 74). 248

Η έκφραση «labouring poor» [εργαζόμενοι φτωχοί] βρίσκεται στους αγγλικούς νόμους από τη στιγμή που η τάξη των μισθω-

τών εργατών αυξήθηκε σε βαθμό που γίνεται αισθητή. Οι «labouring poor» βρίσκονται σε αντίθεση από τη μια προς τους

«idle poor» [αργόσχολους φτωχούς ], ζητιάνους κ.λπ., κι από την άλλη προς τους εργάτες που δεν είναι ακόμα μαδημένα κο-

τόπουλα, αλλά ιδιοκτήτες των μέσων τους εργασίας. Η έκφραση «labouring poor» από τη νομοθεσία πέρασε στην πολιτική

οικονομία, αρχίζοντας από τον Κάλπεπερ, τον Τζ. Τσάιλντ κ.λπ. ως τον Σμιθ και τον Ήντεν. απ’ αυτό μπορούμε να κρίνουμε

την bonne foi [καλή πίστη] του «execrable political cantmonger» [αηδιαστικού πολιτικού υποκριτή] Έντμοντ Μπιουρκ, όταν

την έκφραση «labouring poor» χαρακτηρίζει «execrable political cant» [βδελυρή πολιτική υποκρισία]. Ο συκοφάντης αυτός,

που πληρωμένος από την αγγλική ολιγαρχία έπαιζε το ρόλο του ρομαντικού απέναντι στη γαλλική επανάσταση, απαράλλαχτα

όπως είχε παίξει το ρόλο του φιλελεύθερου απέναντι στην αγγλική ολιγαρχία στις αρχές των αμερικάνικων ταραχών, πληρω-

μένος από τις βορειοαμερικανικές αποικίες, ήταν πέρα για πέρα κοινός αστός: «Οι νόμοι του εμπορίου είναι οι νόμο της φύσης,

επομένως και οι νόμοι του θεού» (E. Burke: "Thoughts and Details on Scarcity”, έκδ. London 1800,, σελ. 31, 32). δεν είναι

παράξενο πως, πιστός στους νόμους του θεού και της φύσης, πουλούσε πάντα τον εαυτό του στον πλειοδοτούντα! Στα έργα

του αιδ. Τάκερ —ο Τάκερ ήταν παπάς και Τόρυ, κατά τα άλλα όμως ήταν καθώς πρέπει άνθρωπος και ικανός οικονομολόγος

—βρίσκουμε έναν πολύ καλό χαρακτηρισμό αυτού του Έντμοντ Μπιουρκ τον καιρό που ήταν φιλελεύθερος. Μπρος στην

πρόστυχη έλλειψη χαρακτήρα που επικρατεί σήμερα και στην υποκριτική πίστη στους «νόμους του εμπορίου», έχουμε υπο-

χρέωση να στιγματίζουμε ξανά και ξανά τους Μπιουρκ, που ένα μόνο πράγμα τους ξεχωρίζει από τους απογόνους τους —το

ταλέντο! 249

Marie Augier: «Du Crédit public, Paris 1842, σελ. 265. 250

«Το κεφάλαιο —γράφει το «Quarterly Reviewer» —αποφεύγει τις φασαρίες και τους καυγάδες και είναι από τη φύση του φοβη-


7. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΑΑΙΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ.

Πού οδηγεί η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, δηλ. η ιστορική γένεση του; Εφόσον δεν πρόκειται για ά-

μεση μετατροπή δούλων και δουλοπάροικων σε μισθωτούς εργάτες, δηλαδή για απλή αλλαγή στη μορφή, σημαίνει

μονάχα την απαλλοτρίωση των άμεσων παραγωγών, δηλ. τη διάλυση της ατομικής ιδιοκτησίας που στηρίζεται στην

προσωπική εργασία.

Η ατομική ιδιοκτησία, σαν αντίθεση προς την κοινωνική, συλλογική ιδιοκτησία, υπάρχει μονάχα εκεί που τα μέσα

εργασίας και οι εξωτερικοί όροι της εργασίας ανήκουν σε ιδιώτες. Ανάλογα όμως με το αν αυτοί οι ιδιώτες είναι οι

εργάτες ή οι μη εργάτες, έχει και η ατομική ιδιοκτησία έναν άλλο χαρακτήρα. Οι άπειρες αποχρώσεις, που παρουσιά-

ζει στην πρώτη ματιά, δεν αντανακλούν παρά μόνο τις διάμεσες καταστάσεις που βρίσκονται ανάμεσα στα δυο αυτά

άκρα.

Η ατομική ιδιοκτησία του εργάτη στα μέσα του παραγωγής είναι η βάση της μικρής επιχείρησης, η μικρή επιχεί-

ρηση είναι ο απαραίτητος όρος για την εξέλιξη της κοινωνικής παραγωγής και της ελεύθερης ατομικότητας του ίδιου

του εργάτη. Βέβαια, αυτός ο τρόπος παραγωγής υπάρχει και μέσα στη δουλεία, στη δουλοπαροικία και σ' άλλες σχέ-

σεις εξάρτησης. Ανθίζει όμως, αναπτύσσει όλη του την ενεργητικότητα, αποχτά την ταιριαστή κλασική μορφή μονά-

χα εκεί που ο εργάτης είναι ελεύθερος ατομικός ιδιοκτήτης των όρων της εργασίας του που τους χειρίζεται ο ίδιος,

εκεί που ο αγρότης είναι ελεύθερος ατομικός ιδιοκτήτης του χωραφιού που καλλιεργεί κι εκεί που ο χειροτέχνης είναι

ιδιοκτήτης του εργαλείου —αριστοτέχνης χειριστής του.

Αυτός ο τρόπος παραγωγής προϋποθέτει το κομμάτιασμα της γης και των άλλων μέσων παραγωγής. Όπως απο-

κλείει τη συγκέντρωση των τελευταίων, έτσι αποκλείει και τη συνεργασία, τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στα

ίδια τα προτσές της παραγωγής, αποκλείει την κοινωνική κυριάρχηση και ρύθμιση της φύσης, την ελεύθερη ανάπτυξη

των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων. Συμβιβάζεται μονάχα με τους στενούς. αυτοφυείς περιορισμούς της παρα-

γωγής και της κοινωνίας. Το να θέλουμε να τον διαιωνίσουμε, θα σήμαινε, όπως λέει με το δίκιο του ο Πέκερ, «να

θεσπίσουμε τη γενική μετριότητα»; Σε ένα ορισμένο βαθμό ανάπτυξης δημιουργεί ο ίδιος τα υλικά μέσα της κατα-

στροφής του. Από τη στιγμή αυτή στους κόλπους της κοινωνίας μπαίνουν σε κίνηση δυνάμεις και πάθη που αισθάνο-

νται τον εαυτό τους δεσμευμένο από την κοινωνία. Πρέπει να καταστραφεί αυτός ο τρόπος παραγωγής, και θα κατα-

στραφεί. Η καταστροφή του, δηλ. η μετατροπή των ατομικών και κομματιασμένων μέσων παραγωγής σε κοινωνικά

συγκεντρωμένα, επομένως η μετατροπή της μικροσκοπικής ιδιοκτησίας των πολλών σε μαζική ιδιοκτησία. των λίγων,

δηλ. η απαλλοτρίωση της μεγάλης μάζας του λαού από τη γη, τα μέσα συντήρησης και τα εργαλεία δουλειάς, αυτή η

φοβερή και δύσκολη απαλλοτρίωση της μάζας του λαού αποτελεί την προϊστορία του κεφαλαίου. Περιλαβαίνει μια

σειρά μεθόδους βίας, από τις όποιες παρουσιάσαμε μονάχα τις μέθοδες εκείνες που άφησαν εποχή σαν μέθοδες της

πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου. Η απαλλοτρίωση των άμεσων παραγωγών πραγματοποιείται με τον πιο

αμείλικτο βανδαλισμό και με κίνητρο τα πιο άνομα, τα πιο βρωμερά και τα πιο μικροπρεπή απεχθή πάθη. Η ατομική

ιδιοκτησία, που αποχτήθηκε με τη δουλειά και που στηρίζεται σαν να λέμε στη σύμφυση του μεμονωμένου, ανεξάρ-

τητα εργαζόμενου ατόμου με τους όρους της δουλειάς του, παραμερίζεται από την κεφαλαιοκρατική ατομική ιδιο-

κτησία, που βασίζεται στην εκμετάλλευση ξένης, μα τυπικά ελεύθερης εργασίας.251

Από τη στιγμή που αυτό το προτσές της μετατροπής έχει αποσυνθέσει αρκετά σε βάθος και έκταση την παλιά κοι-

νωνία, από τη στιγμή που οι εργάτες έχουν μετατραπεί σε προλετάριους και οι όροι της δουλειάς τους σε κεφάλαιο,

από τη στιγμή που ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής στέκεται στα δικά του τα πόδια, από τη στιγμή αυτή απο-

χτούν μια νέα μορφή η παραπέρα κοινωνικοποίηση της εργασίας και η παραπέρα μετατροπή της γης και των άλλων

μέσων παραγωγής σε μέσα παραγωγής που τα εκμεταλλεύονται κοινωνικά, δηλαδή σε κοινά μέσα παραγωγής, επομέ-

νως αποχτάει νέα μορφή και η παραπέρα απαλλοτρίωση των ατομικών ιδιοκτητών. Αυτός που είναι τώρα ν' απαλλο-

τσιάρικο. Αυτό είναι πολύ αληθινό, δεν είναι όμως ολόκληρη η αλήθεια. Το κεφάλαιο το τρομάζει η έλλειψη κέρδους ή το πολύ

μικρό κέρδος, όπως το κενό τρομάζει τη φύση. Όταν το κεφάλαιο έχει το ανάλογο κέρδος, γίνεται τολμηρό. με δέκα τα εκατό

κέρδος αισθάνεται τον εαυτό του σίγουρο και μπορεί να το χρησιμοποιήσει κανείς παντού με 20% γίνεται ζωηρό, με 50% γίνεται

θετικά παράτολμο, με 100% τσαλαπατάει όλους τους ανθρώπινους νόμους. με 300% δεν υπάρχει έγκλημα που να μη ριψοκινδυ-

νεύει να το διαπράξει, ακόμα και με κίνδυνο να πάει στην κρεμάλα. Αν η φασαρία και ο καυγάς αποφέρουν κέρδος, το κεφάλαιο

θα ενθαρρύνει και τα δυο. Απόδειξη: το λαθρεμπόριο και το δουλεμπόριο» P. J. Dunning: «Trade Unions and Strikes», London

1860,, σελ. 35, 36). 251

«Βρισκόμαστε σε ένα ,ολότελα νέο καθεστώς της κοινωνίας. Προσπαθούμε να χωρίσουμε κάθε είδους ιδιοκτησία από κάθε εί-

δους εργασία» (Sismondi: «Nouveaux Principes de l’ Economie Politique» τόμ. II, σελ. 434).


τριωθεί δεν είναι πια ο εργάτης που διευθύνει μόνος το νοικοκυριό του, αλλά ο κεφαλαιοκράτης που εκμεταλλεύεται

πολλούς εργάτες.

Η απαλλοτρίωση αυτή συντελείται με το παιχνίδι των εσωτερικών νόμων της ίδιας της κεφαλαιοκρατικής παραγω-

γής, με τη συγκεντροποίηση των κεφαλαίων. Κάθε κεφαλαιοκράτης σκοτώνει πολλούς άλλους κεφαλαιοκράτες. Χέρι-

χέρι μ' αυτή τη συγκεντροποίηση, δηλ. με την απαλλοτρίωση πολλών κεφαλαιοκρατών από λίγους, αναπτύσσεται σε

διαρκώς αυξανόμενη κλίμακα η συνεργατική μορφή του προτσές της εργασίας, η συνειδητή τεχνική εφαρμογή της

επιστήμης, η σχεδιασμένη εκμετάλλευση της γης, η μετατροπή των μέσων εργασίας σε μέσα εργασίας που μπορούν

να χρησιμοποιηθούν μονάχα από κοινού, η οικονομία σ' όλα τα μέσα παραγωγής με τη χρησιμοποίηση τους σαν μέ-

σων παραγωγής συνδυασμένης, κοινωνικής εργασίας, η περιπλοκή όλων των λαών στο δίχτυ της παγκόσμιας αγοράς

και μαζί μ' αυτό ο διεθνής χαρακτήρας του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος. Μαζί με τη διαρκή ελάττωση του αριθμού

των μεγιστάνων του κεφαλαίου, που σφετερίζονται και μονοπωλούν όλα τα οφέλη αυτού του προτσές μετατροπής,

αυξάνει η μάζα της αθλιότητας, της καταπίεσης, της υποδούλωσης, του εκφυλισμού, της εκμετάλλευσης, αλλά αυξά-

νει μαζί και η αγανάχτηση της εργατικής τάξης, που διαρκώς πληθαίνει και που διαπαιδαγωγείται, συνενώνεται και

οργανώνεται απ’ αυτό τον ίδιο το μηχανισμό του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής. Το μονοπώλιο του κεφα-

λαίου μετατρέπεται σε δεσμά του τρόπου παραγωγής που άνθισε μαζί του και κάτω απ’ αυτό. Η συγκεντροποίηση

των μέσων παραγωγής και η κοινωνικοποίηση της εργασίας φτάνουν σε ένα σημείο, όπου δε συμβιβάζονται με το

κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα. Το περίβλημα αυτό σπάει. Σημαίνει το τέλος της κεφαλαιοκρατικής ατομικής ιδιο-

κτησίας. Οι απαλλοτριωτές απαλλοτριώνονται.

Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος ιδιοποίησης, που προέρχεται από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, άρα και η

κεφαλαιοκρατική ατομική ιδιοκτησία, αποτελεί την πρώτη άρνηση της ατομικής ιδιοκτησίας που βασίζεται στην προ-

σωπική εργασία. Μα η κεφαλαιοκρατική παραγωγή παράγει με την αναγκαιότητα φυσικού προτσές την ίδια της την

άρνηση. Πρόκειται για άρνηση της άρνησης. Η άρνηση αυτή δεν αποκαθιστά ξανά την ατομική ιδιοκτησία, αποκαθι-

στά όμως την προσωπική ιδιοκτησία πάνω στη βάση των επιτεύξεων της κεφαλαιοκρατικής εποχής: της συνεργασίας

και της κοινής κατοχής της γης και των μέσων παραγωγής που τα παράγει η εργασία η ίδια.

Η μετατροπή της κομματιασμένης ατομικής ιδιοκτησίας, που βασίζεται στην προσωπική εργασία των ατόμων, σε

κεφαλαιοκρατική ατομική ιδιοκτησία είναι φυσικά ένα προτσές ασύγκριτα πιο μακρόχρονο, πιο σκληρό και πιο δύ-

σκολο από τη μετατροπή σε κοινωνική ιδιοκτησία της κεφαλαιοκρατικής ιδιοκτησίας, που πραγματικά βασίζεται κιό-

λας σε κοινωνικό τρόπο παραγωγής. Εκεί επρόκειτο για την απαλλοτρίωση της μάζας του λαού από λίγους σφετερι-

στές, εδώ πρόκειται για την απαλλοτρίωση λίγων σφετεριστών από τη μάζα του λάου.252

252

«Η πρόοδος της βιομηχανίας, που η αστική τάξη είναι ο άβουλος και παθητικός της φορέας, στη θέση της απομόνωσης των ερ-

γατών με το συναγωνισμό βάζει την επαναστατική τους συνένωση με την οργάνωση. Έτσι, με την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχα-

νίας αφαιρείται κάτω από τα πόδια της αστικής τάξης το έδαφος που πάνω στη βάση του παράγει και ιδιοποιείται τα προϊόντα.

Πριν απ’ όλα η αστική τάξη παράγει τους νεκροθάφτες της. Η πτώση της και η νίκη του προλεταριάτου είναι το ίδιο αναπόφευ-

κτες... απ’ όλες τις τάξεις, που βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με την αστική τάξη, μόνο το προλεταριάτο είναι τάξη αληθινά ε-

παναστατική. Οι άλλες τάξεις χάνονται κι εξαφανίζονται από τη μεγάλη βιομηχανία, το προλεταριάτο είναι το πιο γνήσιο προϊόν

της. Οι μεσαίες τάξεις, ο μικροβιομήχανος, ο μικρέμπορος, ο χειροτέχνης, ο αγρότης, όλοι αυτοί καταπολεμούν την αστική τάξη

για να διατηρήσουν την ύπαρξη τους σαν μεσαίες τάξεις και να σωθούν από τον αφανισμό ... είναι αντιδραστικές, γιατί ζητούν να

γυρίσουν προς τα πίσω τον τροχό της ιστορίας» (Karl Marx und Friedrich Engels: «Manifest der Kommunistischen Partei»,

London 1848,, σελ. 119).

28

Κεφάλαιο 25ο:

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΠΟΙΗΣΗΣ253

Η πολιτική οικονομία συγχέει καταρχήν δυο πολύ διαφορετικά είδη ατομικής ιδιοκτησίας, από τα οποία το ένα

στηρίζεται στην προσωπική εργασία του παραγωγού και το άλλο στην εκμετάλλευση ξένης εργασίας. Ξεχνάει ότι το

δεύτερο δεν αποτελεί μονάχα την άμεση αντίθεση του πρώτου, αλλ’ ότι επίσης φυτρώνει μόνο πάνω στον τάφο του.

Στη Δυτική Ευρώπη, την πατρίδα της πολιτικής οικονομίας, έχει ολοκληρωθεί λίγο-πολύ το προτσές της πρωταρ-

χικής συσσώρευσης. Εδώ το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς είτε έχει υποτάξει άμεσα ολόκληρη την εθνική παραγωγή,

είτε, εκεί που οι συνθήκες είναι ακόμα λιγότερο εξελιγμένες, ελέγχει τουλάχιστο έμμεσα εκείνα τα κοινωνικά στρώ-

ματα, που εξακολουθούν να υπάρχουν δίπλα του, που αφανίζονται και ανήκουν στον παλιωμένο τρόπο παραγωγής. Σ'

αυτόν τον έτοιμο κόσμο του κεφαλαίου ο οικονομολόγος εφαρμόζει με τόσο πιο περίφοβο ζήλο και με τόσο πιο με-

γάλη κατάνυξη τις αντιλήψεις για το δίκαιο και για την ιδιοκτησία του προκεφαλαιοκρατικού κόσμου, όσο πιο δυνατά

φωνάζουν τα γεγονότα ενάντια στην ιδεολογία του.

Διαφορετικά έχει το ζήτημα στις αποικίες. Εκεί το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς σκοντάφτει παντού στο εμπόδιο

του παραγωγού, που όντας κάτοχος των δικών του όρων εργασίας πλουτίζει με την εργασία του τον εαυτό του, αντί

να πλουτίζει τον κεφαλαιοκράτη. Η αντίφαση αυτών των δυο διαμετρικά αντίθετων οικονομικών συστημάτων εκδη-

λώνεται εδώ πραχτικά στην πάλη τους. Εκεί που ο κεφαλαιοκράτης έχει πλάτες τη δύναμη της μητρόπολης, προσπα-

θεί να παραμερίσει με τη βία τον τρόπο παραγωγής και ιδιοποίησης που στηρίζεται στην προσωπική εργασία του πα-

ραγωγού. Τα ίδια συμφέροντα που στη μητρόπολη ωθούν τον απολογητή του κεφαλαίου, τον οικονομολόγο, να δια-

κηρύχνει θεωρητικά πως ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής είναι το αντίθετο εκείνου που είναι στην πραγματι-

κότητα, τα ίδια συμφέροντα τον ωθούν εδώ «to make a clean breast of it» [να πει ανοιχτά τα πράγματα] και να διακη-

ρύξει φωναχτά την αντίθεση αυτών των δυο τρόπων παραγωγής. Για το σκοπό αυτό αποδείχνει ότι χωρίς την απαλλο-

τρίωση των εργατών και την αντίστοιχη μετατροπή των μέσων παραγωγής τους σε κεφάλαιο είναι αδύνατη η ανάπτυ-

ξη της κοινωνικής παραγωγικής δύναμης της εργασίας, η συνεργασία, ο καταμερισμός της εργασίας, η χρησιμοποίη-

ση μηχανών σε μεγάλη κλίμακα κ.λπ. Προς το συμφέρον του λεγόμενου εθνικού πλούτου αναζητεί τεχνητά μέσα για

τη δημιουργία της λαϊκής φτώχιας. Ο απολογητικός του θώρακας καταθρυματίζεται εδώ σαν σαπισμένη ίσκα.

Η μεγάλη υπηρεσία που πρόσφερε ο Ε. Τζ. Γουέικφηλντ [Edward Gibbon Wakefield] δεν είναι ότι έχει ανακαλύ-

ψει κάτι το καινούργιο σχετικά με τις αποικίες254

, αλλ’ ότι έχει ανακαλύψει στις αποικίες την αλήθεια σχετικά με τις

κεφαλαιοκρατικές σχέσεις της μητρόπολης. Όπως το προστατευτικό σύστημα στις αρχές του255 επιδίωκε τη δημιουρ-

γία κεφαλαιοκρατών στη μητρόπολη, έτσι ή θεωρία της αποικιοποίησης του Γουέικφηλντ , που για ένα χρονικό διά-

στημα προσπάθησε η Αγγλία να την εφαρμόσει με νόμο, επιδιώκει τη δημιουργία μισθωτών εργατών στις αποικίες.

Αυτό το ονομάζει «systematic colonization» (συστηματική αποικιοποίηση).

Πριν απ’ όλα ο Γουέικφηλντ ανακάλυψε στις αποικίες πως η κατοχή χρήματος, μέσων συντήρησης, μηχανών και

άλλων μέσων παραγωγής δεν αρκεί για να κάνει έναν άνθρωπο κεφαλαιοκράτη, όταν λείπει το συμπλήρωμα, ο μι-

σθωτός εργάτης, ο άλλος άνθρωπος, που είναι αναγκασμένος να πουλάει θεληματικά τον εαυτό του. Ανακάλυψε πως

το κεφάλαιο δεν είναι πράγμα, αλλά κοινωνική σχέση ανάμεσα σε πρόσωπα, που πραγματοποιείται με τη μεσολάβη-

ση πραγμάτων.256 Μας λέει με παράπονο πως ο κύριος Πηλ πήρε μέσα συντήρησης· και μέσα παραγωγής αξίας 50000

λίρες στερλίνες από την Αγγλία και τα μετάφερε στο Σβαν-Ρίβερ [Swan-River] της Νέας Ολλανδίας.* Ο κύριος Πηλ

ήταν τόσο προβλεπτικός, που πήρε μαζί του και 3000 άτομα της εργαζόμενης τάξης, άνδρες γυναίκες και παιδιά. 253

Εδώ πρόκειται για πραγματικές αποικίες, για παρθένο έδαφος, που αποικίζεται από ελεύθερους μετανάστες. Από οικονομική

άποψη οι Ενωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να είναι αποικία της Ευρώπης. Εξάλλου εδώ ανήκουν και τέτοιοι παλιοί αποικι-

σμοί, όπου η κατάργηση της δουλείας έχει ανατρέψει ολοκληρωτικά τις υπάρχουσες σχέσεις. 254

Όσο για το λίγο φως που έριξε ο Γουέικφηλντ στη φύση των ίδιων των αποικιών, εδώ προηγούνται απόλυτα ο Μιραμπό-

πατέρας, ο φυσιοκράτης, και, ακόμη πολύ νωρίτερα, άγγλοι οικονομολόγοι 255

Αργότερα γίνεται προσωρινή αναγκαιότητα στη διεθνή πάλη του συναγωνισμού. Οποιοδήποτε όμως κι αν είναι το κίνητρο

του, οι συνέπειες παραμένουν οι ίδιες. 256

«Ένας Μαύρος είναι ένας Μαύρος. Μόνο μέσα σε ορισμένες σχέσεις γίνεται δούλος. Μια μπαμπακοκλωστική μηχανή είναι μια

μηχανή για το κλώσιμο του μπαμπακιού. Μόνο μέσα σε ορισμένες σχέσεις γίνεται κεφάλαιο. Αποσπασμένη απ’ αυτές τις σχέσεις,

είναι τόσο λίγο κεφάλαιο, όσο ο χρυσός αυτός καθαυτός είναι χρήμα ή η ζάχαρη είναι η τιμή της ζάχαρης... Το κεφάλαιο είναι

μια κοινωνική σχέση παραγωγής. Είναι μια ιστορική σχέση παραγωγής» (Karl Marx: «Lohnarbeit und Kapital» στη «Neue

Rheinische Zeitung» Νο 226, 7 του Απρίλη 1849).

* Σβαν-Ρίβερ —είναι ο ποταμός των Κύκνων στη Δυτική Αυστραλία. Νέα Ολλανδία —λεγόταν παλιότερα η Αυστραλία. Σημ.

Μετ,

http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_Gibbon_Wakefield


Όταν έφτασε όμως στον τόπο του προορισμού του, «ο κύριος Πηλ έμεινε χωρίς υπηρέτη να του στρώνει το κρεβάτι

ή να του κουβαλάει νερό από το ποτάμι».257 Τον καημένο, τον κύριο Πηλ, που όλα τα πρόβλεψε, εκτός από την εξαγω-

γή των αγγλικών σχέσεων παραγωγής στο Σβαν-Ρίβερ!

Για να κατανοηθούν οι ανακαλύψεις του Γουέικφηλντ που ακολουθούν, κάνω τις παρακάτω δυο προεισαγωγικές

παρατηρήσεις. Ξέρουμε πως όταν τα μέσα παραγωγής και τα μέσα συντήρησης είναι ιδιοκτησία του άμεσου παράγω-

γου, δεν είναι κεφάλαιο. Γίνονται κεφάλαιο μονάχα κάτω από όρους που χρησιμεύουν ταυτόχρονα σαν μέσα εκμε-

τάλλευσης και εξουσίασης του εργάτη. Στο κεφάλι όμως του οικονομολόγου αυτή η κεφαλαιοκρατική τους ψυχή εί-

ναι τόσο στενά συζευγμένη με την υλική τους υπόσταση, που σ’ όλες τις περιπτώσεις τα βαφτίζει κεφάλαιο, ακόμα

και στην περίπτωση που είναι ακριβώς το αντίθετο του κεφαλαίου. Αυτό έκανε και ο Γουέικφηλντ. Δεύτερο: το κομ-

μάτιασμα των μέσων παραγωγής σαν ατομική ιδιοκτησία πολλών ανεξάρτητων μεταξύ τους εργατών, που διαχειρίζο-

νται δικό τους αυτοτελές νοικοκυριό, το ονομάζει ίση κατανομή του κεφαλαίου. Ο οικονομολόγος την παθαίνει όπως

και ο νομικός της φεουδαρχίας. Ο δεύτερος κολλούσε τις φεουδαρχικές νομικές ετικέτες του και σε καθαρά χρηματι-

κές σχέσεις.

«Αν —λέει ο Γουέικφηλντ —το κεφάλαιο ήταν μοιρασμένο, σε ίσες μερίδες ανάμεσα σ' όλα τα μέλη της κοινωνίας,

τότε κανένας άνθρωπος δε θα ‘χε συμφέρον να συσσωρεύει περισσότερο κεφάλαιο, απ’ όσο μπορεί να χρησιμοποιεί με

τα δικά του τα χέρια. Αυτό γίνεται ίσα με ένα βαθμό στις νέες αμερικάνικες αποικίες, όπου το πάθος της γαιοκτησίας

εμποδίζει να υπάρχει μια τάξη μισθωτών εργατών».258 Εφόσον λοιπόν ο εργάτης μπορεί να συσσωρεύει για τον εαυτό

του, κι αυτό μπορεί να το κάνει εφόσον παραμένει ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής του, είναι αδύνατο να υπάρχει η

κεφαλαιοκρατική συσσώρευση και ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής. Λείπει η απαραίτητη γι’ αυτό το σκοπό

τάξη των μισθωτών εργατών. Πώς συντελέστηκε τότε στην παλιά Ευρώπη η απαλλοτρίωση του εργάτη από τους ό-

ρους της εργασίας του, επομένως, πως δημιουργήθηκαν το κεφάλαιο και η μισθωτή εργασία; Με ένα social contract

[κοινωνικό συμβόλαιο] εντελώς πρωτότυπο. «Η ανθρωπότητα... υιοθέτησε μια απλή μέθοδο για την προώθηση της

συσσώρευσης του κεφαλαίου», της συσσώρευσης που από τον καιρό φυσικά του Αδάμ πρόβαλλε μπροστά της σαν ύστα-

τος και μοναδικός σκοπός της ύπαρξης της· «χωρίστηκε σε κατόχους κεφαλαίου και κατόχους εργασίας... ο χωρισμός

αυτός ήταν το αποτέλεσμα εθελοντικής συνεννόησης και συμφωνίας».259 Με δυο λόγια: η μάζα της ανθρωπότητας α-

παλλοτρίωσε τον ίδιο τον εαυτό της προς τιμήν της «συσσώρευσης του κεφαλαίου». Στην περίπτωση όμως αυτή θα

‘πρεπε να περιμένει κανείς πως το ένστιχτο αυτού του φανατισμού αυταπάρνησης θα εκδηλωνόταν μ' όλη του τη δύ-

ναμη, ιδίως στις αποικίες, γιατί μονάχα εκεί υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι και τέτοιες συνθήκες, που θα μπορούσαν το

κοινωνικό συμβόλαιο να το μεταφέρουν από το βασίλειο των ονείρων στο βασίλειο της πραγματικότητας. Μα τότε τί

χρειάζεται στ' αλήθεια η «συστηματική αποικιοποίηση» σε αντίθεση προς την αυθόρμητη αποικιοποίηση; Όμως, όμως:

«στις βόρειες Πολιτείες της Αμερικάνικης Ένωσης είναι αμφίβολο αν το ένα δέκατο του πληθυσμού ανήκει στην κατηγο-

ρία των μισθωτών εργατών... Στην Αγγλία... η μεγάλη μάζα του λαού αποτελείται από μισθωτούς εργάτες».260 Κάτι πα-

ραπάνω, το ένστιχτο της αυτοαπαλλοτρίωσης της εργαζόμενης ανθρωπότητας προς τιμήν του κεφαλαίου υπάρχει τό-

σο λίγο που, ακόμα και κατά τη γνώμη του Γουέικφηλντ, η δουλεία είναι η μόνη φυσική βάση, του αποικιακού πλού-

του. Η συστηματική του αποικιοποίηση είναι ένα απλό pis aller [αναγκαίο κακό], μια κι έχει να κάνει με ελευθέρους

ανθρώπους αντί με δούλους. «Οι πρώτοι ισπανοί άποικοι στο Σάντο Ντομίνγκο δεν μπόρεσαν να πάρουν ούτε ένα εργά-

τη από την Ισπανία. Όμως χωρίς εργάτες (δηλ. χωρίς δουλεία) το κεφάλαιο θα είχε καταστραφεί ή τουλάχιστο θα είχε

περιοριστεί στις μικρές εκείνες διαστάσεις, που κάθε άτομο μπορεί να το χρησιμοποιεί με τα δικά του τα χέρια. Κι αυτό

έγινε πραγματικά στην τελευταία αποικία, που ίδρυσαν οι Εγγλέζοι, όπου ένα μεγάλο κεφάλαιο, που αποτελούνταν από

σπόρους, ζώα και εργαλεία, χάθηκε, επειδή δεν υπήρχαν οι μισθωτοί εργάτες και όπου κανένας από τους αποίκους δεν

κατέχει περισσότερο κεφάλαιο, απ’ όσο μπορεί να χρησιμοποιήσει με τα δικά του τα χέρια».261

Είδαμε ότι η απαλλοτρίωση της μάζας του λαού από τη γη αποτελεί τη βάση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παρα-

γωγής. Αντίθετα η ουσία μιας ελεύθερης αποικίας συνίσταται στο ότι η μάζα του εδάφους είναι ακόμα λαϊκή ιδιοκτη-

σία, και γι’ αυτό κάθε άποικος μπορεί να μετατρέψει σε ατομική του ιδιοκτησία και σε ατομικό του μέσο παραγωγής

ένα μέρος του εδάφους, χωρίς να εμποδίζει τον κατοπινό άποικο να κάνει το ίδιο.262 Αυτό είναι το μυστικό και της

άνθισης των αποικιών και του καρκινώματος τους —της αντίστασης τους ενάντια στην εγκατάσταση του κεφαλαίου.

«Εκεί που η γη είναι πάρα πολύ φτηνή και όλοι οι άνθρωποι ελεύθεροι, εκεί που ο· καθένας μπορεί κατά βούληση να

παίρνει για τον εαυτό του ένα κομμάτι γη, δεν είναι μόνο πολύ ακριβή η εργασία, αν πάρουμε υπόψη το μερτικό του ερ-

257

E. G. Wakefield: «England and America», London, 1833, τόμ. II σελ. 33 258

Στο ίδιο, τόμ. Ι, σελ. 17. 259

Στο ίδιο, σελ. 18. 260

Στο ίδιο, σελ. 42, 43. 44. 261

Στο ίδιο, τόμ. II, σελ. 5. 262

«Για να γίνει η γη στοιχείο αποικιοποίησης, δεν πρέπει μόνο να είναι χέρσα, αλλά και δημόσια ιδιοκτησία, που μπορεί να με-

τατραπεί σε ατομική ιδιοκτησία» (στο ίδιο, τόμ. II, σελ. 125).


γάτη στο προϊόν του, αλλά είναι γενικά δύσκολο να βρει κανείς συνδυασμένη εργασία όποια τιμή κι αν προσφέρει».263

Επειδή στις αποικίες δεν υπάρχει ακόμα ο χωρισμός του εργάτη από τους όρους της εργασίας και από τις ρίζες της,

από τη γη, ή υπάρχει μόνο σποραδικά, ή μόνο σε πολύ περιορισμένο χώρο, δεν υπάρχει επίσης ακόμα η απόσπαση

της γεωργίας από τη βιομηχανία, δεν υπάρχει ακόμα η καταστροφή της οικοτεχνίας στα χωριά, από που λοιπόν θα

προκύψει η εσωτερική αγορά για το κεφάλαιο; «Καμιά μερίδα του πληθυσμού της Αμερικής δεν είναι αποκλειστικά α-

γροτική, εκτός από τους δούλους και τους δουλοκτήτες, που συνδυάζουν κεφάλαιο και εργασία για μεγάλα έργα. Οι ελεύ-

θεροι αμερικάνοι, που καλλιεργούν μόνοι τους τη γη, ασχολούνται ταυτόχρονα και με πολλές άλλες δουλειές. Ένα μέρος

των επίπλων και των εργαλείων που χρησιμοποιούν τα φτιάχνουν συνήθως μόνοι τους. Συχνά χτίζουν οι ίδιοι τα σπίτια

τους και οι ίδιοι φέρνουν τα προϊόντα της βιομηχανίας τους στην αγορά, όσο μακριά κι αν βρίσκεται. Είναι κλώστες και

υφαντές, παράγουν σαπούνι και κεριά, φτιάχνουν παπούτσια και ράβουν τα ρούχα για τη δική τους χρήση. Η γεωργία

στην Αμερική συχνά είναι δευτερεύον επάγγελμα κάποιου σιδερά, μυλωνά ή μπακάλη».264 Πού να βρεθεί με τέτοιους

παραξενιάρηδες «πεδίο απάρνησης» για τον κεφαλαιοκράτη;

Η μεγάλη ομορφιά της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής συνίσταται όχι μόνο στο ότι αναπαράγει διαρκώς το μισθω-

τό εργάτη σαν μισθωτό εργάτη, αλλά στο ότι ανάλογα με τη συσσώρευση του κεφαλαίου παράγει πάντα ένα σχετικό

υπερπληθυσμό από μισθωτούς εργάτες. Έτσι ο νόμος της ζήτησης και προσφοράς της εργασίας κρατιέται στη σωστή

τροχιά, οι διακυμάνσεις των μισθών διατηρούνται μέσα στα πλαίσια που ανταποκρίνονται στην κεφαλαιοκρατική εκ-

μετάλλευση, και τέλος εγγυάται την τόσο απαραίτητη κοινωνική εξάρτηση του εργάτη από τον κεφαλαιοκράτη, μια

σχέση απόλυτης εξάρτησης, που ο οικονομολόγος στον τόπο του, στη μητρόπολη, μπορεί με παχιά λόγια να την πα-

ρουσιάζει τάχα σαν ελεύθερη σχέση συμβολαίου ανάμεσα σε αγοραστή και πουλητή, ανάμεσα σε δυο εξίσου ανεξάρ-

τητους κατόχους εμπορευμάτων, ανάμεσα σε κατόχους του εμπορεύματος κεφάλαιο και σε κατόχους του εμπορεύμα-

τος εργασία. Στις αποικίες όμως σωριάζεται αυτή η όμορφη ονειροφαντασία. Ο απόλυτος πληθυσμός αυξάνει εδώ

πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι στη μητρόπολη, γιατί πολλοί εργάτες γεννιούνται ενήλικοι, και ωστόσο η αγορά εργασίας

έχει πάντα λιγότερους εργάτες απ’ ό,τι χρειάζεται. Ο νόμος της ζήτησης και προσφοράς εργασίας καταρρέει. Από τη

μια μεριά, ο Παλαιός Κόσμος φέρνει διαρκώς στις αποικίες κεφάλαιο που ορέγεται εκμετάλλευση και αισθάνεται την

ανάγκη της «απάρνησης»· από την άλλη, η κανονική, αναπαραγωγή των μισθωτών εργατών σαν μισθωτών εργατών

σκοντάφτει στα πιο ανάρμοστα και ενμέρει ανυπέρβλητα εμπόδια. και φανταστείτε τώρα τι γίνεται με την παραγωγή

εργατών υπεράριθμων σε σχέση με τη συσσώρευση του κεφαλαίου! Ο σημερινός μισθωτός εργάτης γίνεται αύριο

ανεξάρτητος αγρότης ή χειροτέχνης με αυτοτελές νοικοκυριό που το διαχειρίζεται μόνος του. Εξαφανίζεται από την

αγορά εργασίας —όχι όμως για να πάει στο workhouse [σπίτι δουλιάς]. Αυτή η διαρκής μετατροπή των μισθωτών

εργατών σε ανεξάρτητους παράγωγους, που αντί να εργάζονται για το κεφάλαιο εργάζονται για τον εαυτό τους, και

αντί να πλουταίνουν τον κεφαλαιοκράτη πλουταίνουν τον ίδιο τον εαυτό τους, ασκεί με τη σειρά της μιαν απολύτως

βλαβερή επίδραση στην κατάσταση της αγοράς εργασίας. Δεν είναι μόνο ότι μένει ανάρμοστα χαμηλά ο βαθμός εκ-

μετάλλευσης του μισθωτού εργάτη. Επιπλέον μαζί με τη σχέση εξάρτησης του ο μισθωτός εργάτης χάνει και το αί-

σθημα της εξάρτησης του από τον «απαρνητή» κεφαλαιοκράτη. Σ’ αυτόν οφείλονται όλα τα κακά που περιγράφει τό-

σο όμορφα, τόσο εύγλωττα και τόσο συγκινητικά ο καλός μας Ε. Τζ. Γουέικφηλντ.

Η προσφορά μισθωτής εργασίας, παραπονιέται ο Γουέικφηλντ, δεν είναι ούτε σταθερή, ούτε κανονική, ούτε αρκε-

τή. «Είναι πάντα όχι μόνο πολύ μικρή, μα και αβέβαιη».265 «Αν και είναι μεγάλο το προϊόν που έχουν να μοιραστούν ο

εργάτης και ο κεφαλαιοκράτης, ο εργάτης παίρνει τόσο μεγάλο μερτικό, που γρήγορα γίνεται κεφαλαιοκράτης... Αντίθε-

τα, λίγοι μπορούν, ακόμα κι όταν ζήσουν πάρα πολύ, να συσσωρεύσουν μεγάλα πλούτη».266 Οι εργάτες δεν επιτρέπουν

καθόλου στον κεφαλαιοκράτη να «απαρνηθεί» την πληρωμή του μεγαλυτέρου μέρους της εργασίας τους. Δεν τον ω-

φελεί εδώ ούτε και η πονηριά να εισάγει μαζί με το κεφάλαιο του και τους δικούς του μισθωτούς εργάτες από την Ευ-

ρώπη. «Σε λίγο παύουν να είναι μισθωτοί εργάτες, σε λίγο μετατρέπονται σε ανεξάρτητους αγρότες ή ακόμα και σε αντα-

γωνιστές των παλιών τους αφεντικών στην ίδια την αγορά μισθωτής εργασίας».267 Για φανταστείτε, τί φρίκη! Ο αγαθός

κεφαλαιοκράτης να έχει εισαγάγει από την Ευρώπη με δικά του λεφτά, τους δικούς του ανταγωνιστές! Αυτό πια είναι

από τ' άγραφα! Δεν είναι παράξενο που ο Γουέικφηλντ παραπονιέται για έλλειψη της σχέσης εξάρτησης και για έλ-

λειψη του αισθήματος εξάρτησης των μισθωτών εργατών στις αποικίες. «Εξαιτίας των υψηλών μεροκάματων —λέει ο

μαθητής του Μέριβαλ —στις αποικίες υπάρχει η πιο λαχταριστή δίψα για πιο φτηνή και πιο πειθήνια εργασία, για μια

τάξη που ο κεφαλαιοκράτης να μπορεί να της υπαγορεύει αυτός τους όρους, αντί να του υπαγορεύει η τάξη αυτή τους

όρους… Στις χώρες με παλιό πολιτισμό ο εργάτης, αν και ελεύθερος, εξαρτιέται με φυσική νομοτέλεια από τον κεφαλαι-

263

Στο ίδιο, τόμ. Ι., σελ. 247. 264

Στο ίδιο, σελ. 21, 22. 265

Στο ίδιο, τόμ.ΙΙ. σελ. 116. 266


Στο ίδιο, σελ. 5.


οκράτη, στις αποικίες η εξάρτηση αυτή πρέπει να δημιουργηθεί, με τεχνητά μέσα».268

Ποια είναι λοιπόν, κατά τον Γουέικφηλντ, η συνέπεια αυτού του κακού στις αποικίες; Ένα «βάρβαρο σύστημα δια-

σποράς» των παραγωγών και της εθνικής περιουσίας.269 Το κομμάτιασμα των μέσων παραγωγής ανάμεσα σε απειρά-

ριθμους ιδιοκτήτες που διαχειρίζονται αυτοτελή νοικοκυριά καταστρέφει κάθε βάση συνδυασμένης εργασίας, γιατί

καταστρέφει τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Κάθε επιχείρηση μακράς πνοής, που διαρκεί χρόνια και απαιτεί

μεγάλη δαπάνη πάγιου κεφαλαίου, σκοντάφτει σε εμπόδια κατά την πραγματοποίηση της. Στην Ευρώπη το κεφάλαιο

δε διστάζει ούτε στιγμή, γιατί η εργατική τάξη αποτελεί το ζωντανό εξάρτημά του, που υπάρχει πάντα άφθονο και

είναι πάντα διαθέσιμο. Στις αποικιακές χώρες όμως! Ο Γουέικφηλντ διηγιέται ένα εξαιρετικά οδυνηρό ανέκδοτο. Συ-

ζητούσε με μερικούς κεφαλαιοκράτες του Καναδά και της Πολιτείας Νέας Υόρκης, όπου, ας σημειωθεί, συνωστίζο-

νται συχνά τα κύματα των μεταναστών και αφήνουν ένα κατακάθισμα «υπεράριθμων» εργατών. «Το κεφάλαιο μας —

λέει αναστενάζοντας ένα από τα πρόσωπα του μελοδράματος —ήταν διαθέσιμο για πολλές εργασίες, που χρειάζονται

σημαντική χρονική περίοδο για την εκτέλεση τους· μπορούσαμε όμως ν' αρχίσουμε τέτοιες εργασίες με εργάτες, που ξέ-

ραμε πολύ καλά πώς σε λίγο θα μας γύριζαν την πλάτη; Αν ήμασταν βέβαιοι πως θα μπορούσαμε να κρατήσουμε στη

δουλειά αυτούς τους μετανάστες, ευχαρίστως θα τους προσλαβαίναμε αμέσως, και μάλιστα σε καλή τιμή. Κάτι ακόμα, θα

τους προσλαβαίναμε και παρά τη βεβαιότητα μας πως θα τους χάσουμε, αν ήμασταν βέβαιοι πως θα ‘χαμε καινούργια

προσφορά μεταναστών ανάλογη με τις ανάγκες μας».270

Κι αφού ο Γουέικφηλντ αντιπαράθεσε πομπώδικα την αγγλική κεφαλαιοκρατική γεωργία με τη «συνδυασμένη»

της εργασία στο κομματιασμένο αμερικάνικο αγροτικό νοικοκυριό, του ξεφεύγει και η ανάποδη όψη του νομίσματος.

Περιγράφει την αμερικάνικη λαϊκή μάζα εύπορη, ανεξάρτητη, επιχειρηματική και σχετικά μορφωμένη, ενώ «ο άγγλος

εργάτης γεωργίας είναι ένα άθλιο ράκος (a miserable wretch), ένας πάουπερ... Σε ποια χώρα, εκτός από τη Βόρεια Αμε-

ρική και μερικές καινούργιες αποικίες, τα μεροκάματα για την ελεύθερη εργασία που χρησιμοποιείται στην ύπαιθρο ξε-

περνούν αξιόλογα τα απαραίτητα μέσα ύπαρξης του εργάτη;... Δε χωράει αμφιβολία πως στην Αγγλία τα άλογα που χρη-

σιμοποιούνται στη γεωργία τρέφονται πολύ καλύτερα από τον άγγλο γεωργό, γιατί τα άλογα αποτελούν πολύτιμη ιδιο-

κτησία».271 Όμως, never mind [δεν πειράζει], αφού ο εθνικός πλούτος είναι από τη φύση του ταυτόσημος με την

αθλιότητα του λαού.

Πώς λοιπόν μπορεί να θεραπευθεί το αντικεφαλαιοκρατικό καρκίνωμα των αποικιών; Αν ήθελε κανείς να μετα-

τρέψει με μιας όλη τη γη από λαϊκή ιδιοκτησία σε ατομική ιδιοκτησία, θα κατάστρεφε βέβαια τις ρίζες του κακού,

αλλά μαζί θα κατάστρεφε και την αποικία. Η τέχνη είναι να σκοτώσει κανείς μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια. Η κυβέρ-

νηση πρέπει να ορίσει για την παρθένα γη μια τεχνητή τιμή, ανεξάρτητη από το νόμο της ζήτησης και της προσφοράς,

πού να υποχρεώνει το μετανάστη να εργάζεται κάμποσο καιρό με μισθό, ώσπου να κερδίσει αρκετά χρήματα για ν'

αγοράσει γη272 και να μετατραπεί σε ανεξάρτητο αγρότη. Τα χρήματα που θα συγκεντρώνονται από την πούληση των

268

Merivale: “Lectures on Colonization and Colonies”, London 1841 και 1842, τόμ. II, σελ. 235—314 κ. έ. Ακόμα και ο ήπιος

οπαδός του ελευθέρου εμπορίου και χυδαίος οικονομολόγος Μολιναρί λέει: «Στις αποικίες όπου έχει καταργηθεί η δουλεία,

χωρίς να ‘χουν αντικαταστήσει την αναγκαστική εργασία με μια αντίστοιχη ποσότητα ελεύθερης εργασίας, είδαμε να ξετυλί-

γεται το αντίθετο εκείνου που διαδραματίζεται καθημερινά μπροστά στα μάτια μας. Είδαμε τους απλούς εργάτες να εκμεταλ-

λεύονται από την πλευρά τους τούς βιομηχάνους επιχειρηματίες, απαιτώντας απ’ αυτούς μεροκάματα που δεν ανταποκρίνο-

νται καθόλου στο νόμιμο μερτικό (legitimate share) που τους ανήκει από το προϊόν. Επειδή οι κάτοχοι φυτειών δεν ήταν σε

θέση να πετύχουν για τη ζάχαρη τους μια τιμή που να επαρκεί, για να μπορούν να καλύψουν την αύξηση των μεροκάματων,

αναγκάστηκαν να καλύπτουν την επιπλέον διαφορά πρώτα από τα κέρδη τους και κατόπι από τα ίδια τα κεφάλαια τους. Έτσι

καταστράφηκαν πολλοί ιδιοκτήτες φυτειών, ενώ άλλοι έκλεισαν τις επιχειρήσεις τους για ν' αποφύγουν την επικείμενη κατα-

στροφή... Δε χωράει αμφιβολία πως είναι προτιμότερο να βλέπουμε να χάνονται συσσωρεύσεις κεφαλαίου, παρά γενεές αν-

θρώπων (πόσο μεγαλόψυχο από μέρους του κυρίου Μολιναρί!), όμως δε θα ‘ταν προτιμότερο να μη χάνονταν ούτε οι πρώτες

ούτε οι δεύτερες;» (Molinari: «Etudes Economiques» Paris 1846, σελ. 51, 52). Κύριε Μολιναρί, κύριε Μολιναρί! Τί θα γίνει

με τις δέκα εντολές, τί θα γίνει με το Μωυσή και τους προφήτες, τί θα γίνει με το νόμο της ζήτησης και της προσφοράς, αν

στην Ευρώπη ο «entrepreneur» [επιχειρηματίας] μπορεί να περικόβει το legitimate share [νόμιμο μερτικό] του εργάτη, ενώ

στις Δυτικές Ινδίες ο εργάτης μπορεί να περικόβει το legitimate share του entrepreneur! Και τί είναι, αν αγαπάτε, αυτό το «le-

gitimate share», που κατά την ομολογία σας στην Ευρώπη κάθε μέρα δεν το πληρώνει ο κεφαλαιοκράτης; Τον κύριο Μολινα-

ρί τον γαργαλάει εξαιρετικά η ιδέα: εκεί πέρα, στις αποικίες, όπου οι εργάτες είναι τόσο «simples» [άξεστοι], που «εκμεταλ-

λεύονται» τον κεφαλαιοκράτη, να βάλει με αστυνομικά μέτρα στη σωστή τροχιά του το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης

που εξάλλου λειτουργεί αυτόματα. 269

Wakefield: “England and America”, London 1833, τόμ. II, σελ. 52. 270

Στο ίδιο, τόμ. II, σελ. 191, 192. 271

Στο ίδιο, τόμ. Ι, σελ. 47, 246. 272

«Λένε πως οφείλεται στην ιδιοποίηση της γης και των κεφαλαίων το γεγονός ότι βρίσκει απασχόληση και εξασφαλίζει ένα εισό-

δημα ο άνθρωπος που δεν κατέχει παρά μόνο τα χέρια του... Αντίθετα, ακριβώς στην ατομική ιδιοποίηση της γης οφείλεται το γε-

γονός ότι υπάρχουν άνθρωποι που κατέχουν μόνο τα χέρια τους... Όταν έναν άνθρωπο τον βάλετε σ' ένα χώρο κενό από αέρα,

τότε του στερείτε τον αέρα. Το ίδιο κάνετε όταν ιδιοποιείστε τη γη... Δηλαδή, όταν έναν άνθρωπο τον βάζετε σ' ένα χώρο κενό


γαιών σε τιμή σχετικά απαγορευτική για το μισθωτό εργάτη, δηλαδή τα χρήματα αυτά που θ' αποσπούνται από το μι-

σθό εργασίας με την καταπάτηση του ιερού νόμου της ζήτησης και της προσφοράς, θα τα χρησιμοποιεί με τη σειρά

της η κυβέρνηση για να εισάγει, στο βαθμό που θ' αυξάνουν, τα χρήματα αυτά, απόρους από την Ευρώπη στις αποικί-

ες, κι έτσι να κρατάει γεμάτη για τον κύριο κεφαλαιοκράτη την αγορά της μισθωτής εργασίας. Κάτω απ’ αυτούς τους

όρους tout sera pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles [όλα θα ‘ναι με τον καλύτερο τρόπο ταχτοποιη-

μένα στον καλύτερο από τους δυνατούς κόσμους]. Αυτό είναι το μεγάλο μυστικό της «συστηματικής αποικιοποίησης».

«Σύμφωνα μ' αυτό το σχέδιο —αναφωνεί ο Γουέικφηλντ θριαμβολογώντας - η προσφορά εργασίας πρέπει να είναι

σταθερή και ταχτική. Πρώτο, επειδή κανένας από τους εργάτες που μεταναστεύουν δε θα ‘ναι σε θέση ν' αποχτήσει γη

προτού δουλέψει επί μισθώ, όλοι αυτοί οι εργάτες θα παρήγαν για τους επιχειρηματίες τους κεφάλαιο για τη χρησιμοποί-

ηση περισσότερης εργασίας, γιατί θα ‘ναι υποχρεωμένοι να εργάζονται συνδυασμένα σαν μισθωτοί εργάτες. Δεύτερο,

επειδή όποιος θα παρατούσε τη μισθωτή εργασία και θ’ γινόταν γαιοκτήμονας θα εξασφάλιζε ίσα-ίσα με την αγορά της

γης τη δημιουργία ενός χρηματικού ποσού για τη μεταγωγή φρέσκιας εργασίας στις αποικίες».273 Η τιμή της γης που επι-

βάλλει το κράτος πρέπει φυσικά να είναι «επαρκής» (sufficient price), δηλ. πρέπει να είναι τόσο μεγάλη, «ώστε να

εμποδίζει τους εργάτες να γίνουν ανεξάρτητοι αγρότες, ώσπου να ‘ρθουν άλλοι για να πάρουν τη θέση τους στην αγορά

εργασίας».274 Αυτή η «επαρκής τιμή της γης» δεν είναι παρά ευφημιστική περίφραση για τα λύτρα που πληρώνει ο ερ-

γάτης στον κεφαλαιοκράτη για να πάρει την άδεια ν' αποσυρθεί από την αγορά της μισθωτής εργασίας στην ύπαιθρο.

Είναι υποχρεωμένος πρώτα να δημιουργήσει «κεφάλαιο» για τον κύριο κεφαλαιοκράτη, για να μπορεί ο κεφαλαιο-

κράτης αυτός να εκμεταλλεύεται περισσότερους εργάτες, κι έπειτα να φέρει στην αγορά εργασίας τον «αναπληρωτή»

του εργάτη, που η κυβέρνηση τον εισάγει με δικά του έξοδα για τον προηγούμενο αφέντη του κεφαλαιοκράτη.

Είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η αγγλική κυβέρνηση εφάρμοσε χρόνια συνέχεια τη μέθοδο αυτή

της «πρωταρχικής συσσώρευσης», που ο κύριος Γουέικφηλντ τη συστήνει ειδικά για να χρησιμοποιηθεί στις αποικίες.

Η χρεωκοπία της ήταν φυσικά εξίσου επαίσχυντη με τη χρεωκοπία του νόμου του Πηλ για τις τράπεζες. το αποτέλε-

σμα ήταν το ρεύμα της μετανάστευσης ν’ αποκλίνει απλώς από τις αγγλικές αποικίες προς τις Ενωμένες Πολιτείες.

Στο μεταξύ η πρόοδος της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής στην Ευρώπη, πρόοδος που συνοδευόταν από μια ένταση

της κυβερνητικής πίεσης, έκανε περιττή τη συνταγή του Γουέικφηλντ. Από τη μια μεριά, το τεράστιο και συνεχές

ρεύμα των ανθρώπων, που χρόνο με το χρόνο κατευθύνεται προς την Αμερική, αφήνει λιμνάζοντα κατακαθίσματα

στις ανατολικές περιοχές των Ενωμένων Πολιτειών, γιατί το κύμα της μετανάστευσης από την Ευρώπη ρίχνει τους

εργάτες στην αγορά εργασίας αυτών των περιοχών πιο γρήγορα απ’ ό,τι μπορεί να τους τραβήξει το άλλο κύμα της

μετανάστευσης προς τις δυτικές περιοχές των Ενωμένων Πολιτειών. Από την άλλη, ο αμερικάνικος εμφύλιος πόλεμος

είχε επακόλουθο να δημιουργηθεί ένα κολοσσιαίο δημόσιο χρέος που έφερε τα φορολογικά βάρη, τη δημιουργία μιας

χρηματικής αριστοκρατίας του χειρίστου είδους, το χάρισμα τεράστιου μέρους των κρατικών γαιών σε κερδοσκοπικές

εταιρίες για την κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών, για την εκμετάλλευση μεταλλείων κ.λπ. —με λίγα λόγια την

ταχύτατη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Έτσι η μεγάλη δημοκρατία έπαψε να είναι η γη της επαγγελίας για τους

μετανάστες εργάτες. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή προχωρεί εκεί με γιγάντια βήματα, μόλο που η πτώση των μερο-

κάματων και η εξάρτηση του μισθωτού εργάτη απέχουν ακόμα πολύ από το κανονικό ευρωπαϊκό επίπεδο. Το επαί-

σχυντο ξεπούλημα σε εξευτελιστικές τιμές της ακαλλιέργητης γης των αποικιών σε αριστοκράτες και κεφαλαιοκράτες

από μέρους της αγγλικής κυβέρνησης, ξεπούλημα που το κατάκρινε τόσο έντονα ο ίδιος ο Γουέικφηλντ, δημιούργη-

σε, ιδίως στην Αυστραλία,275 —μαζί με το ρεύμα των ανθρώπων που προσελκύουν τα χρυσορυχεία και μαζί με το συ-

ναγωνισμό που κάνουν και στον πιο μικρό ακόμα χειροτέχνη τα εισαγόμενα αγγλικά εμπορεύματα —έναν επαρκή

«σχετικό υπερπληθυσμό», έτσι που σχεδόν κάθε επιβατικό ατμόπλοιο φέρνει το θλιβερό μαντάτο της υπερπληθώρας

της αυστραλιανής αγοράς εργασίας “glut of the Australian labour-market” - και η πορνεία ευδοκιμεί εκεί σε ορισμέ-

να μέρη τόσο πολύ, όσο και στο Χάιμαρκετ του Λονδίνου.

Ωστόσο το θέμα που μας απασχολεί εδώ δεν είναι η κατάσταση των αποικιών. Το μόνο που μας ενδιαφέρει εδώ

είναι το μυστικό που ανακάλυψε στο Νέο Κόσμο η πολιτική οικονομία του Παλαιού Κόσμου και που το διακήρυξε

φωναχτά: ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής και συσσώρευσης, επομένως, και η κεφαλαιοκρατική ατομική ιδιο-

κτησία προϋποθέτουν την καταστροφή της ατομικής ιδιοκτησίας που στηρίζεται στην προσωπική εργασία, δηλ. προ-

ϋποθέτουν την απαλλοτρίωση του εργάτη.

από κάθε πλούτο, έτσι που να μη μπορεί να ζει διαφορετικά, παρά σύμφωνα με τη δική σας θέληση» (Colins: «L' Economie Poli-

tique, Source des Revolutions et des Utopies pretendues socialistes», Paris 1887, τόμ. III, σελ. 267—271, σε πολλά σημεία). 273

Wakefield: “England and America”, London 1833, τόμ. Π, σελ. 192. 274


Από τη στιγμή πού η Αυστραλία έγινε νομοθέτης του ίδιου του εαυτού της, άρχισε φυσικά να εκδίδει νόμους που ευνοούν

τους μετανάστες, παραμένει όμως εμπόδιο το ξεπούλημα σε εξευτελιστικές τιμές που είχαν κάνει οι Εγγλέζοι. «Ο πρώτος και

σπουδαιότερος σκοπός που επιδιώκει ο νέος νόμος του 1862 για τη γη συνίσταται στη δημιουργία μεγαλύτερων ευκολιών για την

εγκατάσταση του λαού» («The Land Law of Victoria» by the Hon. G. Duffy, Minister of Public Lands, London 1862 [σελ. 3]).


* * *

_________________________________

Σημείωση

Η ηλεκτρονική σάρωση έγινε από πολυτονικό κείμενο και μετατράπηκε σε μονοτονικό από τον Χαμπή Κιατίπη.

Η σελιδοποίηση επίσης.

15-28 Απριλίου 2015

Πηγή:

Συγγραφέας: Καρλ Μαρξ

Το Κεφάλαιο :

Τόμος 1ος , στο scribd.com



Το Κεφάλαιο :

Τόμος 1ος , στο kiatipis.org pdf format



Επίσης στ’ Αγγλικά, από τον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου συστήνω τα πιο κάτω κεφαλαια:

Karl Marx

Capital

A Critique of Political Economy

Volume I

Book One: The Process of Production of Capital

Contents

Part VII: The Accumulation of Capital

Ch. 23: Simple Reproduction

Ch. 24: Conversion of Surplus-Value into Capital

Ch. 25: The General Law of Capitalist Accumulation

Part VIII: Primitive Accumulation

Ch. 26: The Secret of Primitive Accumulation

Ch. 27: Expropriation of the Agricultural Population from the Land

Ch. 28: Bloody Legislation against the Expropriated, from the End of the 15th Century. Forcing down of Wages by

Acts of Parliament

Ch. 29: Genesis of the Capitalist Farmer

Ch. 30: Reaction of the Agricultural Revolution on Industry. Creation of the Home-Market for Industrial Capital

Ch. 31: Genesis of the Industrial Capitalist

Ch. 32: Historical Tendency of Capitalist Accumulation

Ch. 33: The Modern Theory of Colonisation

http://www.scribd.com/doc/17355127/-1



http://kiatipis.org/Writers/K/Karl.Marx/Capital/1.%20Capital,Vol.I,inGreek.pdf

http://kiatipis.org/Writers/K/Karl.Marx/Capital/2.%20Capital,Vol.II,inGreek.pdf

http://kiatipis.org/Writers/K/Karl.Marx/Capital/3.%20Capital,Vol.III,inGreek.pdf

http://kiatipis.org/Writers/K/Karl.Marx/Economic%20Manuscripts_%20Capital_%20Volume%20One-Contents.html

https://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-c1/ch23.htm












Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο - kiatipis.orgkiatipis.org/Books_Kiatipis/OK_doc...

Documents

Transcript of Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο - kiatipis.orgkiatipis.org/Books_Kiatipis/OK_doc...