<9άΦΟΡΟΣ ΤΙΜΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ 1936-1986

Εισαγωγή - Μετάφραση ΡΗΓΑΣ ΚΑΠΠΑΤΟΣ

ηΜ

Εκδόσεις Γλάρος

Στη μνήμη των Ελλήνων εθελοντών που έπεσαν

πολεμώντας στην Ισπανία

Στο αφιέρωμα για τα πενήντα χρόνια από τον ισ π α ­νικό εμφύλιο πόλεμο συνεργάζονται:

Ρήγας Κ α ππά τος Ε. Μ αλεφάκης Τζ. Φ ράνκο Ρ. Πάολι X. Ο ρτέγκα Καισαρ Βαλλιέχο

Δεν θα περάσουν Non pasarân

Εισαγωγή - μετάφραση Ρήγας Καππάτος

Φόρος πμης orryv /σπανία πενήντα χρόνια από τον εμφώίίο πόλεμο

Ε Κ Δ Ο ΣΕΙΣ ΓΛ Α ΡΟ Σ

Καίσαρ Βαλλιέχο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Πενήντα χρόνια από τον ισ π α ν ικ ό εμφύλιο πόλεμο,Ρ. Αίαππάτος ........................................................................... 7

2. Η δημοκρατική παράταξη στον Ισπανικό εμφύλιο πό­λεμο, Ε. ΜαΑεφάκης ........................................................... 21

3. Ισπανία: Ο καθρέφτης του κόσμου, Γζην Φ ράνκο 43

4. Ισπανία, παρελθέτω α π ' εμού το ποτήριον τούτο», Ρ ομ πέρτο Πάολί .................................................................... 77

5. Για μια ανάγνωση του «Ισπανία, παρελθέτω απ ' εμού το ποτήριον τούτο», 50 χρόνια ύστερα από τον Ισ π α ­νικό εμφύλιο πόλεμο Χοϋλίο Ο ρτέγκα ........................ 105

6. Ισπανία, παρελθέτω απ ' εμού το ποτήριον τούτο (Σε­πτέμβρης - Νοέμβρης 1937) .............................................. 119

7. Λεύκωμα για τους Έ λληνες πολεμιστές στον εμφύλιο πόλεμο της Ι σ π α ν ία ς .............................................................. 149

Ο Ρήγας Κ α π π ά το ς γεννήθηκε στην Κεφαλονίά το 1934 καί ήρθε στην Αθήνα το 1947. Α πό το 1956 ταξίδεψε σαν ναυτικός. Το 1968 άφησε τη ναυπκή σταδιοδρομία καί εγκαταστάθηκε μό­νιμα στη Νέα Υόρκη. Σπούδασε ξένες γλώ σσες (γαλλικά , α γ ­γλ ικά , ιταλ ικά , ισπανικά) καί για ένα διάστημα πα ρακολούθη­σε πανεπ ιστημιακά μαθήματα φιλολογίας. Για τις λογοτεχνικές όμω ς επιδιώξεις του τον ενδιαφέρουν μονάχα τα ισπανικά , καί για χρόνια ασχολείτα ί σ υστηματ ικά με τη μελέτη της Λ ατινοα­μερικανικής ποίησης και λογοτεχνίας. Έ χ ε ι τυπώ σει 4 ποιητι­κές συλλογές και έχει μεταφράσει την ποίηση του Π ά μ πλο Νε- ρούδα, εκδόσε ις Α. Καραβία (πρώτη ελληνική ανθολόγηση), 1967, Καίσαρ Βαλλιέχο (πρώτη ελληνική ανθολόγηση), ΟΔΕΒ, 1978 καί «16 Λ ατινοαμερ ικανο ί ποιητές», ανθολογία, εκδόσεις Α. Καραβία, 1980. Επίσης ασχολείτα ί με την κριτική αρθρογρα- φία και κατά καιρούς συνεργάζεται με δ ιάφορα λογοτεχνικά έν­τυπα και εφημερίδες, τόσο ελληνικά, όσο καί της Λ. Αμερικής. Σε συνεργασία με το Μ εξικανό ποιητή Karlos Monte meyor, ε­τοιμάζει μια ανθολογία νεοελληνικής ποίησης που θα εκδοθεί στο Μεξικό.

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Φέτος κλείνουν πενήντα χρόνια από ro ξέσ π α σ μ α του ισπανι­κού εμφυλίου πολέμου κα; ro 79#6 έχε; ορίστε;' σ α ν έ το ς μ νή ­μ ες αυτού του γεγονότος. Γόσο στην /σπανί'α όσο καί σε π ο λ ­λές άλλες χώ ρες της Λ ατιν ικής Α μερικής, έχουν οργανωθεί κα; προγραμματιστεί σεμινάρια, διαλέξεις, κ ινηματογραφικές π ρ ο ­βολές, τηλεοπτικά προγράμ μα τα , ε ιδ ικές εκδόσεις , κ .τ .λ . , σαν ανάμνηση αυτού του πολέμου.

Α π 'α υ τ ό το γεγονός, αλ λά καί από την έντονη συνα ισθημα­τική συμμέτοχη που νιώσαμε στην Ε λλ ά δα , α κ όμ α κι όσο; δεν ζήσαμε π ρ α γμ α τ ικ ά αυτόν τον πόλεμο, ξεκίνησε η ί<5έα γ: ' αυ ­τή την ειδ ική έκδοση, σ α ν ελλην ικός φόρος π μ ή ς στην /σ πα- ν;'α κα; στους μ α χη τέ ς που πολέμ ησ α ν εκεί', τότε.

Π ο τέ ά λ λο τε στη σύγχρονη ίστορί'α ο εμφύλιος π όλεμος μ ίας χώ ρα ς δεν ξεσήκωσε τόσο πάθος συμμέτοχης ανάμεσα στην π α ­γκόσμ ια διανόηση όσο ο ισπανικός , που άρχίσε τον /ούλίο του 7936 καί τελείωσε το /9J9. Α υτό δεν οφεί'λεταί τόσο στο γεγο­νός π ω ς ο πόλεμος γ ίνονταν στην /σπανί'α, α ν ά μ εσ α στη συν­τηρητική δεξίά καί στην ε π α ν α σ τα τ ικ ή αρ ιστερά , αλλά στο ό π για τη δ ιανόηση καί την π α γκό σ μ ια κοίνή γνώμη, αυτή η ρήξη μέχρι θανάτου έπα ιρνε τη συμβολική μορφή μ ίας πά λη ς ανάμε σα στη δη μο κ ρ α τ ία κα: στο φασισμό, καί α π ό την έκβαση αυ­τού του αγώ να θα εξα ρ τ ίό τα ν η επ ικρά τηση τω ν δυνάμεω ν του καλού ενάντια στο κακό . Ψυχολογικά, λοιπόν, στην /σπαν ία δίακυβεύονταν το μ έλλον του κόσμου ολόκληρου. Α π ' όπου κπί το π ά θ ο ς της π α γ κ ό σ μ ια ς συμμετοχής, η αγρ ιότητα της πάλη^ ανάμ εσα στα δυο α ν π μ α χ ό μ ε ν α σ τρατόπεδα , καί το μ οναδ ικά φαινόμενο της λ ογοτεχν ικ ή ς καί κ α λλ ιτεχν ική ς έκφ ρα σ η ς αυ τού του πολέμου.

Ε κ τό ς α π ό τη διανόηση, δ εκ ά δ ες χ ιλ ιάδες άνθρωπο; από δε ­κά δες δ ιαφορετικές χώ ρ ες συνέχονταν από το ίδιο πάθος συμ­μ ετο χ έ ς σ ' αυτή την πάλη ε ν ά ν π α στο κακό. Ή τ α ν αυτο ί που άφησαν π ς πατρ ίδες τους καί α ποτέλεσ α ν π ς γνω στές Διεθνείς Ταξιαρχίες. Α π ό ελλην ικής πλευράς, π α ρ 'ό λ α τα εμπόδ ια της Μ εταξ ίκής δ ικ τα τορ ία ς , η συμμέτοχη εθελοντώ ν ήτα ν σ η μ α ­ντική. «Συμπερ ιλαμβανομένου καί του λό χο υ Ν ί κ ο ς Ζ α χ α ρ : ά δ η ς , στην ίσ πα ν ία πολεμούν περίπου Έ λ ­

ληνες εθελοντές», γράφει το Α να μνη σ τικό Λ εύκ ω μ α « Έ λ - λ η ν ε ς ε θ ε λ ο ν τ έ ς ε ι ς τ η ν / σ π α ν ί α ν , που κυ­κλοφόρησε το J 9 J 7 στην Α μερ ική α π ό τ ο ν Β ρ γ α π κ ό Ε κ π α ιδ ε υ ­τικό Σύλλογο « Σ π ά ρ τα κ ο ς» της Ν έα ς Κόρκης. Στη μεγάλη πλείοφηφία τους ηταν Έ λ λ η ν ε ς μ ετα νά σ τες α π ό την Α μερική καί π ολέμη σ α ν στην Ταξιαρχία Λ ίνκολν. Μ α ζ ί μ ' αυτούς ηταν καί μ ερ ικ ο ί α ξ ιω μ α τ ικ ο ί α π ό την Ε λλ ά δα . «Είναι χ α ρ α κ τη ρ ι­σ τικό του εθελοντικού κ ινήματος της /σ π α ν ία ς ό π η μεγάλη π λ εω φ η φ ία των εθελοντώ ν είναι εργάτες — συνεχίζει ο συντά­κ τη ς του κείμενου στο Λ εύκω μ α — Κί άξια αντιπροσω πεύετα ι καί η Ε λλ ά ς» . Ε κ τό ς από το « Σ π ά ρ τα κ ο » , στο Λ εύκω μ α απευ­θύνει επ ίσης χα ιρετισμό στα μέλη της που πολεμούν στην /σπα- νία η «Ελληνική Ε ργα τ ική Ε κπα ιδευτ ική Ο μοσ πονδ ία Α μερι­κής», κα; μ α ς πληροφ ορεί π ω ς «μέλη της α π ό όλα σ χεδό ν τα τμήματά της π ή γα ν ω ς εθελ οντα ί σ το ν δ η μ ο κ ρ α π κ ό ν σ τρα τόν της /σ π α ν ία ς . Μέλη της α π ό τα τμ ήμα τα της Λίαλίφόρνίας, του Σικάγου, Π ίτσμπουργκ, Ν πτρό ίτ , Σ α ν Λ ο ύ ίς , Φιλαδέλφεια, Νέ­ας Α γγλ ίας καί Ν έας Υόρκης». Το Λ εύκω μ α περιέχει 67 ατομ ι­κές καί συλλογικές φωτογραφίες , α νάμ εσ α σ ' αυτές δ έκα πε- σόντων, κ αθώ ς καί δ ιάφορα λ α ϊκ ά πο ιήματα γραμμένα τόσο σ την Ε λ λ ά δ α όσο καί σ τη ν /σ π α ν ία α π ό τους ίδιους τους εθε­λοντές. Έ ν α ποίημα είναι αφιερωμένο στο λ ό χ ο Ν ί κ ο ς Ζ α χ α ρ ί ά δ η ς , ένα άλ λο στο μ α χη τή Γιάννη Ζ ίάγκο, που

σκοτώ θηκε στη μ ά χη της Ο αραγκόθα , ενώ ένα τρίτο, αφιερω­μένο σ τον εθελοντή Σ κα μ α ρέλο , καταλήγει.*

Ο Σ κ α μ α ρ έ λ ο ς χούγίαξε ο Σ κ α μ α ρ έλ ο ς λέει.'— Παιδιά , ξα να ζω ν τά ν ευ ε η Γραβιά κ; η Α λα μάνα ,Π αιδ ιά η Ε λ λ ά δ α πολεμάει σ την αδερφή /σπανίί/ .

Η λογοτεχνική παραγωγή, κυρίως η ποιητική (τόσο η διεθνής όσο κα; η εγχώρια , ισπανική) με θέμα τον εμφύλιο πόλεμο είναι τόσο μεγάλη, που παρά π ς ορισμένες σοβαρές προσπάθειες τα ­ξ ινόμησης tou υλικού, ακόμ η δεν έχει επ ιτευχθεί κ ά π τέτοιο. Ορισμένα α π ' αυτά τα έργα ανήκουν από χρόνια στο ρ επερτό ­ριο της π α γ κ ό σ μ ια ς λογοτεχν ία ς , όπω ς , π .χ . , σ τον πεζό λόγο.* ο «Φ όρος η μ ή ς σ τη ν Χ α τ α λ ο ν ία ν του Ό ρ γο υ ε λ , «Η σφυρηλά- τηση ενός επαναστάτην του Μ παρέα, «Η ελπίδα του ανθρώπουν του Μ αλρώ , «Το κοίμητήρί κά τω από το φ ε γ γ ά ρ ι του Μπερ- νανός, «Για πο ιον χ τυ π ά η κ α μ π ά ν α ν του Χεμίνγουέί, «Εφτά κ όκκ ινες κυρ ίακέςν του Ρ α μ ό ν Σενδέρ κ. τ.λ ., ή στην ποίηση.* «Η πρωτεύουσα της δό ξ α ς ν του Α λ μ π έ ρ π , «Υσπανία στην κ α ρ ­διάν του Ν ερούδα, « Ά ν ε μ ο ς του λα ουν του Μ ίγγέλ Ερνάνδεθ, «Δ εν θα περάσουνν του Ο. /7αζ, «Μ άνα Υσπανία. Φ όρος τιμής των Χ ιλ ιανών ποίητώνν, μία αυτόνομη ανθολογία Χ ιλιανών ποι­ητών που ^ γή κ ε στο /97d καί, η αδιαμφ ισβήτητα σ η μ α ντ ικ ό τε ­ρη από όσες συλλογές γρά φ τη κ α ν γ ί ' αυτόν τον πόλεμο, το «/- σπανία, παρελθέτω α π 'ε μ ο ύ το ποτήρίον τούτον του Βαλλιέχο.

Ό , τ ; α ποτελε ί για την π ο ίη π κ ή έκφ ραση του ισπανικού ε μ ­φυλίου πολέμου η συλλογή του Βαλλιέχο, α ποτελε ί για την έ κ ­φρασή του στ:ς ε ικ α σ τ ικ ές τέχνες η « Γ κερν ίκα ν του Π ά μ π λ ο Π ίκάσο. 7ό βιβλίο λο ιπ ό ν του Βαλλιέχο, ε ικονογραφημένο με τη «Γκερν ίκαν , φ ω τογραφ ίες α π ό τον πόλεμο κα; τέσσερις μ ε ­λέτες γραμμένες α π ό ε ιδ ικούς κα; στα δυο θέματα (της βαλλίε- χ ίκής ποίησης καί του ισπανικού πολέμου), σκέφτηκα πω ς μ π ο ­ρούν να αποτελέσουν μία ελληνική συμμετοχή σ* αυτή την επέτειο.

9

Η «Γκερνίκα» του Π ικάσο

Σ π ς 26 Απριλίου 79J7. η γερμανική αεροπορία που είχε τεθεί υπό π ς διαταγές του Φράνκο, βομβάρδισε καί κατά στρεφ ε σ χε­δόν εκ̂ θεμελίων την πόλη της Γκερνίκα . Μία β δο μ ά δα αρ γό τε ­ρα ο Π ικ ά σ ο άρχισε να ζωγραφίζει τον π ίνακα του που εκτέθη ­κε στο ισπανικό περ ίπτερο της Διεθνούς έκθεσης του Παρισιού το ίδιο καλοκαίρ ι του Î9J7.

Ο β ομ β α ρδ ισ μ ός της Γκ*ερνίκ-α, μ ία ς π όλη ς χω ρ ίς σ τρ α τ ιω τ ι­κή οχύρωση ή σημασία , ήταν μία α π ό Τις πιο αποτροπίαστίκ*ές πράξε ις του ίσπανίκ*οΰ εμφυλίου πολέμου. Έ ν α έγκλημ α που ξεχωρίζει μέσα στα τόσα εγκλήματα τ ω ν /σ π α ν ώ ν φασιστών καί των Γερμανώ ν υποσ τηρ ίκτώ ν τους. Να πώ ς περιγράφει την κ α ­ταστροφή ο ανταποκτρίτής των "Γ/M F S " του Λονδίνου;

«Ν Γκερνίκα, η αρχα ιότερη πόλη των Β άσκω ν κα; το κ*έντρο της πολιτιστικής τους παράδοσης, καταστράφηκε εντελώς χθες το απόγευμα α π ό αεροπορικούς βομβαρδ ισ μ ούς των σ τα σ ια ­στών. Ο β ομ β α ρδ ισ μ ός της ανοχύρω της πόλης κράτησε ακρί- β ώ ς τρεις ώρες κι ένα τέταρτο της ώ ρα ς, κι έγ;νε από ισχυρούς αεροπορικούς σχηματισμούς γ ε ρ μ α ν ι ώ ν αεροπλάνω ν τριών τύ­πων; Γίούνκτερ, βομβα ρδ ισ τ ικά Χ άίνκελ καί κ α τα δ ιω κ τ ικ ά Χ άίνκελ , που α σ τα μ ά τη τα αδέ ιαζαν πάνω στην πόλη τόνους βομβώ ν κα; εμπρησ τικώ νβλημ άτω ν . Α^ατά τη διάρκεια του β ο μ ­βαρδισμού, τα κ α τα δ ιω κ τ ικ ά Χ ά ίνκελ πετούσαν σε χα μ η λ ό ύ­φος καί πολυβολούσαν τους κτατοίκ*ους που ε ίχαν αφήσε; π α ν ι­κόβλητοι την πόλη καί έ τρ εχα ν μ έσ α στα χω ράφια

Η κΌταστροφή της Γκερνίκα είχε μ εγάλο αντ ίκ τυ πο σε ο λ ό ­κληρο τον κόσμο, καί ιδιαίτερα σ την Ευρώπη, όπου έγίνε σύμ ­βολο του κακού που αντιπροσώ πευε ο στρατηγός Φ ράνκο, τα δανεισμένα όπλα των Γερμ ανώ ν φ α σ ισ τώ ν καί του φασιστικού καθεστώ τος που επιδ ίω κε να εγκατα στήσε ί στρέφοντας ένα μ έ ­ρ ος του στρατού ενάντια σ τον ισ πα ν ικό λαό.

Ο Π α μ π λ ο Π ικάσο , που είχε γεννηθεί στη Μ άλαγα , αλλά που έζησε τα πα ιδ ικά του χρόνια στη Β αρκελόνα, μία πόλη με μ ε ­γάλη αναρχ ική π αράδοσ η κα; που φαίνεται π ω ς σύχναζε στους κ ό λπους τω ν α ν α ρ χ ικ ώ ν τότε, δεν είχε μιλήσει με το ξέσ π α σ μ α

to

του πολέμου καί κυκλοφορούσαν φήμες, στους πρώ τους μήνες της σύρραξης, π ω ς ο Π ίκ ά σ ο ήταν με την π α ρά τα ξη των σ τ α ­σιαστών. Για να απαλείφε; κάθε αμφιβολία , το Μ άη του 79J7, δηλαδή λίγο μετά την κατα σ τροφ ή της Γκερνίκα , ξεκαθάρισε τη θέση του με μία δημόσια δήλωση;

« Η ισπανική ρήξη είναι ο αγώ νας της αντίδρασης ε ν ά ν π α στο λαό, ενάντια στην ελευθερία. Ο λόκληρη η ζωή μου δεν ήταν τί­ποτε άλλο α π ό ένα ς συνεχής α γώ ν α ς ε ν ά ν π α στην αντίδραση καί στο θάνατο της τέχνης. Π ώ ς μπόρεσε έστω καί ένας άνθρω­π ος να σκεφ τε ί π ω ς θα μπορούσα να συμφωνήσω με την α ν τ ί­δραση καί το θάνατο; Ό τ α ν έ γ ί ν ε η στάση, η νόμιμα εκ λ εγμ έ ­νη κυβέρνηση της /σ π α ν ία ς με δ ιόρισε διευθυντή του Μουσείου Π ράδο , θέση που δ έχτη κα αμέσω ς. Σ το ν π ίνακα που δουλεύω τώρα καί που θα ονομάσω Γ κερν ίκα", καθώ ς καί σε όλα τα πρόσφ ατα έργα μου, εκφράζω καθα ρά την αποστροφ ή που α ι­σθάνομαι για τη σ τρατ ιω τική κλ ίκα που βούλίαξε την /σ παν ία σ ' ένα ω κ εα νό θανάτου καί πόνους .

Α πό π ς ημερομηνίες που έχουν τα προκα τα ρκτ ικά σχέδια που συνοδεύουν τον π ίνακα στο μουσείο, προκύπτει ότι τέλείωσαν όλα τις πρώ τες δέκα μέρες του Μ άη του /9J7. Α*α: ολόκληρο το έργο (δεν υπάρχει ακρ ιβής ημερομηνία) φαίνεται πω ς τέλείω- σε γύρω σ π ς 20-2J /ουνίου /9J7. Γ π ί π ολλά χρόνια το έργο εκ- θέτονταν στο Μουσείο Σύγχρονης Γέχνης της Νέας νά ρκης , επ ί δανείσμώ, γ ια τ ί ο Π ίκ ά σ ο έγραφ ε στη διαθήκη του να επίστρα- φεί στην /σ πα ν ία , αλλά μόνο μετά την α π ο κ α τ ά σ τα σ η της δημοκρατ ίας .

Χ ρειάστηκε να περιμένει σ χεδό ν τέσσερις δεκαετίες για να επα να π α τρ ίσ τε ί η «Γκερνίκα^, ένα πολύπ λο κ ο έργο τέχνης κ; ένας από τους γνω στότερους π ίν α κ ες της επ ο χή ς μας .

ί ί

Ο Βαλλιέχο καί η «1σπανΐα»(*)Σ' αυτές τις προλογ ικές γρα μ μ ές θα περιοριστώ μόνο σε μια γε­νική πληροφόρηση γύρω από το έργο του Βαλλιέχο, τα χρόνια που έζησε στο Παρίσι, κα ι κυρ ίω ς τη συλλογή του, που είναι αντικείμενο της μελέτης των τριών από τους τέσσερις μελετη­τές που συμμετέχουν σ' αυτό το βιβλίο.

Ο Κ αισαρας Α βραάμ Βαλλιέχο γεννήθηκε στο Περού το 1892, σπούδασε φ ιλολογία και το 1923 ταξίδεψε στη Γαλλία όπου και πέθανε το 1938 χω ρίς να γυρίσει ποτέ στην πα τρ ίδα του.

Ό σ ο ζούσε κυκλοφόρησε μ ονάχα δυο πο ιητικές συλλογές, στο Περού, πριν φύγει για την Ευρώπη: «Οι μαύροι μαντατοφό- ροι» (1919) και «Τρίλθε» (1922). Α κ ό μ α δύο, η μια α π ' αυτές η «Ισπαν ία» , βγήκαν μετά το θάνατό του.

Καίτοι μ ικρό σε όγκο , το ποιητικό έργο του Βαλλιέχο έχει α ­πασχολή σει την κριτική περ ισσότερο από κάθε άλλο έργο σύγ­χρονου ποιητή στην ισπανική γλώ σσα . 'Ε ν α ς από τους λόγους γι' αυτό το σ χεδόν πρ ο σ ω π ο λ α τρ ικ ό ενδιαφέρον της κριτ ικής για τη βαλλιεχική ποίηση, είναι το γεγονός πω ς από τη συλλο­γή του «Τρίλθε», κυρίως, και μετά, αποτελεί το θεμέλιο της σύγ­χρονης πο ίησης στη Αατινική Αμερική ή, πιο σ ω σ τά , στην ι­σπανική γλώ σ σ α . Ά λ λ ο ς ένα ς λόγος , για να αναφέρω ακόμα έναν (κι αυτός δεν αφορά μ ονάχα την ισπανική γλ ώ σ σ α αλλά γεν ικότερα την ποίηση του 20ου αιώνα), είναι π ω ς ο Βαλλιέχο διεύρυνε τις δυνατότητες της ποιητικής έκφρασης έτσι που ο λό­γος στην ποίησή του κινείται τα υτόχρονα σε περ ισσότερα από ένα επίπεδα, υποδη λώ νοντα ς ή σημα ίνοντας περ ισσότερες από μια κ α τα σ τά σ ε ις ή συγκινήσεις, αλλά πάντα μ ' ένα τρόπο γήι­νο, χε ιροπιαστό , ανθρώπινο.

Ο Βαλλιέχο, στο Παρίσι, α σ π ά σ τη κ ε την ιδεολογία του Μαρξισμού-Λενινισμού κι έμεινε π ιστός σ' αυτή ίσαμε το τέλος. Στη διάρκεια της π α ρα μ ονή ς του στη Γαλλία, έκα μ ε τρία τα ξ ί­δια στη Ρω σία (1928, '29, '31) κα ι εφτά στην Ισπανία , μένοντας εκεί δ ιάφορα χρονικά δ ια σ τήμ ατα . Σ ' ένα α π ' αυτά τα ταξίδια

* Π α να μην επαναλαμβάνω κάθε φορά ολόκληρο τον τίτλο της συλλογής, ε­φεξής θα τον αναφέρω ως «!σπανίαο.

12

(το 1931) έγινε μέλος του Κ.Κ. Ισπαν ίας . Μ όλο που σε μερικά πο ιήματα του, ό π ω ς «Α γγελ ικός χα ιρετ ισμός» , «Γη», εξυμνεί­ται ο νέος άνθρω πος στη Σοβιετική Ρω σία , ή άλλα, ό π ω ς «Οι ανθρακω ρύχοι» , «Η οργή του φτωχού», αποτελούν άμεση πο ι­ητική έκφραση πολ ιτ ικοκο ινω νικώ ν κ α τα σ τά σ εω ν ή, όπω ς το ποίημα «Σ τα μ α τη μένος» , ένα από τα ωραιότερα ποιήματα που έχουν γραφτεί για την εξαθλίωση και την ταπείνωση του εργά ­τη στην καπ ιταλιστική κοινωνία σε καιρό κρίσης, η ποίηση του Βαλλιέχο δ ιαφέρει από την ποίηση όλω ν των γνω σ τώ ν κομμ ου­νιστών πο ιητών του αιώνα (Μ αγιακόφσκι, Νερούδα, Γκιλλιέν, Α λμπέρτι , Α ραγκόν κ .α .) , κι αυτό συμβαίνει σε απόλυτη αντ ί­θεση με την αρθρογραφία του και γεν ικότερα το πλατύ πεζό έρ ­γο του που είναι άμεσα στρατευμένο στη μαρξιστική ιδεολογία.

Π άνω σ ' αυτό είχε πει κ ά π ο τε πω ς «στην ποίηση δεν ελέγχει ούτε ο ίδιος τα συναισθήματα που εκφ ράζοντα ι σ ' αυτήν». Ο Βαλλιέχο ήθελε μια ποίηση απαλλαγμένη από τη μεγαλοστομία και τον αρρω στημένο ρομαντισμό της επ ο χ ή ς του, μια ποίηση απλή , ανθρώπινη, όπου ο λόγος θα ήτα ν εκε ίνος 'της καθημερι­νής ομ ιλ ίας των ανθρώπων. Τώρα πώ ς έγινε, ξεκ ινώ ντας από μια τέτοια αρχή, να δημιουργήσει μια από τις πολυπλοκότερες ποιητικές κοσμογονίες του αιώνα, αυτό δεν είναι θέμα του π α ­ρόντος. Ούτε όμως και αναιρείται η π α ρ α π ά νω αρχή του απλού από την ποίησή του.

Το ριζικό του Βαλλιέχο ήταν πολύ παράξενο . Ό τα ν πέθανε, ο Αουί Α ραγκόν , που εκφώνησε τον επικήδειο, είπε. μεταξύ ά λ ­λων: «Δεν ήταν μονάχα ποιητής, αλλά κι ένα ς μ αχητής στην υπόθεση του σοσιαλισμού». Τόσο όμ ω ς για τον Α ραγκόν όσο και για τους λοιπούς παρευρισκόμενους στο κοιμητήρι του Montrouge, ο Βαλλιέχο ήταν ένας ά γνω σ το ς ποιητής. Και τού­το γιατί το κύριο ποιητικό του έργο («Ανθρώπινα ποιήματα» και « Ισπανία») ήταν α κ όμ α ανέκδοτο . ' Οσο για τα δυο βιβλία που έβγαλε πριν φύγει από το Περού, η κριτική της εποχή ς τα χλεύασε.

Τα 15 χρόνια που έζησε στο Παρίσι ήταν χρόνια δύσκολα* τα πιο πολλά α π ' αυτά ήταν χρόνια παντοειδών στερήσεων, πεί­νας. Σε όλο αυτό το δ ιάστημα, το κύριο εισόδημά του ήταν από

3

ανταποκρ ίσε ις και άρθρα που έγραφε κι έστελνε σε εφημερίδες και περιοδικά του Περού, και, όταν υπήρχαν, από παραδόσε ις μαθημάτων της ισπανικής ή από μεταφράσεις (μετάφρασε κι ένα βιβλίο του Ανρί Μ παρμπίς) . Και η παράξενη μοίρα του Βαλλιέ- χο και του έργου του συνεχίστηκε για σχεδόν ί5 χρόνια μετά το θάνατό του. Π ρ ώ το ς τον «ανακάλυψ ε» ένας όχι ομ ό γλω σ ­σος του, αλλά ένας Γάλλος: Ο ποιητής και λατινοαμερικανι- στής Αντρέ Κοινέ, που από το 1949 άρχισε να γράφει άρθρα για την ποίηση του Βαλλίέχο σε λογοτεχν ικά περιοδικά. Το πρώτο ομω ς βιβλίο κρ ιτικής μελέτης για την ποίησή του ήταν του συμ­πατριώτη του, καθηγητή, Αουις Μ ονγκιό (1952). Ακολούθησε το βιβλίο του Αντενόρ Θ αμανιέγκο (1954) και το πρώ το βιβλίο του Κοινέ το 1957. Α πό τότε έχουν γραφτεί, και συνεχίζουν να γράφονται, πάρα πολλά για την ποίηση του Βαλλίέχο. Και, φυ­σικά. ο κάθε κρ ιτ ικός ξεκινάει π ά ντα με την πεποίθηση π ω ς έ­χει να πει κάτι δ ιαφορετικό από όλους τους προηγούμενους ή, ακόμ α , γράφοντα ι βιβλία α νάλυση ς σαν απάντηση σε άλ λα βι­βλία, όπω ς, π .χ . , η περίπτωση του Χουάν Λαρέα , που έγραψε ένα βιβλίο («Ο Καισαρ Βαλλίέχο και ο σουρεαλισμός» , 1976), για να απαντήσει στον Αντρέ Κοινέ και στη χήρα του Βαλλίέχο Georgette, επειδή διαφωνούσε μαζί τους. Πάνω στο θέμα της κρι­τ ικής ανάλυσης του βαλλιεχικού έργου, πρέπει να αναφέρω καί τούτο: επειδή έχουν γραφτεί και γράφοντα ι τόσα πολλά , η κρ ι­τική για το έργο του έχει φτάσει σ' ένα σημείο εξειδ ίκευσης (ό­πω ς στην επιστήμη ή στην τεχνολογία). Έ τ σ ι , π .χ . , αντί μια μελέτη να αναφέρετα ι σε ολόκληρο το έργο ή σε μια από τις τέσσερις συλλογές του, αναλύεται ένα ποίημα ή μία από τις πτυ­χές του: η «ουτοπία», το « πκρα λογο» , το «θρησκευτικό συναί­σθημα», η «πολιτική ιδεολογία» κ .τ .λ . Έ ν α παράδειγμα: ο Χι- λ ιανός καθηγητής Εδουάρδο Ν εάλε Σίλβα, έγραψε ένα βιβλίο 660 σελίδων για να αναλύσει μονά χα μερικά από τα 77 πο ιήμα­τα της συλλογής «Τρίλθε». Φυσικά το κριτικό έργο γύρω από το Βαλλίέχο έχει ευρυνθεί, δεν είναι μονάχα ισπανόφωνο. Π α ­ράδειγμα αυτή η έκδοση: από τους περισσότερους που γράφου­με για το έργο του, μόνο για τον ένα τα ισπανικά είναι η μηιρι- κή του γλώσσα.

14

Είπα π α ρ α π ά ν ω π ω ς η « Ισπαν ία» βγήκε μετά το θάνατο του Βαλλιέχο. ' Ισαμε σχετ ικά πρόσφ ατα , η πρώτη έκδοση της συλ­λογής που είχε γίνει από τις εκδόσ ε ις των χ α ρ α κ ω μ ά τ ω ν (έτσι τις έλεγαν), που έκα να ν οι ίδιοι οι πολεμ ιστές στο μέτω πο σε χαρτί φτιαγμένο πάλ ι από τους ίδιους, ό π ω ς έγινε με το βιβλίο του Νερούδα και άλλων ποιητών, εθεωρείτο χαμένη εξ ολ ο κ λ ή ­ρου. Ε π ικ εφ α λή ς αυτών τω ν εκδόσ εω ν ήτα ν ο τυπογρά φ ος και ποιητής της π α ρ έα ς του Γκαρθία Α όρκα: ο Μ ανουέλ Α λτολαγ- κίρε. Τα πο ιήματα του « Ισπαν ία» , από τις ημερομηνίες που έ­χουν ορισμένα α π ' αυτά και από μαρτυρίες τις γυνα ίκα ς του. γρά φ τηκαν μεταξύ Σεπτέμβρη και Νοέμβρη του 1937. Πότε έ­στειλε τα χειρόγραφα στον Α λτολα γκ ίρε δεν είναι γνω στό , α λ ­λά όταν τυπώθηκε ήταν οι μέρες που κατάρρευσε το μέτωπο της Καταλονίας, Γενάρης του 1939, και είπαν μετά πω ς από την έ κ ­δοση δε σώ θηκε ούτε ένα αντίτυπο . Έτσι, σαν πρώτη έκδοση της « Ισ παν ίας» είχε γίνει γνω στή εκείνη που έκα μ ε το 1940 στο Μεξικό ο Ισ πα νός σουρεαλιστής ποιητής και φίλος του Βαλλιέ­χο, Χουάν Ααρέα, με τ ίτλο «Προφητεία της Αμερικής», από ά λ ­λο αντίγραφο που του είχε στείλει ο Βαλλιέχο. Εκεί ο Λαρέα έλεγε πως: «μια πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου που έγινε από τους στρατ ιώ τες της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς στο Α να τολ ικό Μ έτωπο, ε- πρόκειτο να κυκλοφορήσει όταν έγινε η κατα σ τροφ ή της Κα­ταλονίας. Εκεί έμεινε άδετο, χω ρ ίς να σωθεί ούτε ένα αντίτυπο και υποθέτουμε π ω ς η έκδοση θα κ α τα σ τρ ά φ η κ ε από τους εχ­θρούς του ισπανικού λαού».

Επί τέσσερις ολόκληρες δεκαετ ίες και, φυσικά, ύστερα από το μεσουράνημα του δυστυχισμένου όσο ζούσε Βαλλιέχο σαν ο μεγαλύτερος σύγχρονος ποιητής της ισπανικής γλώσσας, πολ­λοί από τους μελετητές του έργου του αμφέβαλαν για το αν είχε γίνει ποτέ η έκδοση και πω ς μάλλον θα επρόκειτο περί μύθου ή, πω ς κι αν έγινε, οπω σδήποτε δε σώθηκε σαν αποδεικτικό ούτε ένα αντίτυπο. Αυτά ίσαμε το Σεπτέμβρη του 1979 που ο Χιλια- νός καθηγητής και ποιητής Π έδρο Α άστρα μαζί με τον καθη­γητή Χουάν Χ ιλαμπέρτ, ήρθαν σε επαφή με έναν τέω ς μαχητή ο οποίος είχε λάβει μέρος στο τύπω μα του βιβλίου στο μέτωπο, κι αυτός τους δήλω σε εμφ ατικά πω ς η έκδοση έγινε κα; πως

13

ο ίδιος είχε ένα αντίτυπο στη βιβλιοθήκη του!Το εύρημα των Lastra και Gilabert θεωρήθηκε τότε πανισπα-

νικό νέο στα ισ π α ν ικ ά και λα τ ιν ο α μ ερ ικ ά ν ικ α περ ιοδ ικά . Και, από την τόση δημοσ ιότητα , βρέθηκε ακόμη ένα αντίτυπο. Έ ­νας καλόγερος , στο μοναστήρι του Μ ονσεράτ της Καταλονίας , το εντόπισε στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού. Το πρα γμ α τ ικ ά χα ρα κτη ρ ισ τ ικό αυτής της έκ δ ο σ η ς είναι η συγκινητική παρου­σίαση που, κ ά τω από τον τίτλο « Ισπαν ία , παρελθέτω α π ' εμού το ποτήριον τούτο», λέει κατά λέξη: «Στρατιώ τες της Δ η μ ο κ ρ α ­τίας έφτιαξαν το χαρτί , στο ιχειοθέτησαν το κείμενο κα ι κ ίνη­σαν τις μηχανές.

Λ ογοτεχν ικές εκδόσε ις του Κ ομμισαριάτου. Σ τρ α τ ό ς της Α ­νατολής. Π ό λεμ ο ς Α νεξαρτησ ίας . Έ τ ο ς 1939». Ε π ιπλέον στην έκδοση αναφέρετα ι πω ς το βιβλίο τέλειωσε στις 20 του Γενάρη το 1939 κα ι τυπώ θηκε σε 1100 αντίτυπα.

Κ άπω ς έτσι δημιουργούνται οι μύθοι γύρω από τα ονόματα και τις ανθρώ πινες πράξεις . Την εποχή του πολέμου ο Βαλλιέ­χο δεν είχε καιρό να είναι δυστυχής στο Π αρίσ ι κι έγραφε τότε στον Χουάν Λ αρέα , τον Ο κτώ βρη του 1939: «Ε ίμαστε τόσο α- πορροφημένοι από τα γεγονότα που η ίδια η ψυχή δε μας φ τά ­νει!.. . Δουλεύουμε πολύ και δεν μπορούμε να κάνουμε όσα θα θέλαμε λόγω της θέσης μας των αλλοδαπών. Και τίποτε απ ' ό,τι κάνουμε δε μ ας ικανοποιε ί και θα θέλαμε να πετάξουμε στην πρώτη γραμμή του μετώπου». Μέσα στο παραλήρημά του, πριν ξεψυχήσει, στις 15 Απριλίου 1938, ένα από τα π ρ ά γ μ α τ α που ήθελε να κάμει, κ α τά μια μαρτυρία — του Γκονθάλο Μόρε — ήταν: «Στην Ισπανία . Θα πάω στην Ισπανία».

Στην Ισπανία, στο Περού, ολόκληρος ο ισπανόφωνος κόσμος, που τον αγνόησε όσο ζούσε, θυμούνται σήμερα το Βαλλιέχο, τον ποιητή που τραγούδησε την Ισπαν ία στους πιο βαθιά ανθρώ πι­νους τόνους. Έ τ σ ι , π α ρ ά λ λη λα με το να αποτελε ί αυτή η έ κ δ ο ­ση ένα φόρο τιμής στην Ισπανία , είναι και μια μικρή διεθνής συνάντηση για τον ποιητή της. Γιατί τόσο εγώ όσο και οι άλλοι τέσσερις συγγραφείς που συμμετέχουν σ ' αυτή την έκδοση , π ι­στεύουμε στο μεγαλείο του απλού του δημιουργού του πο ιήμ α­τος «Ισπανία, παρελθέτω α π ' εμού το ποτήριον τούτο», σαν μια

16

καίρια ποιητική μαρτυρία του δ ιανοητικού και πολιτικού κλ ί­μ ατος της επ ο χή ς που γράφτηκε, που το ποιητικό και ανθρώπι­νο πάθος που το δονούν του δίνουν εκείνη τη μοναδικότητα που χαρακτηρίζε ι τα πρα γμ α τ ικ ά έργα τέχνης.

Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους τέσσερις α ­γαπητούς φίλους που συνεισέφεραν ο καθένας από μια μελέτη γι' αυτή την έκδοση: Jean, Αεφτέρη, Roberto, Julio, muchisimas gracias.

Ρ ή γα ς Κ α π π ά το ς Ιούλιος 1985

17

Edward E. Malefakis, ΗΠΑ (1933)

Γεννήθηκε στην πολιτεία Σπρίνγκφίλντ της Μ ασαχουσέτης από Έ λ λ η ν ες γονείς, Κρητικούς. Το 1965 πήρε το ντοκτορά του από το πανεπιστήμιο Κολούμπία με μία διατριβή για τον ισπανικό εμφύλω πόλεμο. ' Ε κτοτε δ ίδαξε ω ς βοηθός καθηγητή καί μετά ω ς καθηγητής σε δ ιάφορα πανεπ ιστήμια των Η .Π .Α . Α πό το 1974 ίσαμε σήμερα κατέχει την έδρα της ιστορίας του 20ου αιώνα στο πανεπ ιστήμιο Κολούμπία της Νέας Υόρκης με ειδίκευση στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Έ χ ε ι τιμηθεί με δ ιάφορες δ ια ­κρ ίσε ις κα ι ε ιδ ικά βρα βε ία -υποτροφ ίες ό π ω ς : Fulbright Fellowship, 1961-62, Guggenhein Fellowship, 1974-75, NEH Research Grant, 1877-78, Βραβείο Α μερικαν ικής Ετα ιρ ίας, 1971. Α πό το 1966-74 ήταν πρόεδρος της Συμβουλευτικής Ε π ιτροπή ς της Βιβλιοθήκης του Κ ογκρέσου των Η Π Α για την επιλογή καί αγορά ισ πα ν ικώ ν βιβλίων για ολόκληρη την Αμερική. Υπήρξε συνιδρυτής της Ετα ιρ ίας Ισ πα ν ικώ ν καί Π ο ρτογα λ ικώ ν Σ που­δών, 1969-72, μέλος της Ε π ιτρο π ή ς Α πονομ ής Βραβείων της Α ­μ ερικανικής Ιστορ ικής Ε τα ιρ ία ς , κ .τ .λ . Η ειδίκευσή του στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο τον έχει κάμει πασίγνωστο στην Ισ πα ­νία, όπου μετα κα λε ίτα ί συχνά να διδάξει σε δ ιάφορα πανεπ ι­στήμια, ενώ το βιβλίο του «Α χροτίκη μεταρρύθμισή καί ε π α ν ά ­στασή τω ν χ ω ρ ικ ώ ν στην /σπανί'α.* Χατα/3οΑη του εμφυλίου π ο ­λέμου» δ ιδ ά σ κ ετα ι σε όλα τα πανεπ ιστήμια της χ ώ ρ α ς καί έχει πραγματοπο ιήσει στα ισ πα ν ικά πέντε εκδόσεις: 1971, '72, '76, '80, '82* από το 1984 που μετα φ ρά σ τηκε στα π ο ρτογα λ ικά , δι­δ ά σ κ ετα ι καί σ ' αυτή τη χώρα . Σ χεδόν ολόκληρη η συγγραφι­κή του δραστηρ ιότητα έχει για θέμα της τον ισ πα ν ικό εμφύλιο πόλεμο: «Τα κ ό μ μ α τα της α ρ ισ τερός καί η Δεύτερη Α ημοκρα-

18

τία», (1971). «Χωρικοί, ποΑ ίπκή καί ο εμφύλιος πόλεμος, 7937-39^, (1972). «Εσωτερικές δ ιαμάχες της δ η μ ο κ ρ α π κ ή ς πλευ­ρά ς στον ί.Ε .77 .» , (1977). «Ο /νδαλέθίο 77ρίέτο καί ο ισπανικός σοσιαλισμός^, (1975). «Οικονομία, κοινωνία καί ποΑίΠκή στην Α νδαλουσία του πρώτου τρίτου του 20ου αιώνα» (1979), κ.α . Ό λ α χωρίς εξαίρεση τα συγγράμματα του Έντουαρντ-Αεφτέρη Μ αλεφάκη έχουν μεταφραστεί στα ισπανικά καί μερικά στα πορτογαλ ικά . Το 1984 το Κέντρο Ortega y Gasset της Μ αδρίτης οργάνωσε στο Τολέδο μια ιστορική συνάντηση όλων τω ν α ρ ­χηγών των π ο λ ι κ ώ ν κο μ μ ά τω ν της Ισ παν ίας για συζητήσεις μιας εβδομά δας με θέμα τα πολιτικά γεγονότα σ ' αυτήν τη χώ ­ρα από το!εμφύλιο πόλεμο κι εδώ ' σ' αυτή τη συνάντηση κλή­θηκε και πήρε μέρος καί ο Μ αλεφάκης. Για το έτος-μνήμη στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, η μ εγάλης κ υκλοφ ορ ίας ισπανική ε­φημερίδα «El pais» θα δημοσιεύσει μια σειρά από 20 άρθρα γραμ­μένα α πό ε ιδ ικούς γι' αυτόν τον πόλεμο και ο Μ αλ εφ άκης κλή­θηκε να γράψει δύο α π ' αυτά και να εποπτεύσει για τη συγγρα­φή και τη δημοσίευση των υπολοίπω ν. Ζει στη Νέα Υόρκη και είναι στενά συνδεδεμένος με την Ε λλάδα .

19

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΑΞΗ ΣΤΟΝ ΙΣΠΑΝΙΚΟ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ε Ν ΤΟ Υ Α ΡΝ Τ Ε. Μ Α Λ ΕΦΑ Κ Η Σ

Ο Ισ πα ν ικός εμφύλιος πόλεμος έχει συχνά χαρακτηρ ιστε ί ως «ο τελευταίος δ ίκαιος αγώ νας, ο τελευταίος δ ί κ α ^ ς σ κ ο π ό ς σε έναν όλο καί πιο περ ίπλοκο κ όσμο , όπου τα ηθ ικά συμπερά­σ μ ατα βγήκαν κα ί άνθρωποί κ α λ ή ς θέλησης μπορούσαν να υ­ποστηρίξουν ανεπ ιφύλακτα τα δ ίκα ια της ελευθερίας ενάντια στο φασιστικό ολοκληρω τισμό. Αυτό το συναίσθημα, που ήταν κοινό σε πολύ κόσμο που έζησε την ισπανική εμφύλια σύρρα­ξη, συνεχίζεται με την παράξενη αδυναμία του Δεύτερου Π α γ ­κόσμιου Π όλεμου (στην ουσία μία ηθική σταυροφορία πιο βα­θιά καί αποφασιστική) να προκα λέσ εί παρόμο ιες συγκινήσεις ανάμεσα στους δ ιανοούμενους.

Με οπο ίοδήποτε τρόπο κί αν εξηγήσει κανείς το σίφουνα συ­γκινήσεων με τον οποίο ο δυτικός κ ό σ μ ο ς ανταποκρ ίθη κε στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, υπάρχε ι ένα αδ ιαμφισβήτητο γεγο­νός: δεν ήταν ένας αγώ να ς α νάμ εσ α σε δύο α πόλυ τα ομοιογε­νείς παρατάξεις . Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος χαρακτηρ ίστη­κε, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο εμφύλιο πόλεμο αυτού του αιώνα, από την εσωτερική διαίρεση, ιδιαίτερα στη δ η μοκρα τ ι­κή παράταξη . Έ μ ο ια ζ ε πιο πολύ με τα μεσαιωνικά μυστήρια, με την εμμονή του ανάμεσα στο κα λό και στο κ α κό , π α ρ ά με τις ελληνικές τραγω δίες ή το σύγχρονο θέατρο, που παρουσιά­ζουν τον κεντρ ικό ήρωα σαν εχθρό του ίδιου του εαυτού του, ανίκανο να νικήσει γ ιατί δεν ελέγχει τις δυνάμεις που υπάρχουν μέσα του.

Αυτό δεν πρέπει να μ ας εκπλή σ σ ει αν λάβουμε υπ ' όψη μας την ισπανική ιστορία στα χρόνια που προηγήθηκαν του εμφύ­λιου σπαραγμού . Η ειρηνική πτώ ση της μοναρχ ίας το 1931, που έγινε ύστερα α π ό συνεργασία τω ν σοσιαλιστώ ν με τις προοδευ­τ ικές μάζες της μεσαίας τά ξη ς , δεν έφερε μια σταθερή εθνική ομοφωνία υπέρ της Δ ημ οκρατ ίας . Α πό την πρώτη στιγμή, η πιο

21

δυνατή σε αριθμό εργατική οργάνωση της Ισπανίας , η Εθνική Συνομοσπονδία Ε ργα τώ ν (στο εξής Ε .Σ .Ε .) , αναρχοσυνδικαλι- στ ικώ ν αποκλίσεω ν, προσπάθησε να ανατρέψει την καινούρια κυβέρνηση με μια δεύτερη κοινωνική επανάσταση, που τραβώ ν­τα ς πιο μακριά από τις μεταρρυθμίσεις που εξάγγειλαν οι δη­μοκρατ ικο ί, θα τέλειωναν μια για π ά ν τα με τον καπ ιταλισμό , με τις συντηρητικές μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης και με ο- πο ιαδήποτε άλλη εκδήλω ση που θεωρούσαν εκμετάλλευση και καταπίεση του ανθρώπου από τον άνθρωπο.

Η δυναμική αντιπολίτευση της Ε .Σ .Ε . θα μπορούσε να κ ρ α ­τηθεί υπό έλεγχο αν ο σ ο σ ια λδη μ ο κρ α τ ικ ό ς συνασπ ισμός που έφερε τη Δ ημοκρατ ία είχε διατηρηθεί. Α λλά αυτό δεν έγινε. Τα δη μ ο κ ρ α τ ικ ά κ ό μ μ α τα της Ισπαν ικής Α ριστεράς , που στηρί­ζονταν στη μεσαία τάξη, δε θέλησαν να δεχτούν τις συνέπειες των κοινωνικών αρχώ ν που τόσο δυναμικά διακήρυξαν το 1931. Η υπανάπτυξη της ισπα νικής ο ικονομ ία ς ήταν ανίκανη να λύ­σει το πρόβλημα της αιώνιας ανεργίας, επιδεινωμένο τώρα από την παγκόσ μ ια κρίση. Και πάνω α π ' όλα, γιατί οι σοσιαλιστές δε δέχονταν πια την κοινοβουλευτική δημοκρατ ία , εν μέρκι για τη χρονοτριβή της στην εφαρμογή μεταρρυθμίσεων, εν μέρει από φόβο προς τις φασιστικές νίκες στη Γερμανία και στην Αυστρία το 1933-34 και εν μέρει γ ιατί οι πρώ τες εκλογές της Δ η μ ο κ ρ α ­τίας, αφού πέρασε ο α ρχ ικός ενθουσιασμός, δεν τους ευνόησαν.

Το φθινόπωρο του !933 οι σοσ ιαλιστές δ ιάλυσαν τη συμμα- χία με τους δη μ οκρα τ ικούς της Α ρ ιστερός , χα ρα κτη ρ ίζοντά ς τους αδύνατους, αν ίκανους και προδότες . Σαν υ π ο κ α τά σ τα το προσπάθησαν, ανεπιτυχώς, να δημιουργήσουν ένα εργατικό μέ­τω πο με την Ε .Σ .Ε . και τον Ο κτώ βρη του !934 εξαπόλυσαν μια πολύ ά σχημα οργανωμένη επίθεση-επανάσταση ενάντια στην κεντρο-δεξιά κυβέρνηση που βρίσκονταν στην αρχή. Η ήττα της επα νά σ τα σ η ς του Ο κτώ βρη διαίρεσε το σοσιαλιστικό κίνημα. 'Ε ν α τμήμα, με επ ικεφ αλής τον Ινδαλέθιο Πριέτο, προσ πά θη ­σε να επανεγκαθιδρύσει τον παλιό σοσιαλιστικό συμβιβασμό της ρεφορμιστικής τα κτ ικής που προϋπέθετε συνεργασία με τους δη­μ ο κρ ά τες της Α ριστεράς . Το άλλο τμήμα , με αρχηγό το Φραν- θίσκο Λ άργκο Καμπαλιέρο , προσπαθούσε να βρει τη σωτηρία

22

του στην ανανέωση και στην ένταση του επα να σ τα τ ικ ο ύ πνεύ­ματος.

Αν η κεντρο-δεξιά ήταν πιο ευέλικτη και είχε έναν καλύτερο οραματισμό για το μέλλον, η δ ιά σ πα σ η της Α ρ ιστεράς θα την άφηνε να κυβερνήσει επ ' αόριστο. Στην ουσία, οι α ντ ιδρασ τ ι­κοί κέρδισαν τον έλεγχο του συνασπισμού της κεντρο-δεξιάς το 1935, αλλά με την εντελώ ς αρνητική στάση τους α ν ά γ κα σ α ν την Αριστερά να συσπειρωθεί προσωρινά σ ένα λαικο-μετωπικό συνασπισμό πριν από τις εκλογές του 1936. Μ όλις κέρδισαν τις εκλογές , οι πα λ ιές δ ιαφωνίες ά ρ χ ισ α ν ξανά στους κ ό λπους της Αριστεράς. Η Κυβέρνηση Λαϊκού Μ ετώπου, που αποτελούνταν αποκλε ιστ ικά από δημοκρατ ικούς της Αριστεράς, στηρίζονταν απόλυτα μονάχα από την προοδευτική μεσαία τάξη και από τους σοσ ιαλιστές του Πριέτο. Οι ο π α δ ο ί του Καμπαλιέρο , η Ε .Σ.Ε . και οι κομμουνιστές (που για πρώ τη φορά απ ο κ το ύ σ α ν πολιτι­κή σημασία) τα λαντεύοντα ν α νάμ εσ α σε δύο θέσεις: να κ ινητο­ποιηθούν για να ανατρέψουν α μ έσ ω ς αυτό που θεωρούσαν ένα αστ ικό καθεσ τώ ς ή να συνυπάρξουν μαζί του όσο δ ιαρκούσαν οι συνθήκες για μια κοινωνική επα νάσταση . Αυτή η αμ φ ιτα λάν­τευση δ ιάρκεσε όλους τους μήνες που μ εσολάβησαν από τις ε­κλογές ίσαμε το ξέσπασμ α του εμφυλίου πολέμου, κι αυτό ο- φείλονταν κ α τά κύριο λόγο στο ότι η εργατική Α ριστερά ήταν ανίκανη, για άλλη μια φορά, να ενωθεί. Η Ε .Σ.Ε . απαιτούσε σαν τίμημα της ενότη τα ς την αμ ετάκλητη και οριστική αποκήρυξη του κοινοβουλευτισμού και την απόλυτη προσκόλληση στην ε­πανασ τα τ ική τα κτ ική . Ούτε οι οπαδο ί του Λ άργκο Κ αμπαλιέ­ρο ούτε οι κομμουνιστές ήταν διατεθειμένοι να δεχτούν αυτή την τακτ ική , ίσω ς γ ιατί ο μ α ρξ ισ τ ικός φ ιλοσοφικός σ χη μ α τισ μ ός τους τους είχε προικίσει με περισσότερη σωφροσύνη από τους οπαδούς και τους ηγέτες της Ε .Σ .Ε .

Με λίγα λόγια, οι παραμ ονές του εμφυλίου πολέμου έβρισκαν την Α ριστερά δ ιασπασμένη δ ιπλά . Τα εργατ ικά τμήμα τα βρί­σκονταν α π ο μ α κ ρ υσ μένα από τα τμ ήμα τα της μεσαίας τάξης εξαιτίας της π ρ ο σ κό λ λη σ ή ς τους στα συνθήματα της κοινωνι­κής επα νάστασης . Π αράλληλα όμω ς η ίδια η εργατική τάξη βρί­σ κοντα ν διαιρεμένη τόσο πάνω στο θέμα της έντα σ ης με την

23

οπο ία θα πίεζαν για την επιτέλεση τω ν ε π α να σ τα τ ικ ώ ν σ κοπώ ν τους όσο καί την τα κτ ική που θα έπρεπε να ακολουθήσουν.

Σα να μην αρκούσ αν αυτές οι δια ιρέσεις τω ν κομμουνιστών, ot μεσαίες δημοκρατ ικές τάξεις της Αριστερός βρίσκονταν διαι­ρεμένες μεταξύ τους γ ια το σ π ουδα ία ς σημασ ία ς για την Ισ π α ­νία θέμα του αυτονομισμού. Η αποτυχ ία εκσυγχρονισμού του 19ου αιώνα είχε δημιουργήσει α υτονομ ιστικές τάσεις στις δύο πιο εκβ ιομηχανοπο ιημένες περ ιοχές της Ισπαν ίας , την Κατα- λονία καί την περιοχή τω ν Β άσκω ν. Και ot δύο περ ιοχές προ ­σχώ ρησ α ν στη δ η μ οκρα τ ική πα ρ ά τα ξη για να δ ιατηρήσουν ή να εξασφαλίσουν την τοπική αυτονομία τους ενάντια στην προ­σπά θε ια των εθνικιστώ ν για την αναδημιουργία μ ίας ισχυρής ε­νω μένης Ισπαν ίας . Α υτός όμ ω ς ο δεσ μ ό ς που έδενε αυτές τις σημ αντ ικές π ερ ιοχές της ιβηρικής χερσονήσου με τη Δ η μ ο κ ρ α ­τία, π α ρά λ λη λα τις χώριζε α π ' αυτήν, γ ιατ ί ο φόβος π ω ς το νο­μοσχέδιο της αυτονομίας θα μπορούσε να παραβιασθεί από τους συμμάχους τους, τις έκανε να πιέζουν υπερβολικά για το δ ικαίω­μα σχηματισμού ξεχω ριστώ ν κυβερνήσεων.. Οι διαιρέσεις που υπήρχαν στην καρδιά της ισπανικής Δεξιάς δε μ ας ενδιαφέρουν τόσο, για δ ιάφορους λόγους. Κ ατά κύριο λόγο, μόλο που υπήρχαν , σε καμ ιά στιγμή δεν ή ταν τόσο ισχυ­ρές σε καιρό ειρήνης, γ ιατί η Δεξιά υπήρχε κανον ικά περ ισσό­τερο σαν αντιπολίτευση παρά σαν κυβέρνηση. Κατά δεύτερο λό ­γο, γ ιατί ο σ τρ α τό ς , χω ρ ίς ιδ ιαίτερες ιδεολογικές π ρ ο σ κ ο λ λ ή ­σεις και χω ρίς να έχει μπει πριν στην πολιτική ζωή, α π ό την πρώτη στιγμή της εξέγερσης, στις 18 Ιουλίου του 1936, κυρ ιάρ­χησε απόλυτα π άνω στη Δεξιά. Μ ' αυτό τον τρόπο περιόρισε σε δεύτερο πλάνο το μ ίσος που έτρεφαν μεταξύ τους οι μ οναρ­χικο ί και οι συντηρητικοί δημοκρατικο ί καθώ ς κι ανάμεσα στα πιο συντηρητικά στοιχεία και στο μ ικρό σε δύναμη Φ ασιστ ικό Κόμμα, τη Φ άλαγγα . Ο κύριος φ όβος ρήξης μέσα στην εθνικι­στική παράταξη έρχονταν από την αντιζηλία ανάμεσα στους πιο γνω στούς στρατηγούς της στάσης. Α υτός ο φόβος όμ ω ς εξα- λείφθηκε από την πονηριά του Φ ράνκο , από τον πρώ ιμο θά να ­το τω ν δυο κύριων ανταγω νιστώ ν του, στρατηγώ ν Σ ανχούρχο κα ι Μ όλα και από τις συνεχείς επ ιτυχίες των εθνικιστών στον

24

πολεμ ικό τομέα . Η άρνηση του Μ ουσολίνι καί του Χίτλερ να δ ιακινδυνεύσουν ρήξη με το Φ ρά νκ ο υποστηρ ίζοντας το αντί­στοιχο Φ α σ ισ τ ικό Κ όμμα της Ισ παν ίας , τη Φ άλαγγα , κ α τά τη διάρκεια του π ρ α ξ ικ ο π ή μ α τ ο ς με το οποίο ο Φ ρά νκο επ ικ ρ ά ­τησε του κ ινή μα τος τον Απρίλη του 1937, α π ο μ ά κ ρ υνε το μο­ναδ ικό κίνδυνο ουσ ιαστική ς ε σ ω κ ο μ μ α τ ικ ή ς δ ιαφω νίας. Κ ατά συνέπεια η Δ εξ ιά α π ο δε ίχ τη κ ε ικανή να δ ιατηρήσει ένα βαθμό ενότητας , κ α τά τη δ ιάρκεια του εμφυλίου πολέμου, πολύ μεγα­λύτερο από εκείνον που είχε πρ ιν από τη ρήξη.

Η αρχή του πολέμου είχε πολύ δ ιαφορετικές επ ιδράσεις στην Αριστερά. Α πό μια σκοπ ιά είχε σαν α ποτέλεσ μ α τον περιορι­σμό ανά μ εσ α στις δ ιάφορες φράξιες , μια και για πρώτη φορά από το 1931 π αρουσ ιάζονταν ένα ς κο ινός εχθρός που ένωνε ό­λους τους δη μ ο κ ρ α τ ικ ο ύ ς σ ' ένα κοινόν αγώ να. Ω στόσο, αυτό το πλεονέκτημα ήταν περ ισσότερο ισοσταθμισμένο από το γε ­γονός πω ς , τουλάχ ιστον προσω ρινά , η ανταρσία είχε σαν α π ο ­τέλεσμα τη διάλυση της κ εντρ ική ς κυβερνητικής μ ηχανής και είχε αφήσει την αρχή στα χέρια των ο μάδω ν των αναρχ ικώ ν και των σοσιαλιστών. Αυτή η ισχύς τους χρησίμεψε για να επιδο- θούν σ ' ένα πρόγρα μ μα βαθιάς κο ινωνικής επ α ν ά σ τ α σ η ς που είχε εφαρμοστε ί με δ ιάφορους βαθμούς ανεξα ρτη σ ία ς σε κάθε δ ιαμέρισμα της χ ώ ρ α ς και μην έχο ν τα ς μια κοινή ιδεολογική παρόρμηση, μετέτρεψε την Ισπαν ία σ ' ένα μ ω σαϊκό δ ια ιρεμέ­νων δ ιο ικήσεω ν που α νταγω νίζοντα ν μεταξύ τους. Α μέσω ς με­τά την εξέγερση του στρατού υπήρχαν στη δημοκρατ ική π α ρ ά ­ταξη δ ιάφορα επίπεδα κυβέρνησης: η κεντρική κυβέρνηση της Μ αδρίτης, οι αυτόνομες κυβερνήσεις της Κ αταλον ίας και της περιοχής τω ν Β άσκω ν στη Β αρκελόνα και στο Μ π ιλ μ π ά ο ' ένα τοπ ικό συμβούλιο με σχεδόν απόλυτη αυτονομία που υποσ τή­ριζε η Ε .Σ.Ε. ανατολ ικά του Α ρ α γ κ ό ν τοπ ικά σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά συμβούλια κ ά π ω ς λιγότερο ανεξάρτητα στην Α στουρία, στο Σαντανδέρ , στη Βαλένθια, και, τέλος, ε κ α το ν τ ά ­δες τοπ ικές α ντ ιφ α σ ιστικές επ ιτροπές σε πόλε ις και χωριά που συχνά δ ιεκδικούσαν το δ ικα ίω μ α να δράσουν ανεξάρτητα . Η ίδια κατάσταση επικρατούσε και στις ένοπλες δυνάμεις της Δη­μοκρατίας : περισσότερο από το να είναι ένας ενια ίος στρατός

25

με μια ενωμέ\η διοίκηση, ήταν ένα ευμετάβλητο ανακάτεμα , κ ά ­θε μέρα και πιο μειωμένο αριθμητικά , από μονάδες κανονικού στρατού κσ.ί αστυνομ ίας , που έμειναν πιστές στη Δ ημοκρατ ία , καί λα ϊκές πολ ιτοφ υλα κές σε συνεχώ ς αυξανόμενο αριθμό που σχηματίζονταν αυθόρμητα κάτω από την προστασία των αναρ­χικών, των σοσιαλιστών, των κομμουνιστών, των αοισ εροκομ- μουνίστών και πολλές φορές ω ς καί « δη μ ο κ ρ α τ ικ ώ ν της αρ ι­στερός» .

Η ιστορία ίου εμφυλίου πολέμου στη ζώνη επ ικ ρά τε ια ς των δη μ οκ ρα τ ικ ώ ν ήταν κατα μείζονα λόγο η ιστορία των π ρ ο σ π α ­θειών γ<α επίλυση αυτού του εκπληκτ ικού κατακερματισμού της πολιτικής και σ τρα τ ιω τικ ή ς εξουσίας περί τα τέλη Ιουλίου του [936. Τ αχύτατα ξεχώ ρισαν δυο κύριες απόψεις . Η μια υ π οσ τή ­ριζε πω ς ο πόλεμος θα κερδίζονταν μόνο αν γίνονταν κατά τρό­πο συμβατικό, πάνω σε τρία σημεία. Π ρώτο, η διοίκηση έπρε- πε να περάσει στα χέρια της κεντρ ικής κυβέρνησης στη Μ α ­δρίτη. Δεύτερο, έπρεκε να δημιουργηθεί ένας καινούριος σ τρ α ­τός μέσα από μια κανονική στράτευση η οποία θα λειτουργού­σε κάτω από μια ενοποιημένη στρατ ιω τική διοίκηση με κ α ν ο ­νική στρατιω τική ιεραρχία . Τέλος, η κοινωνική επα νά σ τα σ η έ- πρε,τε να σταματήσει σ' αυτό το σημείο και κατά κάπο ιο τρό ­πο vj. π ισωδρομήσει για να ί^ερδιθεί η σ υμπαράστα ση των α ­στικώ ν μεσαίων τάξί. ον και των μ ικροιδ ιοκτητών της υπαίθρου στο εσωτερικό της χώ ρ α ς , καθώ ς και των αστ ικώ ν κυβερνήσε­ων της Α γγλίας και της Γαλλίας, των πιο λογ ικών προμηθευ­τών όπλω ν της Δ ημοκρατ ίας .

Ό π ω ς θα περίμενε κανείς, αυτή η άποψη υποστηρίζονταν από τους μετριοπαθείς σχημ ατ ισ μούς της μεσαίας αρ ιστερής δη μ ο ­κρα τ ική ς τάξης καί από τους σοσ ιαλιστές του Πριέτο, που α- ποτελούσαν το μέτω πο Λ αϊκής Ε νότητας . Ω στόσο, οι πιο έν­θερμοι υποστηρ ικτές αυτής της ά π ο ψ η ς ήταν οι κομμουνιστές. Και η παράδοξη αυτή στάση τους υ παγορευόταν από ένα πολύ­πλοκο πλέγμα εξω τερ ικώ ν, εσωτερ ικών και ιδεολογικών υπο­λογισμών. Ο κ ύ ρ ω ς σ κ ο π ό ς της Σοβιετ ικής Ρω σίας στα μισά της δεκαετίας του '30 ήταν να αποφύγει την απειλή που αποτε λούσε γι' αυτήν ο Χίτλερ μέσα από μια προσέγγιση στις δυτ

26

κές δημοκρατίες. Κατά συνέπεια, ο Στάλιν προσπαθούσε να δια­φοροποιήσει την πρότερη ε ικόνα των κομμουνιστώ ν ενός π α ­γκόσμιου και αμείλικτου ανταγωνισμού των τάξεω ν με μια και­νούρια στάση μιας λογικής εργατ ικής τάξης. Μ έσα στην Ισ π α ­νία, το Κομμουνιστικό Κόμμα, εξαιτίας του σχετικά περιορισμέ­νου αριθμού ο π α δ ώ ν και από την έλλειψη μιας α ρκετά προηγ­μένης συνδικαλιστικής κομ μ α τ ική ς οργάνω σης στα 1936, έβλε­πε πως οι κύριοι κερδισμένοι κα τά τη διάρκεια της κο ινωνικής επα νά σ τα σ η ς ήτα ν οι σοσ ια λ ιστές και οι αναρχικο ί. Α πό την άλλη μεριά, νέες ομ άδες αρ ιστερο-κομμουνιστώ ν, ιδιαίτερα το P .O .U .M . (Εργατικό Κόμμα Μ αρξιστικής Ε νότητας) — τροτ- σ κ ιστ ικώ ν αποκλ ίσ εω ν — αύξησαν τη δύναμή τους σε μερικές περιοχές, α π ' όπου επιτίθονταν εναντίον των σταλιν ικών. Ό σ ο για τις ιδεολογικές περ ιπλοκές , η δ ιδασκαλ ία του Αένιν κ α τ α ­δίκαζε, από πολύ ενωρίς, τον αυθορμητισμό και την έλλειψη ντι­ρεκτίβας σ , μια επα να σ τα τ ική διαδικασία* επιπλέον, η ρωσική επανάσταση έμοιαζε να επικυρώνει ξανά την ανάγκη ενός π ρω ­τοποριακού κόμματος που θα ασκούσε ένα δυναμικό έλεγχο πά­νω στον πληθυσμό.

Α υτός ο περίεργος σ υνασπ ισμ ός μεσαίων δη μ ο κ ρ α τ ικ ώ ν τά ­ξεων, μετριοπαθών σοσιαλιστών και σταλιν ικών κομμουνιστών βρίσκονταν α ντιμέτω πος με μια συμμαχία , εκ των πραγμάτω ν πολύ πιο περίπλοκη, των α ναρχ ικώ ν , του Εργατικού Κ όμματος Μ αρξιστικής Ε νότητας κα ι πολλώ ν σοσιαλιστών της Α ριστε­ρός. Γι' αυτό το τμήμα η νίκη θα μπορούσε να επιτευχθεί μονά­χα με επαναστατικές μεθόδους — δηλαδή, εγκαταλείποντας την παραδοσ ιακή πολιτική, στρατ ιω τική και ο ικονομική οργά νω ­ση, και βασιζόμενοι στις νέες μεθόδους που είχαν εμφανιστεί. Θα ήταν ανώφελο να προσπαθήσεις να κερδίσεις τη μεσαία ι­σπανική τάξη, την Αγγλία και τη Γαλλία μέσα από ένα φρενά­ρισμα της κο ινωνικής επανάστασης* αυτοί π ίστευαν πω ς η ε­πανάστα ση έπρεπε να προχωρήσει πολύ πιο μακριά για να π α ­ροτρύνει τις μάζες σε μεγαλύτερες επιδόσεις.

Γι' αυτές τις τρεις ομάδες , αυτή η θέση αποτελούσε μια συνέ­χεια της προηγούμενης τα κ τ ικ ή ς τους των τελευταίων ετών — που προσ πάθησ α ν να ρίξουν τη Δ ημοκρατ ία σε καιρό ειρήνης

27

μέσα από μία δεύτερη επα νάσταση — . Επίσης μ' αυτό τον τρ<ί πο έκφ ραζαν την απόφ ασή τους να διατηρήσουν-τα μεγάλα ω φέλη που α π ο κ ό μ ισ α ν κατά τα τέλη Ιουλίου. Στην περίπτωση των ανα ρχοσ υνδ ικα λ ισ τώ ν προστίθονταν ένας λόγος ιδεολογι­κού χ α ρ α κ τή ρ α . Η ουσ-'κ ΐη ς δ ιδ α σ κ α λ ία ς του Μ πακούνιν καί το σημείο δ ιαφω νίας του με το Μ αρξ ή ταν η ρομαντική αντίλη­ψη πω ς ο άνθρω πος, παρόλες τις δυστυχίες που του επέβαλαν τα φ εουδαρχικά και κ α π ιτα λ ισ τ ικ ά συστήματα , είχε δ ια τηρή­σει ακέρα ια την ηθική του υπόσταση και τις αρετές του.

Ως εκ τούτου, ο Μ πακούνιν όχι μ ονάχα πίστευε στην επ ά ρ ­κεια του επα να σ τα τ ικού αυθορμητισμού, αλλά πίστευε π ω ς μό­λις η επανάσταση επικρατούσε, οι πατροπα ρά δοτο ι τρόποι δ ια ­κυβέρνησης δε θα χρειάζονταν πια για να μπορέσουν οι άνθρω ­ποι να εφαρμόσουν πιο φιλελεύθερους και πιο ανθρώπινους τρόπους δ ιακυβέρνησής τους. Οι Ισπανοί αναρχικο ί, με το να αποκτήσουν αυτή την ελευθερία σε ορ ισμένες περ ιοχές όπου έ ­παιξαν π ρ ω τα ρ χ ικ ό ρόλο στο να καταστε ίλουν τη στρατιω τική εξέγερση, δεν ήθελαν να επιστρέφουν σε μια συγκεντρωτική κυ­βέρνηση, οπο ια δή ποτε κι αν ήταν αυτή. Οι πιο σταθεροπο ιημέ­νες θέσεις τους βρίσκονταν στο ανατολ ικό Αραγκόν, που το Το­πικό του Συμβούλιο διευθύνονταν από εξτρεμιστικά στοιχεία της Ε .Σ .Ε . και όπου οι α γρ ο τ ικ ές κολεκτ ίβες ξεφύτρωσαν κ α τά ε ­κ α τοντά δες μετά τον Ιούλιο.

Ό π ω ς είχε συμβεί στην περίοδο πριν από τον πόλεμο, η δ ι­πλή διαίρεση της Ισ π α ν ικ ή ς Α ριστερός δεν εξελίχθηκε σε ανοι­χτή ρήξη, παρόλο που οι αντιμαχόμενες ομάδες είχαν δικές τους πολιτοφυλακές και, μέχρ ις ενός σημείου και δ ικές τους εδα φ ι­κές βάσεις. Αυτή η εσ ω κομ μ α τική μάχη δίνονταν κυρίως μέσω της π ρ ο π α γά νδ α ς και τω ν πολ ιτ ικώ ν χειρισμών. Η ε π α ν α σ τ α ­τική πλευρά είχε με το μέρος της τα α ρ χ ικ ά πλεονεκτήματα λό- γω του ενθουσιασμού τω ν μαζών που την ακολούθησαν για να πληρώ σουν το κενό τη ς εξουσίας που άφησε η στρατ ιω τική ε­ξέγερση. Τα π ρ ά γμ α τα όμ ω ς ά ρχ ισα ν να αλλάζουν κατά το τέ ­λος του καλοκαιρ ιού ή α ρχές του φθινοπώρου του !936, για δύο βασικούς λόγους: τις συνεχείς στρατιωτικές ήττες και τη στροφή των κομμουνιστών π ρ ο ς την αντιεπαναστα τική τα κτ ική , του­

28

λάχιστον κ α τά τα ισπα νικά δεδομένα.Οι στρα τ ιω τικές ήττες σ' αυτή την περίοδο α ποτελούσαν κ α ­

τά μέγα μέρος το τίμημα του γεγονότος ότι πολλοί α π ' αυτούς που συλλογικά έγιναν γνω στο ί (περισσότερο έξω παρά μέσα στην Ισπανία) σα νομιμόφρονες, ή τα ν περισσότερο πιστοί στη συγκεκριμένη ιδεολογία που πρέσβευαν ή στα επα να σ τα τ ικ ά τους επ ιτεύγματα σαν ομ άδες π α ρ ά σε μια από κοινού α ναγνω ­ρισμένη Δημοκρατία . (Η πρόσφατη προσπάθεια του Νοάμ Κόμ- σκι να αναστήσει την αναρχ ική ερμηνεία του πολέμου μπορεί να έχει αξία για μετέπειτα περιόδους και με την πρωταρχική ση­μασία π ω ς δ ίχω ς την κοινωνική επα νά σ τα σ η η Δ η μοκ ρα τ ία θα μπορούσε να είχε καταρρεύσει χω ρ ίς καν να δώσει μάχη, αντι- στεκόμενη στη στρατιω τική εξέγερση). Ω στόσο, στην κρίσιμη περίοδο από τον Ιούλιο ίσαμε τον Ο κτώ βρη του 1936, όταν κ α ­θορίζονταν οι βασικές σ τρατ ιω τ ικές θέσεις για το υπόλοιπο δ ιά­στημα του πολέμου, ο κύριος λόγος που η Δημοκρατ ία δεν μπό­ρεσε να επωφεληθει των ευκαιριών που παρουσ ιάστηκαν , οφει- λετα ι στην α ν ικ α ν ό τη τα τω ν α ν α ρ χ ικ ώ ν και αριστερο- σοσιαλιστικών ομάδων να πολεμήσουν αποτελεσματικά από μό­νες τους, και στην ταυτόχρονη άρνησή τους να δεχτούν εναλ­λακτικούς τρόπους οργάνω σης που θα μπορούσαν να είναι πρω ­τα ρχ ική ς σημ ασ ία ς για την απώ λεια ευκαιριών από τη Δ η μο­κρατία για να μπορέσει να αξιοποιήσει τις ευνοϊκές ευκαιρίες που παρουσ ίαστηκαν .

Η εξέγερση του Στρατού, χω ρ ίς να λάβουμε υπόψη την κοι­νωνική επα νά σ τα σ η που προκά λεσε , αποδιοργάνω σε από μό­νη της τη Δ η μοκ ρα τ ία , χω ρίς όμ ω ς αυτό να σημαίνει π ω ς την εξουθένωσε εντελώς. Α πό τις εφτά σ ημαντ ικότερες πόλεις της Ισπαν ίας , πέντε έμειναν υπό τον έλεγχο των δ ημοκρατ ικώ ν . Ε­πίσης, οι δυο πιο εκβ ιομηχανοπο ιημένες περ ιοχές ήταν δημο­κρατικές . Τα α ποθέμ α τα χρυσού και το ο ικονομικό κεφάλαιο ήταν δη μ ο κ ρ α τ ικ ά . Η Α εροπορία και το Ναυτικό έμειναν, αρ ­χ ικά , π ιστές στη Δ ημοκρατ ία , ό π ω ς επίσης και οι αριθμητικά ισχυρές ημιστρατιωτικοποιημένες αστυνομικές δυνάμεις. Τέλος, ο ίδιος ο σ τρ α τ ό ς δεν ακολούθησε ολόκληρος τους π ρ α ξ ικ ο π η ­ματίες στρατηγούς* περ ισσότερες από τις μισές μονάδες που

29

βρίσκοντα ν στην Ισπαν ική Χ ερσόνησο (το πρ α ξ ικό π η μ α έγινε στο ισπα νικό Μ α ρόκο όπου και πέτυχε από την πρώτη στιγμή) έμειναν, όπ ω ς φαίνεται, π ιστές στη Δ η μ οκρα τ ία .

Α πέναντι σ' αυτά τα στοιχεία οι εθνικιστές διέθεταν δύο υλι­κ ά πλεονεκτή μα τα π α ρ ό μ ο ια ς σημασίας: Τη Διοίκηση των στρατ ιω τικώ ν μ ονάδω ν που βρ ίσκοντα ν στο ισπα νικό Μ α ρό­κο, αδιαμφ ισβήτητα οι καλύτερες του ισπανικού στρατού , και την υποστήριξη του αγροτικού πληθυσμού της βόρειας Ισπανίας κα ι της Π α λ ιά ς Καστίλης . Μ όλο που ο σ τρ α τό ς του ισπανικού Μ αρόκου απ οδε ίχτη κ ε χω ρ ίς σημασία για πάνω από δύο ολό­κληρες βδομάδες από την αδυναμία του να περάσει το στενό του Γ ιβραλτάρ, και μόλο που ο α γρ ο τ ικ ό ς πληθυσμός του Βορ­ρά δε συγκρίνονταν κ α ν με τον α ντίστο ιχο της δη μ ο κ ρ α τ ικ ή ς ζώνης επιρροής, το πρ α γμ α τ ικ ό πλεονέκτημα των εθνικιστών αυτή την περίοδο ή τα ν π ιθανώ ς ψ υχολογ ικής φύσεως: η κ α θ α ­ρότητα αίσθησης του αντικειμενικού σκοπού της εξέγερσης, που α ρ π ά ζο ντα ν απελπ ισ μ ένα α π ' αυτόν, μ πρ ο σ τά στην ετερομορ- φία πεποιθήσεων κα ι αντικε ιμεν ικώ ν σ κ ο π ώ ν των α ντιπά λω ν τους. Η αδυναμία τη ς Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς να χρησιμοποιήσει α π ο τ ε ­λεσ μ α τ ικά τη μεγαλύτερη δύναμή της ήτα ν , ενμέρει, σύμφυτη της κ α τά σ τα σ η ς κα ι δε θα μπορούσε να είχε υπερνικηθεί κά τω από οποιεσδήποτε περιστάσεις! Η εξέγερση αναπόφευκτα έσπει­ρε υποψ ίες σ χετ ικ ά με τη νομιμοφροσύνη όλω ν των α ξ ιω μ ατ ι­κών* αυτομολήσεις κα ι μερικές πράξε ις π ροδοσ ία ς μεγάλω ναν τη δυσπιστία . Ω στόσο , ο σ τρ α τό ς κα ι οι αστυνομ ικές δυνάμεις που έμειναν στη δη μ οκρα τ ική ζώνη επιρροής θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί απο τελεσ μ α τ ικό τερ α , κι ένα ς μεγαλύτε­ρος αριθμός α ρ χ ικ ά ουδέτερων αξ ιω μ α τ ικώ ν θα μπορούσε να είχε κερδιθεί από τη Δ η μ ο κ ρ α τ ία αν οι ιδεολογικές π ρ ο κ α τ α ­λήψεις τω ν α ν α ρ χ ικ ώ ν και σ οσ ια λ ιστικώ ν πολ ιτοφ υλα κώ ν δεν τους χα ρα κτή ρ ιζα ν σαν «φασίστες» σχεδόν α υτο μά τω ς κ α ι δί­χ ω ς δ ιάκριση. Κατά τον ίδιο τρόπο , σε πολλές περ ιοχές, και ιδ ιαίτερα στη Β αρκελόνα , η κοινωνική επα νά σ τα σ η ή τα ν σύμ­φυτη με την ίδια την αντίσταση ενάντια στην εξέγερση κα ι δε θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί. Αφού όμ ω ς τελεσφόρησαν σ' εκείνες τ ις περιοχές, οι επ α ν α σ τ ά τες σ π α τά λ η σ α ν σ η μ α ντ ικό ­

30

τατα σ τρα τ ιω τικά πλεονεκτήματα, σ τρέφ οντα ς την προσοχή τους σε εκκαθαρ ίσ ε ις « τα ξ ικώ ν εχθρών» μέσα στις ίδιες τους τις γρα μμ ές και στην επιβολή μιας νέας τάξης πρα γμ ά τω ν στον πληθυσμό που, φυσικά, δεν τη δέχονταν . Η τα ν αναπόφευκτη μια μερική έλλειψη όπλων, αλλά χ ιλ ιάδες τουφέκια που θα μ πο­ρούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί στα μέτωπα φυγαδεύτηκαν στις έδρες της Ε .Σ .Ε . , ή χρησ ιμοπο ιήθη κα ν για να παρελαύνουν στους δρόμους ot πολ ιτοφ ύλα κες που γ ιόρταζαν το στιγμιαίο τους θρίαμβο.

' Ολα αυτά δεν έγιναν χωρίς επ ιδράσεις στις εξω τερ ικές σ χέ­σεις της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς . Δ οθέντος του γεγονότος ότι η Αγγλία και η Γαλλία προσ παθούσ α ν πάση θυσία να αποφύγουν τον π ό ­λεμο κατά τη δεκαετία του '30 και των επιθετικών δ ια κηρύξε­ων της Γερμαν ίας και της Ιτα λ ία ς , μια διεθνής εχθρική στάση προς τη Δ η μ ο κ ρ α τ ία θα εκδη λ ώ νοντα ν π ιθανώ ς ό π ω ς και να είχαν τα π ρ ά γμ α τα . Α λλά το επ α ν α σ τα τ ικ ό χ ά ο ς στη ζώνη ε­πιρροής των δημοκρατ ικώ ν και το επακόλουθο έλλειψης σ τρα ­τιωτικών επιτυχιών, επέτρεψαν κα ι στις δύο χώ ρες να ξεπερά- σουν τους πρώ τους δ ισταγμούς τους σε μικρότερο χρονικό δ ιά­στημα απ* όσο κανονικά θα χρειάζονταν ω ς προς το δρόμο που έπρεπε να ακολουθήσουν απέναντι στη δημ οκρατ ική Ισπανία.

Π εριληπτικά , αν η ισπανική Α ριστερά δεν ήτα ν τόσο δια ιρε­μένη πριν από το πρ α ξ ικό π η μ α του Ιουλίου και κ α τά τη δ ιάρ­κεια της κοινωνικής επανάστασης που ακολούθησε, θα είχε συμ- βεί (μόλο που δεν είναι απόλυ τα πιθανό) ό,τι συνέβηκε με τις στάσεις του γαλλ ικού στρατού στην Αλγερία το 1960-61: η α ν ­τ ίσταση. σ χετ ικ ά αδύνατη στο ευρω παϊκό τμ ήμα τη ς χώ ρα ς, θα μπορούσε να είχε κα τα σ τα λ ε ί κα ι μαζί μ' αυτή. η οργα νω μέ­νη δύναμη της αποστασίας στην υπερμεσογειακή αποικία θα είχε εξουδετερωθεί για π ά ν τα Ο .

Π ράγματι, γύρω στις 5 Αυγούστου είχαν κ ιόλα ς μεταφερθεί από το ισ πα ν ικό Μ αρόκο , με τη βοήθεια των Ιτα λώ ν και των Γερμανών, επα ρ κε ίς δυνάμεις για να μεταβάλουν εντελώ ς τη στρατ ιω τική κα τά σ τα σ η στη Χερσόνησο. Αντί για τις αδύνα­τες εθνικ ιστικές μονάδες του βορρά , που μόλις κα ι μετά βίας

31

κράτησα ν τις θέσεις τους στις προηγούμενες δυόμισι βδομάδες, οι δημοκρατ ικο ί βρέθηκαν ξαφνικά αντιμέτω ποι με μ ικρές α λ ­λά αποτελεσ μ ατικές μονάδες που αμ έσ ω ς μπή κα ν στην επίθε­ση. Αυτή η σύγκρουση άρκεσε για να φανεί η έλλειψη ετο ιμ α­σ ίας από τους δημ οκρατ ικούς . Μέσα σε ενάμισι μήνα ένα με­γάλο μέρος της Α νδαλουσ ίας και σχεδόν ολόκληρη η Ε στρε­μαδούρα, δυο μεγάλες επα ρχ ίες της νότ ιας Ισπανίας , όπου οι α ναρχ ικο ί και οι σοσ ιαλιστές αγρότες κυριαρχούσαν αριθμητι­κά, έπεσαν στα χέρια τω ν εθνικιστών. Μέσα σ' έναν α κ ό μ α μή­να πήραν το Σαν Σεμπαστιάν στο βορρά και ε ισχώρησαν σε βά­θος στη νότια και στην κεντρική Ισπανία. Καθώς οι εθνικιστές πλησίαζαν στη Μ αδρίτη τον Ο κτώ βρη, η αντίσταση έγινε πιο σκληρή. Μόνο όταν ουσιαστικά έφτασαν στα προάστια της Μ α­δρ ίτης στις αρχές Νοεμβρίου και α ν α κ ό π η κ ε η προέλασή τους από την αντίσταση των υπερασπιστώ ν της πρωτεύουσας, φ ά ­νηκε πω ς είχαν να κάνουν με πρα γμ α τ ικ ό πόλεμο και όχ ι με ένα σ τρατ ιω τικό περίπατο. Κατά τη διάρκεια των τριών μηνών που ακολούθησαν ύστερα από τις 6 Αυγούστου (αρχή της επί­θεσης του μαροκινού στρατού από τη Σεβίλη) ίσαμε τις 7 Ν οεμ­βρίου (ημερομηνία της πρώ της του αναχα ίτ ιση ς στη Μαδρίτη), οι εθνικιστές κα τέλα βα ν περίπου 65.000 τετραγω νικά χ ιλ ιόμε­τρα. Στους τρεις επόμενους μήνες, ίσαμε την αρχή της επίθε­σης εναντίον της Μ άλ αγα , 3 Φεβρουάριου !937, κατέλα βαν όχι π α ρ α π ά νω από 650 τετραγω νικά χιλ ιόμετρα.

Μια τέτοια αποτυχία δεν μπορούσε παρά να έχει επ ιπτώ σεις και να επιφέρει α λ λ α γές στις εσω πολ ιτ ικές σχέσεις των δ η μ ο ­κρατικώ ν. Η εξτρεμιστική επα ναστατική θέση διαβρώθηκε και η θέση αυτών που κήρυτταν ιδεολογ;κές και ειδ ικές επ α ν α σ τ α ­τικές υποχωρήσεις εν ονόματι μ ιας πλατύτερης ενότητας δυνά­μωσε. Αίγο ή πολύ αυτό είχε επίδραση πάνω σε όλα τα κ ό μ μ α ­τα και όλες τις ομ ά δες της δη μ ο κ ρ α τ ικ ή ς παράταξης . Οι σο ­σιαλιστές του Λ άργκο Κ αμπαλιέρο οπ ισθοχώ ρησαν από την ε­πα να σ τα τ ική αδ ιαλλα ξία τους και δέχτη κα ν την αρχηγία της κυβέρνησης της Μ αδρίτης το Σεπτέμβρη, υποστηρίζοντας έκτο- τε τη δημιουργία ενός νέου, ιεραρχικά οργανωμένου Δ η μ ο κ ρ α ­τικού Στρατού. Π αρόλες τις κραυγές γ ια «προδοσία» από π ο λ ­

32

λούς από τους οπαδούς τους, αρκετο ί αναρχικο ί λειτουργοί της Ε .Σ .Ε . εγκατέλε ιψ αν π ς ιδεολογικές τους αρχές καί δέχτηκαν να πάρουν μέρος σε διάφορες θέσεις στην κυβέρνηση της Κα- ταλονίας το Σεπτέμβρη καί στην κυβέρνηση της Μ αδρίτης το Νοέμβρη. Οί κομμουνιστές πολλα πλασ ίασαν τις δυνάμεις τους, τόσο γιατί οί μονάδες τους, αποφεύγοντας το επα ναστατικό ντε- λίρω των άλλων, αποδε ίχτηκαν οί π ω αποτελεσματικές στο πε­δίο της μ άχης , όσο καί γιατί τον Ο κτώ βρη η Σοβιετική ' Ενωση έγίνε ο κυρίότερος προμηθευτής όπλω ν της Δ ημ οκρατ ίας . Με την αύξηση της δύναμης των κομμουνιστών καί την όλο αυξα νόμενη α ποδοχή των σοσιαλιστών της κεντρ ικής κυβέρνησης της Μ αδρίτης, τα τοπ ικά συμβούλια του Σαντανδέρ καί της Α- στουρίας που ελέγχονταν α π ' αυτά τα δύο κό μ μ α τα , πλησ ία­σαν καί συνδέθηκαν περισσότερο με την κεντρική κυβέρνηση. Το ίδιο συνέβη καί με τη Βαλένθια όταν η κυβέρνηση, για να αποφύγεί την επέλαση των εθνίΚίστών, μεταφέρθηκε από τη Μ α­δρίτη σ' αυτήν τη μεσογειακή πόλη.

Μόλο που αυτές οί αλλαγές καί η συνεχής στρατιω τική βοή­θεια από τη Σοβιετική Έ ν ω σ η ύστερα από τον Ο κτώ βρη καί η εμφάνιση στο πεδίο της μ ά χη ς τω ν Διεθνών Ταξιαρχιώ ν το Νοέμβρη δυνάμω σαν πολύ τη στρατιω τική παρουσία της Δ η ­μ οκρατ ίας , ο εσω τερ ικός δ ιχα σ μ ό ς την αποδυνάμω νε. Οί δη­μ οκρατικές δυνάμεις πλησίασαν το βαθμό ικανότητας κρούσης τους μόνο στο μέτω πο της Μ αδρίτης, όπου η επιρροή των α ­να ρχικώ ν ήταν ελάχιστη και το αυτονομιστικό αίσθημα ήταν ανύπαρκτο . Σε άλλες περιοχές η κ α τά σ τα σ η ήταν πολύ δ ιαφο­ρετική. Στην πολεμική ζώνη του βορρά, η αυτονομιστική κυ­βέρνηση των Βάσκω ν συνέχισε να ενεργεί λίγο πολύ ανεξάρτη­τα από τις υπόλοιπες δυνάμεις της Δ η μοκ ρα τ ία ς , τόσο από ε­κείνες που μ άχονταν πολύ κοντά τους, στο Σαντανδέρ και στην Αστουρία, όσο και από τις άλλες της κεντρ ικής Ισπανίας , από τις οποίες τους α π ό κ ο ψ α ν οι εθνικιστές κ α τα λ α μ β ά νο ντα ς μια λουρίδα εδάφους που βρίσκονταν μεταξύ των δύο. Μόνο μια φο­ρά αυτή η εκβ ιομηχανοποιημένη κα ι πυκνοκατο ικημένη περιο­χή έκανε μια επίθεση που κράτησε έξι μέρες* κατά τα άλλα πε- ριφρούρησε εντελώ ς ανώφελα τη δύναμή της και οι ανησυχίες

33

της συγκεντρώνονταν στα εσωτερικά της προβλήματα. Η Κα- ταλονία, η άλλη αυτονομιστική περιοχή, μετείχε περισσότερο ενεργά στον αγώνα, αλλά η απόσταση ανάμεσα στην π ρ α γ μ α ­τική συμμετοχή και στο ουσιαστικό δυναμικό που θα μπορού­σε να κινητοποιήσει ήτα ν ακόμα μεγαλύτερης σημασίας, αφού η περιοχή αυτή ήταν πιο εκβιομηχανοποιημένη και πιο πυκνο- κατοικημένη καί από την περιοχή των Βάσκων.

Στην Καταλονία, επειδή οι επ ιδράσεις της επίθεσης Αυγού- στου-Οκτωβρίου ενάντια στη Μ αδρίτη δεν ήταν άμεσες και ε­πειδή η εσωπολιτική της σύσταση ήτα ν διαφορετική, οι εσω τε­ρικές αλλαγές που έγιναν στην κεντρική ζώνη επιρροής των δη­μ οκρα τ ικώ ν δεν έγιναν κι εκεί στον ίδιο βαθμό. Οι κομμουνι­στές και οι σοσιαλιστές κατάφεραν να ενωθούν περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή και ο αριθμός των οπ α δώ ν τους αυξήθηκε σημαντικά σε σύγκριση με την περίοδο που προηγήθηκε του π ο ­λέμου* αλλά η αριθμητική υπεροχή των αναρχ ικώ ν της Ε .Σ .Ε . ήταν τόσο μεγάλη που δεν μπόρεσαν να επιβάλουν τη συγκεν­τρω τική πολιτική τους. Ιδιαίτερα το Εργατικό Κόμμα Μ αρξι­σ τική ς Ενότητας με την τροτσ κιστική απόκλιση , άρχισε να υ­ποστηρίζει την επα ναστατ ική γραμμή της Ε .Σ .Ε ., και όταν οι αυτονομιστικές μεσαίες τάξεις είδαν να απειλείται η αυτονομία τους και από τα δύο μέρη, άρχ ισαν να παίζουν έναν αμφίρροπο ρόλο. Κατά συνέπεια, ο κα τα λ ο ν ικό ς τομ έα ς του μετώπου (που βρίσκονταν στο Α ραγκόν , μερικά χιλ ιόμετρα δυτικά της Κα- ταλονίας) συνέχισε να δείχνει τη στρατιω τική ανεπάρκεια που χαρακτήριζε τη Δ η μ οκ ρα τ ία σαν σύνολο στους μήνες που α κ ο ­λούθησαν την εξέγερση του Ιούλη. Ο εσω τερικός δ ιχα σ μ ό ς ορ­γίαζε- και η Ε .Σ .Ε . και το Σ .Κ.Μ .Ε. των τροτσ κιστώ ν σε γενι­κές γρα μμ ές αρνιόνταν την ενσωμάτωσή τους στο στρατό της Δ η μοκ ρα τ ία ς και επέμεναν στη δ ιατήρηση των ειδ ικών προνο­μίων τους και στη χωριστή τους δομή. Κ άτω α πό αυτές τις συν­θήκες, το ανθρώπινο δυναμικό και τα υλικά προσόντα της Κα- ταλονίας ήταν άχρηστα , παρόλο που ήταν αντιμέτωποι μιας μι­κρότερης και πολύ πρόχειρα εξοπλισμένης εθνικιστικής δύνα­μης από κείνη που είχε επιτεθεί στη Μ αδρίτη. Ύ σ τ ε ρ α από έ­ναν ολόκληρο χρόνο α δ ιάκοπου πολέμου, η γραμμή του μετώ­

34

που στο Α ραγκόν έμεινε ουσ ιαστικά η ίδια που ήταν τον Ιούλη του 1936.

Υπάρχουν δύο πιθανές εξηγήσεις για τον επόμενο κύριο πο ­λιτικό μ ετα σχημα τισμό στη δημοκρατ ική παράταξη : τα γεγο­νότα του Μαΐου του 1937, όπου οι εσω τερ ικές αντιζηλίες α νά­μεσα στις δ η μ ο κ ρ α τ ικ ές δυνάμεις ξέσ πασ αν σε τα ρα χές που δ ιάρκεσαν α ρκετές μέρες με ο δο μ α χ ίες στη Β αρκελόνα και ά ­φησαν τους κομμουνιστές σαν επ ικρα τούσα δύναμη. Η πιο δη­μοφιλής εκδοχή δίνει έμφαση στη μεθοδικότητα και στη δ ιπλω ­μ ατικότητα των κομμουνιστών, χαρακτηρ ισ τ ικά που ασφαλώ ς δεν είναι άγνω στα στην ιδεολογική τους γραμμή. Έχοντας κερ­δίσει μια ισχυρή θέση χάρη στην πειθαρχία τους και στην επιρ­ροή τους πάνω στον εφοδιασμό όπλω ν από τη Σοβιετική Ρω σία, λέει αυτή η εκδοχή , οι κομμουνιστές, μόλο που δεν μπο­ρούσαν να πάρουν ανοιχτά την αρχή από φόβο να μην απομα- κρύνουν την Αγγλία και τη Γαλλία , αποφ άσ ισαν να πάρουν de facto υπό τον έλεγχό τους τη Δ ημοκρατ ία . Το κατόρθω σαν με τρεις τρόπους: τοποθετώ ντας πολυάριθμους πολιτικούς κομι­σάριους στο δ η μ οκρα τ ικό στρατό* περιορίζοντας τ ις εξουσίες του Ε .Σ .Ε ., και δ ια λύοντας εντελώ ς το Εργατικό Κόμμα Μ αρ­ξ ιστικής Ε νότη τα ς (πιο πολύ για την τροτσ κιστική ιδεολογία τους παρά για το ρόλο τους) και τοποθετώ ντα ς στην Κεντρική Κυβέρνηση έναν αρχηγό πιο ευχείριστο, το μετριοπαθή σοσια­λιστή Χουάν Νεγκρίν, όταν ο Λ άργκο Κ αμπαλιέρο προσπάθη­σε να τους αντισταθεί.

Η άλλη ερμηνεία , λιγότερο ιδεολογική, είναι ότι η αμφίρρο­πη κατά σ τασ η που εξελ ίχτηκε ό τα ν οι εθνικιστές αναχα ιτ ίσθη­καν στη Μ αδρίτη το Νοέμβρη του 1936, θα μπορούσε να συνε­χιστεί μόνο εφόσον οι εχθροπρα ξίες έμεναν σ τάσ ιμες . Μόλις οι εθνικιστές ά ρχ ισα ν ξανά τις επιθέσεις με την ταχύτατη κατά- κτηση της Μ άλ αγα το Φλεβάρη του 1937 και την επίθεση στο Βόρειο Μ έτω πο τον Απρίλη, στην Καταλονια, έπρεπε να επι­βληθεί ο τρ ό π ο ς των αλλαγώ ν που έγιναν στην κεντρική ζώνη.

Στην ουσία τα γεγονότα του Μάη ήταν μια απελπισμένη προ­σπάθεια αποφυγής καινούριας ή ττ α ς α ν α γκά ζο ντα ς την Κατα- λονία να επωμισθει ένα μεγαλύτερο μέρος του πολέμου, θ α μ πο­

35

ρούσαν να είχαν επιταχυνθεί από το φόβο των κομμουνιστών π ω ς η Ε .Σ.Ε . και οι τρ οτσ κ ισ τές οργά νω ναν το δ ικό τους π ρ α ­ξικόπημα, ίσως με την υποστήριξη των δυσαρεστημένων, όλο και πιο πολύ, σοσ ιαλιστώ ν του Λ ά ρ γκ ο Κ αμπαλιέρο με τη συ­νεχώ ς αυξανόμενη δύναμη των κομμουνιστών. Βασικά όμω ς οι κομμουνιστές εκείνο που ήθελαν να πετύχουν ήταν μια α π ο τε ­λεσματικότερη πολεμική μηχανή, πριν από κάθε εξασφάλιση της δ ικής τους ηγεμονίας.

Ό σ ο μπορεί κανείς να ξεχωρίσει αυτές τις δύο αιτίες (γιατί οπω σδήποτε η μία δεν αποκλείε ι την άλλη), η δεύτερη φαίνεται πιο πιθανή, μόλο που ο σίδηρους τρ ό π ο ς κ α τα σ το λ ή ς των τρο- τσκιστών του Εργατικού Κόμματος Μ αρξιστικής Ενότητας μπο­ρεί να αφήνει περιθώρια για αμφιβολίες. Οι κομμουνιστές δε θα κέρδιζαν τη μάχη στους δρόμους της Β αρκελόνας στις α ρχές του Μάη, ούτε θα καθαιρούσαν το Λ άργκο Καμπαλιέρο από την προεδρία της κυβέρνησης στα μέσα του ίδιου μήνα αν δεν εί­χαν την υποστήριξη των σοσ ιαλιστώ ν του Πριέτο και τη συγ­κατάνευση ορισμένων στελεχώ ν της Ε .Σ .Ε ., που παρόλο που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση του Νεγκρίν, δεν έκα μ α ν τ ίποτα για να στρέψουν εναντίον του τους πολυάριθ­μους οπαδούς τους. Το ίδιο μπορεί κανείς να πει και για τις α λ ­λαγές που έγιναν το καλοκαίρ ι του 1937, σαν αποτέλεσ μ α αυ­τών των δύο αποφ ασ ιστικώ ν γεγονότων. Μόνοι τους οι κομμου­νιστές δε θα μπορούσαν να είχαν διαλύσει το ημιανεξάρτητο Το­πικό Συμβούλιο του Α ραγκόν , ούτε καί τη σχεδόν ολο κ λη ρ ω τι­κή κο ινοκτημοποίηση που υπήρχε υπό τον έλεγχο της Ε .Σ.Ε. σ ' αυτή την περιοχή από την κοινωνική επα νάσταση του 1939, ούτε και να περιορίσουν την αυτονομία της Κ αταλον ίας σε μια σκιά αυτού που ήταν.

Έ χ ο ν τ α ς επιβληθεί δυναμικά και όχι από κοινή συναίνεση, η νίκη των κομμουνιστών είχε το τίμημά της. Οι κύριοί σύμμα­χοί τους της περιόδου που προηγήθηκε του εμφυλίου πολέμου, οι σοσιαλιστές του Λ άργκο Κ αμπαλιέρο, άρχ ισαν να ανατρέ­χουν τα χύτατα το δρόμο που το 1939 θα τους έκανε να θεωρούν τους κομμουνιστές (μια υπερβολή, δεν χωράει αμφιβολία) σαν ένα χειρότερο κ α κ ό κι από τους ίδιους τους εθνικιστές! Οι α ­

36

να ρχοσυνδ ικαλ ιστές , που ε ίχαν τραυματιστεί ψ υχολογικά από το Φθινόπωρο του 1936 γ ιατί οι θεωρίες τους δεν είχαν α π ή χη ­ση στην π ρ α γμ α τ ικότη τα , βρίσκονταν τώ ρα εντελώ ς α πογοη­τευμένοι. Σε μια παρόμοια κ α τά σ τα σ η βρίσκονταν και οι Κα- ταλανοί αυτονομ ιστές για παρεμφερείς αιτίες. Η ηγεμονία των κομμουνιστών επηρέασε ελαφρά ακόμα κι εκείνες τις ομάδες που δεν ε ίχαν πληγεί απευθείας από τα γεγονότα του Μάη, α ρ ­χ ίζοντας να αμφιβάλλουν για την τακτική τους και να υποπτεύο­νται τους απώ τερους σ κ ο π ο ύ ς τους.

Οι κομμουνιστές πέτυχαν στην προσπάθειά τους να κάμουν την Κ αταλονία να μετάσχει περισσότερο στον πόλεμο, αλλά θα κατά φ ερνα ν να ξεπεράσει η Δ ημ οκρατ ία τους καινούριους δι­χασμούς που ξέσ πασ αν στους κόλπους της μόνο αν η συμμε­τοχή της Κ αταλον ίας στις πολεμ ικές επιχειρήσεις είχε οδηγή­σει σε ν ίκες στα πεδία των μ αχώ ν . Α λλά τα πρά γμ α τα δεν εί­χαν έτσι. Οι εθνικιστές, ύστερα από την πτώ ση του βιομηχανο- ποιημένου Μ πιλμπάο τον Ιούνιο του 1937 και της υπόλοιπης ζώ ­νης των δη μ ο κ ρ α τ ικ ώ ν στο βορρά κατά τον Ο κτώ βρη, και ύ­στερα από το συνεχή ανεφοδιασμό και ενισχύσεις των γραμμώ ν τους με πολεμ ικό υλικό και στρατό που λάβαιναν από τη Γερ­μανία κι α π ό την Ιταλία από το Φθινόπωρο του προηγούμενου χρόνου, τώ ρα είχαν τόσο την υλική όσο και την ψυχολογική υπεροχή.

Έ τ σ ι , ενώ οι δ η μ οκ ρα τ ικ ο ί ήταν ικανοί (όπω ς δεν ήταν πριν στη δ ιάρκεια του πολέμου) να μετατρέψουν την επαρχία Αρα- γκόν, όχι τη Μ αδρίτη, σε κύριο χώρο των πολεμ ικώ ν επιχειρή­σεων, η μεγαλύτερη πολεμική α ποτελεσμ ατικότητα που συμβό­λιζε αυτή τη μετάθεση δεν ήτα ν πια αρκετή . Οι επιθέσεις στο μέτω πο του Α ραγκόν τον Αύγουστο και το Σεπτέμβρη του 1937, με τις οποίες οι δ η μοκ ρα τ ικ ο ί προσπαθούσα ν να στρέψουν την προσοχή των εθνικιστών π ρ ο ς άλλη κατεύθυνση και να τους α ­ποτρέψουν από το να συμπληρώ σουν την κα τά κτη σ η της βό­ρειας Ισπαν ίας , α πέτυχαν του σκοπού τους. Η μαζική επίθεση κατά του Τερουέλ το Δεκέμβρη-Γενάρη πέτυχε τους α ρχ ικούς σ τόχους της αλλά οι δυνάμεις των δη μο κ ρ α τ ικ ώ ν που αναχαί? τισαν τους εθνικιστές στην προέλασή τους, ό π ω ς και κα τά τη

37

διάρκεια τω ν μηνών Αυγούστου-Οκτωβρίου του 1936, έμειναν εξουθενωμένες. Σε τέσσερις μήνες, από τ ις α ρχές Μ αρτίου ίσ α ­με τις αρχές Ιουνίου του 1938, οι δημοκρατικοί έχασαν γύρω στις 39.000 τ.μ . εδάφους στο μέτω πο του Α ρ α γκό ν και είδαν τους εθνικιστές να φτάνουν στη Μεσόγειο, κ όβοντα ς τη Δ η μ ο κ ρ α ­τία στα δύο. Η γενναιότητα του Δ ημοκρατ ικού Στρατού φάνη­κε στα τέλη Ιουλίου, ότα ν αιφνιδίασαν τις δυνάμεις τω ν εθνικι- σ τώ ν που είχαν απλωθεί πολύ και τις α ν ά γ κ α σ α ν να ο π ισ θ ο χω ­ρήσουν γύρω στα ε ίκοσ ι χ ιλ ιόμετρα σε τρομερά δύσκολο έ δ α ­φος κ α τά μήκος του ποτα μού Έ μ π ρ ο . Α λλά αυτή η στιγμιαία νίκη είχε μικρή μόνο επίδραση στη γενική κ α τά σ τα σ η , εκτό ς από το ότι οδήγησε σε μερικούς μήνες πολέμου φ θοράς που δύ­σ κ ο λ α άντεχαν πια οι ελαττω μένες αρ ιθμητικά δυνάμεις της Δ ημοκρατ ίας .

Η κομμουνιστική επικράτηση ύστερα από το Μάη του 1937 οδήγησε — με μεγάλες απώλειες έμψυχου υλικού — μόνο σε μια καλύτερη ευελιξία άμυνας , όχ ι όμω ς κα ι σε μια αλλαγή της φο­ράς τω ν γεγονότων. Έ τ σ ι , οι κομμουνιστές, η πιο οργα νω μ έ­νη στρατ ιω τικά δύναμη κα ι οι καλύτεροι στο πεδίο της μ ά χη ς α πό όλα τα κ ό μμ α τα και ομ ά δες που α πά ρτ ιζα ν τη Δ η μ ο κ ρ α ­τική Π αράταξη , δεν ήτα ν πια ικανοί, ό π ω ς δεν ήταν και οι α ν ­τ ίπαλο ί τους, να κερδίσουν μια πλατύτερη υποστήριξη στη δ ι­κή τους αντίληψη της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς . Α να πόφ ευκτα το αίσθημα κούρασης από τον πόλεμο άρχισε να επεκτείνετα ι σε μεγάλες μερίδες του πληθυσμού, καθώ ς οι στρα τ ιω τ ικές ήττες ακ ο λο υ ­θούσαν η μια την άλλη* η ελπ ίδα πω ς η Γαλλία και η Αγγλία θα μπορούσαν να αλλάξουν τη στάση τους έμενε χω ρ ίς αντί- κρυσμα, κι α κ ό μ α κα ι η ίδια η Σοβιετική Ρω σία , πρώ τα περιό­ρισε και ύστερα διέκοψε εντελώ ς την αποστολή όπλων. Ε κ τό ς από τις μ άχες που αναφέραμε, υπήρξαν τρία αποφ ασ ιστικά γε­γονότα που οδήγησαν τους δη μο κ ρ α τ ικ ο ύς σε απελπισ ία . Η α ­ποπομπή του Πριέτο σαν Υπουργού Π ολέμου ύστερα από πίε­ση των κομμουνιστών, τον Α πρίλη του 1938, μετά την πα νω λε­θρία του Τερουέλ, στένεψε τη βάση της Κυβέρνησης Λαϊκού Συ­νασπισμού του Νεγκρίν α κ ό μ α περισσότερο. Η άρνηση του Φ ράνκο να δεχτεί την πρόταση ειρήνης σε δεκατρ ία σημεία του

38

Νεγκρίν το Μάη προκάλεσε απαιτήσεις για μια εναλλακτική κυ­βέρνηση που θα δ ια πρα γμ α τευότα ν την παράδοση . Επιπλέον, η κατάρρευση των Ά γ γ λ ω ν και τω ν Γάλλω ν μ προσ τά στο Χί- τλερ στη Δ ιάσκεψη του Μ ονάχου το Σεπτέμβρη έδω σε τη χαρι στική βολή σε κάθε αυταπάτη μ ιας δ ρ α μ α τ ική ς α λ λα γή ς στους διεθνείς συσχετισμούς δυνάμεων που κρατούσε τους δ η μ ο κ ρ α ­τικούς στη δ ιάρκε ια της κρ ίσης της Τ σ εχο σ λ ο βα κ ία ς περί τα τέλη του καλοκαιρ ιού . Αυτό τους έριξε στην απελπισ ία .

Ε ξα ιτίας της δ ιάλυσης του Ε ργα τικού Κ όμμ ατος Μ αρξιστι­κής Ε νότητας κα ι τω ν ανα ρχ ικώ ν , κ αθώ ς επίσης κα ι των σο­σιαλιστών του Α ά ργκο Κ αμπαλιέρο , η αντιπολίτευση στο Νεγ­κρίν και στους κομμουνιστές έγινε περισσότερο από μεμονω­μένα ηγετ ικά στελέχη τω ν σοσ ιαλιστώ ν και της μεσαίας τά ξης παρά από εργα τ ικές ομ άδες , ό π ω ς είχε συμβεί στο παρελθόν. Οι μάζες της δη μ ο κ ρ α τ ικ ή ς π α ρ ά τ α ξ η ς μπορούσαν α κ ό μ α να δείξουν σ π ο ρ α δ ικ ά τη γεννα ιότητά τους στο πεδίο της μάχης, ό π ω ς έγινε στο Έ μ π ρ ο , αλ λά δεν κατέβα ιναν πια στους δρό­μους να δ ιατρανώ σουν κάπο ιο ιδεολογικό κοσμοόραμα . Για τις μάζες των πόλεων, η έλλειψη τροφίμων και η διάλυση των επ α ­να σ τα τ ικώ ν συμβουλίων τω ν εργατώ ν στις φ ά μ π ρ ικ ες και η ε­πιβολή ενός κρατικού ελέγχου έσβησε τον ενθουσιασμό του 1936 και των αρχώ ν του 1937. Για την αγροτιά , που δ ιατήρησε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της γης που πήρε το 1936, οι κοινωνικές κατακτήσεις είχαν καταντήσει να μην έχουν πια νόη­μα ύστερα από τις όλο και μεγαλύτερες κυβερνητικές επιτάξεις στη συγκομιδή και την αυξανόμενη φρίκη του πολέμου. Με λί­γα λόγια, η Δ η μ ο κ ρ α τ ία είχε φτάσει επιτέλους σε μια κοινή ο­μοφωνία: τη γενική ομοφωνία της ηττοπάθειας.

Κάτω α π ' αυτές τις συνθήκες, η επιτυχία της επίθεσης των εθνικιστών εναντίον της Καταλονίας το Γενάρη του 1939 δεν πρέ­πει να προκαλεί έκπληξη. Δεν υπήρχε επανάληψη της εποποιίας της Μ αδρίτης, καμ ιά πεισματική αντίσταση κ α θώ ς ο στρατός των στασιαστών πλησίαζε την πρωτεύουσα της Καταλονίας, μό­νο σταθερή οπισθοχώρηση. Μέσα σε δύο μήνες ο ι εθνικιστές κ α ­τά λαβαν την πιο πυκνοκατο ικημένη κ α ιεκβ ιομ ηχα νοπο ιημ ένη περιοχή της Ισ παν ίας , έπεσαν σ τα χέρια τους μεγάλες π οσ ότη ­

39

τες πολεμικού ολικού, και α ν ά γ κ α σ α ν μια μεγάλη μερίδα του Δ ημοκρατ ικού Στρατού να αυτοεξοριστει στη Γαλλία. Για τους λόγους της ξαφν ικής αλ λαγής που ακολούθησε αμ έσ ω ς μετά στην ευρωπαϊκή πολιτ ική σκηνή, ο α γώ ν α ς των δη μο κ ρ α τ ικ ώ ν μπορεί να μην ήτα ν εντελώ ς χα μ έν ο ς α κ ό μ α και μετά τον α ­κρωτηριασμό των δυνάμεών τους. Με τη βραδύτητα που ο Φράν­κο σχεδίαζε κάθε σημαντική κίνηση, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς πω ς ο α γώ ν α ς θα μπορούσε να συνεχιστεί, α κ ό μ α κι ε ­κεί που είχαν φτάσει τα πρά γμ α τα για τους δ η μ οκρα τ ικούς , ί­σαμε το ξέσ πασ μ α του Δεύτερου Π αγκόσμ ιου Πόλεμου το Σε­πτέμβρη, και ότι οι δ η μ ο κ ρ α τ ικ ές κυβερνήσεις της Δ ύσης ίσως πρόσ τρεχα ν στη βοήθεια της Δ η μ οκ ρα τ ία ς , μόλο που αυτό ή ­ταν μάλλον απίθανο γιατί η Αγγλία είχε γενικά καλές σχέσεις με το Φ ράνκο και θεωρούσε τον ισ πα ν ικό πόλεμο μια ξεχω ρι­στή ρήξη(2). Η θέληση για τη συνέχιση του αγώνα είχε ε ξα φ α ­νιστεί από όλους εκ τ ό ς από τους κομμουνιστές και το Νεγκρίν.

Η τελευταία πράξη του δ ρ ά μ α το ς της Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς έμελλε να είναι αυτή που σοβούσε από καιρό: α νο ιχτός πόλεμος μετα ­ξύ των ομ άδω ν που την αποτελούσαν. Η ρήξη πήρε τη μορφή ενός αντικομμουνιστικού πρα ξ ικο π ή μ α το ς στη Μ αδρίτη με αρ­χηγό ένα στρατ ιω τικό που δεν είχε αναμ ιχθε ί στην πολιτική , το συνταγμα τάρχη Κ ασά δο , κ α ιυ π ο σ τ η ρ ίχθ η κ ε α πό την πλειοψη- φία των σοσιαλιστών και των α ν α ρ χ ικ ώ ν καθώ ς και από ό,τι είχε απομείνει από τις μεσαίες τάξεις των διάφορων δ η μ ο κ ρ α ­τικώ ν οπαδώ ν . Σε μια μάχη που ξέσ πα σ ε στις α ρχές Μαρτίου και δ ιάρκεσε μια β δο μ ά δα χά θη κα ν περίπου 2.000 ζωές. Αν ο Φ ράνκο ήταν περισσότερο γενναιόδωρος, αυτή η κανούρια τρ α ­γωδία θα είχε αποφευχθεί, συμφω νώ ντας σε μια γενική αμνη- στεία που επ ιδ ίω κα ν οι δυνάμεις του σ υνταγμα τάρχη Κ ασάδο σαν όρο για την κατάθεση των όπλων.

Αντίθετα, η Ισπανία λυτρώθηκε από τη φρίκη του πολέμου την πρώτη Απριλίου 1939, μόνο για να βουλιάξει στον κα ινού­ριο τρόμο των σ τρ α το π έδω ν σ υγκεντρώ σεω ς και τις πολ ιτ ικές εκτελέσεις των α ντιπά λω ν του Φ ράνκο κατά δεκά δες χιλ ιάδες.

Το κύριο μάθημα του Ισπανικού Εμφυλίου Π ολέμου, σε ό,τι αφορά την εσωτερική πολιτική ενότητα , είναι π ω ς ένας κο ινός

40

αγώ νας έχει περ ισσότερες π ιθανότητες να διατηρηθεί σαν τέ τοιος αν έχει γίνει α π ο δ εκ τ ό ς από όλους πριν από την ένοπλη ρήξη. Αν δεν έχουν έτσι τα π ρ ά γμ α τα και ένας οποιοσδήποτε από τους μαχόμενους αποσχιστεί, όπω ς στην περίπτωση της Δη­μ οκρα τ ική ς Ισπανίας , από πολλές κοινωνικές, αυτονομιστικές και ιδεολογ ικές δ ιαφορές, το περισσότερο πιθανό είναι να συμ- βούν δύο πράγματα : πρώτο, στιγμές φαινομενικού θριάμβου δύ­σ κολα μ πορούν να μ ετα τραπούν σε ολοκληρω τική νίκη γιατί κάθε μία από τις αντίζηλες ο μ ά δ ες προσπαθεί να δει τον εαυτό της στην τελική συμφωνία κα ι να εξασφαλίσει μια θέση ισχύος, επ ιβά λλο ν τα ς το δ ικό της χω ρ ιστό πολιτικό οραματισμό στην περιοχή που ελέγχει (είναι αυτό που έγινε στην Ισπανία μεταξύ Ιουλίου κα ι Ο κτω βρίου 1936). Και δεύτερο, στ ις στιγμές ή ττας , η ο μ άδα που διαθέτει την ευρύτερη κλ ίμ α κα χω ριστώ ν συμμα- χιών πολ ιτ ικά ικανώ ν (μέσα στη συμμαχία) έχει στο χέρι τη δυ­να τότητα του, να βρεθεί αναγκα σ μ ένη να επιβάλει μια α ν α ­γκα σ τ ικ ή ενότητα στις ά λλες ομάδες , κάτι που εξασθενίζει α ­κόμα περ ισσότερο την προσ κόλ λη σ η στον κοινό αγώ να δη­μιουργώ ντας νέες δια ιρέσεις που μπορεί στο τέλ ο ς να γίνουν α ­φορμή ρήξης, αν η επιβεβλημένη ενότητα δεν οδηγήσει σε σ τρ α ­τιωτική νίκη. Αυτό έγινε στην Ισπανία μετά την κυριάρχηση και ενότητα που επέβαλαν οι κομμουνιστές ύστερα από το Μάη του 1937. Με λίγα λόγια, η τρα γω δ ία της δη μ ο κ ρ α τ ικ ή ς Ισπαν ίας ήταν πω ς στις ίδιες τ ις γρα μ μ ές της σοβούσε ένα ς εμφύλιος πό ­λεμος από μ όνος του, ενώ εκείνη πολεμούσε το μεγαλύτερο εμ­φύλιο εναντίον τω ν εθνι,κιστών.

ί . Η σημαντικότερη διαφορά ανάμεσα στις δυο περιπτώ σεις είναι πως οι σο­σιαλιστές Γάλλοι στρατηγοί δεν κατάφεραν να αποκτήσουν μια βάση στη μη- τροπολιτική Γαλλία ' δεν έλεγχαν απόλυτα τις ίδιες τους τις δυνάμεις ούτε και τον ιθαγενή πληθυσμό, και είχαν να αντιμετωπίσουν ένα δυνατό αρχηγό κρά ­τους όπω ς ο Ντε Γκωλ. Ωστόσο, η σύγκριση κάνει πιο κατανοητούς μερικούς από τους λόγους της ήττα^ της Δ ημοκρατίας στον εμφύλιο πόλεμο.

2. Αυτή η ως εκ θαύματος σωτηρία της Δ ημοκρατίας την τελευταία στιγμή ήταν επίσης απίθανη γιατί ο Χίτλερ θα μπορούσε και να είχε διακινδυνεύσει ένα γενικό πόλεμο για την Πολωνία το Σεπτέμβρη αν ο ισ πανικός πόλεμος συνε­χίζονταν.

41

JEAN FRANCO (Αγγλία)

Σπούδασε στο Π ανεπ ιστήμ ιο του Λονδίνου (London University) κα ι μετά το τέλος τω ν σπουδώ ν της δ ίδαξε ισ πα ν ικά στο ίδιο ίδρυμα. Στη συνέχεια δ ίδαξε στο πανεπ ιστήμιο Essex, όπου ή ­τα ν η πρώτη καθηγήτρια λα τ ινοαμ ερ ικάν ικης λογοτεχν ία ς που διορίστηκε ποτέ στην Αγγλία. Το 1972 έγινε καθηγήτρια του Π α ­νεπιστημίου Stanford, τω ν Η Π Α , και το 1982 διορ ίστηκε καθη- γήτρια του Π ανεπιστημ ίου Columbia, της Ν έας Υόρκης και, α ­μέσω ς μετά , πα ρά λ λ η λ α με τα κ αθηγητ ικά της κ αθήκοντα , α- νά λαβε τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Λ ατινοαμ ερ ικα ν ικώ ν και Ισπανικώ ν Σπουδών του ίδιου ιδρύματος. Τόσο σαν καθηγήτρια όσο κα ι σαν κρ ιτ ικός της σύγχρονης λ α τ ινοα μ ερ ικά ν ικη ς λ ο ­γοτεχν ίας , η Τζήν Φ ρά νκ ο είναι γνω στή και χαίρει μεγάλης ε­κτίμησης στη Λατινική Αμερική, στην Ισπανία και στον κόσμο λα τ ινοαμ ερ ικαν ικώ ν σπουδώ ν τω ν πανεπ ιστημ ίω ν τω ν Η Π Α . Σα συγγραφέας έχει γράψει π ολλά άρθρα καθώ ς και δύο σ ημ αν­τ ικά βιβλία κρ ιτικής και επ ιστημονικής μελέτης με θέμα τη Λ α ­τινική Αμερική. «Ο σ ύ γ χρονος πολ ιτ ισ μ ός της Λ α π ν ίκ η ς Α μ ε ­ρικής; Η κοινωνία κα: ο καλλ ιτέχνης^ (1967) που τυπώνεται τώ ­ρα σε δεύτερη έκδοση στο Μ εξικό και «Κ αίσαρ Βαλλιέχο. Η <5ίαλεκτ:κη της πο ίησης κα: της σ ιω πής^ (1976), ένα σημ αντ ι­κό βιβλίο κρ ιτ ικής σ κ έψ η ς για την ποίηση του περουβιανού πο ι­ητή. Έ χ ε ι μεταφράσει δ ιηγήμ ατα από τα ισ πα ν ικά και ασχο- λείται με τη μυθιστοριογραφία. Το επόμ ενο βιβλίο κρ ιτ ική ς με­λέτης τη ς Τζην Φ ρά νκο είναι «Γυναίκες Συνω μότρίες^ , μια με­λέτη για το γυναικείο ρόλο στην πολιτ ιστ ική παράδοση κα ι π ο ­λιτική ίντρ ιγκα στη Λ ατινική Αμερική.

42

«ΙΣΠΑΝΙΑ»: Ο ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Τ Ζ Η Ν ΦΡΑΝΚΟ

Η Α α πν :κη Αμερική βλέπε; στον ισπανικό λα ό το δ;κό της εκπλη κτ ικό πεπρωμένο μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, ένα πεπρω μένο που η συνέχείά του περ ιλαμβάνετα ι στο γεγο­νός π ω ς τά χτη κ ε στην /σπανί'α να εί'ναί δημιουργός ηπεί­ρων* σήμερα η /σπανί'α λυτρώνει τον κόσμο ολόκληρο από το μηδέν.

Καίσαρ Βαλλιέχο

Μ' αυτά τα λόγια μίλησε ο Βαλλιέχο στο Δεύτερο Συνέδριο Συγ­γραφέων για την Υπεράσπιση του Π ολιτισμού που έγινε στην Ισπανία α κ ρ ιβ ώ ς ένα χρόνο μετά το ξέσ π α σ μ α του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Ό π ω ς οι περισσότεροι συγγραφείς που πα- ρευρέθηκαν στο Συνέδριο, ήξερε π ω ς ήταν ένας προνομ ιούχος μάρτυρας ενός αποφ ασ ιστικού ιστορικού αγώ να. Ό π ω ς π ο λ­λοί απ ' αυτούς θα επέστρεφε στο μέρος παραμ ονής του, στο Π α ­ρίσι, για να αφιερώσει τον εαυτό του ψυχή και σώ μα στην υπό ­θεση της Δ η μοκ ρα τ ία ς . Γι' αυτόν όμ ω ς ο πόλεμος ήταν κάτι περισσότερο από ένας δ ίκα ιος αγώνας* ήταν η κόψη του ξυρα­φιού που από το ένα μέρος της υπάρχε ι η δυνα τότητα για αν­θρώπινη πρόοδο και από το άλ λο η ολοκληρω τική οπ ισθοδρό­μηση στη νηπιότητα της ανθρώ πινης κοινωνίας.

Τα έξι τελευταία χρόνια , ο Βαλλιέχο τα έζησε με πλήρη συ­νείδηση των πολιτικώ ν αγώνων εκείνης της εποχής . Γύρισε από την Ισπανία στο Παρίσι το Φλεβάρη του 1937, σε μια σκοτεινή στιγμή της ιστορ ίας του Δυτικού Κόσμου, για να βρει τους ά ­νεργους στερημένους από λίγη ανθρώπινη αξ ιοπρέπεια που κ ά ­ποτε είχαν, για να δ ιαβάσει για το κλείσιμο τω ν εργοστασίω ν στις μεγάλες β ιομηχανικές πόλε ις και για το θρίαμβο του φασι­σμού στη Γερμανία. Πριν φύγει από την Ισπανία , έγραψ ε στο

43

φίλο του Χουάν Λ αρέα , βεβα ιώ νοντας τον π ω ς η π ο λ ι κ ή μ α ­χητικότητα του δεν άλ λαξε «τα εσ ω τερ ικά ενδιαφέροντά του» ym την τέχνη, αλ λά εκείνα τα εσ ω τερ ικά ενδ ιαφέροντα δεν ή ­ταν ποτέ εντελώ ς δ ιαχω ρισμένα μέσα του από την ολότητα των ενδιαφερόντων στα οποία η πολιτική έπαιζε ένα σημ αντ ικό ρό­λο. Εν τοιαύτη περιπτώσει, το άμεσο πρόβλημά του μετά την επιστροφή στο Π αρίσ ι ήτα ν ο ικονομικό . Τα έσοδά του, όπω ς πάντα , ήταν όχι σταθερά και εξαρτιόντα ν από τη δη μ οσ ιογρα ­φία και τη δ ιδαχή τω ν ισπανικώ ν. Α ρρώ στησε εκε ίνος κι η γυ­να ίκα του και η μέτρια επιτυχία που είχε στην Ισπαν ία το βι­βλίο του «Η Ρω σία το 1931» και το μυθιστόρημά του «Το βολ- φράμιο» δεν επα ναλήφ θηκαν ποτέ πια . Αυτά ό μ ω ς τα π ρ ο σ ω ­π ικά προβλήμα τα οξύνθηκαν α κ ό μ α περισσότερο από την π α ­γκόσμ ια κρίση, ιδιαίτερα όταν άγγιξε τις χώ ρες που γνώριζε πε­ρισσότερο: το Περού, τη Γαλλία κα ι την Ισπανία. Το 1933 υπό­γρα ψε μια αίτηση για λογαρ ια σμό του συντρόφου του στο Κομ­μουνιστικό Κόμμα, Ευδόμου Ραβίνες, που η κυβέρνηση του Σάν- τσες Θέρο κ α τα δ ίκ α σ ε σε θάνατο στο Περού. Το 1934, όταν το δεξιό κόμμα «Γαλλική Δ ράση» προσπάθησε να παραβ ιάσει το κοινοβούλιο, ο Βαλλίέχο ήταν στους δρόμους δ ια δη λ ώ νοντα ς μαζί με χ ιλ ιάδες άλλους. Π όσο ενεργό μέλος του Κ ομμουνιστι­κού Κ όμματος ή τα ν εκείνη την περ ίοδο είναι δύσκολο να πού­με με ακρίβεια* μερικοί ε ίπαν π ω ς δεν ήταν ενθουσιασμένος με την ιδέα συμμετοχής του κ ό μ μ α το ς σε κυβερνήσεις λα ϊκώ ν συ­νασπισμώ ν. Α πό την άλλη μεριά ό μ ω ς υπάρχουν αποδείξε ις (η « Ισπαν ία» είναι μία α π ' αυτές) για την πεποίθησή του π ω ς ο α ­γώ να ς ενάντια στο φασισμό προηγείτο κάθε άλλου ε π α ν α σ τ α ­τικού αγώνα. Το 1937 δημοσίεψε ένα άρθρο στο «Ρεπερτόριο της Α μερικής» για τη συμ μαχία του 'Α ξ ο ν α τον ίζοντας τη ση­μασία της π ά λ η ς ε ν ά ν τ ια στο φασισμό, «που θα ανέβαζε τη βαρβα ρότητα σε π α γκό σ μ ια τάξη», κα ι σ τ ις δ η μ ο κ ρ α τ ικ ές δυ­νάμεις του κόσμου ολόκληρου. Σ τα μέσα του 1937, η κυβέρνη­ση του Περού του πρότεινε να γυρίσει στην πατρ ίδα του με την προϋπόθεση π ω ς θα μετρίαζε τις π ολ ιτ ικ ές του θέσεις κι αυτός αρνήθηκε. «Α σ φ αλώ ς, προτίμησα να μείνω π ισ τός στ ις ιδέες μου», έγραψε στο Χ ουάν Λαρέα.

44

Οι διανοούμενοι εναντίον του φασισμού

Ή τ α ν ο Ανρί Μ πα ρμ πίς (π ιθανώ ς με τη σύσταση του Μωρίς Τορέζ, Γενικού Γραμ μα τέα του Κ.Κ.Γ.) που ανέλαβε να ο ρ γα ­νώσει ένα συνέδριο δ ιανοουμένων εναντίον του φασισμού στο Ά μ σ τερ ν τα μ -Π λ ε γ έ λ το 1937, στο οποίο παραβρέθηκε ο Ισ π α ­νός ποιητής Ραφαέλ Α λμπέρτι . Ένα χρόνο μετά ο κομμουνι­στής δ ιανοούμενος Π ω λ Βιλιάν-Κουτυριέ ίδρυσε την Εταιρία Ε ­πα ν α σ τα τώ ν Συγγραφέων και Κ αλλιτεχνώ ν, ενώ ο Λουί Α ρ α ­γκόν, που πρόσφατα είχε μπει στο κόμμα, έγινε συνεκδότης του περιοδικού του Κ.Κ.Γ. «Κ ομμούνα» και επ ικεφ αλής του « Π ο ­λιτιστικού οίκου», τα δύο πολ ιτ ιστ ικά κέντρα που έφεραν αρι-

τερούς συγγραφείς και κ α λλ ιτέχνες σε επαφή με το εργατικό α να γνω σ τ ικό κοινό. Ε κ των υστέρων, δεν είναι δύσκολο να δει κανείς αυτή την περίοδο σαν μια περίοδο προετοιμασίας για τον α ναπόφ ευκτο παγκόσ μ ιο πόλεμο που και οι δυο πλευρές π α ρ έ ­τα σ σ α ν τα ιδεολογικά τους στελέχη. Ενάντια στο «μαζικό ά ν ­θρω πο» του φασισμού, ο κομμουνισμός αντιπαράθετε ένα νέο ουμανισμό που, σ τον άμεσο αγώνα, υπήρχε τάση επ ισκ ίασή ςτου από θέματα τα κ τ ικ ή ς και πειθαρχίας. Ό χι μονά χα οι σουρεα­λιστές αλ λά και οι «π λ ο υ το κρ ά τες» συγγραφείς , όπω ς ο Αντρέ Ζιντ, ήταν αντίθετοι στην κατάθεση της π ροσω π ικής ελευθερίας επειδή ένας μ ακ ρο π ρ ό θεσ μ ο ς αγώ να ς απαιτούσε την α υ τα π ά ρ ­νηση στο παρόν. Το 1933, μερικοί σουρεαλιστές, ανάμεσα σ' αυτούς ο Αντρέ Μ πρετόν, ο Π ω λ Ελυάρ κι ο Μ πεντζαμίν Περέ, ά σ κη σ α ν κριτική στον Ανρί Μ π α ρ μ π ίς και στο Ρομαίν Ρολάν για την οργάνω ση του συνεδρίου στο Ά μ σ τερ ν τα μ -Π λ ε γ έ λ , υ­ποστηρ ίζοντας π ω ς η ιδέα ενός ενωμένου μετώ που συγγραφέ­ων ενάντια στο φασισμό έρχονταν απευθείας σε ρήξη με την τ α ­ξική πάλη . Γι' αυτό δ ια γρ ά φ τη κα ν από την Ετα ιρ ία Ε π α ν α σ τα ­τών Συγγραφέων και Κ αλλιτεχνώ ν και β ιάστηκαν να δηλώσουν πω ς οι κομμουνιστές, στο όνομ α του ουμανισμού υπερασπίζον­ταν τον πλο υ το κρ α τ ικ ό πολιτισμό . Ω στόσο, το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε επίγνωση της π ρ α γμ α τ ικ ό τη τα ς , που συγγραφείς ό­πω ς ο Μ πρετόν, με την εμμονή τους στην προσω πική ελευθε­ρία δεν μ πορούσαν να συλλάβουν. Ο Μ πρετόν πέρασε τα χ ρ ό ­

45

νια του B' Π αγκοσμ ίου Πολέμου στις Η Π Α κι έτσι δεν έζησε την κατοχή. Η προσω πική ελευθερία με τον τρόπο που την πρό- τειναν συγγραφείς σαν το Μ πρετόν, είχε πολύ λιγότερη σ η μ α ­σία από τους συλλογικούς σ τόχους που πρότεινε το Κομμουνι­σ τικό Κόμμα, μόλο που κι αυτοί, στην πρακτ ική τους εφα ρμο­γή, στρεβλώ θηκαν σε α υτα ρχ ικές τάσεις . Eivat εύκολο να κ α ­ταδικάζε ι κανείς αυτές π ς τάσεις του !930, αλλά παρόμ ο ια α ­φελές είναι καί το να υποθέτει, ό π ω ς κάνουν πολλοί κριτ ικοί τώρα, πως η ψυχροπολεμική πολιτική παρέχει περισσότερη γνώ­ση εκ των υστέρων. Ρομ αντ ικο ί επ α ν α σ τ ά τε ς και πειθαρχημέ- να μέλη του Κ όμμ ατος πέθαναν τον ίδιο θάνατο στην Ισπανία .

Η ρήξη για την προσω πική ελευθερία και την πειθαρχημένη γραμμή του Κ όμμ ατος ήτα ν μόνο ένα από τα προβλ ή μα τα της εποχής . 'Ε ν α άλλο, λ ιγότερο εμφανές (γι' αυτό και βγήκε στο φω ς μόνο εκ των υστέρων) ήταν η λατρεία του κ ό μ μ α το ς για «παραδε ιγμ ατ ικούς συγγραφείς» ό π ω ς ο Μ π α ρ μ π ίς κα ι ο Αρα- γκόν που εθεωρούντο ζωντανά παραδείγματα σοσιαλιστικού ου- μανισμού. Ό ταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία το 1936, υπήρχαν πρόσθετοι λόγοι για την εξύμνηση του ηρωισμού και της ανδρείας σαν απαρα ίτητες ετοιμασίες για τη μάχη. Πως μια σχετική προσ ω πολα τρεία θα επηρέαζε επώ δυνα αυτό είναι τώρα φανερό, τότε όμ ω ς ήταν αναγκα ία αυτή η στάση του Κ.Κ. Ε πίσης είναι αλήθεια π ω ς δεν είναι εύκολο να συλλάβουμε τη σημασία ποιητών ό π ω ς ο Βαλλιέχο, ο Νερούδα και ο Α λμπέρ- τι, εκ τ ό ς αν κ ατα λάβουμε τη στράτευσή τους σαν κ ά τ ι π α ρ α ­πάνω από ένα προσω πολατρ ικό ή ουτοπιστικό πιστεύω στην αν­θρώπινη αδελφοσύνη.

Η ιδέα της σ τράτευσης στη δεκαετία του 30 πήγε πολύ μα- κρύτερα από τις εκκ λ ή σ ε ις του Ανρί Μ π α ρ μ π ίς π ρ ο ς τους δ ια ­νοούμενους. Χρωστούσε κάτι στη σοβιετική πολιτική, αλ λά πε­ρισσότερα στην ηγεμονία του γαλλικού πολιτισμού που το Κομ­μουνιστικό Κόμμα χρησιμοποίησε επιδέξια για την οργάνωση ενός παγκόσμ ιου κ ινήματος εναντίον του φασισμού. Ο Μ ωρίς Τορέζ, γ.γ. του Κ.Κ.Γ., επ ισκέφτηκε τον Μ πα ρμ πίς το 1932, και το 1933 και 1934 εκε ίνος κάλεσε τους δ ιανοούμενους να ενω­θούν εναντίον του φασισμού. Η Ε π ιτροπή Ε παγρύπνησ ης Αν-

46

τα φ ασ ισ τώ ν Συγγραφέων που ιδρύθηκε στη δ ιάρκεια των α ν α ­μετρήσεων με τη «Γαλλική Δ ρά σ η » τω ν συντηρητικώ ν διέθετε ένα άμεσο σημείο συναγερμού. Την ίδια χρονιά , οι Π ω λ Νιζάν, Λουί Α ραγκόν και Ζαν-Ρισάρ Μ πλοκ , παραβρέθηκαν στο Π ρώ ­το Συνέδριο Σοβιετ ικώ ν Συγγραφέων κι ένα χρόνο μετά ήταν ανά μ εσ α σ τους 24 που υ π ό γρ α ψ α ν για τη σύγκληση του Π ρ ώ ­του Συνέδριου Α ντ ιφασιστώ ν Συγγραφέων κα ι Δ ιανοουμένων που έγινε στη Γαλλία τον Ιούνιο του 1935. Το Συνέδριο προσέλ- κυσε συγγραφείς από 35 χώ ρ ες κα ι μεταξύ αυτώ ν ήτα ν ο Ε.Μ. Φ όρστερ (που προσπάθησε να πείσει τη Βιρτζίνια Γουλφ να λ ά ­βει μέρος), ο Ά λ ν τ ο υ ς Χάξλεϋ , ο Χ άινριχ Μ αν, ο Μ πέρτολντ Μ πρεχτ , ο Γουάλντο Φ ρα νκ , ο Α λεξέ ι Τολστόι, ο Μ πόρ ις Πά- σ τερνα κ κ α ι ο Η λία 'Ε ρ εμ π ο υ ρ γκ . Το όνομα του Βαλλιέχο δεν ήταν στον κ α τά λ ο γο κα ι γεν ικά η Λ ατινική Α μερική δεν αντι­π ροσ ω πεύτη κε σω στά , α λ λ ά θα πρέπει να ενημερώ νονταν από την ε ιδησεογραφία στην «Κ ομμούνα» και από άλ λα έντυπα.

Π αρά τις πολιτικές δ ιαφωνίες που βγήκαν στην επιφάνεια κ α ­τά τη δ ιάρκε ια του Συνεδρίου — δεν επ ιτρά πη κε στον Μ πρετόν να μιλήσει κα ι σ χεδόν α ρνήθηκαν το βήμα σ τον Π ά σ τερ να κ — υπήρχαν συνεχείς α ναφ ορές στον κίνδυνο του φασισμού, που επ ιτά θη κα ν α π ό την παρουσία εξόρ ιστω ν Γερμανώ ν συγγραφέ­ων. Οι δ ιανοούμενοι του Κομμουνιστικού Κ όμμ ατος και οι συμ- παθούντες (μέσα σ' αυτούς κι ο Μ παρμπις , κοντά στο τέλος της ζωής του, τότε), τόνισαν π ω ς ο φ ασ ισμός ήταν το τελευταίο χ α ­ρ άκω μ α της πλουτοκρατ ικής τά ξης , και πω ς π ολεμώ ντα ς ενάν­τια στο φασ ισμό ήτα ν σα να δίνεις ένα τα ξ ικό αγώ να που η έ κ ­βασή του θα έκα νε δυνατή την απελευθέρωση της εργατ ικής τά ­ξης. Ο Μ π α ρ μ π ις δήλω σε π ω ς δ ίνοντα ς τον εαυτό τους σ ' αυτό τον πολιτ ικό αγώ να , οι συγγραφείς θα ξεπερνούσαν το π ρ ο π α ­τορικό α μ ά ρ τη μ α του ατομικισμού.

Ξ αφνικά , όμ ω ς , ήτα ν η Ισπαν ία που έγινε ο καθρέφ της του κόσμου. Η υπεράσπιση του πολιτισμού έγινε η υπεράσπιση της Ισ παν ίας κα ι η ευθύνη ά ρ χ 'σ ε να απαιτε ί κ ά τ ι π α ρ α π ά ν ω από το να ακούν πολ ιτ ικούς λόγους.

47

Η Ισπανία καί οι ποιητές

Το Ισπαν ικό Λ αϊκό Μ έτω πο ανέβηκε στην αρχή το Μ άρτη του 1936 με πρόεδρο το Μ ανουέλ Αθάνια. Μια κυβέρνηση δεσμ ευ­μένη με το λαό για κοινωνική μεταρρύθμιση, βρέθηκε μ προσ τά σε μια άγρια διαιρεμένη χώρα, μια χώ ρα που έβγαινε από το ^αΰ- ρο &'χρονο, που το ναδίρ του ήτανε η α ιματηρή κ α τα σ το λ ή της απεργίας των ανθρακωρύχω ν στην Αστουρία. Η εκλογή του Λαϊ­κού Μ ετώπου στην αρχή δημιούργησε μια άμεση ε π α ν α σ τ α τ ι­κή κα τά σ τα σ η , με τους χω ρ ικούς να κ α τα π α το ύ ν τη γη κα ι το Λ άρκγο Κ αμπαλιέρο να οπλίζει τους εργάτες. Η αντίδραση από τη δεξιά ήτα ν βίαιη κα ι η δολοφονία δύο αξ ιω μ α τ ικώ ν της δη­μ ο κ ρ α τ ικ ή ς π α ρ ά τ α ξ η ς και του υπ αρχηγού των μοναρχ ικώ ν Κάλβο Σοτέλο, σήμαιναν το τέλος μ ιας ο π ο ιο σ δή π ο τε π ιθανό­τη τα ς ειρηνικής συνύπαρξης. Στις 18 Ιουλίου 1936, ο σ τρ α τ ό ς στα σ ίασ ε και επιτέθηκε στην Ισπαν ία α π ό τη Βόρεια Αφρική. Ο εμφύλιος π όλεμ ος είχε αρχίσει. Μ έσα σε μερικές β δο μ ά δες ο Γκαρθία Λ όρκα ή τα ν νεκρός, ένα ς μέσα σε χ ιλ ιάδες θύματα , που ανάμεσά τους ήταν και ο Χούλιο Γκάλβεθ, ο φ ίλος του Βαλ- λιέχο, που το 1923 τον είχε συνοδεύσει στο ταξίδ ι του στην Ευ­ρώπη. Αν όμ ω ς υπήρξα ν θύματα και μάρτυρες, επ ίσ ης υπήρχε έξαρση. Οι φίλοι του Βαλλιέχο, Ρ α φ α έλ Α λμπέρτι κα ι Χοσέ Μ περγκαμίν , ε ίχαν δοθεί στον αγώ να ψυχή και σώ μα . Ο Μπερ- γκαμίν βοήθησε στην ίδρυση του ισπανικού τμ ήμα τος της «Συμ- μ α χ ία ς συγγραφέων για την υπεράσπ ιση τ^υ πολ ιτ ισμ ού» . Ο Α λμπέρτι , που είχε αγωνιστεί πολύ να απαλείψει τα εμ π ό δ ια α ­νάμεσα στη λογοτεχν ία και στο λα ό , οργάνω σε πο ιητ ικά ρεσι­τάλ στο ραδιόφωνο και στο μέτωπο της Μ αδρίτης κα τά τη δ ιάρ­κεια της πολύμηνης υπεράσπισής της ενάντια στους στασιαστές. Το περιοδικό «Γαλάζιος πίΡ^κος,», το επίσημο όργανο της «Συμ- μαχί'ας Συγγραφέων», είχε ανάμεσα στους συνεργάτες του τους: Μ ανουέλ Α λτολαγκίρε , Χοσέ Μ περγκαμίν , Αντόνιο Μ ατσάδο , Εμίλιο Π ράδο , Λ ουίς θ ε ρ ν ο ύ δ α κ α ι Βιθέντε Α λεϊξάνδρε.

Ο Βαλλιέχο, από το ξέσ π α σ μ α αυτού του πολέμου τον είδε σαν ένα τιτάνιο αγώ να , στον οποίο ο ισ π α ν ικ ό ς λ α ό ς βρ ίσκον­ταν σε μια « κ α τά σ τα σ η χάρ ιτος» . Με αγωνία περίμενε κάθε εί­

48

δηση από το μέτω πο στο στα θμό Μ ο νπ α ρν ά ς του Παρισιού και ήταν ένα ς α π ό τους ιδρυτές-μέλη τω ν «Συνεδρίων χία την υπε­ράσπισ η της Δ ημ οκρατ ίας ; ; , βοηθώ ντας και στην έκδοση του πολυγραφημένου φυλλαδίου « Η ίσπανί'α μας;; μαζί με τους: Π άμπλο Νερούδα, Δαυίδ Αλφάρο Σικέιρος, Γκαρθία Μόνχε από την Κόστα Ρ ίκα και Α νίμπαλ Πόνθε. Το Δεκέμβρη του )936 του δόθηκε άδεια να επισκεφτε ί τη Β αρκελόνα και τη Μ αδρίτη, μέ­νο ν τα ς δύο β δο μ ά δ ες στην Ισπαν ία , χρον ικό δ ιά σ τη μ α που του έδω σε την ευκα ιρ ία να δει την αυθόρμητη αντίδραση του ισ π α ­νικού λαού που τόσο θαύμαζε. Η μονομανία του με την καθη­μερινή λεπτομερή παρακολούθηση τω ν γεγονότω ν του πολέμου α ν τα ν α κ λ ά τ α ι στα πο ιήματα της «Ισπανίας;;, που αναφέρονται στα μ έτω πα του 1937 — Μ αδρίτη , Έ μ π ρ ο , Εστρεμαδούρα , στη γη τω ν Β άσκω ν, Μ άλ αγα , Μ π ιλ μ π ά ο και Τερουέλ.

Στην αρχή του 1937, ο Χοσέ Μ περγκαμ ίν , ο Μ αξ Ά ο υ μ π , ο Ραφαέλ Α λμπέρτι και η Μ αρία Τερέζα Λεόν βρίσκονταν στο Π α ­ρίσι για να βοηθήσουν στην οργάνω ση του «Συνεδρίου συγγρα­φέων γ:α την υπεράσπ ιση του πολιτισμού;;, ο Νερούδα είχε α- ναλάβει να βοηθήσει στην α π ο σ το λή π ρ ο σ κλ ή σ εω ν στους Λ α ­τ ινοαμερ ικανούς που β ρ ίσ κοντα ν στο Παρίσι. Ο Βαλλιέχο α ­ναφέρει την επίσκεψ η των Ισ πα νώ ν σ ' ένα άρθρο του στο πε­ριοδικό «Repertorio Americano», όπου δηλώνει τον ενθουσιασμό του για την αφοσίωσή τους.

Στο άρθρο επ ιχε ιρημα τολογεί π ω ς τα συμφέροντα του συγ­γραφέα βρ ίσκοντα ι σε αντίθεση με τους σ κ ο π ο ύ ς της προηγμ έ­νης κ α π ιτ α λ ισ τ ικ ή ς και β ιομ η χα ν ική ς κο ινω νίας κα ί εκφράζει άμεσα τη γνώμη του π ω ς ο συγγραφέας μπορεί να έχει μόνο μ α­κροπρόθεσμη επίδραση στην κοινωνική αλλαγή. Οι πιο υποδειγ­μ ατικο ί κ α λ λ ιτέχνες είναι εκείνοι που μετατρέπουν την αντίθε­σή τους με την κοινωνία σε δημόσια δράση. Ενώ είναι ωραίο και σ η μ α ντ ικό να δημιουργήσει κανε ίς ένα π ρ α γμ α τ ικ ό ε π α ν α ­σ τα τ ικ ό έργο τέχνης , «στη σιωπή της μελέτης του καλλιτέχνη;; γράφει, είναι α κ ό μ α σ ημαντ ικότερο να δημιουργήσει ένα τέτοιο έργο μέσα σ τον πυρετό της μ ά χη ς «φέρνοντάς το στο φω ς από τις βαθύτερες, τις πιο ζεστές π τυ χές της ζωής».

Το «Δεύτερο συνέδριο γ:α την υπεράσπιση του πολιτισμού;;

49

άνοιξε στη Β αρκελώ να στις 2 Ιουλίου του 1937, όπου συνεδρία­σε από τις 4 - 7 Ιουλίου καί έκλεισε στη Μαδρίτη. Υπήρχε μια πολυμελής γαλλική αντιπροσω πεία στην οποία συμπερ ιλαμβά- νονταν ou Μ αρλώ, Τζαρά, Ζουλιέν Μ πρεντά, Αντρέ Σ αμ σόνΟ . Ο Σπέντερ αντιπροσώ πευσε την Α γγλία , ο Έ ρ εμ π ο υ ρ γκ τη Ρ ω ­σία, ο Νερούδα τη Χιλή, ο Χόρχε Ικάθα τον Ισημερινό, οι Χουάν Μαρινέλο και Ν ικολά ς Γκιλιέν την Κούβα και οι Χοσέ Μανθι- σιδόρ και Κάρλος Πελιθέρ το Μεξικό. Ο Βαλλίέχο παραβρέθη­κε σαν α π εσ τα λ μ ένο ς του Περού. Η ισπανική αντιπροσω πεία , ασ φ α λώ ς το επ ίκεντρο της π ρ ο σ ο χή ς όλων, συμπερ ιλάμβανε τους: Χοσέ Μ περγκαμίν , Αντόνιο Μ ατσάδο , Ρ αφαέλ Αλμπέρ- τι και Ραμόν Σενδέρ.

Π αρόλα αυτά, οι αντ ιπρόσω ποι που κα τά κλ υ σ α ν στο Παρίσι το τρένο για τη Μ αδρίτη, δεν άφησαν πίσω τους τις πρ ο σ ω π ι­κές τους διαφορές. Ο Βαλλίέχο ταξίδεψε μαζί με το φίλο του Βιθέντε Ουιδόμπρο, που σχεδόν δε μιλιόταν με το Νερούδα, τον πιο περιζήτητο μεταξύ των Λ ατινοαμερικανώ ν^). Ό τ α ν φτά- σανε στην Ισπανία υπήρχε μεγάλη διάθεση ανταγω νισμού με­ταξύ τους. Αλλά, ο ίδιος ο πόλεμος θα πρέπει να είχε κ α τα σ τα λ ­τικό χαρακτήρα . Οι σειρήνες συναγερμού βάρεσαν στη Βαλέν­θια, ενώ στη Μ αδρίτη ακούγοντα ν οι εκρήξεις των όλμω ν της πρώ της γρα μμ ής και μερικοί α ντ ιπρόσω ποι (ανάμεσά τους κι ο Βαλλίέχο) επ ισκέφ τη κα ν το μέτω πο και άκουσαν φρικιαστι- κές ιστορίες από πρώ το χέρι. Ο Βαλλίέχο έφερε πίσω φ ω το γρ α ­φίες θυμάτων του πολέμου* ανάμεσά τους και πολλά παιδιά. Ό ­ταν επέστρεψε στο Παρίσι στις 12 Ιουλίου, γύρισε με το ίδιο τρέ­νο που μετάφερε το πτώ μα της Τζέρντα Τάρο, «μια ευγενική φω­τογράφο (...) που συνέθλιψε ένα φ ασιστικό τεθω ρακισμένο στο μέτωπο του Μ προυνέτε».

Μέσα στη γενική έξαψη του «Συνεδρίου», η παρουσία του Βαλλίέχο φαίνεται πω ς πέρασε σχεδόν απαρατήρητη, και πράγ­ματι ελάχιστοι από τους παρευρισκόμενους γνώριζαν την ποίη­σή του. Αλλά στην ημερήσια δ ιάταξη ήταν η Ισπανία, η αυθεν­τική Ισπανία του λαού και ο πανηγυρ ισμός ήταν γι* αυτήν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα κυριάρχησε σε όλη τη διαδικασία και ή ­ταν εκείνο που έδωσε τον τόνο* ο Λουί Α ραγκόν που κήρυξε την

50

έναρξη υπερασπίστηκε στο λόγο του τον π ρα γμ α τ ικό εθνικισμό και τη δημοκρατική παράδοση ενάντια στο σωβινισμό της πλου­το κ ρ α τ ικ ή ς τά ξη ς που τώ ρα, στην επιθανάτια ώ ρα της, κατά- φευγε στο φασισμό^). Π ρ ο φ α νώ ς όμ ω ς ήταν τα λόγια του κ α ­θολικού συγγραφέα Χοσέ Μ περγκαμ ίν που ά σ κ η σ α ν επίδραση στο Βαλλιέχο. Χ ρησιμοποιώντας μια φλογερή, σχεδόν θρησκευ­τική γλώ σσα , περιέγραψε την ισπανική παράδοση σα μια π α ­ράδοση που είχε π ά ντα ένα μυστικό δεσμό α ίμ α τος με το λαό, που η επα να σ τα τ ικ ή του θέληση είχε εκφραστεί στην «αόρατη γλώ σσα του α ίμα τος» και που μ εταδόθηκε με το λόγο. Α κρ ι­βώς ό π ω ς το αίμα κυκλοφορεί στον άνθρωπο, ο λόγος κυκλο­φορεί στο λαό. «Γεννήθηκε κα ι πεθαίνει σε μια αναπνοή, στον άερα, στα αόρα τα σ π λ ά χ ν α του αγέρα, γεννημένος στα στήθη μας για να βγει και να πεθάνει κα ι να γεννηθεί ξανά στην ακοή μας»(4).

Δε χω ράει αμφιβολία πω ς αυτά τα λόγια πάλλουν πίσω από το πρώτο ποίημα της « Ισπαν ίας» , και πω ς αυτό το βιβλίο α π ο ­τελεί, κ α τά μια έννοια, την απάντηση του Βαλλιέχο στο τελικό ανακοινωθέν που καλούσε όλους τους συγγραφείς να ενωθούν ενεργητικά στον αγώνα<3). Και όταν ήρθε η σειρά του να μιλή­σει στη συνεδρίαση της Μ αδρίτης, επέλεξε σα θέμα «Την ευθύ­νη του συγγραφέα», π ρ ο βλ έπ ο ντα ς την «οριζόντια» ένωση του διανοούμενου και του λαού, την κατά ργηση τω ν εμποδίω ν α ν ά ­μεσα στο πνεύμα και στο λόγο. Και συνέχισε: «ο Χ ριστός είπε: η βασιλεία μου δεν είναι αυτού του κόσμου». Πιστεύω π ω ς έ- φτασε η στιγμή που η συνείδηση του επα να σ τά τη συγγραφέα μπορεί να εκφραστεί μ ' έναν καινούριο τρόπο . . . «Η βασιλεία μου είναι αυτού του κόσμου αλλά και του άλλου». Οι συγγρα­φείς, δήλω σε ο Βαλλιέχο, είναι ιδιαίτερα υπεύθυνοι γ ιατί ελέγ­χουν ένα ισχυρό όπλο , το Λ όγο, που μ' αυτόν πρέπει τώ ρα να κινήσουν τον κόσμο. Σπάνια είναι ηρωικοί* ούτε τους συνέχει το πνεύμα της θυσίας* είναι όμ ω ς ακριβώς όταν αισθάνονται την ενοχή και τη ντροπή αυτής της αλήθειας, πιο έντονα και πιο πρα γμ α τ ικ ά συγγραφείς^).

Ο Βαλλιέχο έλεγε κι έπρα ττε ό ,τι οι πιο πολλοί συνάδελφοί του συγγραφείς έλεγαν κι έπρ α ττα ν . Δεν ξεχωρίζει α π ' αυτούς

51

με κάτι το δ ιαφορετικό ή το πρω τότυπο . Π αράλ ληλα όμ ω ς ε­λάχιστοι από όλους τους άλλους θα ήταν ικανοί να μετατρέψουν γνώμες σε ποιητική πράξη τόσο α π ο τελεσ μ α τικά όσο εκείνος. Η ποίηση του Ό ν τ ε ν , του Σπέντερ, του Νερούδα, εκφράζει την αίσθηση του συγκλονισμού του ατόμου στον πόλεμο και στη σφαγή. Για το Βαλλιέχο όμ ω ς το σκην ικό του πολέμου και το συλλογικό πνεύμα του λαού έκα μαν το άτομο κάτι πιο πολύ από περισσό. Στα πο ιήματα της « Ισ παν ίας» ο α το μ ικό ς λόγος είναι καθα ρά κ α τα δ ικ α σ μ ένο ς , α νεπα ρκή ς , μόλο που τώρα βλέπει την δυνατότητα μ ιας δ ιαφορετικής γλ ώ σ σ α ς να γεννιέται από τον κοινωνικό κορμό, με τη θυσία του ισπανικού λαού που πραγ­ματώνει τη «συνύπαρξη» λόγου και πράξης. Αντίθετα από π ο λ­λούς σύγχρονούς του, για τους οποίους «εσώτερες» ή «ατομ ι­κές» εμπειρίες ήταν πιο «έντονες», και οι οποίοι α ισθάνθηκαν «μειωμένοι» «κοινω νικά», ο Βαλλιέχο είδε σα μοναδική ελπ ί­δα του ανθρώπου την ένωση των ατόμ ω ν σ' ένα δίκαιο «πολιτι­κό σώ μα» διαμέσου της θυσίας, τη συμφιλίωση του μονήρη αν­θρώπου με την κοινότητα για την οποία μίλησε ο Χοσέ Μ περ­γκαμίν . Είναι γι' αυτό το λόγο που η Ισπανία έγινε, γι ' αυτόν, η μήτρα ενός πο ιοτ ικά δ ιαφορετικού μέλλοντος , η επινοήτρια μ ιας Α μερικής α π ' την οποία θα γεννιόταν ο καινούριος άν­θρω πος.

Τ ίποτα δεν είναι α π ο κ α λ υ πτ ικ ό τερ ο από το άρθρο του Βαλ­λιέχο «Οι λα ϊκοί εκφ ρ α σ τές του ισπανικού εμφυλίου πολέμου». Εδώ φαίνεται καθα ρά πω ς εκείνο που περισσότερο θαυμάζει εί­ναι ο αυθορμητισμός της θυσίας τους, γ ιατί ο νους και το σώμα τους ενεργούν από κοινού για την ατομική τους σωτηρία αλλά και για ένα ευγενικό, υψηλότερο ιδανικό .

«Τέλος, χία πρώτη φορά, είναι ο κόσμος, ο άνθρω πος στο <5ρόμο καί όχι ο σ τρατ ιω τ ικός που, χω ρ ίς κ ρατικό πειθα­ναγκασμό, χω ρ ίς αρχηχούς, χω ρ ίς σ τρατ ιω τικό πνεύμα η ο ρ /ά νω σ η , χω ρ ίς όπλα , χω ρ ίς στολές που τραβάνε / ία να σταθούν μ π ρ ο σ τά στον εχθρό καί να πεθάνουν χία έ­ναν ξεκάθαρο καί ακριβέστατα καθορισμένο σκοπό, ελεύ­θεροί από λίχους η πολλούς α π α ρ ά δεκ το υ ς επίσημους συ-

σκοτισμούς. Μ αφού ο λ α ό ς είναι κυρ ίαρχος του αγώνα του, εύκολα κα τα νοείται π ω ς σ ' αυτό τον αγώνα α ισθά­νεται κανείς τον αυθεντικό ανθρώπινο π α λ μ ό του λαού, μία εμπειρία ενός καταπληκτικού , ανεπανάληπτου καί γο­νιμοποιού κύκλουν.

Σ ' αυτό το άρθρο ο Βαλλιέχο αναφέρει ξεχω ριστά παραδείγ ­μ ατα ατομικού ηρωισμού που χρησιμοποίησε κα ι για τη γραφή των ποιημάτων της « Ισπαν ίας» (π .χ . τον Α ντόνο Κόλλ, που αν­τιμετώπισε και κ α τά σ τρεψ ε εφτά εχθρ ικά ά ρ μ α τα μ ά χη ς περι­ζωμένος με εκρηκτικές ύλες και που έγινε θέμα για αρκετές μ πα­λά ντες του εμφυλίου πολέμου). Αντίθετα α π ό τον «άγνωστο στρατ ιώ τη» του Π ρώτου Π αγκοσμ ίου Π ολέμου που πολέμησε διατασσόμενος, οι Ισπανοί μαχητές υπακούουν στον «άμεσο αυ­θόρμητο, παθη τικό πα λμ ό του ανθρώπου». Αυτό το είδος αν­τα να κ λ α σ τ ικ ή ς δράσης συμβαίνει όταν τα άτομα υπερασπίζον­ται τα υπ ά ρ χο ντά τους, αλ λά εδώ έγινε για την υπεράσπιση ε­νός κοινωνικού ιδανικού.

« 'Α ντρες καί γυναίκες πήγα ιναν β ια σ τ ικο ί στο δρόμο της Σομοσίέρα καί της Ε σ τρεμα δούρα σε μ ία μεθυσμένη κ ί­νηση, σ 'εκ ε ίν η την εμπνευσμένη α κ α τ α σ τα σ ία του έπους περασμένω ν καιρών, / ία να αντιμετωπίσουν τους στα σ ια ­στές. Μία κα τά σ τα σ η χά ρ ίτ ο ς — θα μ πορούσ α με να πού­με — που σπάνια δίνεται σ ' ένα ν λα ό σ την ιστορία αλλά που ερμηνεύεται από την ευαίσθητη, ειλικρινή, όπ ω ς ήταν, Α δα μ ίκ ή φύση του ισπα νικού λαού, που επέστρεφ ε σ ' αυ­τούς τους ανθρώ πους να κ α τα λά β ο υν ακρ ιβώ ς , α π ό την πρώτη αρχή, τους στόχους της φασιστικής ανταρσίας που ήθελε να απαλείφεί τα λίγα δ ικα ιώ μ α τα που πρόσ φ ατα α- π ο κ τή θ η κ α ν α π ό την ισπανική εργατ ική τάξη, κί ύστερα να επεκτε ίνουν το νόμο της β ίας , που είναι στην υπηρεσία της οργανωμένης αντίδρασης, καί στον υπόλοιπο κόσμον.

Αυτή η έμφαση στη συλλογική α ντα ν α κ λ α σ τ ικ ή δράση ενάν-

53

.ta στο φασισμό μ α ς λέει πολλά για το ιδανικό του Βαλλιέχο για τον ακέρα ιο άνθρωπο, στον οποίο σκέψη και δράση είναι αδ ιαχώ ρισ τα δεμένα στην αναζήτηση ενός ανιδιοτελούς σ κ ο ­πού. Ξανά και πάλι τονίζει το γεγονός πω ς ο λαός πήρε την πρω­τοβουλία σ υμ παρασύροντας μαζί του και τους αρχηγούς του. «Και όλο αυτό το θαύμα είναι μοναδικό δημιούργημα της κυ­ρ ίαρχης μάζας που είναι α υτάρκης για τον εαυτό της και για το ανυπέρβλητο μέλλον της». Ο αυθορμητισμός θα έρχονταν προφανώ ς σε σύγκρουση με την πειθαρχία του Κομμουνιστικού Κ όμματος, αλλά ο Βαλλιέχο είχε τουλάχ ιστον δει σαν αναλλο- τρ ίω τος άνθρω πος και δεν το ξεχνούσε. Χ ρησιμοπο ιώ ντας τον όρο «Α δαμ ικός» για τους Ισπανούς, μ ας υπενθυμίζει π ω ς αυτή η υπερνίκηση της αλ λοτρ ίω σ ης θα ισχύσει και για τη γλώ σσα , γιατί ο Α δάμ , κα τά τον Jacob Boehme, είχε μιλήσει την τέλεια γλώσσα στην οποία οι λέξεις πράγματι ονομάζουν τα πράγματα.

Ο «Γαλάζιος π ίθηκος», το περιοδικό των Ισπανώ ν δ ιανοου­μένων εναντίον του φασισμού, από την αρχή αφιέρωσε τις με­σαίες σελίδες του στην πολεμική ποίηση, κυρίως στις μ π α λ ά ν ­τες, που ήταν π ά ντα για τους Ισπανούς ποιητές μια γέφυρα α ­νάμεσα στην εκλεκτική και στη λαϊκή τέχνη. Η ισπανική μ π α ­λάντα ή «ρομάντζα» είχε πρόσφατα ξανατονωθεί από τον Γκαρ- θία Λ όρκα και το Ρ αφ α έλ Α λμπέρτι. Τώρα, στο ξέσ π α σ μ α του πολέμου, τόσο οι δ ιανοούμενοι όσο και οι απλοί στρατιώ τες άρ­χ ισαν να γράφουν μαζικά καινούριες μπα λάντες , πανηγυρίζον­τα ς ήρωες όπω ς ο Αντόνιο Κολλ και ηρω ίδες ό π ω ς η Λίνα Οδέ- να (που οι φασίστες της έστησαν ενέδρα μεταξύ Γκουαδίξ και Γρανάδα) και α π ο θα να τ ίζο ντα ς μάχες , τραγω δίες και π ροδό­τες. Το 1937, για το «Συνέδριο συγγραφέων», ο Εμιλιο Π ρά δος είχε συγκεντρώσει τρακόσια τέτοια ποιήματα σ ' ένα τόμο με τον τίτλο «Γενικός τραγουδ ιστής του ισπανικού πολέμου». Η α ν ­θολογία προβάλλει μια ολόκληρη σειρά νέων παραδειγματικώ ν μορφών — τον «πολ ιτοφ ύλα κα » και τον εργάτη της Μ αδρίτης, τους χω ρικούς της Εστρεμα δούρα , το «δυναμιτιστή», τους μ α­χητές των Διεθνών Ταξιαρχιώ ν. Π άνω α π ' όλα είχε συνείδηση πω ς η Ισπανία ήταν τώρα ο καθρέφτης του κόσμου κι αυτό δια- φαίνονταν στις σελίδες του βιβλίου. «Ευρώπη αφυπνίσου στο

54

σπάνιο παράδειγμα της Μαδρίτης)), έγραψε ένας ποιητήςί'?), κι άλλος ένας υπενθυμίζει στους συντρόφους του π ω ς όλος ο κ ό ­σμος χε ιροκροτεί τα ανδρα γαθ ήμα τά τους. Το θέμα της θυσίας και της ανάσ τα σ ης, κεντρικό στην «Ισπανία» του Βαλλιέχο, εί­ναι πολύ κοινό σ' αυτά τα ποιήματα, παρόλο που συχνά εκφ ρά­ζεται σαν μια απλή μετουσίωση του ανθρώπου και της ισπανι­κής γης. Π .χ . , ο Λ εοπόλδο Ο υρούκα, όταν εκφωνεί τον επ ική­δειο σ ' έναν άγνω στο Α στουριανό ανθρακω ρύχο που σκοτώ θη­κε στη Γ κουανταράμα , υπόσ χετα ι την ανάστασή του «σα σάρ­κα πεύκου και σαν άρω μα δ εν τρ ο λ ίβ α ν ο υ » ^

Ο ενθουσιασμός του Α λμ πέρτι και η πεποίθηση πω ς οι μεγά­λες πράξε ις πρέπει να τραγουδιστούν με μεγάλα λόγια , α ν α μ ­φίβολα βοηθάει να κατα λάβουμε αυτήν τη μαζική λογοτεχνική δραστηρ ιότητα . Ο Α λμπέρτι, από χρόνια μέλος του Κομμουνι­στικού Κ όμματος, από χρόνια πεπεισμένος πω ς η θέση του ποι­ητή ήταν στο δρόμο, τώ ρα ενσυνείδητα φαίνεται να δημιουργεί το ε ίδος της ποίησης που δεν ενδιαφέρεται για την καταγραφή της θυσίας αλ λά για την ενθάρρυνσή της:

ΠοΑΑοί' δεν ξέρουν π 'ποτα. ΑΑΑά με τ^ν πεποίθησή εκείνου που πάει να πίάσεί ένα δοσμένο αστέρι, από ήΑίο σε rjA;o εργάζονται στ?? νέα τους συνήθεια σ κ ο τώ νο ντα ς το θάνατο, κερδ ίζοντας ττ; ζ ω ^ λ

Στο «Εσείς δεν πέσατε», οι νεκροί είναι οι σπόροι «στα αυ­λάκια που άνοιξε ο πόλεμος»:

Α κ ο ύ ετ ' r? γέννησή σας , α κ ο ύ ετ ' ο αρχός σ ας κάμ ατος , το σπρώ ξιμό σ ας κά τω α π ό το σκΑ^ρό καπάκ ; τ??ς /Γ?ς, που δ ίνοντας σ ας σχήμα σταχιού αισθάνεται στου σταριού το άνθος που θα /3χεί π? μέΑΑουσα ομορφιά

τ?7ςί'θ).

« Σ κοτώ σ τε το θάνατο», είχε γίνει ένα από τα συνθήματα της εποχής , και υπονοεί πω ς η θυσία θα αλλάξε ι την ανθρώπινη φύ­ση. Είναι αυτή η πεποίθηση που ξεχωρίζει τα πο ιήματα των !

55

σπανώ ν και Λ ατινοαμερ ικανώ ν από τα πο ιήματα πολλώ ν Αγ­γλοσαξόνω ν ποιητών που, πάνω α π ' όλα, φρικ ιούσαν στην τό ­ση σ π α τά λη ανθρώπινης ζωής που θυσιάζονταν σ' αυτό τον πόλεμο:

Ρ ώ τα . 'Η τ α ν απαραί'τ??τΓ; τόση ποΑΑ?) σ πατάλη στο θάνατο ενός τόσο νέου. καί τόσο ανόητου, πεσμένου κ ά τω α π ό τ:ς εΑίές. Ω κόσμε. Ω θάνατε/

έγραψε ο Σπέντερ. Η «Ισπανία του 1937» του Ό ν τ ε ν , το πιο γνω­στό ίσω ς από τα αγγλ ικά πο ιήματα για τον ισπα νικό πόλεμο, κάνει τον αγώνα ένα βαρετό διάλειμμα ανάμεσα στο χρυσό χτες και σ ' ένα ουτοπιστικό αύριο. Αντίθετα, το «Θα εξηγήσω μερι­κά π ρ ά γμ α τα » του Π ά μ π λ ο Νερούδα είναι μια φωνή που καλει στην δράση ενάντια σ ' εκείνους που ρ ίχτη κα ν στο «σπίτι του') και στην «Ισπανία του». Η ποίηση του Βαλλιέχο είναι ακόμ α πιο ρ ιζοσπαστική . Στην « Ισπαν ία , παρελθέτω α π ' εμού το πο- τήριο τούτο», η Ισπανία είναι ένας καινούριος Λ όγος που χ α ­ράζεται για πάντα στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, σημειώ­νοντας μια μεγάλη αλλαγή στην ίδια την έννοια της ανθρω ­π ότητας .

Το «Ισπανία» σαν κείμενο

Το π ά θο ς που κ ατα γράφ ετα ι στα πο ιήματα της « Ισπαν ίας» , εί­ναι το π ά θος ενός ολόκληρου λαού. Η συλλογή συνδυάζει το μεσσιανικό πνεύμα της Π αλ ιάς Δ ιαθήκης με το μήνυμα της Και­νής Δ ιαθήκης, π ω ς η ανθρω πότη τα μπορεί να σωθεί από το θά­νατο. Σ τα 15 πο ιήματα του βιβλίου συμ περ ιλαμβάνοντα ι ένας ύμνος, ένα μνημόσυνο, μια προσευχή, μια λιτανεία και μια προ ­φητεία- σ 'α υ τ ά , τα χρ ιστ ιαν ικά σύμβολα που στα προηγούμε­να βιβλία του «Τρίλθε», τα «Α νθρώ πινα πο ιήματα» είχαν γίνε) κενά υπολε ίμμα τα , εδώ απ ο κ το ύ ν καινούρια αξία. Το ψωμί γί­νεται ξανά ο άρτος της ζωής και το νερό ο α γ ια σ μό ς της χάρι-

56

τος, μόλο που και τα δύο είναι προϊόντα του υλικού κόσμου.Ο τα ν θυμόμαστε πόσο δύσκολη και περ ίπλοκη ήταν η απλή

πράξη της ομ ιλίας και της γραφής σε μερικά από τα προηγού­μενα ποιήματα του Βαλλιέχο, ο τόνος της «Ισπαν ίας» μ ας κ α ­ταπλήσσει α κ ό μ α περισσότερο. Λέξεις ό π ω ς «μεγαλείο», «φω- νάξτε», «κραυγή», μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς ειρωνεία, γ ιατί ο ά νθρω πος επιτέλους ζει σύμφωνα με το μεγαλείο της γλώ σ σ α ς . Ο ποιητής, εντω μεταξύ , δεν επωμίζεται το ρόλο του προφήτη αλλά είναι α π λ ώ ς ένας μ άρτυρας με τα σημάδια ενός παρελθόντος που έχει απαλειφθεί από τα γεγονότα που περιγράφει:

αφού <5εν χω ράει στα χέρια μου 7? μ ακριά , ε κσ τα τ ική στιγμή σου

ενάντια στο άί'κοπό σου τί'ναγμα συντρίβω τ ?7 μ ικρότα τα μου ντυμένη μ εγαλόπρεπα .

Ο ποιητής δεν μπορεί να είναι ο προφήτης, αφού δεν είναι αυ­τός που έκα με το πήδημα μέσα στο μέλλον, ούτε εκείνος που δημιούργησε την έννοια του νέου κειμένου. Ο π ρ α γ μ α τ ικ ό ς δη­μιουργός τώρα είναι ο πολιτοφύλακας, ο ανώνυμος μ αχητής στο «Μ ικρό μνημόσυνο σ' έναν ήρωα της Δ ημ οκρατ ίας» :

Ενα /3ί/3λί'ο έμεινε πλάι σ τ ?7 νεκρή του ζώνη, ένα 0;)3Αί'ο /% άστα;νε α π ό το νεκρό του πτώ μα.

Υ πάρχει μια τεράστια διαφορά α νάμ εσ α στο βιβλίο του Βαλ­λιέχο και στα πο ιήματα του Α λμπέρτι , που τα π τώ μ α τά του ε­π ιστρέφουν στη γη και μεταμορφώ νοντα ι σε δέντρα. Αυτό το ε ίδος της αθανα σ ίας δεν επιτρέπει την πολιτιστ ική μετάδοση από τη μια γενιά στην άλλη, ενώ το «βιβλίο» στο «Μ ικρό μνη­μόσυνο» είναι ένα πολιτιστ ικό προϊόν, καθώ ς ετυμολογικά συν­δέεται με τη φύση. Το λατινικό liber έχει την ίδια ρίζα με τη φλού­δα του δέντρου<"), α π ' όπου εύκολα μπορεί να το φανταστεί κα­νείς σα «βλαστάρι» . Π αράλ ληλα όμ ω ς το βιβλίο δεν ανήκει πια στη φύση και δεν υπόκειτα ι στους νόμους της. Ετσι, η ανα λο­

57

γία ανάμεσα στο νέο άνθρω πο που υπερνικάει το θά νατο και στο κείμενο που γεννιέται από τη ζωή αλ λά που δεν επιστρέφει α π λ ώ ς στη φύση με το θάνατο του δημιουργού του, είναι τόσο ακρ ιβής όσο και ανυπολόγ ιστης σημ ασ ίας . Ο δημιουργός του ό μ ω ς είναι α μ ετά κ λ η τα νεκρός:

Π ηρα τον ηρωα,κ*α; σάρκινο καί ζοφερό ro σ τόμα του μ π ή κ ε στην ανάσα

μ ας,ιδρώναμε όλοι, με την αφαλό στην πλάτη* π ερ π α τώ ν τα ς μ α ς α κολουθούσαν τα φεγγάρια* ω ς καί το π τώ μ α ίδρωνε από ΘΑί'φ'η.

λ'ί ένα ^ijSAi'o, στη μ άχη του Τολέδο, ένα 0ί/%ί'ο, π ίσω από ένα, π ά ν ω α π ό ένα, /3ί/3Αί'ο

^Ααστάρίαζε α π ' το πτώ μα .

Σε απλή γλώ σσα , το «βιβλίο» είναι α π ό τη φύση του διαφορε­τικό από τη θλιβερή θνησιμότητα του ήρωα που ο θά νατός του γίνεται α ισθητός σω μα τ ικά από τους συντρόφους του που ανα- π νέοντας και ιδρώ νοντας κά τω από το β άρος της ζωής, δ έχο ν ­ταν μέσα τους το δ ικό του «στόμα». Ο π ω ς ο Νερούδα έγινε η φωνή των νεκρώ ν στις «Κορφές του Μ άτσου-Π ίτσου», οι επι- ζήσαντες εδώ ενσω ματώ νουν το σ τόμα του νεκρού ήρωα που είναι το όργανο της επικοινω νίας και του λόγου και γι ' αυτό ένα σημάδι ανθρωπισμού. Η κοινή μοίρα όλων των θνητών κατα- δειχνεται α πό μια σειρά εικόνες* ο αφ α λός , το καθαυτό σημάδι της ανθρώ πινης κ α τα γω γή ς , φέρεται σαν ένα βάρος* τα φεγγά­ρια που ακολουθούν τους επιζήσαντες μ αχητές κατα δε ίχνουν τον αέναο κύκλο της φύσης και την παροδ ικότητα του κάθε αν­θρώπου ξεχωριστά. Το βιβλίο, από την άλλη μεριά, ξεφεύγει την κ αθα ρά θνητή μοίρα. Αφ ' ότου η θυσία πέρασε μέσα στο κείμε­νο, υπάρχε ι «πέρα» κα ι «πάνω » από το νεκρό σώμα* χωρικά α π ο σ π ά σ τ η κ ε από την κατα βολή τους, δ ια χω ρ ίστηκε α π ό το θάνατο α π ' τον οποίο γεννήθηκε. Η γενναιόδωρη πράξη της θυ­σίας όχι μόνο ανεβάζει τον ήρωα πάνω από τη θνητή του μοί­ρα, αλ λά ανθίζει κα ι σε πραγματ ική ποίηση:

58

ί7θί'Γ?σ?7 του μελανιασμένου μ^Αου παρειάς , ανάμεσα orry ΑαΑίά

κ̂ αί err? σίωπτ?,ποί^στ? στο χράμ μα ry^Î^rrjç που θα συντρόφευε rryv κ*αρδίά του.Έμεινε ro /?ί/3Αίθ καί η 'πο re άΑΑο, y;or;' δεν υπάρχουν

έντομ α στο μν^μ α ,Μ έμεινε σπ?ν άκ*ρη στο μανίκ*; του ο αγέρας μουσκεύοντας κ*αί γ ίνονταν αέριος, άπειρος.

Το «μελανιασμένο μήλο παρε ιάς ανάμεσα στη λαλιά και στη σιωπή» υπονοεί μια ποίηση που γρά φ τηκε απευθείας τη στιγμή του θανάτου ' μια ποίηση αδ ιαχώ ρισ τη από την κοινή μοίρα. Ε ­π ιπλέον, το ίδιο το π τώ μ α μεταδίδει ένα μήνυμα, ένα «γράμμα ηθικής», αφού η θυσία της ζωής είναι μια πράξη που α ντ ιπρο­σωπεύει μιαν ηθική εκλογή υψηλότερης σφαίρας.

Ξανά και πάλι ο ποιητής χρησιμοποιε ί λέξεις που δηλώνουν ένα κείμενο — «ποίηση», «γρά μμα» , «βιβλίο» — γιατί αυτό ε- π ιζείτου θανάτου και είναι πέρα από τον αγώ να της ζωής. Το γε­γονός π ω ς ο ήρω α ς δίνει τη ζωή του παρά το γεγονός ότι δεν επιζεί π ροσ ω π ικά , δ ίνεται από τους μα κά βρ ιους στίχους «δεν υπάρχουν έντομα στο μνήμα*>, και με την αναφορά στα όρια του αποσυνθεμένου π τώ μ α το ς πέρα από τα οπο ία υπάρχε ι ά ­πειρος α γέρα ς, το α π ρ ό σ ω π ο βασίλειο της φύσης. Η παρηγο­ρητική έννοια της συνέχειας της ζωής της ποίησης του Α λμπέρτι εδώ αρνιέται κατηγορημα τικά : μόνο το βιβλίο θα επιζήσει. Και ο ρόλος του ποιητή περιορίζεται μόνο στη μαρτυρία αυτού που επέζησε, που παρατηρεί π ω ς το κείμενο γεννιέται από το νεκρό σώμα:

Μ ρώ ναμ ε όλο;, με rov αφαλό σΓΓ?ν πΑάτ^,Μ α κ ό μ α κι ο νεκρός ί'<5ρωνε από θλί'φ/r? κι ένα /3ί/3Αίο, ro ε:<5α εγώ με π ς αισθήσεις, ένα /?ί/3Αί'ο πίσω, ένα /3ί/Μ.ί'ο πάνω /3Ααστάρ:ασε α π ' ro π τώ μ α ex abrupfo.

59

Η τα χύτητα με την οποία το βιβλίο κα ί η υπαλλαγή (πτώ μα ex abrupto) συμβαίνουν συνιστούν ένα ξαφνικό τέλος. Καί το πτώ μ α , μακριά από το να υποτιμά το νόημα του θανάτου, επ ι­μένει στη φρίκη του, στην ορίστίκότητά του, στο β άρος της θνη­τότητας . Η επα νάληψ η τω ν λέξεων « ιδρώ ναμε» κα ί «βιβλίο» μετατρέπουν αυτές τ ις αλήθειες στο δ ιπλό άξονα του π ο ιή μ α ­τος — σημ α ίνοντος το συλλογικό κ ά μ α το που δεν επιτρέπει σ τους νεκρούς μόνο να πεθάνουν αλ λά δ ιασφαλίζει το γεγονός π ω ς η θυσία θα χ α ρ α χ τ ε ί στ ις ζω ές τω ν άλλων('2).

Παρουσιάζει π ά ντα ενδιαφέρον να λαβαίνει κανείς υπόψη του τις αλλαγές που ο Βαλλιέχο έκαμε σ ' αυτά τα ποίήματα('3). Στο «Μ ικρό μνημόσυνο σ ' έναν ήρω α τη ς Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς» , ο δεύτε­ρος στ ίχος μιλούσε α ρ χ ικ ά γ ια «ένα γ ρ ά μ μ α ηθικής» καί «π ί­σω α π ό μεμβράνες ανθρώ πινης π έτρ α ς / ο Χ ριστιαν ισμός, οι κ α λ ές πράξε ις , το μεγάλο θέμα». Αυτοί οι στίχοι αναφέροντα ι σ ' ένα Χ ριστιαν ικό ιδα ν ικό που ξεπέρασε τον ανθρώπινο εγω ι­σμό καί που εκφράζετα ι όχ ι μ ονάχα σαν ένα κείμενο αλ λά και σα «μεμ βράνες ανθρώ πινης π έτρα ς» . Η επίδραση του Χοσέ Μ περγκαμ ίν σ' αυτά τα πο ιήμ ατα έχει, ό π ω ς ε ίπαμε π α ρ α π ά ­νω, επ ίσημανθεί και δεν α ποκλε ίετα ι να έχει σχέση μ ' αυτή την πρώτη γραφή, αφού ο Μ περγκαμίν ήταν Χριστιανο-σοσιαλιστής. Η αλλαγή του στίχου α π ό την αρχ ική του γραφή ίσω ς υ π α γ ο ­ρεύτηκε από το γεγονός π ω ς η «πέτρα» με τις σ υνεκ δοχές της κ α τα σ κευ ή ς κα ι τω ν να ώ ν θα α π οσ π ούσ ε τον αναγνώ στη α π ό το σπουδαίο π α ρ α λ λη λ ισ μ ό ανάμεσα στη θυσία και στη γραφή. Το πλεονέκτημα της αλ ληγορ ίας του κειμένου είναι π ω ς δεν α ­πλοποιε ί υπερβολικά την ιδέα της επιβ ίω σης κα ι της α ν ά σ τ α ­σης, αφού το κείμενο δεν είναι α κ ρ ιβ ώ ς αν ά λο γο της ανθρώ π ι­νης ζωής, αλ λά , μάλλον , υποδηλώ νει ένα μήνυμα που, ίσαμε την ανάγνω σή του, την κατα νόησή του ή την κ α τά κ ά πο ιο τρ ό ­πο μεταβίβασή του, είναι ουσιαστικό . Ούτε χρειάζετα ι να π ά ­ρουμε την αναφ ορά του Βαλλιέχο σ ' ένα «βιβλίο» κυρ ιολεκτι­κά. Οι χ ιλ ιάδες τω ν νεκρώ ν του πολέμου που απ οκα λύ πτουν το μέγεθος της συλλογικής θυσίας α ποτελούν ένα μήνυμα που δε χρειάζετα ι να γραφτεί για να γίνει κα τα νοη τό . Ο ηρω ισμός του πολιτοφύλακα , η γενναιόδωρη θυσία του, μίΑοΰν μόνα τους. Εί­

60

ναι γι' αυτό το λόγο που στον « ' Yμνο στους εθελοντές της Δ η­μοκρατίας»,το μεγαλύτερο έγκλημα των φασιστών είναι ότι κα­τέστρεψαν ό,τι αποτελεί την ανθρώπινη έκφραση' «σκοτώνουν το γερο-Αδάμ που μίλαε δυνατά με το άλογό του»' σκοτώνουν το ζητιάνο που τραγουδούσε στους δρόμους και σκοτώνουν το ίδιο το βιβλίο:

Σκοτώ νουν το /3ί0λ:'ο, τουφεκ;'ζοντας τα βοηθητικά του ρήματα,

την ανυπεράσπιστη πρώτη σελίδα του/

Τουφεκίζοντας τα «βοηθητικά ρήματα», οι φασίστες κατα ­στρέφουν ένα μέρος της φράσης που μόνο του δεν έχει χρησι­μότητα αλλά που χωρίς αυτό η φράση δεν έχει νόημα. Θα μπο­ρούσε ίσως, επίσης, να το πάρουμε σα μια αναφορά στο άτο­μο, που μόνο του δεν μπορεί να υπάρξει, σαν «ανυπεράσπιστη πρώτη σελίδα», αλλά που παράλληλα είναι απαραίτητο για τη δημιουργία του συνόλου.

Η αναλογία της έννοιας αυτού του ποιήματος διαπερνά με­ρικά άλλα ποιήματα και χρησιμοποιείται κατά ένα συγκινητι­κό τρόπο στο ποίημα για τον εργάτη-μάρτυρα Πέδρο Ρόχας, που άφησε πίσω του το ανορθόγραφο μήνυμά του: «Να ζήσουν οι σύντροφοι! Πέδρο Ρόχας». Και ο ίδιος ο Βαλλιέχο, περιπαι­κτικά, άλλοτε, κι άλλοτε για να μεταδώσει ένα μήνυμα έγραφε ανορθόγραφα πολλές φορές λέξεις που είχαν το γράμμα του ι­σπανικού αλφαβήτου β, αντικαθιστώντας το με το γράμμα ν('4). Αυτό που γράφει ο Πέδρο Ρ όχα ς δεν είναι απλώ ς μια «ανορθο­γραφία», αλλά και ένα άμεσο μήνυμα της εκμετάλλευσης της κατάστασής του. Ακόμα ένας ήρωας της συλλογής, ο χω ρικός Ραμόν Κολιάρ, εξορκίζεται από τον ποιητή να πάει να «σκοτώ ­σει και να γράφει».

Η αναλογία της έννοιας παίρνει ιδιαίτερη σημασία όταν έγρα­ψε το ποίημα «Ισπανία, παρελθέτω απ ' εμού το ποτήριον τού­το», σε μια στιγμή που η Δημοκρατία απειλείτο από την αμε­σότητα μιας ήττας. Σ ' αυτό το ποίημα, η «μάνα Ισπανία» παίρ­νει τη θέση μιας δασκάλας δημοτικού που δεν πήγε στην τάξη

61

όπου την περιμένουν τα παιδιά του κόσμου για να πάρουν το μάθημά τους. Η πιθανότητα είναι πω ς εκείνη θα πέσει και τα παιδιά θα μείνουν χω ρίς αυτήν. Τότε, η ανθρωπότητα θα πισω ­δρομήσει και θα πέσει στην αμάθεια:

Π ώς το αρνάκ; 6α συνεχίσει να εί'ναί <5εμένο από το πό<5ί στο μεγάλο καλαμάρι.'Πώς 0α κατέχετε ξανά σκαλί-σκαλί' στο αλφα/3τ?τάρί ίσαμε το /ράμ μ α όπου χ ε ν ν ^ ^ κ ε ο πόνος/

Καλαμάρι κι αλφάβητο είναι και τα δύο σύμβολα περιοριστι­κά γιατί το «μεγάλο καλαμάρι» είναι η αδιάκριτη μαυρίλα του θανάτου και το γράμμα με το οποίο γεννήθηκε ο πόνος ασφα­λώς πρέπει να είναι το Ά λ φ α που υποδηλώνει την ίδια την α­παρχή συνειδήσεως — τη στιγμή που ο άνθρωπος σηκώθηκε να περπατήσει στα δύο κι απόκτησε συνείδηση. Η γλώσσα αποτέ- λεσε την αρχή του ατομικισμού που είναι το πρωτόγνωρο πρω­ταρχικό στάδιο της ανθρώπινης προόδου. Η πτώση της Ισπα­νίας θα έσβηνε από το μέλλον κάθε άμεση δυνατότητα πρόσβα­σης πέρα α π ' αυτό το «πρώτο στάδιο» της ανθρώπινης εμπει­ρίας. Η Ισπανία θα χάνονταν και τότε θα εξαρτιόταν από τα παιδιά του κόσμου να τη βρουν ξανά, να δώσουν ζωή στην ελ­πίδα και να την κάμουν πραγματικότητα. Αυτή η τραγική πι­θανότητα αντιμετωπίζεται στο ποίημα σα μια διακοπή του μα­θήματος, μια στιγμή που τα μολύβια θα έχουν φαγωθεί και το κείμενο δε θα μπορεί να γραφτεί. Α κόμα κι ο ποιητής απολεί­πει τον εαυτό του:

Αν αρχίσω,αν δε <5ε;'τε κανένα, αν σας τρομάζουν τα αξεμύτίστα μολύβια, αν r? μάνα /σπανί'α πέσει — λέω, εί'ν' ένας λόχος — βγείτε, πα:<5ίά του κόσμου* σύρτε να rr?v βρείτε/

Είναι πολλές φορές δ ιδακτικό να συγκρίνει κανείς το Βαλ- λιέχο με το Νερούδα, που ο πόλεμος του έμαθε τα βάσανα των

62

απλών ανθρώπων Kat που, αμέσως μετά, άρχισε να απαγγέλ­λει τα ποιήματά του σ ' ένα καινούριο κοινό. Η απαγγελία, έ­τσι, γίνονταν μια κοινή εμπειρία πολύ διαφορετική από την α­τομική πράξη της ανάγνωσης που συνήθως αποτελούσε το ρε­σιτάλ ποίησης κατά το 19ο αιώνα. Ο Βαλλιέχο, από την άλλη μεριά, πάντα κατατρέχονταν από τη μονομανία των λέξεων, το μυστήριό τους και από την ίδια την τυπωμένη σελίδα. Μοιάζει σα να μη διάβασε ποτέ του ποίηση μεγαλόφωνα, ούτε να έδωσε έμφαση στην ομιλία σε συσχετισμό με το γραφτό λόγο. Και μό­νο που στην «Ισπανία» προφανώς επηρεάστηκε από το λόγο του Χοσέ Μ περγκαμίν, στο Συνέδριο Συγγραφέων και στην επίκλη­σή του στον κόσμο που «γεννιέται και πεθαίνει σε μια πνοή» και που μύστη ριακά μεταδίδεται από τους ίδιους τους ανθρώ­πους, από γενεά σε γενεά, ο Λ όγος του Βαλλιέχο είναι περισσό­τερο σχετικός με το βιβλίο παρά με την ομιλία. Ο γραφτός λό­γος δίνει τη δυνατότητα καταγραφής της ανθρώπινης εμπειρίας, αλλά μόνο όταν το κείμενο βγαίνει από κάτι διαφοτετικό από την ατομική εμπειρία.

Η Ουτοπία των εθελοντών

Το πρώτο ποίημα στην «Ισπανία» είναι ένας ύμνος στους «εθε­λοντές» της Δ ημοκρατίας που αυθόρμητα πρόστρεξαν να υπε­ρασπίσουν την Ισπανία και που γι' αυτό το λόγο αποτελούν το νέο άνθρωπο. Π αραφράζοντας το Μ περγκαμίν, για τον οποίο το ισπανικό μεγαλείο βγήκε πάντα από την λαϊκή παράδοση, ο Βαλλιέχο συσχετίζει την απαράβλητη θυσία με τη μετάδοση αυτού του λαϊκού πνεύματος από γενεά σε γενεά:

«Κάθε φωνή ή γνήσια πράξη έρχεται από το λαό / και πάει σ ' αυτόν, απευθείας ή μεταδομένη / από αδιάκοπα κυματιστά χορτάρια, από το ρόδινο καπνό / από άτυχα, πικρά παρα­συνθήματα».

Αλλά ο Βαλλιέχο κάνει αυτό κάτι παραπάνω από τη μετάδο­ση του «ισπανικού πνεύματος». Γιατί αυτό που βλέπει σ' αυτούς τους ίδιους συγγραφείς που ο Μ περγκαμίν ανάφερε σαν χαρα­

63

κτηριστικούς εκπροσώπους της Ισπανίας είναι ένας δυαδισμός που οι νέοι άνθρωποι έχουν ξεπεράσει. ' Ετσι, ο «Καλδερόν κοι­μάται πάνω στην ουρά ενός νεκρού αμφίβιου», ο Θερβάντες εί­χε διακηρύξει πως «Η βασιλεία μου είναι αυτού του κόσμου, αλ­λά και του άλλου», ο Κεβέδο περιγράφτηκε σαν «ο στιγμιαίος πρόγονος των δυναμιτιστών» (για την καταστρεπτική δύναμη του πνεύματός του και τα λογοτεχνικά του ταξίδια στον ' Αδη στο βιβλίο του « 'Ονείρα^), ο Γκόγια και η Αγία Τερέζα — όλοι τους δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν το δυϊσμό του ιδεατού και του πραγματικού, τη βασιλεία των ουρανών από τη βασιλεία του κόσμου. Αντίθετα, οι νέοι ήρωες — η Λίνα Οδένα (με εντελώς διαφορετική προσω πικότητα από την Αγία Τερέζα, παρατηρεί) και ο Αντόνιο Κόλλ «που στην καρτεσιανή του επίθεση / ένα αργό περπάτημα ίδρωσε σα σύννεφο», παραδειγματίζουν τη σύν­θεση του πραγματικού και του φανταστικού, το νου και το σώ­μα. Η περιγραφή του Κολλ που πολέμησε στο μέτωπο της Μ α­δρίτης και που έγινε ανθρώπινη βόμβα δένοντας εκρηκτικές ύ­λες πάνω του για να καταστρέψει τα εχθρικά τεθωρακισμένα, δίνει βαρύτητα στην ενσυνείδητη (καρτεσιανή) φύση του εγχει­ρήματος. Το καμικάζι μετατρέπει το «κοινό περπάτημα» των κοινών ανθρώπων σε «σύννεφο». Το σύννεφο «ιδρώνεται» κι ο ιδρώ τας είναι μια λέξη που ο Βαλλιέχο χρησιμοποιεί συχνά σ' αυτήν τη συλλογή υπαινισσόμενος την υλιστική διαμόρφωση της νέας συνείδησης.

Ο «Ύ μ νο ς» είναι το μακροσκελέστερο ποίημα που ο Βαλ­λιέχο έγραψε ποτέ και βρίσκεται κοντά στο πνεύμα των ποιη­μάτων του «Οι ανθρακωρύχοι» και «Γη» από οποιαδήποτε άλ­λα ποιήματα του προηγούμενου βιβλίου του («Ανθρώπινα ποιή­ματα»). Ο πως σ ' εκείνα τα ποιήματα, απευθύνεται σε μια πα­ραδειγματική μάζα ανθρώπων που η νέα συνείδησή τους είναι τόσο ανώτερη από τη συνείδηση του ποιητή, που το μόνο που μπορεί να κάμει αυτός είναι να εκφράσει την ανεπάρκειά του. Ο τόνος συγγενεύει περισσότερο με την πολιτική ή λαϊκή ποίη­ση και γι' αυτό έχει σχέση με τον πολιτικό λόγο, υπάρχει δε μια ενσυνείδητη μεγαλοπρέπεια στις λέξεις που δικαιολογείται μο­νάχα αν λάβουμε υπόψη μας το μεγαλείο των γεγονότων και

64

του λαού που περιγράφει. Οποιοσδήποτε διαβάσει το ποίημα και δεν είναι σύμφωνος με τη γνώμη του ποιητή για το μέγεθος της θυσίας, μπορεί να βρει τον τόνο υπερβολικό, μόνο που η ατμό­σφαιρα δεν ξεφεύγει από τη βαλλιεχική ποίηση γενικά. Αν η γλώσσα είχε υποβαθμιστεί, αυτό έγινε ακριβώ ς γιατί κανένας λόγος δεν μπορούσε να εξευγενίσει μια θλιβερή ανθρώπινη μοί­ρα όταν υπήρχε τόσο μικρή διαφορά ανάμεσα στο ανθρώπινο και στο ανθρωποειδές(*3). Το μεγαλόπνοο λόγο θα αποκαθι- στούσε ένας ανώτερος άνθρωπος που μπήκε σε ένα ποιοτικά διαφορετικό στάδιο της ιστορίας του. Η λογοπαικτική διάθεση της συλλογής του «Τρίλθε» δεν αποτελούσε την απελευθέρωση του λόγου αλλά χρησιμοποιείται έτσι (ονειρικά και κομματια­σμένα) σα δείγμα μηδαμινότητας. Και η αρμονία και ο ρυθμός που εκεί βρισκόταν σε δυσαρμονία με την ανακολουθία της ύ­παρξης, θα μπορούσε να αποκατασταθεί — μόνο σ' ένα στίχο όπου χτυπάει ξανά ο παλμός του ρυθμού:

Εθελοντή της ίσπανί'ας, πολιτοφύλακα από αξιόπιστα κόκαλα, όταν βαδίζει η καρδιά σου να

πεθάνεί,όταν 0α<5ίζεί /ία να σκοτώσει με την παγκόσμια αγωνία της, είλίκρίνά δεν ξέρω π να κάμω, πού να σταθώ.

Πιθανώς τα «αξιόπιστα» κόκαλα του πολιτοφύλακα αναφέ- ρονται στα (συχνά όχι αυθεντικά) λείψανα των αγίων. Ασφα­λώς υπάρχει μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο αποφασιστικό βάδισμα προς τα εμπρός που μ' αυτό οι εθελοντές πηγαίνουν παγκόσμια και στη σύγχιση του ποιητή που «δεν ξέρει τι να κά­μει». Και εδώ θυμόμαστε ορισμένα είδη λαϊκής ποίησης που σ' αυτή ο τραγουδιστής αμφιβάλλει για την ικανότητά του να πε­ριγράφει επαρκώ ς μεγάλες ή τρομερές πράξεις. Ξανά σαν τους λαϊκούς τραγουδιστές, ο ποιητής αναφωνεί με απορία και θαυ­μασμό όταν θυμάται το «τραγικό δίχρονο» που προηγήθηκε του πολέμου όταν ο ισπανικός λαός «με εκλογικά χέρια» διάλεξε να ξεπεράσει την αλλοτρίωση και την καταπίεση* όταν οι Ισπα­

65

νοί «άναψαν το αιχμάλωτό τους σπίρτο» καί «προσευχήθηκαν με οργή». Ενα μεγάλο μέρος του ποιήματος περιγράφει το νέο άνθρωπο καί πανηγυρίζει τις ίκανότητές του σαν «εργάτη», «χτί­στη», «ελευθερωτή», «λυτρωτή», που με τη θυσία του για πρώ­τη φορά ανοίγει την πόρτα του μέλλοντος καί τερματίζει κάθε είδους αλλοτρίωση. Ανάμεσα σ' αυτούς τους νέους ανθρώπους, ο Βαλλιέχο ονομάζει τους εθελοντές που ήρθαν από άλλες χώ­ρες, ο καθένας με τη «λαλιά της πατρίδας του στην πλάτη».

Ο εθελοντής τραβάει στον πόλεμο για να σκοτώσει αυτούς που σκοτώνουν το παρελθόν καί το μέλλον, τους φονιάδες του «βιβλίου», ενώ ο ποιητής το μόνο που μπορεί να κάμει είναι να τους ζητωκραυγάσει, βλέποντας σ ' αυτούς μία ιδανική ενσάρ­κωση των δικών του επιθυμιών.

Εκείνο που κάνει αμέσως εντύπωση σε όποιον γνωρίζει το υ­πόλοιπο ποιητικό έργο του Βαλλιέχο είναι η παντελής έλλειψη ειρωνείας. Οί λέξεις βγαίνουν ξανά από την απαραίτητη ενότη­τα της ανθρώπινης εμπειρίας σε αντίθεση με τον άσκοπο κατα ­κερματισμό που χαρακτήριζε τη γλώσσα της καπιταλιστικής κοινωνίας:

Λε^τερωτ^ς ζωσμένος με αλυσ;'<5ες,<5ί'χως το &κό κάματο ως με σήμερα 0α έμενε & χως

χερούλια ?; απλωσιά,9α πλανιόταν &'χως κεφάλι τα καρφιά αρχαιοπρεπή, αργ?;, κόκκ:ν?? 7? μέρα, τα <5ίκ*ά μας αγαπημένα κράντ?, άθαφτα.'

Λέξεις όπως «καρφί», «χερούλι», «κράνος» (άσχετα αν δί­νονται με την έννοια κράνος, κρανίο ή οπλή) είναι γνωστές συ­νεκδοχές στην ποίηση του Βαλλιέχο. Στα «Ανθρώπινα ποιήμα­τα» αντιπροσώπευαν σημάδια δίχω ς σύστημα. Αλλά εδώ, στην «Ισπανία», μία νέα καί δυνατή γλώσσα ξεπετάγεταί από το ε­πίτευγμα του εργάτη. Η εμπειρία τώρα μπορεί ξανά να έχει δο­μή «χερούλια». Τα καρφιά θα επανακτήσουν τα κεφάλια τους έτσι που να μπορέσουν ξανά να δέσουν καί να κρατήσουν τα αντικείμενα* τα κράνη (ή οπλές)<ι$) μπορούν τώρα να θαφτούν

66

αφού δεν ανήκουν πια σ' ένα ζώο και σ' ένα επιθετικό παρελ­θόν. ' Οχι μόνο ανήκει σ' ένα μεγαλύτερο σύνολο η συνεκδοχή, αλλά οξύμωρα σχήματα και παράδοξα μπορούν να χρησιμο­ποιηθούν μ' έναν καινούριο τρόπο, όχι πια για να χαλιναγωγή­σουν ασυμβίβαστες διαφορές αλλά για να δηλώσουν σύνθεση. «Φρενήρης αρμονία», «μεθοδική βία», «θεωρητικό και πρακτικό χάος», «ν' αγαπάς (...) τον εχθρό σου» δε χρειάζεται να μας υ­πενθυμίσουν το γεγονός πως δεν υπάρχει Χ ριστιανικός Λόγος που θα αφαιρέσει το παράδοξο αφού υπάρχει ένας καινούριος Λόγος που δημιούργησαν με τις πράξεις τους οι εθελοντές και που έχει καταγραφεί στο βιβλίο της ιστορίας. Οι συνέπειες για τον ποιητή μπορούν να γίνουν αντιληπτές στα «ουτοπικά» μέ­ρη του ποιήματος. Εδώ ο Βαλλιέχο αναφέρεται στους εθελον­τές σαν οι «Χτίστες / της αγροτιάς, πολίτικοι και πολεμάρχοι / της ζωντανής που μερμηγκιάζει αιωνιότητας» που ο ρόλος τους δεν είναι μονάχα να αλλάξουν την κοινωνία αλλά να πάνε ακό­μα πιο βαθιά και ν ' απαλείψουν την αλλοτρίωση από την αν­θρώπινη ύπαρξη. Σ ' εκείνη την εποχή «ακόμα και το χρυσάφι θα 'ναι χρυσό»* γράφει:

7α ίδια παπούτσια 0α κάνουν σ ' όποιον ανεβαίνει δίχω ς δρόμους στο σώμα τουκαί σ ' αυτόν που κατεβαίνει ως με το σχ??μα της ν/υχής

του/Πλεγμένο; ο ένας στον άλλο 0α μιλήσουν οί μουγγοί, θα

περπατήσουν ο: παράλυτοί/0 α δούνε, σαν γυρίσουν ο; τυφλοί καί πάλλοντας 0 ' ακτούσουν οί κουφοί/Οί αγράμματοί θα μάθουν, οί σοφοί θα μωραθούν/0 α δοθούν τα φιλιά που δεν μπορέσατε να δώσετε/Μόνο ο θάνατος θα πεθάνε;/ 7ο μερμήγκιθα φέρει κομματάκια φ/ωμί στον ελέφαντα αλυσοδεμένοστη χτηνώδίκή του λεπτότητα ' παιδιά από αποβολέςθα ξαναγεννηθούν τέλεια, φωμωμένακαί θα γεννήσουν όλοί οί άνθρωποί,θα καταλάβουν όλοί οί άνθρωπο:/

67

Δίχως καμιά αμφιβολία πρόκειται για τον παράδεισο του Βαλ λιέχο και θα έπρεπε να διαβαστεί σε συσχετισμό με το ποίημα «Σκόνταμα ανάμεσα σε δύο αστέρια» («Ανθρώπινα ποιήματα») όπου γίνεται μια παρωδία όλων των ευλογιών. Η αλλαγή από εκείνο το βιβλίο σημειώνεται εδώ με τη μεταστροφή του αλχη- μικού μετάλλου από μονάδα ανταλλαγής που υποβιβάζει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις στο νόμιμο ρόλο του με τη φύση. Από αυτό πηγάζουν όλες οι μορφές αλλοτρίωσης. Ψυχή και σώμα, ιδανικό και πραγματικό βρίσκουν ξανά την ένωσή τους' οι τυ­φλοί βλέπουν κι οι κουφοί ακούνε. Εν πάση περιπτώσει, είναι ιδιαίτερα σημαντικό πως ο Βαλλιέχο δεν είναι ικανοποιημένος απλώ ς με το να αντικρύζει απαράγραπτα σχήματα παραγωγής. Τώρα μπορεί να ονειρευτεί μια πιο βαθιά συμφιλίωση ψυχής και σώματος. Σε μια εντυπωσιακή ποιητική εικόνα, βάζει το μερ­μήγκι, που είναι ένα κοινωνικό εργατικό έντομο, να ταΐζει τον αλυσοδεμένο ελέφαντα, ένα ζώο που μοιάζει να είναι ένα από τα τόσο σύμβολα των ειδών που χρησιμοποιεί στην ποίησή του. Η κοινωνία ανάμεσα στον ελέφαντα και στο μερμήγκι σημαί­νει πως ακόμα κι η διαφορά μεταξύ κοινωνικών και παραγω γι­κών ανθρώπων και ανθρωποειδών μπορεί να γεφυρωθεί.

Αυτό το ουτοπικό κοσμοόραμα επαναλαμβάνεται και στο ποί­ημα 11, που απευθύνεται στον άνθρωπο της Εστρεμαδούρα, με τη χιουμοριστική αναφορά στον αγώνα για «να γίνει το άτομο ένας άνθρωπος», «τα αφεντικά να γίνουν άνθρωποίχ κ .τ.λ .

Ίσως, όπω ς παρατηρεί ο Αντόρνο, χρειάζεται να δούμε τα πράγματα από την ουτοπική τους σκοπιά, αν όχι για τίποτε άλ­λο, τουλάχιστον για να κάνουμε το παρόν ξένο και αβέβαιο. Θα πρέπει επίσης να μην ξεχνάμε πως για το Βαλλιέχο το πα­ρόν ήταν αβέβαιο και πως μόνο το ολοκαύτωμα θα το έσωζε. Στο τέλος του « ' Υμνου» κάνει έκκληση στο όνομα του «αναλ­φάβητου που του γράφω» και «για την ξυπόλυτη ιδιοφυία και το αρνί της», και έμμεσα διαχωρίζει τον εαυτό του από τους ε­κλεκτούς. Αλλά για ένα ποιητή με τις πολιτικές πεποιθήσεις του Βαλλιέχο, παραμένει ένα πρόβλημα που ο «Ύ μνος/- δε λύνει απόλυτα: πώς να γράψει ποίηση που να ξεπερνάει τα όρια του ιντιβιντουαλισμού χΐύρίς να έχει ψεύτικες αξιώσεις λαϊκής ποί­

68

ησης. Ο Βαλλιέχο ήταν πολύ ευσυνείδητος στο να παρουσιάσει τον εαυτό του σα φερέφωνο του αγράμματου στρατιώτη και μία καί δεν είχε στη διάθεσή του στοιχεία λαϊκής παράδοσης, πήρε ό,τι βρίσκονταν — την παράδοση του λόγου της πολιτικής συγ- κέντρίύσης καί το κήρυγμα. Και όπως στο Χριστιανικό κήρυγ­μα, ο αντίκτυκπος, όσον αφορά τον αναγνώστη, εξαρτάται, εν- μέρει, από την πίστη. Το χρυσάφι μπορει να είναι χρυσάφι αλ­λά το ποίημα διαβάζεται σ' ένα παρόν που αυτό δε συμβαίνει, όταν οι λέξεις υποβαθμίζονται και επηρεάζονται. ΓΥ αυτό το λό­γο, η γραφή του «Ύ μνου» είναι αφ' εαυτής μια πράξη πίστης στην ουτοπιστική έκβαση.

Σαν ένα από εκείνα τα «τρυφερά ερπετά με έμφυτη βλεφαρί­δαν που εμφανίζονται στο τέλος του ποιήματος έρποντας πλάι στον εθελοντή που βαδίζει, ο μόνος δυνατός ρόλος του Βαλ­λιέχο είναι εκείνος του θεατή σ* ένα γεγονός που δεν μπορει να μετάσχει. Είναι η έσχατη ειρωνεία για ένα ποιητή που οι πολιτι­κές του πεποιθήσεις εξαρτώνται από τη γνώση της πράξής και της ανθρώπινης αλλαγής διαμέσου του αγώνα. Γιατί ο αγώνας γίνεται αλλού — είναι στα χέρια των πολιτοφυλάκων που έχουν το καλό με το μέρος τους:

Στ* όνομά σας σήμερα βαδίζει το καλό (...)^αί σε δυο /3?)ματα. σε ένα,το ΜύΑίσμα του νερού που τρέχε; να <5ε; το τέρμα του

πριν φΑεχεί'.

Η τελευταία εικόνα του ποιήματος είναι εικόνα χάριτος και εξαγνισμού και θα επαναληφθεί και σε άλλα ποιήματα, κάπω ς ανήσυχα, όταν ο Βαλλιέχο προσπαθεί να δικαιολογήσει τη σφα­γή για το καλό από άλλου είδους σφαγές. Κι αυτό δεν το λέω με καμιά μειωτική έννοια για το ποιητικό επίτευγμα του Βαλ­λιέχο. Αλλά οι ποιητικές προβλέψεις δεν εξαιρούνται της ιστο­ρικής κρίσης. Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ήταν ένα φρικια- στικό γεγονός, αλλά εκ των υστέρων δεν ήταν παρά το πρώτο μέρος μιας παγκόσμιας σύρραξης.

69

Ο όλεθρος του πολέμου

Πολλά από τα ποιήματα της συλλογής πραγματεύονται θύμα­τα του πολέμου — τους χωρικούς της Εστρεμαδούρα, τους κα­τοίκους της Γκερνίκα, της Μ αδρίτης, του Μ πιλμπάο που βομ­βαρδίστηκαν, τα θύματα της πτώσης του Χιχόν κι εκείνους που έλαβαν μέρος στη φρικτή οπισθοχώρηση της Μ άλαγα. Εκτός από την ιταλική επίθεση στην Αβησυνία, ήταν ο πρώτος εκτε­ταμένος πόλεμος στον οποίο, εκτός από το στρατό, συμμετεί­χε κι ο πληθυσμός της χώ ρας, και οι εφημερίδες της εποχής ή­ταν γεμάτες φρικιαστικά περιστατικά αυτού του πολέμου. Στην Εστρεμαδούρα,ένας ξένος ανταποκριτής περιέγραψε την έξο­δο των χωρικών «σέρνοντας μαζί τους τις κατσίκες και τα γου­ρούνια τους- και οι γυναίκες έφευγαν σέρνοντας τα παιδιά τους». Η πτώση της Μ άλαγα περιγράφεται από έναν άλλο ανταποκρι­τή σαν ένας «τραγικός γολγοθάς»:

«Π τώματα /3ρ:'σκ*ονΐΓαν σωριασμένα στην άκρη του δρό­μου. Ανάμεσα στο στακάτο των πολυβόλων, στους όλ­μους κα: στ;ς αεροπορικές επιθέσεις προχωρούσε μ;α μ α ­τωμένη αγέλη που είχε χάσε; κάθε ανθρώπινο χαρακτηρι­στικό. Ο πανικός εξελίχτηκε σε συλλογικό αμόκ καί σκη­νές ατομικού ηρωισμού. Π ολλοί που δεν μπορούσαν να προχωρήσουν άλλο, σκότω ναν τα παιδιά τους χία να μην πέσουν στα χέρια των φασιστών καί ύστερα ρίχνονταν κά­τω από τ:ς ρόδες των αυτοκίνητω ν καί αυτοκτονούσαν. Ά λλο ι άνοί/αν τα χέρια τους με μαχαιριές, δάγκω ναν τ;ς ανοιχτές πλη /ές τους κα: μετά αυτοπυρο0ολούνταν;^6λ

Ο Βαλλιέχο πέρασε στο σημειωματάριό του ένα περιστατικό που τον έκαμε να φρικιάσει: co σφάλισμα ενός ανθρακωρυχείου στο Χιχόν όπου είχαν καταφύγει εκατοντάδες εργάτες που οπι­σθοχώρησαν. Στην πτώση του Χιχόν αφιέρωσε ένα ποίημα της συλλογής καθώς και στο βομβαρδισμό της Γκερνίκα και στην έξοδο της Μ άλαγα. Στην τελευταία, αυτό που πρόσεξε περισ­σότερο και που πέρασε στη δομή του ποιήματος είναι η απώ-

70

λεία ταυτότητας μιας ολόκληρης πολιτείας και παίζει με το ό­νομά της ίσαμε που να το κάνει να ηχεί σα μια κατάρα.

Κάποια μέρα, πιθανώς το Νοέμβρη του Î937, ο Βαλλιέχο διά­βασε στη γυναίκα του ένα ποίημα που άρχιζε: «Πέφτει νερό από πλυμένα περίστροφα». Στις 15 Δεκεμβρίου 1937, οι δημοκρατι­κοί έκαμαν μια επίθεση στο μέτωπο του Α ραγκόν που είχε σαν αποτέλεσμα, ύστερα από μια μακριά μάχη με φοβερό κρύο, την πτώση της πόλης. Αυτό έγινε στις 7 Ιανουαρίου του 1938, λίγο πριν ο Βαλλιέχο πέσει άρρω στος για τελευταία φορά όταν, υ­ποτίθεται, έγραψε το τελευταίο του ποίημαί'*?). Είναι πιθανό πως ο ποιητής άλλαξε απλώ ς τον τίτλο του ποιήματος «Μετά τη μά­χη» σε «Χειμώνας στη μάχη του Τερουέλ». Μόλο που δεν υπάρ­χουν ακριβείς αναφορές στην επίθεση του Τερουέλ, εκτός από τη φράση «του Α ραγκόν» (που πρόσθεσε όταν αναθεώρησε το ποίημα), το γεγονός πως ο ποιητής ρωτάει στην τέταρτη στρο­φή «ποιος πάει εκεί, κάτω απ ' το χιόνι;» σημαίνει πως γνώριζε την ιστορία του ήρωα του Τερουέλ, Χουάν Μ άρκος που, πιο μπροστά, στη διάρκεια του πολέμου, του έστησαν ενέδρα οι φα­σίστες όταν έμαθαν το παρασύνθημα των δημοκρατικών και ει­σχώρησαν στις γραμμές τους. Ετσι το ποίημα δεν αποκλείε­ται να γράφτηκε πριν από τη μάχη του Τερουέλ και να αναθεω- ρήθηκε κατά τη διάρκειά της, μερικές βδομάδες πριν από το θάνατο τρυ ποιητή. Είναι ένα από τα καταθλιπτικότερα ποιή­ματα του Βαλλιέχο. Π ρόκειται για ένα ποίημα όπου σκόπιμα η εικόνα συσκοτίζει δυσάρεστες επιπτώσεις, σαν ο ποιητής να είχε να κάμει με πράγματα που αμφέβαλε κι ο ίδιος γι' αυτά. Το σκηνικό του ποιήματος είναι το σκοτάδι κι ένας χειμώνας ολέθρου αλλά χωρίς την παρηγοριά και τον πιθανό ερχομό της ζεστασιάς μιας μελλοντικής άνοιξης. Θανατηφόρα περίστρο­φα περιγράφονται σαν πλυμένα, δηλαδή, εξαγνισμένα. Φέρνουν χάρη, μια χάρη όχι θαυματουργική, γιατί το νερό είναι απλώ ς νερό και η καταστροφή δεν μπορεί να περιγράφει με άλλο τρό­πο παρά σαν καταστροφή. Αλλά, για να δείξει πως η δημοκρα­τική καταστροφή είναι διαφορετική από εκείνη του εχθρού, η χημεία, οι εκρηκτικές ύλες και οι δυνατότητες της μηχανικής αναφέρονται σαν τεχνολογικά επιτεύγματα για την υποταγή της

7]

φύσης, σε αντίθεση με τα «κατασκευασμένα χορτάρια», «τα φλεγόμενα λαχανικά» και τις «βιομηχανικές εγκαταστάσεις» που μπορούν να αναπτυχθούν μόνο σ ' ένα κόσμο ειρήνης.

Εικόνες φωτιάς και νερού επαναλαμβάνονται στα ποιήματα της «Ισπανίας» και σημαίνουν σωτηρία και εξαγνισμό, χάρη μέ­σα από την καταστροφή. Σ ' αυτό το ποίημα η φωτιά καθησυ­χάζει τα μηρυκαστικά της, κάνοντας το φιλήσυχο πολεμοχα­ρή. Ο στίχος «έτσι η φωτιά, αντίθετα από τη στάχτη, λειαίνει τα παγωμένα μηρυκαστικά της» παραμένει σκοτεινός για μένα παρά τις διάφορες ερμηνείες. Ό τ α ν όμως ο ποιητής φωνάζει «ποιος πάει κάτω α π ' το χιόνι;» είναι η ίδια η ζωή κάτω από το χιόνι. Αυτή η αλλόκοτη εικόνα ακολουθείται από δύο στί­χους που η παρήχηση του γράμματος d μιμείται τις εκπυρσο­κροτήσεις των όπλων:

da fumba /a guerra, da caer,da dar u/: saVio exirano de anfropoide.(&'νεί τάφο ο πόλεμος, <5:'νεί πέσιμο,κάνει καί <5;'νοκν σάΑτοκς αν#ρωποε:<5ών, παράξενους/)

Ο υπαινιγμός είναι πω ς ο πόλεμο.; έχει «ανθρώπινη όψη» και πως υπάρχει κάτι φρικτά ανθρώπινο σ ' αυτόν. Αυτή η άποψη υποστηρίζεται από τους τελευταίους στίχους, όπου ο ποιητής απευθύνεται σ' ένα σύντροφο που πατάει «αφηρημένα το ίδιο του το χέρι ανάμεσα στα πτώματα». Το ίδιο το γεγονός της θνη­τότητας κάνει τόσο το σκοτωμό όσο και τον κίνδυνο του θανά­του παράδοξα ανθρώπινους. Π αράλληλα όμως είναι δύσκολο για το Βαλλιέχο να εξανθρωπίσει τον τεχνολογικό πόλεμο ή να πείσει πως η μία από τις δύο πλευρές που σκοτώνουν φέρνει «χά­ρη» αντί μόνο καταστροφή. Αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο ό­ταν ο ίδιος ο ποιητής φρικιά μπροστά στη δική του θνησιμότη­τα, φοβούμενος το τέλος που μας αποκαλύπτει στον τελευταίο στίχο: «Κάτω το πτώ μα μου». Η «Ισπανία» δημιουργεί μια ρη­τορική δέσμευση που ασφαλώς έχει το τίμημά της. Ο ποιητής δεν μπορεί πια να χρησιμοποιήσει την ειρωνεία ή να εκφράσει αμφιβολία, μόνο που του είναι δύσκολο να πανηγυρίσει τον πό­

72

λεμο με πλήρη συνείδηση της καταστροφής και του θανάτου. Με βάση την αισθητική του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, τα ποιή­ματα της συλλογής εξυμνούν παραδειγματικούς ήρωες, συλλο­γική ανδρεία ή καταστροφή και πάνω σ' αυτό θυμίζουν άλλα κομμουνιστικά συγγράμματα της εποχής. Αν ο Βαλλιεχο εκφρά­στηκε σ' αυτά τα ποιήματα με τον τρόπο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού^), αυτό έγινε γιατί πίστεψε πως το συλλογικό πνεύ­μα των Ισπανών πολιτοφυλάκων αντιπροσώπευε ένα ποιοτικό βήμα πέρα από τον ατομικισμό. Γι' αυτό το λόγο, ακόμα κι ό­ταν προειδε την ήττα της δημοκρατικής παράταξης, δεν μπό­ρεσε να αντιμετωπίσει το γεγονός και να το εκφράσει μέσα στην ποίησή του. Να κάμει κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως έμπαινε στο βασίλειο του απίθανου.

73

1. Η «Κομμούνα» στα φύλλα 48 καί 49 (Παρίσι. Αύγουστος-Σεπτέμβρης Î937) δημοσίευσε εκτενή σχόλια για το Συνέδριο καί αναδημοσίευσε πολλούς από τους λόγους, συμπεριλαμβανομένων Κί εκείνων του Νίκολάς ΓΚίλιέν, Γκονθάλεθ Ι ο ύ ­νιόν καί Κάρλος Πελίθέρ.

2. Η «Κομμούνα» στο φύλλο της αρίθ. 49 ανάφερε το Νερούδα στο κύριο άρθρο της για το «ΣκΜέ<5ρίο.». Ο Σπέντερ. στην αυτοβιογραφία του «Αοσμος μέσα σ ' έναν κ'όσμοΜ αναφέρει το Νερούδα, το Μαλρώ καί τον Αλμπέρτί σαν το επί­κεντρο προσοχής στο «Συνέδριο» καί σχολιάζει «το είδος της εγωμανίας» που κατάτρεχε ορισμένους από τους συνέδρους. Η αυτοβιογραφία του Νερούδα. πραγματικά απογοητεύει' εκεί τονίζει περισσότερο το ρόλο του οργανωτή πα ­ρά την ιδεολογική σημασία. Καί, ακόμα κι από μία χρονική απόσταση, δεν εί­χε παρά να πει ένα κακεντρεχές ανέκδοτο για το συμπατριώτη του Ουίδόμπρο.

3. «Κομμούνα», No 48, σελ. ]41!-2t.4. «Κομμούνα». No 49. σελ. 7-Î2.5. «Κομμούνα», No 48, σελ. ]409-]0.6. Πίντο Γκαμπόα, «Ο Καίσαρ Βαλλίέχο στο /σπανί'α», σελ. [73-7.7. «Γενικός τραγουδιστής του ισπανικού πολέμου», σελ. 54.8. Σ ιο ίδιο «Ελεγείο σ' έναν Αστουρίανό ανθρακωρύχο που σκοτώθηκε στη

βουνοσειρά της Γκουανταράμα», σελ. 94-6.9. Ραφαέλ Αλμπέρτί . « Ά π α ν τ α » , σελ. 4)0.

)0. Στο ίδιο, σελ. 41 ί .Π. Ο τρίτος στίχος μίας προγενέστερης γραφής του ίδου ποιήματος έκανε

την υλική φύση του βιβλίου πιο άμεση γιατί έλεγε: «βιβλίο με βαθμό βαθιάς ί- νας ή πλέξης».

t2. Το αποφασιστικό θέμα της σωματικής ανάστασης συμβαίνει σε δύο ακό­μα ποιήματα της συλλογής: «Μάζα» καί «Κοίταξα το πτώμαο. Καί στα δύο ο ποιητής επιμένει στο θάνατο του ατόμου μόνο που στο πρώτο υπαινίσσεται τη δυνατότητα ενός είδος αθανασίας διαμέσου της συλλογικής θέλησης.

!3. Η συγγραφέας αναφέρεται στην έκδοση των «Ποιητικών Απάντων» του Περουβιανού εκδότη Φρανθίσκο Μ ανκλόα το Î968. Σ' αυτήν τη σπάνια πια έ κ ­δοση τυπώθηκαν φωτοτυπημένα για πρώτη φορά τα χειρόγραφα των «Ανθρώ­πινων ποιημάτων» καί του «Ισπανία» κι έτσι έγινε μπορετό να διορθωθούν πολλά λάθη που είχαν περάσει στις ίσαμε τότε εκδόσεις αυτών των έργων που όλες βασίζονταν στην πρώτη ατημέλητη έκδοσή τους στο Παρίσι το Î939. (Σ.τ.μ.).

)4. Ηχητικά, στο ισπανικό αλφάβητο, δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο γράμ­μα β καί στο γράμμα ν. απ' όπου καί η περιπαικτική αλλαγή τους από το Βαλ- λιέχο σε πολλά από τα ποιήματα του βιβλίου του «Τρίλθε» (Î922). (Σ.τ.μ.)

)5. Η συγγραφέας αναφέρεται στην κατακερματισμένη γλώσσα που χρησι­μοποιεί ο Βαλλίέχο στις δύο προηγούμενες συλλογές του «Τρίλθε» και «Ανθρώ­πινα ποιήματα» όπου ο άνθρωπος, διχασμένος μεταξύ λογικού καί παράλογου, αντιμετωπίζεται από τον ποιητή σαν ένα είδος ανθρωποειδούς. (Σ.τ.μ.)

16. Χουάν Γκαρθια Ολιβέρ, «Ο τραγικός γολγοθάς ενός πληθυσμού ανάμεσα Μάλαγα και Αλμερια». «Η Ισπανία μας» (9 Μαρτίου 1937).

74

]7. Αυτή η πληροφορία ανήκει στη γυναίκα του Georgette de Valtejo, στις «Ση­μειώσεις" της στην έκδοση των Ποιητικών Απάντων.

18. Τρεις ρομάντξες του Χουάν Μ άρκος, «Γενικός τράγο υδιστής του ισπα­νικού πολέμουχ, σελ. 202.

!9. Η συγγραφέας αναφέρεται σε μια δήλωση του Βαλλιέχο ύστερα από ένα από τα ταξίδια του στη Ρωσία σχετικά με τη «στρατευμένηκ ποίηση: «Πώς μπο­ρώ να προαποφασίσω τι θα μπει στην ποίησή μου, όταν κι ο ίδιος δεν μπορώ να ελέγξω τι μπαίνει εκεί«. (Σ τ.μ.)

75

ROBERTO PA O LI, Ιταλία (1930)

Γεννήθηκε στο Μ πόργκο Σαν Αορέντσο, κοντά στη Φλωρεν­τία. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Φ λωρεντίας και πήρε το δίπλωμά του (ντοκτορά) με μία διατριβή για την ισπανική λο­γοτεχνία. Από το 1957 ίσαμε το 1960 δίδαξε ιταλικά στο Π ανε­πιστήμιο της Σαλαμάνκα (Ισπανία) και από το 1963 ίσαμε το 1968 ισπανικά στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα. Από το 1973 ί­σαμε σήμερα είναι καθηγητής της ισπανικής γλώ σσας και της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Φλω­ρεντίας. Το 1974 ανακηρύχθηκε επίτιμος καθηγητής του Π ανε­πιστημίου Σαν Μ άρκος της Λίμα και το 1983 του Εθνικού Τε­χνολογικού Πανεπιστημίου της Κ αχαμάρκα του Περού.

Ο Ρομπέρτο Παόλι είναι ο μεταφραστής του Βαλλιέχο στα ιταλικά. Το 1964 κυκλοφόρησε από την εκδοτική εταιρία Leri- ci, του Μιλάνου, μια δίγλωσση ανθολογία ποιημάτων του Βαλ­λιέχο που συνόδευε μια μακριά κριτική ανάλυση 250 σελίδων, και το 1973 μια δίγλωσση έκδοση δύο τόμων με τα ποιητικά Α­παντα του Περουβιανού ποιητή από την εκδοτική* εταιρία Academia, του Μιλάνου. Εχει επίσης εκδόσει: « Π ο ύμ α τα του Μ ίγκέλ δε Ουναμοΰ^ο^, (1968). «Αντόνίο Μ ατσάδο», (1971). «Μ πόρχες; Ν οηματικά ταξίδια», (1977). «Πρόσκληση χία ανά­γνωση του Γκ*αρΡία Μ άρκες^, (1981). «Ανατομικά ταξί'δία του Καίσαρα βαλλιέχο», (1981). «Μ ελέτες πάνω στη σύγχρονη πε- ρου/3ίανή λογοτεχνώ ν, (1985). Επίσης, φρόντισε, μετάφρασε και προλόγισε τις εξής ανθολογίες: «Λόπε δε Βέγκα, Ποιήματα», (1973). «Χ όρχεΛ ουίςΜ πόρχες, ποιήματα», (1980). «ΣορΧ ουά- να Ζνές <5ε λα Κρουθ, ποιήματα», (1983). «Χάρλος Χ ερμάν Βέ- λί, Ω, μοίρα θερμοδυναμική», ποιήματα, (1983) σε συνεργασία με την Carlotta Nerozzi. Προλόγισε, επίσης, το μυθιστόρημα του Μιγγέλ 'Α νχελ Αστούριας « Ά νθρ ω π ο ; του καλαμποκιού», (1981) και το «ζΐον ΑΊχώτη» του Μ ιγκέλ δε Θερβάντες, (1982). Ζει με την οικογένειά του στο Μ πόργκο Σαν Λορέντσο, ένα χω ­ριό κοντά στη Φλωρεντία.

76

«ΙΣ Π Α Ν ΙΑ , Π Α ΡΕΑ Θ ΕΤΩ Α Π ' ΕΜΟΥ ΤΟ Π Ο ΤΗ ΡΙΟ Ν ΤΟΥΤΟ»

ΡΟΜ ΠΕΡΤΟ ΠΑΟΛΙ

«Η καλλιτεχνική ευαισθησία του καλλιτέχνη παράγεται (...) δη­μιουργώντας ανησυχίες καν φωτεινές πολιτικές προοπτικές (...) προκαλώ ντας μεγάλες και κοσμικές ανάγκες ανθρώπινης δι­καιοσύνης... Αν ο καλλιτέχνης έπαυε να δημιουργεί αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε φωτεινή πολιτική προοπτική (...) σε ποιον θα επαφιόταν εκείνη η μεγάλη θαυματουργία του πνεύματος»^'); Η «φωτεινή πολιτική προοπτική» αποτελεί τη θε­μελιακή αρχή της βαλλιεχικής ποίησης. Από δω προέρχεται το γεγονός πως η ποίηση του Βαλλιέχο, έχοντας σαν άμεσο στόχο αυτό το «στερέωμα» της πολιτικής προοπτικής θεμελιώνεται σα μια Προφητεία ή σαν ένας Μ εσσιανισμός. Δεν είναι ποίηση σαν πράξη, αλλά σαν προφητεία και σα μαντεία. Τα πολεμικά και τα επικο-λυρικά στοιχεία είναι δευτερεύοντα στο Βαλλιέχο, σε αντίθεση, ας πούμε, με τα ποιήματα του Νερούδα, του Ραφαέλ Αλμπέρτι και του Μ ιγκέλ Ερνάνδες που γράφτηκαν για τον ί­διο πόλεμο. Ο Βαλλιέχο θυμίζει δύο στιγμές της προφητείας του Ησαΐα που πολύ εύκολα αναγνωρίζονται: εκείνες που προφη­τεύουν τα πάθη του Χριστού (Η σαιας, 53) και τη Νέα Ιερουσα­λήμ (Η σαΐας 54,55,61, 62,65). Από την πρώτη Βιβλική περικο­πή προέρχεται η τυπολογική και συμβολική μεταμόρφωση του καταπιεσμένου-λυτρωτή, από τη δεύτερη παίρνει μια πιο ακρι­βή, μυθοποιητική, παρόλ' αυτά, διαμόρφωση του «στερεώμα­τος» του μέλλοντος που για την εξερεύνησή του δεν αρκούσε το μαρξιστικό τηλεσκόπιο. Η βαθιά σημασία του Βιβλικο- Χριστιανικού κοσμοοράματος δεν ξεπεράστηκε, αλλά ενσωμα­τώθηκε στη θεωρία του μαρξιστικού ουμανισμού. Είναι η πνευ­ματική, ισπανική συνεισφορά σε μια υλιστική στράτευση. Εί­ναι ο εξισπανισμός του ιστορικού υλισμού και της μαρξιστικής επανάστασης. Ό λ α , ασφαλώς, κάτω από το πρίσμα μιας ποι­ητικής μεταμόρφωσης.

77

Στη συλλογή του Βαλλιέχο όλα παραδειγματίζονται με βαση την Καινή Διαθήκη: η αντιπαράθεση του παλιού ανθρώπου με τον νέο βγαίνει από τον Ά γ ιο Ιωάννη και τον απόστολο Παύ­λο* ο κομμουνισμός, όπω ς τον αισθάνεται ο Βαλλιέχο, είναι μια μίμηση του Χριστιανισμού, μια ανάσταση στη ζωή του Ανθρώ­που που πεθαίνει σαρκικά — ο εγωισμός — και αναγεννάται στο πνεύμα της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της αγάπης (αυτό εί­ναι το πνεύμα του ποιήματος «Μάζα»)* ο κοινός δεσμός της δεύ­τερης, όπως εκείνος της πρώτης Εκκλησίας, είναι η αγάπη* ό­πως ο Χριστός είναι ο νέος Αδάμ, δηλαδή ο πνευματικός ιδρυ­τής, ενώ ο Αδάμ είναι ο φυσικός, έτσι και ο εθελοντής Μ πολ­σεβίκο*, ο Ά νθρω πος-Μ άζα, είναι ο θεμελιωτής του καινού­ριου κόσμου.

Θα σχολιάσω τον « Υμνο στους εθελοντές της Δημοκρατίας» χωρίζοντας το ποίημα σε οχτώ μέρη, με πρώτο εκείνο που συ- μπεριλαμβάνεται μεταξύ: «Εθελοντή της Ισπανίας (...) τη μι- κρότητά μου ντυμένη μεγαλόπρεπα». Ο ύμνος είναι ένας και­νούριος τρόπος σύνθεσης στο Βαλλιέχο και ανταποκρίνεται στη μυστικο-ηρωική στιγμή της ποιητικής του δημιουργίας. Εδώ ο ποιητής αινεί το δεύτερο πρόσωπο της Τριάδας του, το Χριστό- πολιτοφύλακα (το πρώτο είναι η Μάνα και το τρίτο είναι το συλ­λογικό κομμουνιστικό πνεύμα της καινούριας κοινωνίας- Εκκλησίας) που μπαίνει στο Γολγοθά της θυσίας. Ανήκει στο μυστικισμό εκείνος ο φόβος που εμβαθαίνει στην άβυσσο που χωρίζει τη θεία τελειότητα του εθελοντή (του νέου ανθρώπου) και την ανθρώπινη ατέλεια του παλιού ανθρώπου. Ψηλά ο εθελοντής-λυτρωτής με όλο το μεγαλείο του* κάτω, ο ίδιος ο ποιητής με όλη τη φτώχια και την αδυναμία του, τη σύγχιση αι­σθημάτων του, την ανεπάρκεια και τη μικρότητά του. Η βίαιη συγκίνηση και η εξέταση αυτής της στροφής αποτελούν τη λυ­ρική μεταμόρφωση δύο από τις πιο εξυψωμένες στιγμές της βαλ- λιεχικής πρόζας: Το κεφάλαιο XI του «Η Ρωσία το (εν­θουσιασμός για το πνεύμα και τον πραγματισμό του Μ πολσε­βίκου) και το άρθρο Οί λαϊκοί εκφραστές του /σπαν:κού Π ολέ­μου που γράφτηκε το Μάρτη του 1937 (ενθουσιασμός για τη συλ­λογική, επικο-ηρωική ορμή του ισπανικού λαού στον πρώτο χρό­

78

νο του λυτρωτικού γολγοθά του). Αλλά στον « Ύμνο» θεμελιώ­νεται η ρήξη και η αντίθεση της συλλογικότητας, ανάμεσα στον ποιητή και στο λαό. Είπα πριν «ψηλά» και «κάτω», για να δώ­σω ένα μέτρο του πνευματικού και πρακτικού ιλίγγου που τον χωρίζει* επιπλέον, στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας πολε­μιστής και ο θεατής Βαλλιέχο είναι γειτόνοι, γι' αυτό και το αί­σθημα της αγανάκτησης, της ντροπής και του εκμηδενισμού από τη μεριά του θεατή είναι τόσο πιο έντονο («άσε με... πιο δω, πολύ πιο μακριά...»). Μ προστά σ' αυτό τον καινούριο Χρι­στό που «μέσα στην αγωνία» (Λ ουκάς, 22,42) — «με την πα­γκόσμια αγωνία του» —, μπαίνει αποφασιστικά στο Γολγοθά για να αναλώσει τη θεία πράξη του, ο Βαλλιέχο δεν ξέρει τι να κάμει, πού να σταθεί: υμνεί, κλαίει, γκρεμίζει, θέλει να ενωθεί με τον άλλο, να αυτοκαταστραφεί σαν άτομο.

Ενώ ο εθελοντής είναι σταθερός και αισθάνεται ασφαλής με τον εαυτό του στη σκέψη και στην πράξη, ένας αρχιτέκτονας που τιμά το ανθρώπινο είδος, ο Βαλλιέχο αισθάνεται πως ανή­κει στο παλιό γένος ανθρώπων, ξεπερασμένος και στείρος, συ­ναισθηματικός, αντιφατικός και ανίκανος για αυτάρκεια. Από την άλλη μεριά, είναι βέβαιο πως η επαφή μ' αυτό τον ανώτερο άνθρωπο εξανθρωπίζει το ζωώδες που κουβαλάει μέσα του, α­ποκαλύπτει το μέτωπο σα δείγμα σεβασμού, συγκρατεί τα ζωώ­δη ένστικτά του και η νεκρική θλίψη του εξαφανίζεται για να αφήσει τόπο στη χαρά, αλλά, παρόλ' αυτά, επειδή είναι μεγά­λη η απόσταση που χωρίζει αυτόν, το ζωώδη, από τον ανώτερο άνθρωπο-εθελοντή που έχει μπροστά του — είναι βραδύς και δύσκολος ο δρόμος τελειοποίησης για την καθυστέρηση και τη φτώχια αυτού του ανθρωποειδούς —, η «imitatio Christi», πέ­φτει στη διάψευση. Εδώ ο Βαλλιέχο έχει συνείδηση του εαυτού του ανάλογα μ' εκείνη του μυστικιστή και του αγίου: αισθάνον­ται κατώτεροι από το πνευματικό στάδιο που διακρίνουν. Τό­ση είναι η αγάπη του «πρέπει γενέσθαι» που, ανικανοποίητοι από μια μερική κατάσταση, την αισθάνονται σαν ήττα. 'Εχουν μιαν εντονότερη αίσθηση του ξένου της ίδιας της ατέλειάς τους. Απ' όπου και η απάρνηση: «αφήστε με όπω ς είμαι, στη μοναξιά του πρωτεύοντος θηλαστικού, στη χαραυγή της εξέλιξης, μακρια

79

από την ιστορία της δικής σας προκοπής. Η εξέτασή σας — οι υπερανθρώπινες δυνατότητες σου — υπερβαίνουν τις ζωώδι- κες ικανότητές μου. Το ανάξιο και μικρό σαρκίο μου δεν μπο­ρεί να χωρέσει το μεγαλείο και το υπερανθρώπινο της ύπαρξής σας. Α πλώς φαίνομαι μεγάλος, στην ουσία είμαι φτω χός κι α­δύναμος, κάτι που συντρίβεται στη σύγκρουση με τη δράση σας, τη γνώση και την ανώτερη στάση σας». Όπως στην προκα­ταρκτική διαδικασία των μυστικιστών, η ψυχή εξαφανίζεται μπροστά στο άπειρο με το να είναι η ίδια τόσο περιορισμένη. Από το ένα μέρος έχουμε το άτομο, τον διανοούμενο, «με την κρίση συνειδήσεώς του»(2), με τη φαινομενική ευγένεια και με­γαλοσύνη του, αλλά στην ουσία ρυπαρό και μικρόψυχο* από το άλλο, τον πραγματικό και αυθόρμητο, ταπεινό και μετριόφρο- να στην όψη, αλλά που στην ουσία του είναι φωτεινό ανθρώπι­νο παράδειγμα που ξεφεύγει από το σκοτάδι του ανθρωποειδούς.

Το δεύτερο μέρος συμπεριλαμβάνει από το «μια ημερήσια μέ­ρα, καθάρια, άφθονη» ίσαμε το «τό μέτωπό σου υψώνεται σε πρώτη δύναμη μαρτυρίου» και περιέχει χειροπιαστά γεγονότα από την ιστορία της Ισπανικής Δημοκρατίας. Το «δίχρονο» του δεύτερου στίχου είναι το «Μαύρο δίχρονο» (1934-36), που κατά τη διάρκειά του η αντίδραση ήταν τόσο δυνατή που το επανα­στατικό μπαρούτι δάγκωνε με αγωνία τις φρένες του. Ο λαός ήταν έτοιμος για να επαναστατήσει, αλλά η εξέγερση γίνεται μια μέρα μέσα από τη διαδικασία δημοκρατικώ ν εκλογών: τις εκλογές του Φλεβάρη του 1936 που θριάμβευσε το Λαϊκό Μέ­τωπο. Χάραξε η αυγή ενός μέλλοντος που προσφέρονταν, χω ­ρίς αυτό να είναι αναγκαίο, να πιει το ποτήρι της θυσίας («μιαν ημερήσια μέρα», δηλαδή, μια πραχματίκι? μέρα, που είναι το αντίθετο μιας μέρας πληκτικής μοναξιάς). Οι δέσποτες αλυσο­δέθηκαν και μ' αυτούς οι τελευταίοι βάκκιλοι της διαφθοράς και της διαστροφής. Μ άχες; Ό χ ι. Πάθη! Ο Μ πολσεβίκος που τάσ­σεται με την ισπανική ψυχή: και οι δύο είναι περιπαθείς<3). «Π ά­θος», με την έννοια της χριστιανικής θυσίας και της απεριόρι­στης αγάπης, ακαταμάχητο από τη βασιλεία του ανθρώπου. Από το πάθος βγαίνει η δράση, μια δράση που φέρνει μαζί της μια ιστορία πόνου κι ελπίδας, συλλογικού πόνου δουλοπάροι­

80

κων καί άμορφης μάζας που περιμένει να κατακτήσει το δικαίω­μα να γίνει Ανθρωπότητα. «Θ άνατος και πάθος για πόλεμο α­νάμεσα σ ' ελαιώνες»: αντηχεί ακόμα το Ευαγγέλιο — κάτω από το παράδειγμα των παθών καί της Σταύρωσης του Χριστού — σ' έναν πόλεμο που το τέλος του θα είναι η ειρήνη. Ο θάνατος που αντιμετωπίζει ο εθελοντής δεν είναι ξαφνικός, αλλά εθελον­τικός* και ο απώ τερος σκοπός του είναι η «αιώνια» ζωή όλων. Η αντίθεση συνεχίζει να είναι οργανική, διαλεκτική: ο πόλεμος κι ο θάνατος είναι τα μέσα κατάκτησής της, η ειρήνη και η «αιω­νιότητα» ο στόχος της. ΓΥ αυτό το σκοπό ο εθελοντής μπορεί να ανυψωθεί σε πρώτη δύναμη μαρτυρίου και να αποκτήσει τη θέση του Πρωτομάρτυρα, όπως ο Χριστός. Έ τσ ι, δεν πρόκει­ται για ένα μαρτύριο που υποφέρει από καθήκον, αλλά από την ίδια τη θέλησή του* δεν είναι το χαρακτηριστικό ενός στρατιώ ­τη, αλλά το χαρακτηριστικό ενός εθελοντή^).

Στο τρίτο μέρος «Ο κόσμος λέει...» ίσαμε «...ταύρους στα περιστέρια», ο Βαλλιέχο εμβαθύνει περισσότερο μέσα στην ι­σπανική ψυχή. Είναι «σπανιόλικα πράματα», όχι όμως με τη μειωτική έννοια που το λέει ο κόσμος, αλλά με την έννοια που ανταποκρίνεται στην αιώνια ουσία της ισπανικής ψυχής. Ανά­μεσα στους ήρωες του Εμφυλίου Πολέμου και στους μεγάλους του Ισπανικού Πολιτιστικού Πανθέου υπάρχει μια συνέχεια στο ίδιο επίπεδο αξιών. Ολοι είναι «Ισπανοί», όπου η «ισπανικό- τητα» αποτελεί ένα είδος αφ' εαυτής, ουσία ανθρώπινη, ανώ τε­ρη: «κερδίζει ισπανικά όλη τη γη», «ο κόσμος είναι ισπανικός ίσαμε το θάνατο». Η «ισπανικότητα» είναι η γεννήτρα ουσία όλης της σφαίρας. Πρώτα ο Ινδιάνος, ύστερα ο Ρώσος<4), τώ ­ρα, σ' αυτό το βιβλίο, είναι η σειρά του Ισπανού* αυτή είναι η εναλλαγή ενσάρκω σης του ανθρώπινου ιδεώδους στο Βαλλιέ­χο. Και, στο χώρο του παράξενου κοσμοοράματός του, ο πλη­θυντικός «Δικό μας» συμπέφτει σ' αυτό το τελευταίο στάδιο της βαλλιεχικής ποίησης μ' εκείνο το σύνθημα της ισπανικής δ ια ­νόησης του 1898: «να ισπανοποιήσουμε την Ευρώπη», επεκτεί- νοντας τη διαδικασία ίσαμε να αποτελέσει την «ισπανοποίηση της Υης ολόκληρης». Συγγραφείς, άγιοι, καλλιτέχνες, επιστή­μονες και ήρωες πολιτοφύλακες αντιπροσωπεύουν, στο δυϊσμό

81

μεταξύ καρδιάς καί λογικής, στο τραγικό, Χριστιανικό νόημα της ζωής, μία περίπτωση κατάκτησης που πάει πιο πέρα από το χρόνο καν αγγίζει την περιοχή του αιώνιου ή, βαλλιεχικά, την περίπτωση θεμελίωσης του αιώνιου στο χρόνο, τη βασιλεία του Θεού στη γήινη σφαίρα. Ενας χρόνος που η γη κατάκτησε για τον ουρανό, τώρα κατακτάει τον ουρανό για τη γη.

Η αγία Τερέζα και η Λίνα Οδένα, η λαϊκή ηρωίδα, γίνονται, έτσι, αντίποδες, αλλά στο τέλος αδελφές, μυστικίστριες η μία κι η άλλη. Και οι δύο πεθαίνουν γιατί δεν πεθαίνουν, ζουν, α­σφαλώς, στη χριστολογική θυσία που επιθυμούν να ξαναδη- μιουργήσουν με τρόπο που θ' ανοίξουν για πάντα οι πόρτες της βασιλείας του ουρανού: μεταφυσική στην πρώτη, έμφυτη στη δεύτερη. Από το άλλο μέρος, όλοι οι εκπρόσω ποι της ισπανι­κής ψυχής που απαριθμούνται σ' αυτήν τη στροφή, μία από τις καλύτερες της ποίησής του, παρόλα τα δυαδικά και προφανώς αλληλοσυγκρουόμενα παραδείγματα που τη διακρίνουν, έχουν έναν άλλο κοινό παρανομαστή: αποτελούν «ευφυή» ευρήματα (ή αλλιώς, είναι αυθόρμητα, εμπνευσμένα, προσωπικά) και, πά­νω α π ' όλα, είναι «λαϊκά» (δηλαδή, προέρχονται από το λαό, τον αντιπροσωπεύουν και επιστρέφουν σ ' αυτόν χωρίς να γίνουν ποτέ «εξεζητημένα»). Τέχνη και πράξη του λαού για το λαό. Φαντασθείτε τα θέματα του Καλδερόν, το μυθιστόρημα του Θερ- βάντες, τη ζωγραφική του Γκόγια, τη σατιρική και πληβεία γλώσσα του Κεβέδο, την επιστήμη του Καχάλ, τη λαϊκή θρη­σκευτικότητα (πνευματική, όχι διανοούμενη) της Αγίας Τερέ- ζας: θα δείτε πως όλα αυτά δένονται στη μεγάλη λαϊκή πράξη (στην αρχή και στο τέλος) του Κολλ και της Λίνα Οδένα. «Κά­θε φωνή ή γνήσια πράξη έρχεται από το λαό και πάει σ' αυτόν». Αυτό αποτελεί στο Βαλλίέχο μια βαθιά γνώση της έννοιας της ισπανικής ιθαγένειας και μια διεισδυτική διαίσθηση του ισπα­νικού «Voiksgeist», που χρησιμοποίησε τη δοκιμιογραφία του 19ου αιώνα από το Γκανιβέτ και τον Ουναμούνο ίσαμε τον Ορ- τέγκα, το Μενένδεθ Π ιδάλ και το Βόσλερ. Για το Μανένδεθ Πι- δάλ η τέχνη «για τους πολλούς» και «για τη ζωή» και ο πραγ­ματισμός, είναι χαρακτηριστικά «διαρκείας» της ισπανικής λο­γοτεχνίας* αποτελούν, σχεδόν, μια εθνική ροπή(3). «Αυτό απο-

82

τελεί μία διείσδυση, στα ισπανικά γράμματα, ανάμεσα στον τα ­πεινό άνθρωπο καί σ' ό,τί είναι ηρωικό, περιπετειώδες καί ά­γιο». Ας συγκρίνουμε μ ' αυτό τον αφορισμό του Πίδάλ τους κα­ταπληκτικούς στίχους του Βαλλιέχο για τον Ερνέστο Θούνι- γκα: «τα κοκαλάκια σου λεπτού καί μελαγχολίκού σχεδίου / σχηματίζουν σπανίόλίκη πομπή, πομπή / στεφανωμένη από τα πιο λεπτοκάμω τα κουρέλια!». «Δε γνώρισα άλλο λαό, λέει ο Μενένδεθ Πίδάλ, που να έχει δώσει παρόμοια συλλογικά κινή­ματα». Το αίσθημα της τιμής που αγγίζει τόσο βαθιά καί όμοια ευγενείς καί πληβείους, είναι η μεγάλη ισπανική προσφυγή της δράσης. «Κάτω ο άνθρωπος, ζήτω το όνομα» είναι το ρητό του Ισπανού^'.

Από το άλλο μέρος, αν καταφεύγαμε πάλι στην πολιτιστική καί πολιτική ιστορία θα αποδεικνυόταν η βαθιά λαϊκή ρίζα, έ­νας μυστικισμός, «που αποτέλεσε την ποιητική έξαρση της δρά­σης», κατά το Μενένδεθ Πιδάλ. Αλλά στους στίχους του Βαλ­λιέχο «Κάθε φωνή ή γνήσια πράξη έρχεται από το λαό / και πά­ει σ' αυτόν», που σε μια πρόχειρη ανάγνωση θα μπορούσαν να φανούν λαϊκιζοντες και που, όπω ς μπορούμε να διαπιστώσου­με, δεν είναι απόλυτα μαρξιστικοί, γιατί διακρίνουμε καθαρά σ' αυτούς τον αντίλαλο μιας γνωστής σκέψης του Ορτέγκα: « Ολα έδιναν από το όλα καί όσα ο λαός δεν μπορούσε να κά­μει περιμένουν να γίνουν»^). Φυσικά στην έννοια της σκέψης του Ορτέγκα μια τέτοια ιδέα σημαίνει άλλο πράμα, αλλά η σα­φήνεια είναι πανομοιότυπη τόσο στον Ισπανό σοφό όσο και στον Περουβιανό ποιητή και επιβεβαιώνει τις αντίστοιχες συνθέσεις, ιστοριογραφικά άμεμπτες, του Μενένδεθ Πιδάλ. Φτάνει μια στροφή σαν κι αυτή για να συμπεριληφθεί ο Βαλλιέχο στο μα­κρύ κατάλογο της διανόησης για το εθνικο-ιστορικό πρόβλημα του ισπανικού λαού που, από το Λάρα, τους κραουσιστές Κό­στα, Γκανιβέτ και τους διανοούμενους του '98, κατέλαβε και απασχόλησε όλη την ισπανική διανόηση του 19ου αιώνα (Ορ­τέγκα, Μενένδεθ Πιδάλ, Κάστρο, Σάντσεθ-Αλμπορνόθ, Βόσλερ, Μ αδαριάγκα, κ.α.). Επιπλέον, αυτός ο δρόμος του λαού προς το λαό, κατά το Βαλλιέχο, ήταν πάντα άτυχος. Για να θεμελιω­θεί η επικοινωνία ήταν απαραίτητη η θυσία: ο πολίτης-Χ ριστός

83

πρέπει να θυσιαστεί, πρέπει να πέσει για να οικοδομήσει («πέ­φτει προς τα πάνω») πτώσεις αρχιτέκτονα, να ανυψωθεί πάνω α π ' αυτούς που βρίσκονται κάτω , τους αδύνατους, για να εξυ­ψωθεί ευαγγελικά, να μοιράσει την πίστη και τις ιδέες του στους μαχητές της Μ άνας-Ισπανίας-Εστίας, κάστρο εμψύχωσης των αγνών, να δώσει όπλα αγώνα στο περιστέρι της ειρήνης, γιατί η πραγματική ειρήνη θα είναι αποτέλεσμα αυτού του αγώνα. Αλ­λά κι εδώ τα αδύνατα και οι αντιθέσεις της βαλλιεχικής ποίη­σης, («πέφτει προς τα πάνω», «ανεβαίνει ίσαμε τους αδύνα­τους», «ταύρους στα περιστέρια») έχουν μια βαθιά εποικοδο­μητική έννοια και συνοψίζονται σε μια και μόνη τελική ιδέα: «να πεθάνει για να ζήσει». Να πεθάνει ο παλιός άνθρωπος για να γεννηθεί ο νέος (με τη θυσία του Χριστού). Να πεθάνει το ά­τομο για να γεννηθεί η Μάζα (με τη θυσία του νέου Χριστού, ο μαρξιστής πολιτοφύλακας).

Το τέταρτο μέρος του ποιήματος που αρχίζει από: «Προλε­τάριε που πεθαίνεις από άπειρο» ίσαμε «... και το ίδιο το χρυ­σάφι θά 'ναι τότε χρυσό», ερμηνεύει καλύτερα την έννοια αυ­τής της θυσίας. Το άτομο, μην έχοντας άλλο από την ίδια του τη ζωή, άθλια κι αρρωστημένη, το μόνο που μπορεί να κάμει είναι να πεθάνει α π ' αυτήν* ο προλετάριος-Χ ριστός, ενσαρκω ­μένος τη ζωή όλων, πεθαίνει από άπειρο, δηλαδή, από ένα ξαφ­νικό πάθος αγάπης για την ανθρωπότητα και στη εμφάνιση μιας παγκόσμιας συνείδησης. Οι αντιθέσεις του ατόμου, στατικές και στείρες, αποτελούσαν μια παγωμένη και ασφυκτική καθυστέ­ρηση της δράσης* οι αντιθέσεις του προλετάριου, δυναμικές και εύφορες, αποτελούν αρετή, ικανότητα και ερέθισμα μαζί. Το με­γαλείο του μαχητή-προλετάριου γεννιέται από την απόκτηση συ­νείδησης της φτώ χιας του. Η βία του είναι μεθοδική, αυθόρμη­τη και ταυτόχρονα οργανωμένη σ ' ένα σκοπό* το ατομικό του χάος δεν αποτελεί άρνηση γιατί αφού υπόκειται στην πρακτική και στη θεωρία (στο συλλογικό πνεύμα και δράση), κινείται κά­τω από ένα σκοπό όπου τα αντίθετα εξαφανίζονται σε μια ανώ­τερη σύνθεση «φρενητικής αρμονίας»* αυτός θέλει να αγαπά ευαγγελικά τους εχθρούς του, ακόμα κι αν αυτό αποτελεί προ­δοσία (και το μέσο είναι επίσης αντιθετικό εδώ, αλλά συνεχίζει

84

να είναι αποφασιστικό σε σχέση με το σκοπό: π .χ . « ... να θέ­λεις ν ' αγαπήσεις, με το καλό ή με τη βία...»). Το άτομο στην προηγούμενη συλλογή του Βαλλιέχο, στα «Ανθρώπινα ποί7?μα- Tow, ήταν «δέσμιο της απεριόριστης ελευθερίας» του, δηλαδή, μιας αντιθετικής κατάστασης στην οποία κυριαρχούσε το αρ­νητικό στοιχείο πάνω στο θετικό* αλλά ο «Λευτερωτής ζωσμέ­νος με αλυσίδες» στην « /σ πα νώ ν, βρίσκεται στην αντίθετη αν­τίθεση, και βλέπει το θρίαμβο της ελευθερίας στις αλυσίδες. Η κατάσταση του ανθρώπου έχει αντιστραφεί: ο ελεύθερος άνθρω­πος της ατομικιστικής κοινωνίας είναι σκλάβος της ελευθερίας του* ο καταπιεσμένος, αντίθετα, μετατρέπει την καταπίεση σε στοιχείο απελευθέρωσης δικής του και των άλλων. Η κοινωνι­κή επανάσταση στο Βαλλιέχο είναι μια επανάσταση που πρώ­τα έγινε μέσα στον άνθρωπο. Από κει βγαίνει ο προσδιορισμός του όρου «προλετάριος» και το πάνθεο των λαϊκών ηρώων στην «Ισπανία». Ο νέος λυτρωτής μένει πάντα παραδειγματισμένος όπω ς σ' ένα εργαστηριακό εγχειρίδιο. «Την επανάσταση θα την κάμουν οι εργάτες με τη δράση και όχι οι διανοούμενοι με την κρίση της συνείδησής τους»(9): ο αγρότης, οι διάφοροι εργαζό­μενοι των αγροτικών κλάδων μετατρέπονται τώρα σε μαχητές. Αυτό έλεγε η μαρξιστική θεωρία επαναλαμβάνοντας την προ­φητεία της Α γίας Γραφής, πως μόνο με τη θυσία του «καταφρο- νεμένου, του έσχατου των ανθρώπων, του ανθρώπου του πόνου, συνηθισμένου στα βάσανα» (Η σαΐας, 53,3), θα αρχίσει μια νέα εποχή για την ανθρωπότητα. Με την είσοδο στο σκοτάδι του θανάτου, θα λάμψει φως για όλα τα έθνη (Μ ατθαίος, 5,14-16, Η σαΐας, 42,7, κ .τ .λ .). Την εποχή του σκότους και των στερή­σεων, θα ακολουθήσει το φως και η αφθονία (Η σαΐας, 54,55,61,62,65). Θα ιδρυθεί αμέσως η Χρυσή Εποχή (σ ' αυτήν τη στροφή κυριαρχεί η βιβλική μυθολογία πάνω στο μαρξισμό). Θα εξαφανιστούν οι αντινομίες από τους ανθρώπους και το κα­κό θα μεταμορφωθεί σε καλό: «Και θέλει κάμει την έρημον αυ­τής ω ς την Εδέμ και την ερημίαν αυτής ω ς Παράδεισον του Κυ­ρίου» (Η σαΐας, 51,3). Αν οι εργάτες είναι τώρα ζητιάνοι του ί­διου τους του ιδρώ τα (και στο μαρξισμό ο ιδρώ τας ισοδυναμεί με αγαθά), αύριο — αφού πραγματωθεί η λύτρωσή μέσα από την

85

ίδια του τη θυσία — «... το ίδιο το χρυσάφι θά 'vat τότε χρυσό», δηλαδή, δε θα χρησιμεύει σε λίγους προκαλώ ντας τη δυστυχία των πολλών, περνώντας από συνώνυμο της δυστυχίας καί της καταπίεσης θα γίνει συνώνυμο ελευθερίας και αγαθών, και έτσι με το να γίνει αυτό που πραγματικά είναι, θα απαλείψει από τον κόσμο την οικονομική αντινομία.

Στο πέμπτο μέρος του ποιήματος που αρχίζει από το «Θα αγαπηθούν όλοι οι άνθρωποι» ω ς το «θα καταλάβουν όλοι οι άνθρωποι», μορφικά κυριαρχεί απόλυτα η βιβλική προφητεία (π .χ ., Η σαιας, ! 1,31,35). Το σχηματικό περιεχόμενο των στρο­φών είναι η κομμουνιστική κοινωνία του μέλλοντος: βασίλειο ευτυχίας, αρμονίας και δικαιοσύνης. Θα απαλειφθεί κάθε αντι­νομία, κάθε δυστυχία: όχι μονάχα θα διορθωθεί κάθε κοινωνι­κή δυσαρμονία, αλλά και η φύση θα δαμαστεί σε τέτοιο σημείο που θα μιλήσουν οι μουγκοί, θα περπατήσουν οι παράλυτοι, θ' ακούσουν οι κουφοί και οι τυφλοί θα δουν (Η σαιας, 29,18* 35,5-6). Αυτά τα «αδύνατα» αύριο θα γίνουν πραγματικότητα, στο αναμεταξύ θα εξαφανιστούν όλοι οι κοινωνικοί ακρωτηρια­σμοί όπω ς το να έχεις γλώσσα και να μη μπορεις να μιλήσεις, να έχεις αυτιά αλλά να μη μπορεις ν ' ακούς, κ .τ.λ . («οι λειτουρ­γικά ακρωτηριασμένοι»). Το θαύμα, αυτό το σχήμα της «αντι- αντίθεσης», της «αντι-αντινομίας», θα κάμει να επαναλειτουρ- γήσουν οι κανόνες, η τάξη και η αρμονία. Έ τσ ι, όπω ς ο άν­θρωπος δημιουργήθηκε στην Εδέμ για να * νωριζει και να μη γνω­ρίζει (να γνωρίζει αυτό που του χαρίζει την ευτυχία αλλά όχι αυ­τό που τον βλάπτει), έτσι και οι άνθρωποι του αύριο θα γνωρί­ζουν και δε θα γνωρίζουν: αυτός που δε γνωρίζει εκείνο που επι­θυμεί θα το μάθει* αυτός που γνωρίζει σήμερα ό ,τι τον βλάπτει, θα το αγνοήσει. Ό λ ο ι θα εξομοιωθούν κάτω από ένα κοινό πα­ρονομαστή μιας σοφής αγνότητας. Στο ικανοποιημένο αίσθη­μα αγάπης των ευτυχισμένων ανθρώπων του μέλλοντος, θα α- μοιφθεί επίσης και η διάψευση όλου του θησαυρού αγάπης που οι λυτρωτές-πολιτοφύλακες δεν μπόρεσαν να χαρούν με τον πρόωρο θάνατό τους. Μόνο ο θάνατος θα πεθάνει (Ησαιας, 25,8). Το χρυσάφι θα είναι χρυσό, ζωή στη ζωή, θάνατο στο θά­νατο. Η αγάπη όλων για όλους θα υπερισχύσει και στον ίδιο το

86

θάνατο, ανασταινοντας αυτό που είναι ζωή («παιδιά από απο­βολές θα ξαναγεννηθούν τέλεια») και αποβάλλοντας αυτό που είναι νεκρό. Σε όλο το ανθρώπινο γένος θα υπάρχει αδελφοσύ­νη γιατί όλα τα άτομα θα είναΓ άνθρωποι και «άνθρωπος» ση­μαίνει «αδερφός». Η ισότητα και η δικαιοσύνη δε θα είναι μο­νάχα σεβαστές από την κοινωνία, αλλά και από. τη φύση: δε θα υπάρχουν πια αποβολές, τα παιδιά που συλλαμβάνονται θα γεννιούνται όλα χω ρίς εξαίρεση. Κι έτσι, αφού δε θα υπάρχει ανισότητα ανάμεσα σ ' αυτόν που δουλεύει και σ' αυτόν που δε δουλεύει, με τον ίδιο τρόπο θα καταργηθεί και η διαφορά ανά­μεσα στους γόνιμους και τους στείρους, στους έξυπνους και τους μωρούς. Ο πω ς φαίνεται, ο Βαλλιέχο φέρνει τη μαρξιστική δυ­νατότητα σε ένα βαθμό θρησκευτικής βεβαιότητας και εσχα- τολογικής αμεσότητας. Η αναζήτησή του είναι η απόλυτη δι­καιοσύνη και φτάνει σ' αυτή μέσα από μια θαυματουργική πρά­ξη. Η προοδευτική κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση με­ταδίδει την επιστήμη (τη μαρξιστική θεωρία) και φτάνει στο έ­πακρο του δυναμικού της αμέσως, μέσα από το θαύμα (τις Γρα­φές) που είναι το ανθρώπινο που μετασαρκώ νεται σε αγάπη. Η «γήινη» αγάπη είναι το «θείο» του Βαλλιέχο. Το μεγαλείο του πνεύματος του Βαλλιέχο πλησίασε στο να θεωρήσει την ανθρω­πότητα ικανή μιας αγάπης που θα πραγμάτωνε το θαύμα ενός Μεσσία ή εκείνο που μόνο μια αισιόδοξη και μακρινή προοπτι­κή μπορεί να επιφυλάξει στην επιστήμη.

Το έκτο μέρος από τον «Εργάτη, σω τήρα...» ίσαμε τον «εθε­λοντή της ζωής», αρχίζει με την πιο άμεση παρομοίωση του προλετάριου-εθελοντή με το Χριστό, μέσα από μια προσευχή που μοιάζει με το «Π άτερ ημών». Και εκείνο το αίσθημα ενο­χής που εκφράστηκε ατομικά στην πρώτη στροφή του « Ύ­μνου», εδώ γίνεται συλλογικό, χορωδιακό, για να υπονοηθεί μια προσευχή όλης της ανθρω πότητας. «Εργάτη, σωτήρα, λυτρω­τή μας, / άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, αδελφέ!». Αν πεθάνει σαν άτομο, οφείλονται όλα σε όλους. Αν αναγνωριστεί στον ερ­γάτη που θυσιάστηκε ο αμνός-θύμα της ενοχής μας, αυτοί μπο­ρούν να μας συγχωρέσουν. Έ ξ ω α π ' αυτόν, δεν υπάρχει σωτη­ρία. Αυτός, είτε Ισπανός είναι είτε ξένος, δεν είναι ο άγνωστος

87

στρατιώτης του αστικού πολέμου, σάρκα για το κανόνι που α­κούει σ ' έναν αριθμό, αλλά ο «γνωστός στρατιώτης» που έχει ένα ακριβέστατο όνομα: «αδερφός». Τα αναδρομικά γεγονότα μας τα δίνει ο Χριστός. Ο παγκόσμιος εναγκαλισμός που δένει τους εθελοντές δεν του δίνει ένα ατομικό όνομα καθεαυτό, αν είναι ελεύθεροι, αλλά ένα όνομα κοινό, παγκόσμιο: Χριστός (και Χριστός σαν αδερφός, σωτήρας, λυτρωτής). «Αυτός του άγνω ­στου στρατιώτη, είναι άλλου είδους ηρω ισμός... »(Ό). Αυτός ο γνωστός στρατιώτης που βγήκε από τη μάνα γη, ισπανική και παγκόσμια, οπλισμένος με σκόνη (που μας θυμίζει τους σκονι­σμένους δρόμους της Ισπανίας), διαφορετικός στο χαρακτήρα αλλά ενωμένος με μια αδελφότητα κι ένα ιδανικό που ξεπερνά­ει κάθε όριο, έχει μιαν απλή ψυχή στεφανωμένη με πέτρες. Σ κό­νη και πέτρες, όπως είναι το εξωτερικό χαρακτηριστικό, το το ­πίο μέσα στο οποίο κινείται και φουρτουνιάζει η προλεταριακή ψυχή, εδώ υπονοούν επίσης την ηθική και αισθητική νηφαλιό­τητα αυτής της ψυχής. Στο τέλος της στροφής επανέρχεται η γνωστή εποικοδομητική χριστιανική αντίθεση: «θύμα σε φάλαγ­γα νικητών» (σαν άτομο ο προλετάριος είναι θύμα, αλλά σα μά­ζα είναι νικητής και, όπω ς ο Χριστός, είναι νικητής γινόμενος θύμα). — «Ταύτα λελάληκα υμίν ίνα εν εμοί ειρήνην έχητε. Εν τω κόσμω θλίψιν έξετε* αλλά θαρσείτε, εγώ νενικηκα τον κό­σμον» (Ιωάννης !6,33)* «φωνάζουν: στη σφαγή, της εθελοντές ζω­ής!» (να σκοτώσουν για να δώσουν ζωή: η σφαγή είναι το μέ­σον, η ζωή είναι ο σκοπός).

Το έβδομο μέρος από το «Γιατί στην Ισπανία σκοτώ νουν...» έως «με το αλύγιστο ύψος των βημάτων του», είναι ένα από τα δραματικότερα και πιο εξυψωμένα μέρη της «Ισπανίας», κυ­ρίως στους δύο στίχους της δολοφονίας του βιβλίου. Δε σκο­τώνεται μονάχα ο οπλισμένος άνθρωπος αλλά και ο ανυπερά­σπιστος πολιτισμός. Από το μέρος της Δημοκρατίας στέκον­ται ο άνθρωπος και ο πολιτισμός- από το άλλο ο ανθρωποειδής ατομισμός και η βαρβαρότητα. «Οι διανοούμενοι στην υπηρε­σία των εργατών», είχε πει ο Βαλλίέχο στο μυθιστόρημά του «Το βολφράμιο»* αλλά στην «Ισπανία» οι εργάτες είναι στην υπη­ρεσία της διανόησης. Οι αναλφάβητοι αγρότες της Εστρεμαδού-

88

ρα είναι κι εκείνοι υπερασπιστές του πολιτισμού, του βιβλίου- δηλαδή, όλης εκείνης της ελευθερίας, της πνευματικής και πο­λιτιστικής άνθισης που γνώρισαν στα έξι χρόνια της δημοκρα­τικής διακυβέρνησης, και αντιπαρατάσσονται σε τόση λαϊκή αιματοχυσία ενάντια στην ελευθερία της σκέψης και, προσθέ­τω εγώ εδώ, στην άτεκνη πνευματική καταπίεση που ακολού­θησε εκείνα τα χρόνια. Το μέρος της Δ ημοκρατίας είναι το μέ­ρος του πολιτισμού: όσμωσις τέλεια μεταξύ πολιτισμού και η- μιαγράμματου προλεταριάτου που τον υπερασπίζεται και που έμμεσα τον δημιουργεί, θυσία και ελπίδα. Εκεί, στο μέρος των συντηρητικών, σκοτώνουν το βιβλίο, εδώ τα βιβλία γεννιούν­ται από το πτώμα του αναλφάβητου πολιτοφύλακα.

Ο « Ύ μνος» τελειώνει με μια ακόμα σειρά φαινομενικών «α­δυνάτων» («σκοτώστε το θάνατο... για τη λευτεριά... για τον αναλφάβητο που του γράφω») που αντιστοιχούν με άλλες τό­σες επιθυμίες ζωής, ελευθερίας — όχι αστικής, αλλά της αντί­θετης των προλετάριων* απελευθέρωση από τον εγωισμό και τη ζωώδη κατάσταση — επιθυμίες ικανοποίησης όλων (ψωμί για τον πεινασμένο και παιδεία για τον αγράμματο).

«Μ άχες», το δεύτερο ποίημα της συλλογής, αποτελείται από πέντε μέρη. Το πρώτο αρχίζει με το στίχο « Ά νθ ρ ω π ε της Ε- στρεμαδούρα» και χαρακτηρίζεται τεχνοτροπικά από τρεις λέ­ξεις κλειδιά: καπνός, αίμα, άνθρωπος. Κάτω από τα πόδια του μαχητή από την Εστρεμαδούρα που βαδίζει, βρίσκεται πάνω απ' όλα το μέλλον: η «χίμαιρα» του μέλλοντος. Η λέξη «καπνός» έχει εδώ δύο εννοιολογικές λειτουργίες, την αντιθετική και τη διαλεκτική: καπνός από νάρκες και νεφέλωμα ελπίδας ή, κα­λύτερα, το «νεφέλωμα» (χίμαιρα) του μέλλοντος που βγαίνει από τα ερείπια του παρόντος. Ο επαναστάτης από την Εστρεμαδού­ρα έχει λιώσει κάτω από το πόδι του τον παλιό άνθρωπο (άπλη­στο λύκο, κάτι σχετικό με ανθρωποειδές: homo homini tupus) και επιπλέον το ράκος που αποτελεί η κοινωνία των αστικών κρατών (αντίθεση του προλεταριακού οικουμενισμού του μέλ­λοντος), οι δ ικτατορίες της Ρώμης και του Βερολίνου, η δημο­κρατική μπουρζουαζία του Παρισιού: επίσης συνέθλιψε το δει­λό και δυστυχισμένο ζώο που ήταν αυτός ο ίδιος. Επιπλέον κά­

89

τω από το πόδι του Εστρεμένιο βγαίνει ακόμα ένας ξεχωριστός καπνός: το «νεφέλωμα», η φωτεινή προοπτική που διακρίνεται από την κοντινή βασιλεία του ανθρώπου πάνω στη γη. Γκρεμί­ζει το παρελθόν και ανοίγει την πόρτα για το μέλλον. Μ προστά σε τόση ανθρώπινη μεγαλοπρέπεια, ο ποιητής καταλαμβάνεται ξανά από εκείνο το μυστικιστικό συναίσθημα της προσωπικής φτώχιας, της ευτέλειας, από το συναίσθημα διάψευσης που κυ­ριαρχεί στο πρώτο μέρος του «Ύ μνου» και που θα εμφανιστεί ξανά σε άλλο ένα ποίημα της συλλογής, στο «Χειμώνας στη μά­χη του Τερουέλ», ένα από τα τελευταία που έγραψε ο Βαλλιέ­χο, κάτι που προκύπτει από το γεγονός πως αναφέρεται σε πε­ριστατικά του πολέμου κατά το χειμώνα του !937-'38(H). «Κά­τω το πτώμα μου», θα φωνάξει ο ποιητής, όταν αισθάνεται πως πλησιάζει το τέλος του. Είναι μια κραυγή απελπισίας που δη­λώνει την ανικανότητά του. «Τι πόνος και τι ντροπή», λέει ο Βαλλιέχο μπροστά στον «άνθρωπο της Εστρεμαδούρα»* «να μην είμαι εγώ ακόμα αυτό που εσύ ήσουν, να σε κοιτάζω τώρα από το λύκο που είμαι και που εσύ νίκησες μέσα σου». Με λίγα λόγια, βαραίνει τον ποιητή το να είναι απλός θεατής και όχι μα­χητής, το να μένει πίσω σ' εκείνο τον ηρωικό αγώνα προς τον Καινούριο Άνθρωπο- και παράλληλα αισθάνεται πως είναι σπό­ρος που περιμένει το αλέτρι (τη Χάρη) του Εστρεμένιο για να συμπληρώσει τη θυσία του. Ο άνθρωπος της Εστρεμαδούρα που τώρα είναι ο εργάτης της γης, ήταν η ίδια η καρδιά των ανθρώ­πων, και εξιλεώνει με τον αγώνα του την ανδρεία του ανθρώ­που που γεννιέται από αυτή την πάλη. Ο πόλεμος και η θυσία του έχουν το ίδιο νόημα με το όργωμά του σε καιρό ειρήνης: μοναδική χριστολογικά η ζωή του Εστρεμένιο, που πριν από τη θυσία βρίσκεται στο αγωνιώδικο λίκνο της ψυχής του, στο δι­κό του Ό ρ ο ς των Ελαιών, φροντίζοντας να μπει το νόημα της ίδιας του της ζωής στον ενεδρεύοντα θάνατο, και να φτάσει να γνωρίζει ως πιο σημείο αυτή η θυσία του θανάτου θα είναι πρό­δρομος μιας ανάστασης και μιας καινούριας ζωής.

Το κορύφωμα του «Ανθρώπου της Εστρεμαδούρα», και ολό­κληρου του βιβλίου, είναι η στροφή που τη χαρακτηρίζει η λέξη- οδηγός «άνθρωπος». Ο προλετάριος από την Εστρεμαδούρα,

90

όπως και ο Χριστός, υποφέρει τον αγώνα όχι για τον εαυτό του, αφού είναι ήδη ' Ανθρωπος, αλλά για όλα τα άτομα της γης, για να μπορέσουν όλοι να φτάσουν στο ύψος του Ανθρώπου* για να εξανθρωπιστεί ο άνθρωπος και όλο το άπειρο. Τι σημαίνει το να γίνει άνθρωπος; Να αποκτήσει μια κοσμική συνείδηση και αποτελεσματική κοσμική αγάπη («ut unum sint»). Σ ' αυτό τον παγκόσμιο εξανθρωπισμό, όλος ο κόσμος πρέπει να αποτελέ- σει έναν και μόνο άνθρωπο. Το άτομο (εγωιστικό, απομονωμέ­νο, ορφανό, θλιμμένο) θα φτάσει να γίνει άνθρωπος (αλληλέγ­γυος, ακέραιος, αγνός, ευτυχισμένος). Κι έτσι και τα ίδια τα ζώα, από το άλογο ίσαμε τη μύγα, από το ερπετό ίσαμε το πουλί, τα φυτά, τις πέτρες, τον αέρα, τον ουρανό, όλα θα πρέπει να απο­κτήσουν αυτό το καινούριο μέτρο εξανθρωπισμού: έναν κοσμι­κό «ουμανισμό» που απ ' αυτόν θα εξαιρείται οτιδήποτε είναι α­πάνθρωπο. Εδώ είναι το κορύφωμα του βαλλιεχικού δρόμου προς τον ' Ανθρωπο, προς εκείνο τον πραγματικό εαυτό — ιδα­νικό και εμπράγματο —, πέρα από κάθε ενδεχόμενο, από κάθε απομόνωση, πέρα από τον πόνο: αφού διείσδυσε στο βάθος της ανθρώπινης υπόστασης, πιο κει από το δηλητηριασμένο και ε- πώδυνο δάσος των λαθών, του αντίξοου πεπρωμένου, από τα υποβιβαστικά και αντιθετικά ενδεχόμενα, βρίσκει, επιτέλους, στον προλετάριο πολιτοφύλακα την πιο βαθιά ανθρώπινη ρίζα του ή, καλύτερα, αφομοιώνει, εξιδανικεύοντάς την, εκείνη τη μορφή στην ίδια τη φύση του είναι του. Και είναι από αυτήν τη ρίζα του εσώτερου κόσμου που εξανθρωπίζει τον κόσμο. Είναι ακριβώς αυτό που αντικειμενοποιεί ποιητικά στη μορφή του πο­λιτοφύλακα και του ίδιου του εαυτού του. Ο Βαλλιέχο δε μυθο­ποιεί το Βαλλιέχο. Δημιουργεί αντικείμενα φορτισμένα με υπο­κειμενική ουσία και ιδανικά, καθαρά δικά του και, γι' αυτό το λόγο, αναφαίρετα.

Στο δεύτερο μέρος αυτού του ποιήματος ο Βαλλιέχο αρχίζει μια σειρά δραματικώ ν και επικολυρικών επεισοδίων, περιτρέ­χοντας το μέτωπο από τη μια άκρη στην άλλη. Η πρώτη αφο­ρά την οπισθοχώρηση της Ταλαβέρα (2-3 Σεπτεμβρίου 1936). Ο πόλεμος κατά τη διάρκεια του 1936-'37 ήταν μια συνεχής εναλ­λαγή από τη νίκη στην ήττα: ήταν δύσκολη η πρόβλεψη του ποια

91

από τις δύο πλευρές είχε την υπεροχή. Ο Βαλλιέχο πέθανε όταν δεν έμενε παρά μία ελάχιστη ελπίδα σωτηρίας για τη λαϊκή Ι­σπανία. Η συλλογή του εναλλάσσει τη μυστικιστική έξαρση της ανώτερης δράσης του προλετάριου ήρωα, με το βαθύ πόνο και την τιμή και ανδρεία που ατύχησαν. Σ ' αυτό το μέρος του ποιή­ματος οι πολιτοφύλακες οπισθοχωρούν ηττημένοι αλλά ενωμέ­νοι, γεμάτοι πίστη και τιμή, με ακέραιη την ορμή της παγκό­σμιας απήχησης που τη χαρακτηρίζει («κερδίζοντας ισπανικά όλη τη γη»), χωρίς να ξέρουν πού να ακουμπήσουν την Ισπα­νία, την πίστη τους για μια πιο δίκαιη κοινωνία («την Ισπανία τους»), την παγκόσμια αγάπη τους («το κοσμικό τους φίλημα»), την επιθυμία τους για μια δίκαιη ειρήνη («την ελιά της τσέπης τους»).

Ά λ λ η εναλλαγή: ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα στις 26 Α­πριλίου του 1937. Αλληλεπίδραση και απλοποίηση τριών κυριαρ­χικών λέξεων: «μάχη», «αδύνατοι», «χτυπάν». Η κύρια λέξη είναι οι «αδύνατοι». Ό λ ο ι πολεμάν σ ' εκείνη τη μοναδική μά­χη, αλλά μόνο ηθικά, γιατί ο εχθρός, από τα ύψη, είναι απόρ- θητος. Υπερασπίζονται την πόλη με το μαρτύριο, με την «αδυ­ναμία», με μόνη την πράξη του να είναι θύματα. Μην έχοντας όπλα, υπερασπίζονται με τον πόνο τους. Και για το Βαλλιέχο ο πόνος είναι το αποτελεσματικότερο όπλο. Αυτοί «οι τρυφε­ροί προσβεβλημένοι» είναι οι ίδιοι ευαγγελικοί αδύναμοι του ποι­ήματος «Σκόνταμα ανάμεσα σε δυο αστέρια» («Ανθρώπινα ποί- r?/mra^). Αλλά εδώ, στην «Ισπανία», η μη βία και το παθητικό ολοκαύτωμα είναι, ευαγγελικά, τίτλοι δυνάμεως: μια μέρα θα έπρεπε να είναι καλοί, αγνοί, το αντίθετο των βίαιων και άναν­δρων επιδρομέων του σήμερα, κι αυτό θα γίνει εφικτό από την αναπόφευκτη υπεράσπιση, από τη «μάχη» των Παθών αυτών των αδυνάτων. Οι σιωπηλοί υπερασπιστές της Γκερνίκα ανε­βάζουν την αδυναμία και την ανημπόρια στο βαθμό της ανδρείας και της δύναμης. Ακόμα κι εδώ η αντίθεση είναι εύφορη: «δυ­νατοί αδύναμοι».

Συνεχίζεται ο βομβαρδισμός των νεκροταφείων: «ο προκα­ταρκτικός κανονιοβολισμός του Μ πιλμπάο ήταν σφοδρότατος— λέει ο Χιού Τόμας — και συνεχίστηκε όλη τη νύχτα. Μερι­

92

κές εμπρηστικές βόμβες ρίχτηκαν σ ' ένα νεκροταφείο προκα- λώντας μία ανατρίχίαστίκή ανάσταση των πεθαμένων. Άλ­λοι αδύναμοί που υπόφεραν την επίθεση, Οί κατ ' εξοχήν αδύνα­μον: οί νεκροί. Αλλά έτσι ανασταίνονταί καί «χτυπάν». Δεν α- νασταίνονταί σαν άτομα καί σα θνητοί, αλλά σαν αποκαλυπτι­κή μάζα* καί σα μάζα είναι αήττητοι. Τα αεροπλάνα καί τα κα­νόνια σκοντάφτουν πάνω στο ζωντανό απόρθητο φρούριο. Η μά­ζα επιτελεί το θαύμα όπω ς καί στο ομώνυμο ποίημα: είναι η αν­τίδραση ενάντια στην αδικία καί στη βία αυτό που βγαίνει από το αίσθημα της μάζας, ικανό να ακτινοβολήσει ζωή καί δράση λυτρωτών. Η «Ισπανία» είναι γεμάτη θαύματα, αναστάσεις νε­κρών, όπω ς το Ευαγγέλιο καί οί Π ράξεις των Αποστόλων (σ' αυτά θαυματουργεί ο Χριστός, στην «Ισπανία» ο εργάτης-μάζα): π .χ . στα ποιήματα «Μ άζα», «Μ ικρό μνημόσυνο», «Πέδρο Ρό­χας», «XI»... Όπως στο «Μ άζα», επίσης κί οί νεκροί, σταμα­τάνε να είναι θνητοί καί αντιτάσσουν στο θάνατο τη δύναμη της «ένωσης της απλής δίκαιης, αιώνιας, κολεκτίβας».

Το πέμπτο καί τελευταίο μέρος αυτού του ποιήματος, ένα από τα πιο φλογερά, βίαια, «φουρτουνιασμένα» ποιήματα του Βαλ- λίέχο, θυμίζει την έξοδο της Μ άλαγα το Φλεβάρη του 1937. Εί­ναι μία έξοδος βιβλική, χαοτική, αντιθετική. Η αντίθεση βγαί­νει τώρα μέσα από το χρήσιμο ολοκαύτωμα, τη λυτρωτική θυ­σία κί όχι μέσα από τα πάθη καί τη θυσία των χαμένων. Α π' όπου καί η υπέρθεση των αντινομιών καί των διαστάσεων, αυ­τό το αίσθημα της διάλυσης καί της εξορίας σε μία αποκαλυ­πτική φυγή που εναλλάσσεται σε ορμητικούς, άγριους κυματί- σμούς. Αυτό είναι, τώρα, το μυστικιστικό συναίσθημα της λα­τρείας προς το μεγαλειώδες, μόλο που έχει ηττηθεί* για τη λύ­τρωση, μόλο που δεν έχει ολοκληρωθεί. Εδώ, η Μ άλαγα φεύγει σαν ένας άνθρωπος, δίδυμη αδερφή των λαϊκών ηρώων με τα τρύπια παπούτσια, με το μαχαίρι καί το ραβδί, έμπιστα στο σύμ­βολο του σφυροδρέπανου, καί, μαζί μ' αυτό, προκαλεί στον ποι­ητή το μυστικιστικό ίλιγγο του απείρου («τη στητή κορμοστα­σιά σου που με τρελαίνει»). Η Μ άλαγα φεύγει για να γλιτώσει την εξωτερική Ισπανία της καί τον εσωτερικό της κόσμο' μία υπέρθεση που δεν είναι τέτοια αφού η Μάνα Ισπανία είναι το

93

εξωτερικό σύμβολο ενός εσώτερου συναισθήματος παγκόσμιας συνείδησης. Αν η Μ άλαγα φεύγει, στην εμφάνιση είναι η ηττη- μένη Ισπανία, αλλά στην ουσία είναι ο κόσμος ολόκληρος. Η αποστολή του εθελοντή της Ισπανίας είναι υπερορθολογιστική: η Μάνα Ισπανία δεν είναι άλλο από την ίδια την αναγεννημένη σφαίρα. Υποβολές της Π αλιάς και της Καινής Δ ιαθήκης στηρί­ζουν τις εικόνες αυτού του τελευταίου μέρους του ποιήματος, στις επαναληπτικές επικλήσεις του και στη μυστικιστική επι­θυμία του να εκφράσει μια συγκίνηση πολύ μεγάλη, διατηρεί όλη τη συγκινησιακή και τεχνοτροπική φλόγα ενός μεσαιωνικού για- κοβίνικου θρήνου.

Είδαμε κιόλας πως η «Ισπανία», στη Βιβλικο-Χριστιανική κα­ταβολή της, είναι μια σειρά από θαύματα, νίκες ενάντια στους νόμους της φύσης και στο πεπρωμένο, που σχεδόν προσυπο­γράφουν εκείνο το βασίλειο του θαύματος που θα είναι το μέλ­λον που προφητεύει το πέμπτο μέρος του «Ύ μνου». Ενα από τα θαυματουργήματα του βιβλίου είναι εκείνη η παράδοξη και κεραυνοβόλα βλάστηση βιβλίων από το πτώμα ενός στρατιώ ­τη στο «Μικρό μνημόσυνο σ' ένανήρω α της Δημοκρατίας»: ένα από τα ωραιότερα σουρεαλιστικά ποιήματα του Βαλλιέχο που βρίσκει το ταίρι του μονάχα στο ποίημα «Μ άζα». Ο θάνατος του πολιτοφύλακα είναι πιότερο κι από θυσία για την ετοιμα­σία του θριάμβου του Ανθρώπου, του Ανθρώπινου Πολιτισμού. Έ τσ ι, όπω ς το πτώμα του Πέδρο Ρ όχας είναι γεμάτο κόσμο, έτσι από το πτώμα αυτού του ανώνυμου (όχι όμως άγνωστου) ήρωα βγαίνει μια ολόκληρη βιβλιοθήκη: ο παγκόσμιος, διανθρώ­πινος πολιτισμός, αυτός που είναι α π ' όλους και για όλους. Ο προλετάριος θυσιάστηκε για να μην είναι απάνθρωπος ο πολι­τισμός, προνόμιο μονάχα λίγων. «Librum non habent». Πεθαί­νει για να αποκτήσουν όλοι το βιβλίο τους. Το πρακτικό ολο­καύτωμα του πολιτοφύλακα είναι ποίηση, ηθική και πολιτισμός. Επίσης, το βιβλίο εδώ αποτελεί σύμβολο όλων των ζώντων, κι εκεί που υπάρχει η δράση του πιο ευγενούς, του πιο παραδειγ­ματικού και διαδόσιμου σαν αιώνια παιδεία σε όλη την ανθρω­πότητα.

Π ρόκειται για το κοινό μέτωπο του πνεύματος, του πολιτι­

94

σμού και της κατάστασης σταυροφορίας της Χριστιανικής ζω­ής. Έ τσ ι, στο τέταρτο ποίημα της συλλογής, οι ζητιάνοι, οι α­πόκληροι της κοινωνίας, το lumbenproletariat, στρατεύονται με την προλεταριακή πρωτοπορία για να σηκώσουν το σταυρό της θυσίας σαν όργανο σωτηρίας. Το μέτωπο-Γολγοθάς της Ισπα­νίας δεν είναι ένα απλό εθνικό μέτωπο, αλλά παγκόσμιο. Οπου­δήποτε υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν πολεμάνε για την Ισπανία, όπω ς όσοι πολεμάνε για τη βασιλεία του Θεού οπου­δήποτε δέχονται το Σταυρό σα μέσο σωτηρίας. Αυτοί οι ζητιά­νοι απλώνουν το χέρι με τον ίδιο τρόπο που οι Α πόστολοι περ­πάτησαν τους δρόμους του κόσμου για να τον ευαγγελίσουν. Ο αγώνας δίχω ς βία των αόπλων είναι ένα από τα παράξενα μοτί- βα στην «Ισπανία» (όπως ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα και το νεκροταφείο) και είναι το σημείο μεγαλύτερης επαφής του Βαλ- λιέχο με το Ευαγγέλιο, το πιο περιφερειακό της μαρξιστικής ι­δεολογίας του: σ ' αυτό η χριστιανική αλληγορία γίνεται ουσία ιδανική. Το ηθικό μέτωπο της πάλης του πόνου και η αδράνεια είναι εξίσου αποτελεσματικά όπω ς ο ένοπλος αγώνας του πο­λιτοφύλακα. Γκαντιανά, οι ζητιάνοι σκοτώνουν δίχως βία, «του- φεκίζουν την καλοσύνη τους». Ο κόσμος του αύριο θα ανυψώ­σει σε ηθικό αξίωμα τη μαλθακή αρετή τους του σήμερα* την καλοσύνη: Μ ακάριοι οι πενθούντες, ότι αυτοί παρακληθήσον- ται, (Μ ατθαίος, ς' 4).

Αλλά αυτό είναι ένας καταπληκτικός ποιητικός μύθος. Η ι­στορία είναι διαφορετική. Είναι γεμάτη όπλα και αίμα. Και το θέατρο αυτού του αγώνα φτωχό, επικό και γυμνό: η σκονισμέ­νη γη της φτωχής και θλιμμένης Ισπανίας. Ο «Πένθιμος τυμ­πανισμός στα ερείπια του Αουράνγκο»('2), με την τεχνοτροπία του που θυμίζει το Πάτερ Ημών και το ' Αβε Μαρία, είναι η προ­σευχή στη σκόνη των τεφροδόχων, του δρόμου, στη σκόνη της θυσίας που πηγαίνει στο μέλλον, σκόνη αγιασμένη γιατί είναι σανδάλι του απόκληρου, νεκροσέντονο του λαού.

Ο Πέδρο Ρόχας είναι για το Βαλλίέχο ο κατ ' εξοχήν επανα­στάτης (III, «Συνήθιζε να γράφει με το χοντρό του δάχτυλο στον αέρα»), όπω ς επίσης ο Ραμόν Κολιάρ (VIII) και ο Ερνέστο Θού- νιγκα (VI). Ο,τι θα αποτελέσει τη μέλλουσα ανθρωπότητα, αυτό

95

είναι Μάζα-Αγάπη, τώρα ανήκει στους χρισμένους, στους ιερα­πόστολους, στους πιονιέρους: στον πόλεμο της Ισπανίας, στους ήρωες του λαού. «Την επανάσταση θα την κάμουν οι εργάτες», είχε γράψει ο Βαλλιέχο σ ' ένα άρθρο. Ο Πέδρο Ρ όχας είναι σι­δηροδρομικός' ημιαναλφάβητος, αλλά γεμάτος πίστη και δρά­ση. Ο Πέδρο Ρ όχας έχει ένα πολύ κοινό όνομα, το πιο κοινό όνομα που μπορεί να γίνει. Είναι ένας απλός άνθρωπος, φαμε- λιάρης, κοινωνικός' πατέρας, σύζυγος, σιδηροδρομικός, αλλά πάνω α π 'ό λ α , Ά νθρω π ος. Ό π ω ς ο Χ ριστός, αυτός είναι εκεί­νος που γι' αυτόν αγωνίζεται και πεθαίνει* αυτός είναι ο καινού­ριος άνθρωπος που στο φτωχό του σώμα πάλλει ολόκληρη η σφαίρα, σώμα που είναι ο χώρος της ψυχής όλου του κόσμου. Πόση αυτοβιογραφία δεν αντικειμενοποιείται εδώ όπω ς σε άλ­λα πρόσωπα μαρτυρίου! Εκείνα τα αισθήματα αλληλεγγύης που στα «Ανθρώπινα ποιήματα» (το προτελευταίο βιβλίο του Βαλ­λιέχο) υπεισέρχονται σαν κοσμικά κύματα του ποιητικού εγώ, στην «Ισπανία» αντικειμενοποιούνται και αναφέρονται σε ιστο­ρικά πρόσωπα (στον ιστορικό άνθρωπο-μάζα, στον Ισπανό προ­λετάριο). Εκείνα τα αισθήματα διαμορφώνουν, τώρα, σ ' αυτό το βιβλίο, μια αντιπροσώπευση ιστορική, παγκόσμια: δηλαδή, ένα σύμβολο λιγότερο ασαφές, παρθένο, πραγματικό, συλλο­γικό από τη στιγμή της σύλληψής του* ένα σύμβολο λιγότερο δεσμευμένο με το υποκείμενο με μια προϊστορία αμφιβολιών, αντιθέσεων και υποκειμενικών τραυμάτων* ένα σύμβολο που προσωποποιεί τη διανθρώπινη ρίζα — αδιάφθορη και αιώνια — του ποιητή που αποτελεί πάντα τον τρόπο ύπαρξής του, αυτόν που εκείνος δεν έφτασε να είναι αλλά που τον αποτελεί μόνο στο πνεύμα, που παρουσιάζει, εν ολίγοις, ένα και μόνο θετικό μέτωπο που σ' αυτό συγκλίνουν το ιδανικό και το πραγματικό. Π ράγματι, η «Ισπανία» αντιπροσωπεύει την υπέρβαση της υ­ποκειμενικής και αρνητικής πραγματικότητας του προηγούμε­νου ποιητικού βιβλίου του Βαλλιέχο και την προσωποποίηση σε πρόσωπο δρών, συλλογικό, πρακτικό , του υποκειμενικού και θετικού ιδανικού του ίδιου βιβλίου. Προσφέρθηκε στον ποιητή η ανθρώπινη εποποιία του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Δ ίχω ς αυτήν δεν μπορούμε να υπολογίσουμε πόσο δύσκολο θα ήταν

96

για τον ποιητή να προωθήσει την υπόθεση «Construens» του Βαλλιέχο.

Ας σταθούμε ακόμα στον «Πέδρο Ρόχας». Το «νεκρό του κουτάλι» είναι ένα από τα ταπεινά αντικείμενα του ήρωα, ένα από εκείνα τα πράγματα που όλοι έχουμε. Είναι όμως και σύμ­βολο του συλλογικού οικογενειακού δείπνου και, σε ευρύτερη έννοια, της καινούριας οικογένειας που θα βγει α π ' αυτό τον α­γώνα. Αντικείμενο πατρικής στοργής, αποτελεί επίσης σύμβο­λο του ίδιου του εαυτού του, γιατί είναι αυτός, που με το να θυ­σιαστεί για το κοινό καλό, γίνεται κουτάλι τροφής στα στόμα­τα της πεινασμένης ανθρωπότητας. Ο ήρωας του Βαλλιέχο, στην κοινωνική και οικογενειακή του διάσταση, αντιπροσωπεύει την παγκόσμια προλεταριακή ψυχή: νηφάλια, στοργική, συλλογι­κή, ανιδιοτελή, αγνή σαν ενός περουβιανού «Σόρα»('3). Πόση προσωπική ιστορία υπάρχει σ ' αυτόν τον ποιητικό συμβολισμό του Βαλλιέχο. Το ενδόμυχο αρχέτυπο του ποιητή, στην προέ­κτασή του γίνεται παγκόσμια αιτία ύπαρξης. Αλλά ο Πέδρο Ρό­χας υπέφερε: στην κοινωνία των «λύκων» αναγκάστηκε να α­γωνίζεται συνεχώς «ενάντια στην κακία , στην αντινομία, στην μπρεχτική αποκαρτέρηση, στη φτώχια και στην ηττοπάθεια». Επιπλέον ο Ρ όχας ζούσε καρτερώ ντας την πραγματική ζωή της κοινωνικής οικογένειας. 'Α νθρω πος καινούριος με προσκόλ­ληση σε παλιές συνήθειες, αντιπροσωπεύει πλέρια το ανθρώπι­νο ιδανικό του Βαλλιέχο. Γιατί — το ξαναλέω — ο καινούριος άνθρωπος της βαλλιεχικής ποίησης είναι πολύ παλιός, προη­γείται του αμαρτήματος και του εγωισμού, είναι εδεμικός, α­διάφθορος, πολύ παλιός για να ταυτιστεί με την έννοια του α­τόμου. Εδώ έχουμε την ινδιάνικη ρίζα του Βαλλιέχο, την αυθεν­τική φυλετική προσφορά του στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Βαλλιέχο έχει την προκολομβιανή ψυχή του «Σόρα» και την προ­βάλλει πάνω σ ' αυτούς τους προλετάριους που είναι χρισμένοι για το μέλλον. Το απώ τατο παρελθόν του ή, καλύτερα, η εγγε­νής κληρονομική ρίζα του, προσπαθεί, σ ' αυτόν, να γίνει μέλ­λον. Είναι η ινδιάνικη καταβολή του που αρνείται να μείνει α­δρανής μέσα του και να χαθεί μέσα στον ακατανόητο ευρωπαϊ­κό «πολιτισμό» και προσπαθεί να σωθεί από τη μόνη πιθανή οδό

97

σωτηρίας: να «εξινδιανίσει» τον κόσμο, να σώσει τον κόσμο και να σωθεί κι ο ίδιος, επιστρέφοντας στην αγνότητα και στην αθωότητα που, στην Αμερική — ήπειρο αργού εξευρωπαϊσμού— διατηρήθηκε πιο πολύ καιρό.

Ο Πέδρο Ρόχας στη θυσία του είναι Χ ριστός. Το χοντρό του δάχτυλο δείχνει καλά την κοινωνικότητα για όλο τον κόσμο. Και, όπω ς κι ο Χριστός, ανασταίνεται για να συνεχίσει τη δρά­ση του και το κήρυγμά του πέρα από το θάνατο. Το πτώμα του, όπως και όταν ζούσε, αντιπροσωπεύει όλο τον κόσμο που πε­θαίνει και σ ' αυτόν ανασταίνεται. ' Ολα είναι μεγάλα στον Πέ­δρο Ρ όχας και αναλαμβάνει τις παγκόσμιες διαστάσεις του. Η ανθρώπινη υπόστασή του παίρνει τις διαστάσεις του απείρου: το δάχτυλο είναι μεγάλο, το σώμα είναι μεγάλο — ικανό να χω- ρέσει την ψυχή του κόσμου — «το πτώμα του ήταν γεμάτο κόσμο».

Ο Ραμόν Κολιάρ (VIII) είναι ένας μεροκαματιάρης από την Εστρεμαδούρα που άφησε την οικογένειά του για να πάει να υ­περασπιστεί τη Μαδρίτη. Συγκριτικά με τον Πέδρο Ρόχας, μας παρουσιάζεται σε μια διπλή διάσταση: σπιτική και στρατιω τι­κή, ναζωραία και αποστολική. Η σπιτική του διάσταση είναι εκείνη του κοινού ανθρώπου, αντιπροσωπεύει το ιδανικό της ι­διωτικής του ζωής, την οικογένεια και την κοινότητα. Η στρα­τιωτική του διάσταση υπεισέρχται όταν αγωνίζεται για να επε­κτείνει το ιδιωτικό ιδανικό του, σε ένα κοινό, πανανθρώπινο ι­δανικό. Στο σπίτι ασκούνται τα οικογενειακά πράγματα, στο μέτωπο τα κοινωνικά, που δεν είναι άλλο από μια προέκταση των πρώτων. Τα δεύτερα επηρεάζουν τα πρώτα, επιπλέον τα πρώτα τελειώνουν εκεί που αρχίζουν τα δεύτερα: ο πατέρας φροντίζει τον 'Α νθρω πο, ο σύζυγος τον 'Α νθρωπο, ο πεθερός τον Ά νθρω πο , το γένος τον Ά νθρω πο , και όλοι φροντίζουν το στρατιώτη όσο χρειάζεται για να φτάσουν τον Ά νθρω πο . Και Ά νθ ρ ω π ο ς εδώ σημαίνει δημόσια και συλλογική ύπαρξη. Έ ­τσι, η ιδιωτική ζωή του σπιτιού φροντίζει την κοινωνική, εκείνη όλων. Εξάλλου το αποτέλεσμα δεν είναι διαφορετικό από την αρχή αλλά μόνο ευρύτερο. Είναι πάνω στο πρώτο που παρα­δειγματίζεται το δεύτερο. Δεν είναι τόσο μακριά ο Ραμόν Κο-

98

λιάρ από τον Πέδρο Ρ όχας, αλλά η μια περίπτωση εξαρτάται από την άλλη χωρίς να χάσει την ξεχωριστή, δική της χροιά γιατί υπάρχει μια αλληλεπίδραση εύρυνσης της έννοιας. Η Μ α­δρίτη είναι ο λυτρωτικός γολγοθάς και σύμβολο διεύρυνσης του σπιτιού σε πανανθρώπινες διαστάσεις. Το σπίτι, όπως είχε συμ- βεί και στα νεανικά ποιήματα του Βαλλιέχο, αγγίζει εδώ τις πιο πρω τότυπες ρίζες στοργής της βαλλιεχικής ποίησης. Ο Πέδρο Ρόχας μας παρουσιάζεται στο ιδιωτικό του περιβάλλον: «να τρώει / ανάμεσα στις υπάρξεις της σάρκας του, να συγυρίζει, να βάφει / το τραπέζι και να ζει γλυκά...» . Στο σπίτι του Ραμόν Κολιάρ ξανασυναντάει κανείς εκείνη τη θαλπωρή και στοργή των δύο νεανικών συλλογών του Βαλλιέχο («Μαϋροί μαντατο- <ρόρορ> και «Τρώθε^) που δεν υπάρχει πια τώρα που ο γιός εί­ναι μακριά από το σπίτι. Το αίσθημα της πατρικής εστίας — και η έλλειψή της — δονούν, στην εσώτατη ποιητική τους υπό­σταση, αυτά τα δημιουργήματα του ποιητή.

Ενας από τους ήρωες του Βαλλιέχο που δείχνει τη βαθιά διο­ρατικότητα και την πολιτιστική παράδοση του ισπανικού λαού είναι ο Ερνέστο Θούνιγκα. Δ ιαβάζοντας το ποίημα θυμόμαστε το Μουρίλο, το Βαλάσκεθ, το Γκόγια, το Θερβάντες. Η ισπανι­κή τελεσιουργία είναι λαϊκή και περιπαικτική, κάτι που βγαίνει από μια φτώχια χιλιετίας, αλλά έντιμη. Ο Ερνέστο Θούνιγκα αντιπροσωπεύει την ιστορική κάστα του: φτωχός αλλά ευγενής. Και, φραγκισκανικά, είναι η φτώχια που τον συνοδεύει ίσαμε το σταυρό. Πεθαίνει ντυμένος τα ευγενή κουρέλια του, όπω ς ε­κείνος ο Θεός που εκθίαζε τη φτώχια σαν το πολυτιμότερο στολίδι.

Ο μύθος και η έννοια ολόκληρου του βαλλιεχικού έργου βρί­σκουν το κορύφωμά τους στο ποίημα «Μ άζα». Π ρόκειται σχε­δόν για ένα υπερεαλιστικό οραματισμό, για ένα προφητικό ό­νειρο. Το μοντέλο είναι η ανάσταση του Λαζάρου (Ιωάννης, H ,43-44) και, για περισσότερη ακρίβεια, η ίαση του παράλυτου (Πράξεις των Α ποστόλων, 3,8), η ανάσταση της κόρης (Μάρ­κος, 5,42). Επίσης, οι επαναληπτικές προσεγγίσεις και επικλή­σεις προς το πτώ μα («ήρθε σ ' αυτόν κάποιος και του είπε* / τον πλησίασαν δύο και του επανέλαβαν... / Πρόστρεξαν σ ' αυτόν...

99

φω νάζοντας... / τον κύκλωσαν εκατομμύρια άτομα...,» ) θυμί­ζουν το ρυθμό καί τη συντακτική γραφή του Ευαγγελίου* παρά­δειγμα: «Προσήλθον αυτώ οί μαθηταί αυτού λέγοντες* έρημός εστιν ο τόπος και η ώρα ήδη παρήλθεν* απόλυσον τους όχλους ίνα απελθόντες» (Μ ατθαίος 14,15). «Καί στας ο Ιησούς είπε* φω- νήσατε αυτόν* καί φωνούσί των τυφλών, λέγοντες αυτώ* θάρ- σεί, έγειρε* φωνείσαι» (Μ άρκος, 10,49). «Καί αποκρίθείς ο εκ α ­τόνταρχος έφη* ουκ είμί ικανός ίνα μου υπό την στέγην εισέλ- θείς* αλλά μόνον είπε λόγω καί ίαθήσαταί ο παίς μου» (Μ ατ­θαίος, 8,5-6).

Η Μάζα αποτελείταί από «όλους τους ανθρώπους της γης»: το λιμάνι του ανθρώπινου γένους όταν όλοι δίχω ς εξαίρεση εν­σωματώνονται στο κοινωνικό σύνολο αφού πρώτα απολέσουν τη συνείδηση του ατόμου για να αποκτήσουν μία κοσμική συ­νείδηση. Το βασίλειο του Ανθρώπου θα είναι το βασίλειο της Μ άζας. Το πεπρωμένο θα έχει κατακτηθεί, η φύση θα έχει διορ­θωθεί, εκείνο που σήμερα μοιάζει με θαύμα ή όνειρο θα αποτε- λέσεί την πραγματικότητα του αύριο. Αλλά μονάχα η Μάζα θα είναι ικανή να πραγματώ σει αυτό το θαύμα, αυτή θα σκοτώσει το θάνατο, το άτομο μόνο του δεν είναι ικανό να επίτελέσεί κ ά ­τι τέτοιο* η μάζα όλων των ανθρώπων — δίχω ς να εξαιρεθεί κ α ­νένας — θα είναι τόσο δυνατή, όπως εκείνη η δύναμη που η προ- μαρξίστίκή σκέψη απέδιδε στο Θεό. Έ τσ ι, θα είναι ικανή να νικήσει το θάνατο. Έ ν α ς άνθρωπος μόνος του, ένα έθνος, μια ήπειρος μόνη της, δε θα μπορέσει να ενσαρκώσει το θαύμα που το ευαγγέλιο αποδίδει μονάχα στο Χρίστο, μόνο η Μάζα της μαρξιστικής καθοδήγησης με την αλληλεγγύη, την αγάπη, την αδελφοσύνη και την ενότητα όλων των ανθρώπων σα να ήταν ένας άνθρωπος. Ό σ ο μένει ακόμα και ένας άνθρωπος στο πε­ριθώριο της κοινωνίας, η Αγάπη θα μένει ατελής και σαν τέ­τοια γυμνή από δύναμη. Η παγκόσμια αγάπη είναι η τέλεια δι­καιοσύνη. Και ο θάνατος θα νικηθεί, κατά τη βιβλική προφη­τεία, και η «άπειρη» δυνατότητα θα μπει στη διάθεση του μαρ­ξιστικού ανθρώπου μόνο μέσα από την απόλυτη εγκαθίδρυση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ανάσταση από το παρελθόν εί­ναι, επομένως, ο πω ριζοσπαστικός συμβολισμοί της νίκης π ά ­

100

νω στον πόνο, αφού ο θάνατος είναι ο πιο τρομερός καν αναπό­φευκτος ανθρώπινος πόνος. Η νίκη της Μ άζας πάνω στο θάνα­το ισοδυναμεί με όλη τη δυνατή αγάπη του κόσμου που νικάει όλο το δυνατό πόνο του κόσμου.

Ο ποιητικός κόσμος του Βαλλιέχο αποκτά στην «Ισπανία» όλο και περισσότερο το χαρακτήρα μιας «πράξης» που τα πρόσω­πά της είναι μαρξιστές αλλά το ενδόμυχο πλέξιμό της βιβλικο- χριστιανικό. Π αρόλ' αυτά, στο τέλος αυτού του βιβλίου-ύμνου στην ανθρώπινη ελπίδα, υπάρχει, σαν ένα κακό προμήνυμα συμ­φοράς, το ποίημα «Ισπανία, παρελθέτω α π ' εμού το ποτήριον τούτο»* ένα προμήνυμα που ο Βαλλιέχο προσπαθεί να αποφύ- γει επαναλαμβάνοντας τρεις φορές πω ς όλα (στο ποίημα) απο- τελούν μια παράλογη υπόθεση: «λέω, είναι ένας λόγος». Υπο­θετική περίοδος του εξωπραγματικού, ναι, αλλά ο Βαλλιέχο αι­σθάνεται πως αυτό είναι δυνατό. Και το προμήνυμα μιας ήττας της Δ ημοκρατίας, ενός ναυάγιου της ελπίδας, ανοίγει για μια ακόμη φορά την πόρτα στις αιτίες, και στις περιπλοκές τους, που είναι ήδη κλασικές στην ποίηση του Βαλλιέχο: το ορφανό, ο θάνατος της μάνας, το αίσθημα της ορφάνιας του ενήλικου κ .τ .λ ., με άλλα λόγια όλα εκείνα τα θέματα της προηγούμενης ποίησής του που είναι δεμένα με τη λυπημένη προσωπική ιστο­ρία του, έξω από την οικογένεια, στο κοινωνικό περιθώριο, ενώ με μόνη την ενσωμάτωσή του στο κοινωνικό σύνολο, στη Μ ά­ζα, θα μπορούσε να φτάσει στην ευτυχία (ή στο στάδιο του μη- πόνου). Έ τσ ι περνάει ο ενδόμυχος Βαλλιέχο σ ' αυτό το τελευ­ταίο ποίημα της συλλογής που απευθύνεται στα παιδιά όλου του κόσμου. Στην ανησυχία του για όλο τον κόσμο, ο Βαλλιέχο φο­βάται μήπως «τα παιδιά του κόσμου» πέσουν θύματα της ίδιας πονεμένης προσω πικής ιστορίας του ύστερα από την απώλεια της μάνας. Στην Ισπανία που αγωνιά πρέπει να δει κανείς την άδηλη μορφή της μάνας* πάνω στα παιδιά του κόσμου, «αν πέ­σει η Ισπανία», η μάνα-σύμβολο, βαραίνει ο ίσκιος της ορφά­νιας που ο ποιητής, το παιδΐ-ενήλικος, αισθάνεται για τον ίδιο τον εαυτό του.

ΙΟΙ

ί. Άρθρο του Καίσαρα Βαλλίέχο στην εφημερίδα Mundiat. τη: Αίμα. με τί­τλο «Οί καλλιτέχνες κα) η πολίτική)), που δημοσιεύτηκε στις 30 Δεκεμβρίου 1927.

2. Ά ρ θ ρ ο του Βαλλήχο στο περιοδικό «Variedades», της Αίμα. με τίτλο «Αυ­τοψία του υπερεαλισμού)), 26 Μαρτίου. !930.

3. Στο κεφάλαιο Χί του βιβλίου του Βαλλίέχο «ΗΡωσί 'α ro 79J7» («... γραφι­κός και δραματικός (ο Μπολσεβίκος) περιπαθής και αμείλικτος»).

Από το άρθρο του Βαλλίέχο «Οι λαϊκοί εκφραστές του Ισπανικού Πολέμου».4. Ο Ρομπέρτο Παόλι αναφέρεται σε δυο ποιήματα του Βαλλίέχο από τις συλ­

λογές «Οι μαύροι μαντατοφόροι» και «Ανθρώπινα ποιήματα*), τα: «Μάης», ό­που ο Ινδιάνος ιου Περού είναι «ο ινκαικός Αχιλλέας της δουλειάς» και «Αγ­γελικός χαιρετισμός», όπου εξυμνείται ο Μπολσεβίκος, ο καινούριος άνθρω­πος της σοσιαλιστικής επανάστασης. (Σ.τ.μ.)

5. Ramôn Mcnendez Pidal: «Πρωταρχικοί χαρακτήρες της ισπανικής λογο­τεχνίας», εισαγωγή στο G. Diaz Piaja: Γενική ιστορία π ;ς ισπανικές Αοχοίκ-

Βαρκελόνα, 1933. τόμος ί.6. Στο ίδιο7. Στο ίδιο.8. Χ οσέΟ ρτέγκα Y Γκασσέτ, Ηασττόν^υΑ'] /σπαπ'τ:. Μαδρίτη. 1957, σ.Ι26.9. Από το άρθρο «Οι λαϊκοί εκφραστές του ίσ.τανίκού Πολέμου».]0. Από το άρθρο «Οι λαϊκοί εκφραστέςχ.] t . Hugh Thomas: «Storia detia guerra civile spagnuola» (ιστορία του ισπανι­

κού Εμφυλίου Πολέμου), Τουρίνο, 1963, σελ.528-532.)2. Ο βομβαρδισμός του Δουράνγκο έγινε στις 3! Μαρτίου 1937.13. Ο Ρομπέρτο Παόλί αναφέρεται στη φυλή Σόρας των περουβιανών Ά ν δ ε ­

ων και πιο συγκεκριμένα σ' ένα διήγημα του Βαλλίέχο που έχει τον τίτλο «Οί δυο Σόρας», όπου ο ποιητής αναφέρεται στην αγνότητα του Ινδιάνου σε σύγ­κριση με τη σκληρότητα του «πολιτισμένου» ανθρώπου της πόλης. (Σ.τ.μ.).

102

JULIO ORTEGA, Π ερού (1942)

Κριτικός, συγγραφέας, καθηγητής Πανεπιστημίου. Σπούδασε στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λίμα, α π ' όπου πήρε το ντο- κτορά του. Δίδαξε ισπανοαμερικάνικη λογοτεχνία στο ίδιο Π α­νεπιστήμιο από το 1967-68 και στη συνέχεια στα Πανεπιστήμια Sagrado Corazôn, Λίμα, San Agostin, Αρεκίπα και το 1970 πήγε σαν επισκέπτης καθηγητής στις ΗΠΑ όπου ίσαμε το 1977 δ ίδα­ξε μ' αυτή την ιδιότητα σε πάνω από 20 τέτοια ιδρύματα συμ­περιλαμβανομένων και των πανεπιστημίων Harvard, Yale, Colu­mbia, Νέας Υόρκης, Minnesota κ .λ .π . Η ειδίκευσή του πάνω στην ποίηση του συμπατριώτη του Καίσαρα Βαλλιέχο καθώς και άλλων διακεκριμένων ποιητών και λογοτεχνών της ηπείρου, συ- νετέλεσε ώστε να πάει με την ιδιότητα του διαλέκτη-καθηγητή σε άλλα τόσα ιδρύματα τόσο της Λ ατινικής Αμερικής όσο και της Ισπανίας και των ΗΠΑ. Στο συγγραφικό τομέα έχει κυκλο­φορήσει 15 βιβλία κριτικής μελέτης — δύο απ ' αυτά για το Βαλ­λιέχο —, διδακτικού προβληματισμού, μεταφράσεις και μυθι­στορήματα. Είναι πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρίας Περουβια­νού Πολιτισμού. Το 1978 έγινε μόνιμος καθηγητής της ισπανο- αμερικάνικης λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Austin στο Τέ­ξας, θέση που κατέχει ίσαμε σήμερα ενώ παράλληλα είναι και Διευθυντής του Τμήματος Ισπανοαμερικάνικων και Π ορτογα­λικών Σπουδών στο ίδιο ίδρυμα, που θεωρείται το πιο οργανω­μένο και μεγαλύτερο αυτού του είδους στην Αμερική.

104

ΓΪΑ Μ ΙΑ Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Η TOY « ΙΣ Π Α Ν ΙΑ , Π Α Ρ Ε Λ Θ Ε Τ Ω Α Π ' ΕΜ ΟΥ

ΤΟ Π Ο Τ Η Ρ ΙΟ Ν Τ Ο Υ Τ Ο »,50 Χ Ρ Ο Ν ΙΑ Υ Σ Τ Ε Ρ Α Α Π Ο Τ Ο Ν ΙΣ Π Α Ν ΙΚ Ο

ΕΜ Φ Υ Α ΙΟ Π Ο Λ Ε Μ Ο .

ΧΟΥΛίΟ ΟΡΤΕΓΚΑ

'Ε να χρόνο πριν από το θάνατό του, το 1937, ο Βαλλιέχο έγρα­ψε το ποιήμα «Ισπανία, παρελθέτω α π ' εμού το ποτήριον τού­το» σε στιγμές που δίνονταν οι πιο δραματικές μάχες του ισπα­νικού εμφυλίου πολέμου κι όταν η τύχη της Ισπανικής Δημο­κρατίας έμοιαζε να καθορίζει επίσης την πορεία της σύγχρονης ιστορίας. Για το Βαλλιέχο, στον ύστατο ύμνο του καθορίζον­ταν εκείνες οι ίδιες έννοιες του ανθρώπινου που είχαν χαραχτεί στα πλαίσια αυτού του δικτύου πολέμου, όπω ς τον αποκάλεσε. Ο πόλεμος δεν ήταν για τη Δημοκρατία και για τη σύγχρονη συνείδηση ένα απλό δράμα για την κατάκτηση της αρχής με βάση τις καινούριες διεθνείς ανακατατάξεις ούτε και μια ιδεο­λογική ή πολιτική ρήξη. Στο βιβλίο του Βαλλιέχο, ο πόλεμος ήταν πάνω α π ' όλα μια επανάσταση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Η τραγική διάσταση της ιστορίας υπεισέρχονταν στα ποιήματα για να αλλάξουν τη φυσική τάξη των πραγμάτων. Και η γλώσσα μπορούσε να εκφράσει αυτή την αγωνία της ανθρώ­πινης συνείδησης μονάχα παραβαινοντας τους κανόνες του λό­γου, πέρα από τη νίκη ή την ήττα, για να αποτελέσει ένα και­νούριο πρόπλασμα της επαναστατημένης συνείδησης.

Η «Ισπανία» είναι ένα βιβλίο τόσο δεμένο με το ιστορικό του περιεχόμενο που κάνει πιο διάφανους όλους τους τρόπους έκ-

103

φράσης και τα θέματα που πραγματεύεται και που του δίνουν δομή. Η κριτική έχει αναλύσει το βιβλίο με διάφορους τρόπους από πολλές οπτικές γωνίες. Π .χ. έχουμε μια άριστη προσέγγι­ση στη μορφή γραμμένη από τον Ιταλό μελετητή της λατινοα- μερικάνικης ποίησης Μέο Ζίλιο, όπω ς και μια λεπτομερέστερη για την ποιητική σκέψη του Βαλλιέχο από το συμπατριώτη του Ζίλιο, βαλλιεχιστή Ρομπέρτο Παόλι, και τόσες άλλες. Γενικά όλοι οι κριτικοί συμφωνούν για τη σπουδαιότητα του βιβλίου, προφανώς το σημαντικότερο ποιητικό κείμενο που γράφτηκε για τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Ωστόσο, εκείνο που δεν έχει γίνει ακόμα και μένει για να γίνει, είναι η εντόπιση και χαρτο­γράφηση, για να το πω έτσι, των περιεχομένων και των διαφό­ρων ποιητικών τόνων που το αποτελούν και που κατά τον ένα ή άλλο τρόπο υπονοούνται από την ανάγνωσή του.

Ο τρόπος αναδημιουργίας του ποιητικού λόγου που άρχισε στο προηγούμενο βφλίο του Βαλλιέχο, στα «Ανθρώπινοί ποιήματα», κατασταλάζει στην «Ιστανία» σε τέτοιο σημείο που ξεκινών­τας από κει θα μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει με λεπτο­μέρειες όλα τα προβλήματα που έθεσε στον εαυτό του ο ποιη­τής για την αναδημιουργία της ποιητικής έκφρασης στη Λατι­νική Αμερική. Αυτό συνίσταται στο δράμα της κυβιστικής, πα­ραμορφωτικής αντιπροσώπευσης της πραγματικότητας στο ποι­ητικό κείμενο, τα διλήμματα για τη νέα σύνταξη που αναδιαρ- θρώνει το νόημα, το πρόβλημα δημιουργίας ενός καινούριου τρό­που έκφρασης, της ιστορικότητας, κ .τ .λ . Ό λ α αυτά τα προ­βλήματα που δε βρήκανε απαραίτητα τη λύση τους στην προη­γούμενη ποιητική δημιουργία του Βαλλιέχο, θά 'λεγε κανείς πως λόγω του πολέμου τη βρίσκουν στην αποφασιστική πράξη που αποτελεί η λαϊκή απάντηση στην κατάφορη φασιστική παρα­νομία ενάντια στην εντολή που έδωσε ο ισπανικός λαός στην εκλεγμένη κυβέρνησή του. Σ' αυτή την αναδημιουργία του ποι­ητικού τρόπου έκφρασης και της ίδιας της γλώσσας που θα χρη­σιμοποιηθεί στον καινούριο διάλογο μιας σύγχρονης ιστόρησης, ανταποκρίνεται τώρα μια εντελώς επαναστατημένη πραγματι­κότητα. Έ τσ ι γεννιέται μια ποιητική της εξέγερσης εκεί που η

106

ιστόρηση έχει τώρα πραγματικούς πρωταγωνιστές. Αυτός ο κα ι­νούριος τρόπος καταγραφής της ιστορίας ενεργοποιεί — όχι μο­νάχα το πολιτικό αισθητήριο αλλά καλεί — σε εξέγερση στο ση­μείο που συγκλίνουν τόσο ο πολιτισμός και η ηθική, όσο και η επανάσταση και η ουτοπία. Το ίδιο το ριζικό του ανθρώπου βρίσκεται σε μια κατάσταση εγρήγορσης και αμεσότητας, τρα­γωδίας και ηρωισμού σ' αυτό το συγκινητικό βιβλίο. Έτσι η δη­μιουργία ενός υποκειμένου σ' αυτή την καινούρια γλώσσα που αποτέλεσε τον ποιητικό προβληματισμό του Βαλλιέχο, στην «Ι­σπανία» εκφράζεται και ζει σαν η κατάσταση του λαϊκού συ­ναγερμού ενάντια στη φασιστική εισβολή. Αυτό το ιστορικό υ­ποκείμενο που βγαίνει μέσα από τη διεργασία του ποιητικού λό­γου σαν ένα καινούριο αίσθημα αλληλεγγύης και σα μια νέα διά­ταξη του κόσμου, είναι ο επαναστατημένος λαός.

Κατά κύριο λόγο στην «Ισπανία» διαπιστώνουμε τα άδηλα χαρακτηριστικά ενός κειμένου που έχει σχέση με το λαϊκό τρό­πο έκφρασης του πολέμου. Ό π ω ς είναι γνωστό υπάρχουν διά­φορες ανθολογίες όπου γίνεται προσπάθεια κατάταξης του ποι­ητικού και λογοτεχνικού υλικού που γράφτηκε για τον ισπανι­κό εμφύλιο πόλεμο από τους ίδιους τους μαχητές κι όχι μονά­χα από ποιητές και λογοτέχνες. Αν διαβάσει κανείς προσεχτι­κά τα ποιήματα των μαχητών στις εφημερίδες που βγαίνανε στα χαρακώ ματα και προσέξει τα θέματά τους, μπορεί να υποθέσει πως ο Βαλλιέχο όχι μονάχα γνώριζε αυτήν τη λαϊκή ποίηση του μετώπου, αλλά να καταλήξει στο συμπέρασμα πω ς η ποιητική γλώσσα των λαϊκών αγωνιστών της Δ ημοκρατίας του χρησί­μεψε κατά κάποιον τρόπο για μοντέλο στην καινούρια του ποί­ηση. Ασφαλώς δεν είναι εύκολο για τον κριτικό να βρει και να καθορίσει τους συσχετισμούς σ ' ένα τόσο πολύπλοκο ποιητικό βιβλίο γραμμένο σε μια τόσο επαναστατημένη γλώσσα και στην τόσο ειλικρινή σε ευθύτητα λαϊκή ποίηση των μαχητώ ν. Ωστό­σο, μπορούμε κιόλας να πούμε πω ς πολλά από τα θέματα των ποιημάτων της «Ισπανίας» υπάρχουν και στη λαϊκή ποίηση των αγωνιστών. Υπάρχει σ' αυτήν ένα ρεπερτόριο γεγονότων, μια θεματογραφία, ένας τρόπος έκφρασης κι ένας τόνος εγρήγορ­σης που διαπερνάει ολόκληρο το βιβλίο του Βαλλιέχο. Ο Βαλ-

107

λιέχο δεν είναι ο μόνος που δονήθηκε από αυτήν τη λαϊκή ποίη­ση, αντίθετα, μπορούμε να πούμε πως μοιράζεται με πολλούς ποιητές της εποχής την ανάγκη να δημιουργήσει μια νέα ποίη­ση βασισμένη στον αποφασιστικό πρωταγωνιστικό λόγο της ι­στορίας και στο λαϊκό πολιτισμό. Η υπεράσπιση της πολιτικής παράδοσης και η πιθανότητα δημιουργίας ενός νέου πολιτισμού διαποτίζει αυτήν την επαναστατημένη λαϊκή πρωτοπορία. Μ' αυτό δε θέλω να πω πως ο Βαλλιέχο επηρεάστηκε μόνο και χρη­σιμοποίησε σα βάση αυτήν τη λαϊκή ποίηση* εκείνο που θέτω για συζήτηση είναι κάτι περισσότερο θεωρητικό και περισσότε­ρο σχετικό: ο συσχετισμός ανάμεσα σ' ένα τόσο ακραίο και πο­λύπλοκο ποιητικό κείμενο, που παραβιάζει σε τέτοιο βαθμό τη λογική έννοια του ποιητικού λόγου, και σε μια λαϊκή ποίηση που γενικά σέβεται όλους τους λογικούς κανόνες της έκφρασης. Δεν πρόκεται εδώ για μια λαϊκή ποίηση που διανοουμενίζει, εκτός από εξαιρέσεις, ασφαλώς, αλλά που ούτε και περιορίζεται στον απόλυτα παραδοσιακό λαϊκό τρόπο γραφής* αντίθετα υπογραμ­μίζει την ενέργεια, το λαϊκό ηρωισμό του πολέμου, και το κάνει στο όνομα παγκόσμιων αξιών, σ' ένα λόγο ακέραιο, υμνητικό, άμεσο και πάντα επαρκή για το μήνυμα που θέλει να μεταδώ­σει. Οι συσχετισμοί, επομένως, ανάμεσα στον ποιητικό λόγο του Βαλλιέχο στην «Ισπανία» και στην ποιητική δημιουργία των μα­χητών τραβάνε προς άλλη κατεύθυνση. Σε πολλά απ' αυτά τα ποιήματα η φύση συμμετέχει στον πόνο για τους νεκρούς ή στην τιτανομαχία των ανδρείων και το κάνει, ως ένα σημείο, ενερ­γοποιώντας τα ίδια τα λεκτικά σχήματα και νόμους που την εκ­φράζουν μέσα στον ποιητικό λόγο των αγωνιστών. Μερικά απ' αυτά τα ποιήματα πραγματεύονται, π .χ., το θάνατο πολεμιστών που σκοτώθηκαν στο πεδίο της μάχης και που μετά ανασταί- νονται, όπως συμβαίνει και στο ποίημα «Μάζα» του Βαλλιέχο. Επίσης σ' αυτήν τη λαϊκή στιχουργία συναντάμε την αλληλεγ­γύη σαν ένα κεντρικό άξονα και βλέπουμε, παράλληλα, πως οι λαϊκοί ήρωες-μάρτυρες που αναφέρει ο Βαλλιέχο στο πρώτο ποί­ημα της «Ισπανίας» (ΛίναΟδένα και Κολλ) αποτελούν ηρωικά παραδείγματα για την ποίηση των χαρακωμάτων. Είναι φανε­ρό λοιπόν πως στο επαναστατημένο από τον πόλεμο νόημα της

108

ποίησης, η σχέση ανάμεσα στη λαϊκή στιχουργία καί στην ποι­ητική δημιουργία γίνεται πιο στενή και πως υπάρχουν κανάλια επικοινωνίας μεταξύ τους που κάνουν τον Βαλλιέχο να επιστρέ­φει στην ποίηση των μαχητών και, για να το πω έτσι, η λαϊκή έκφραση του πολέμου μπαίνει στα ποιήματα της «Ισπανίας» σαν ένας αναγραμματισμός.

Κατά δεύτερο λόγο τα ποιήματα της «Ισπανίας» αποτελούν μια γλωσσική διάσταση και υφή ευρύτερου περιεχομένου που αντιμάχεται τους διανοούμενους της Δημοκρατίας. Η λογοτε­χνική παραγωγή εκείνης της εποχής, ιδιαίτερα τα χρονογραφή­ματα, τα πολιτιστικά άρθρα, η αρθρογραφία γύρω από τα γε­γονότα του πολέμου, η αποστολή της διανόησης και το μέλλον του λαού όπω ς το έταζε εκείνη, λειτουργούν απόλυτα στρατευ- μένα σαν μέρος του διανοητικού μετώπου στον αγώνα και μπαί­νουν σαν ένα θέμα που βγαίνει απευθείας από την ισπανική λο­γοτεχνική παράδοση, που παίρνει επικαιρότητα κατά τρόπο ά­μεσο μπροστά στον πόλεμο: το θέμα του διχασμού της Ισπα­νίας σε μια ιστορικο-πολιτική εκδοχή. Ο Αντόνιο Μ ατσάδο, π .χ ., λέει πως ο Θερβάντες πολεμάει στο πλευρό της Δημοκρα­τίας κι όταν κανένας φασίστας διανοούμενος διατείνεται πως ο Θιδ πολεμάει στο πλευρό των λεγεώνων του Φ ράνκο, ο Μ α­τσάδο απαντάει πως ο Θιδ αποκλείεται να βρίσκεται στις γραμ­μές τους, γιατί πολεμάει μαζί μας. Έ τσ ι η ιστορία και η πολι­τιστική παράδοση μπαίνουν στον αγώνα και οι πρωταγωνιστές τους παίρνουν μέρος με τη μία ή με την άλλη παράταξη. Ο πό­λεμος κάνει την παράδοση να ερμηνεύεται διαφορετικά: βάζει τα προβλήματα που παρόντος στην ερμηνευτική κατάταξη του παρελθόντος.

Η ποίηση του Βαλλιέχο μπαίνει σ ' αυτή τη διαμάχη για να πά­ρει θέση. Αυτό γίνεται κιόλας από τον πρώτο στίχο της συλλο­γής, κι αυτό δίχω ς την παραμικρότερη αμφιβολία: ολόκληρη η ποιητική παραγωγή του Βαλλιέχο περιμένει μια τέτοια ιστο­ρική ευκαιρία για να πάρει θέση. Σε μια όμως συμμετοχή υψη­λής ποιοτικής πνοής, μπορεί να πάρει θέση μονάχα με έναν ου­τοπικό ριζοσπαστισμό, και είναι ακριβώ ς αυτό που το βιβλίο λέει στο τέλος. Ετσι, στη συλλογή του Βαλλιέχο, ο Κεβέδο, ο

109

Θερβάντες, η Αγία Τερέζα, πολεμάνε στο πλευρό των δημοκρα­τικών δυνάμεων. Αν κανείς διαβάσει την «Ισπανία» αποκομ­μένη από το ιστορικό της αναφερόμενο, παραλείπει ένα μέρος της έννοιάς της- αν όμως κάποιος ξεφυλλίσει τον όγκο της λο­γοτεχνικής παραγωγής του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, βρί­σκει τις αντιστοιχίες της να αντηχούνε μέσα στα ποιήματα του βιβλίου.

Από μιαν άλλη σκοπιά , ακόμα και η καθημερινή ομιλία είναι επαναστατημένη. Ο πόλεμος αναπόφευκτα διαφοροποιεί την κα­θημερινή ομιλία με τα καινούρια αναφερόμενα που επιβάλλει κι αυτό φαίνεται στη δημοσιογραφία της εποχής, ακόμα και στο χιούμορ, στο οποίο βρίσκουν διέξοδο μερικά δράματα. Πάνω σ" αυτό βρίσκουν διέξοδο μερικά δράματα. Πάνω α π ' όλα ό­μως αυτό είναι φανερό στην υπερβολική εξύμνηση του λεκτι­κού του καθημερινού διαλόγου. Απόδειξη αυτής της θέσης α- ποτελεί και η στιχουργική διάθεση που δημιουργούν τα γεγονό­τα του πολέμου. Αλλά, από μιαν άλλη σκοπιά, υπάρχουν λε­κτικά σχήματα και περιοχές της πολεμικής γλώ σσας που είναι ιδιαίτερα συγκλονιστικές, ηχηρές και επιβλητικές, όπω ς είναι η περίπτωση της γλώ σσας των αναρχικών: με τον τρόπο που χρησιμοποιείται στις εφημερίδες και στα θαυμάσια περιοδικά του εμφυλίου πολέμου, είναι η πρώτη που καλεί στην εξέγερση, ενώ στον τρόπο διατύπωσης είναι επαναστατημένη η ίδια. Στο γραφτό υλικό, στις προκηρύξεις της εποχής, στους ταξιδιω τι­κούς οδηγούς, στη διεθνή λογοτεχνική παραγωγή για τον πόλε­μο, υπάρχουν δείγματα αυτής της επαναστατημένης γλώ σσας που αντηχεί και εξεγείρει. Πιστεύω επίσης πως η γλώσσα των αναρχικώ ν είναι η πρώτη που ανατρέπει τη φυσική τάξη των πραγμάτων. Επιγραφές όπω ς εκείνη στη Βαρκελόνα που έλε­γε: «Οργανωμένη αναρχία» ή εκείνη του Τολέδο: «απαγορεύε­ται να κυκλοφορείτε άοπλοι», που έκαμαν εντύπωση στον Η- λία Ερεμπουργκ, είναι αληθινά παράδοξα στην ακριβολογική διατύπωσή τους. Αυτού του είδους η γλώσσα θα πρέπει να τρά­βηξε έντονα την προσοχή του Βαλλίέχο, όπως και ένα μέρος εκείνης της λαϊκής γραφής που χρησιμοποιούνταν στα χαρα­κώματα κι έμπαινε στα έντυπα του μετώπου, στα γράμματα των

H 0

μαχητών, που δημοσιεύονταν συχνά, κι ακόμα και στα συνθή­ματα των τοίχων, που άνοιγαν ένα διάλογο επικοινωνίας χειρο­πιαστό και ανένδοτο. Ο Βαλλιέχο παίρνει ή αναπλάθει μια απ' αυτές τις επιγραφές στο ποίημα για τον Πέδρο Ρόχας: «Να ζή- σουν οι σύντροφοι, Πέδρο Ρόχας». Πέρα από το Βαλλιέχο, ένα τέτοιο είδος ακουστικής γραφής έχουμε και σε μια νουβέλα της Μαρία Τερέζα Λεόν που αντιπροσωπεύει μια γλώσσα λαϊκής ε­πικοινωνίας στον εμφύλιο πόλεμο.

Ενας άλλος εκφραστικός ορίζοντας που παρουσιάζει ενδια­φέρον στην «Ισπανία», μόλο που δεν εξωτερικεύεται πουθενά, μοιάζει να είναι η έντονη πολιτική, φιλοσοφική και ηθικολογι- κή συζήτηση που γίνεται στην καθολική Αριστερά, ειδικά γύρω από την κριτική αρθρογραφία του «Esprit». Οι Καθολικοί της Αριστερός, με επικεφαλής το Χοσέ Μ περγκαμίν, ήταν όλοι στρατευμένοι στο πλευρό της Δημοκρατίας. Δέχονταν όμως τον πόλεμο μέσα από ένα πολύπλευρο συλλογισμό, ηθικής τάξης, και είναι βέβαιο πω ς για ένα μεγάλο μέρος της διανόησης της εποχής, αυτός ο πόλεμος ήταν κάτι παραπάνω από ένα πρό­βλημα πολιτικής σημασίας, ένας αγώνας («ο τελευταίος δίκαιος αγώνας» είπαν, άδικα) υπερβατικής φύσεως για το μέλλον του ατόμου και του ανθρωπισμού. Αυτό στο τέλος έγινε αιτία ρή­ξης στον ορισμό αυτών των αξιών. Έ τσ ι, ο ξεσηκωμένος λα­ός, τα λογοτεχνικά πονήματα μιας συλλογικής επανάστασης στην ύπαιθρο και στα εργοστάσια, τα συγγράμματα για μια α­ληθινή δημοκρατικοποίηση, προσπαθούν να δημιουργήσουν μια λαϊκή έννοια της ελευθερίας κι ένα μέτωπο υπεράσπισης των πολιτιστικών αξιών και του ανθρώπου από τη σκοπιά της λαϊ­κής τους διάστασης. Αυτές οι θέσεις παίρνουν έναν οξύ ηθικό τόνο στους πιο ευαίσθητους συγγραφείς. Τώρα ναι, όταν ο με­γάλος Γάλλος καθολικός συγγραφέας Claudel, τάσσεται υπέρ των φασιστών, στο όνομα μιας ανώτερης πνευματικής αποστο­λής, αρχίζει ένας πολύ έντονος και ενδιαφέρων διάλογος διαξι­φισμών, στον οποίο παίρνουν μέρος Καθολικοί Γάλλοι συγγρα­φείς όπως ο Bernanos και ο Mauriac αλλά και μερικοί Ισπανοί, όπως ο Χοσέ Μ περγκαμίν, που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στη γνώμη των Γάλλων Καθολικών της Αριστεράς. Α ς μην ξεχνά­

11!

με πως στις γραμμές της Δημοκρατίας ξεχωρίζει με τον πραγ­ματισμό της τουλάχιστον μία κυριαρχική κομμουνιστική φω­νή* μια αναρχική, με τον εξυμνητικό επαναστατικό ουτοπικι- σμό της* μία σοσιαλιστική, πιο ήπια, αλλά περισσότερο αστι­κή και πολιτική, πάνω απ ' όλα στην ωφελιμιστική ρητορεία του Ινδαλέθιο Πριέτο και, τέλος, η φωνή της καθολικής αριστεράς, που πλησιάζει τις κάπω ς αδέσμευτες αλλά έντονα στρατευμέ- νες με το μέρος της Δημοκρατίας αντιλήψεις του Βαλλιέχο. Α­ποκαλυπτικά, ο Βαλλιέχο που ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας, θεωρείτο σαν «τροτσκιστίζων» (σύμφωνα με δύο πηγές της εποχής) και επί του προκειμένου γνωρίζουμε πραγματικά λίγα για τις πολιτικές πεποιθήσεις του σ ' αυτή την πολεμική περίοδο.

Στο Παρίσι, όπω ς είναι γνωστό, ο Βαλλιέχο ενδιαφέρεται με πάθος για οποιαδήποτε πληροφορία σχετική με την εξέλιξη του πολέμου, συμμετέχει ενεργά σε συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις υπεράσπισης της Δημοκρατίας, γράφει άρθρα καταγγέλλοντας την εισβολή, επισκέπτεται συγγραφείς και καλλιτέχνες (ανάμε σα σ ' αυτούς και τον Π ικάσο) ζητώντας την υπογραφή συμπα ράστασής τους σε υπομνήματα που γράφει ο ίδιος. Προφανώς ο Βαλλιέχο έδινε πολλή σημασία στη γνώμη και υποστήριξη της γαλλικής διανόησης, κι αυτό γιατί η Δημοκρατία είχε πολύ λί­γους υπερασπιστές στη Γαλλία, που η Κυβέρνηση Λαϊκού Συ­νασπισμού, από φόβο προς τη Γερμανία, δεν αποφασίζει ποτί να υποστηρίξει την ισπανική δημοκρατική κυβέρνηση και, στ( τέλος, παίρνει στάση ουδετερότητας και αρνείται να της που λήσει όπλα* μια απόφαση (όπως είπε ο Αραγκόν) θλιβερής ιστο­ρικής ντροπής. Είναι φανερό πως ο Βαλλιέχο ζούσε πυρετικά την κατάσταση και πως εκλαμβάνει κάπου βαθιά τη μαχητικό- τητά του σα μια πράξη συμμετοχής του ποιητικού λόγου του* και πολύ πιθανά, την «Ισπανία» αποτελεί το εμπνευσμένο μέ­ρος αυτής της συμμετοχής στην πραγματική διαδικασία των γε­γονότων: η ποίηση συμμετέχει και εκφράζει στη δική της γλώ σ­σα τις διαμάχες και τα διλήμματα της στιγμής δίνοντας τη δι­κή της ερμηνεία και τις δικές της λύσεις. Ό λ α υποχωρούν μπρο­στά στη δύναμη του ποιητικού λόγου: η γλώσσα της ιστορίας

112

και η ίδια η ανανεωτική γλώσσα της ποίησης, αφού αυτή προο­ρίζεται να εκφράσει και μπορεί να έχει νόημα μονάχα σ' έναν καινούριο κόσμο κι έναν καινούριο πολιτισμό μιας επαναστα- τημένης πραγματικότητας.

Ακόμα, στην πολεμική συλλογή του Βαλλιέχο μπορεί να δια­κρίνει κανείς μιαν άδηλη χριστιανική φωνή που συγχέεται και βγαίνει μέσα από την κομμουνιστική θεωρία του ποιητή, περισ­σότερο σαν απόηχο, παρά σα συγκεκριμένη ποιητική ιδέα. Αυ­τό το δράμα του Χριστιανικού ουμανισμού αποτελεί το ριζοσπα­στικότερο υπόβαθρο του βιβλίου. Είναι η πολεμική κραυγή που καλεί σε μια επανάσταση ικανή να ανανεώσει τη ζωή, τη γλώσ­σα και ν' αλλάξει ακόμα και τη φυσική τάξη των πραγμάτων* ξεκινώντας από την ανθρώπινη αλληλεγγύη απαλείφει την ορ- φάνια αποκλειστικά με τα ευαγγελικά όπλα του λαϊκού πολιτι­σμού. «Η βασιλεία μου είναι αυτού του κόσμου, αλλά και του άλλου» κηρύσσει το ποίημα. Ο χριστιανικός μαρξισμός του Βαλ­λιέχο τρέφει, έτσι, μια ποιητική δημιουργία που μεταπλάθει τον οριακό χώρο της κοινότητας σ' ένα αποφασιστικό ιστορικό κέν­τρο ευρύτερης συμμετοχής.

Από μιαν άλλη σκοπιά θα βοηθούσε να κάνουμε μια εικονο- γραφική ανάγνωση του βιβλίου. Από τα «Ανθρώτπνα πού μ α ­τα» κιόλας υπάρχει μια συντακτική ανακολουθία που ξεκινάει από την αλλαγή της στίξης και τη ρήξη με τη λογική του παρα­δοσιακού τρόπου έκφρασης, βάζοντας στην πράξη αυτό που δια­κηρύσσει από την εποχή του άλλου βιβλίου του, (1922): «Αρνηθείτε τη διπλή ασφάλεια της αρμονίας»* δηλαδή, αντί να ονομάσει τα πράγματα όπως φαίνονται, προτιμά να τα δει ό­πως είναι στο βάθος παραμορφώνοντάς τα. Εικονογραφημένα, αυτή η παραμόρφωση ισοδυναμεί με τη μετωνυμικότητα των διάφορων σχολών της πρωτοπορίας και ίσως με την αποκεν­τρωμένη ανασύνθεση του κυβισμού.

Φαίνεται, λοιπόν, πως ο Βαλλιέχο στην «Ισπανία» ακολου­θεί τη χρονολογικότητα του πολέμου, και στην έκδοση των χει­ρογράφων του μπορεί να παρακολουθήσει κανείς πως αλλάζει το όνομα μιας μάχης με άλλη, καθώς τον πίεζαν τα ίδια τα γε­γονότα. Ας μην ξεχνάμε πως ο Βαλλιέχο πέθανε τον Απρίλη του

113

1938 δεν είδε την πτώση της Δημοκρατίας αλλά τα γεγονότα εκείνου του χειμώνα μαρτυρούσαν πως η υπόθεση ήταν χαμέ­νη. Έ να από τα ποιήματα της «Ισπανίας» που φαίνεται να α­κολουθεί την εξέλιξη των γεγονότων κατά τη διάρκεια του πο­λέμου είναι εκείνο που αφιερώνει στην καταστροφή της Γκερ- νίκα από τα γερμανικά αεροπλάνα του Χίτλερ που είχε θέσει στην υπηρεσία του Φράνκο. Η Κυβέρνηση Λαϊκού Συνασπισμού της Ισπανίας ανάθεσε στον Πικάσο να ζωγραφίσει έναν πίνα­κα με θέμα τον πόλεμο, που θα εκθέτονταν στο ισπανικό περί­πτερο της Διεθνούς Έκθεσης του Παρισιού τον Ιούνιο του 1937. Ο Πικάσο, συγκινημένος από τις φωτογραφίες που δημοσιεύ­ονται στον τύπο, αρχίζει τη «Γκερνίκα» του. Κατά ενδιαφέρον­τα τρόπο, το ποίημα του Βαλλιέχο ακολουθεί τις λεπτομέρειες του πίνακα του Πικάσο και φαίνεται πως έχει εμπνευσθεί απ' αυτόν. Ο Βαλλιέχο βρίσκονταν στην Ισπανία, αντιπροσωπεύ­οντας το Περού στο Δεύτερο Συνέδριο Αντιφασιστών Συγγρα­φέων, όταν γίνανε τα εγκαίνια της έκθεσης. Όταν όμως επέ­στρεψε στο Παρίσι και επισκέφτηκε την έκθεση, χωρίς αμφι­βολία θα συγκινήθηκε από τη δυνατή υποβολή του πίνακα του Πικάσο. Και μπορούμε να πούμε, χωρίς αυτό να αποτελεί υπερ­βολή, πως ο αξεπέραστος πίνακας του Πάμπλο Πικάσο και το βιβλίο του Βαλλιέχο έχουν μεταξύ τους ένα διάλογο επικοινω­νίας μέσα στον καινούριο επαναστατημένο χώρο που πραγμα­τεύονται, πέρα από την αλήθεια και τη φαντασία που τα χαρα­κτηρίζουν.

Επίσης, στην «Ισπανία» ο Βαλλιέχο χρησιμοποιεί με ευελι­ξία διάφορους τρόπους έκφρασης καθιερωμένους από την πα­ράδοση που δίνουν δραματικό τόνο στον πολιτικό λόγο: τον ύ­μνο, την προσευχή, το μνημόσυνο, που είναι η λιτανεία, και το επιστολικό είδος, με τρόπο που από το ένα μέρος έχουμε τις αλληλεπιδράσεις του κειμένου με τα εξωτερικά θέματα που ε- σωτερικεύει, και από το άλλο τη ρητορική έκφραση που δίνει ευελιξία στο λόγο του. Γιατί ο Βαλλιέχο είναι ένας ποιητής με εκπληκτικές ρυθμικές δυνατότητες, τις οποίες χρησιμοποιεί στη διερεύνηση των εκφραστικών δυνατοτήτων του ποιητικού λό­γου και στην ευέλικτη και γεμάτη ένταση προσωδία του.

114

Αυτή η ένταση περιβάλλει το ύφος καί τις περιπλοκές μιας αποκαλυπτικής ποιητικής έκφρασης. Τα ποιήματα της «Ισπα­νίας» έχουν συσχετιστεί από πολλούς κριτικούς με το βιβλίο του Ησαΐα, ο τρόπος έκφρασης όμως και η γλώσσα που χρησιμο­ποιεί ο Βαλλιέχο συνιστούν και μια «αποκαλυπτική» ανακολου­θία. Είναι ενδιαφέρον πως ένα βιβλιο-ύμνος στην ανθρώπινη αλ­ληλεγγύη και στο δίκαιο λαϊκό αγώνα είναι παράλληλα ένα ποί­ημα γραμμένο σε μια γλώσσα καταστροφής. Απ' αυτή την α­νακολουθία βγαίνει μια τρομερή ένταση που έχει τις ρίζες της στα προηγούμενα ποιητικά βιβλία του και που δίνει λύσεις όχι σα σύνθεση, αλλά σαν αντιθετική ρήξη ακόμα και στην ίδια την οργανική ένωση των γλωσσικών στοιχείων της σύνταξης, θα χρειάζονταν δε μια ειδική ανάλυση των διάφορων λεκτικών πε­δίων για να ξεχωρίσει κανείς αυτές τις συστάδες των λέξεων που είναι πλεγμένες μέσα στη δραματική υφή του κειμένου. Μ' αυτό δε θέλω να πω πως τα δύο λεκτικά πλέγματα αντιμαχούν, αλλά πως βρίσκονται σε μιαν αμοιβαία ένταση. Αυτό έχει σχέ­ση με την εξέγερση της φυσικής τάξης πραγμάτων που τώρα, σε μια πιο πλέρια ποιητική έκφραση κοινωνικής και ιστορικής ένωσης, φτάνει να ξεπεράσει τα ίδια τα όρια του θανάτου και να υπαινιχθεί τη λειτουργία του σαν ύπαρξη δημιουργική (ένα βιβλίο γεννιέται από ένα νεκρό μαχητή της Δημοκρατίας, π.χ.).Ενας τέτοιος μεταφυσικός ριζοσπαστισμός μπορει να οργανώ­

σει μόνο έναν ποιητικό χώρο που, στο τέλος, είναι συνώνυμος με την ελεύθερη παράσταση μιας ουτοπίας.

Σε ολόκληρη τη συλλογή πλέκεται αυτή η πολυσύνθετη ου- τοπιστική διεργασία. Ετσι, ανενδοίαστα μπορούμε να πούμε πως στο βιβλίο του Βαλλιέχο μας δίνεται για πρώτη φορά η γρα­φτή έκφραση μιας ουτοπίας, ή ενός χώρου ανώτερης συμφιλίω­σης με τη γλώσσα της τραγωδίας. Η ουτοπία εδώ αποτελεί ταυ­τόχρονα μια αντιλογία και μια συνδιαλλαγή, γιατί σ' αυτή βρί­σκει τη λύση του, σαν εναλλασσόμενη ποιητική γλώσσα, ο δια- μελισμός της ιστορίας. Σ' αυτή τη μυθοποιητική επιλογή, οι δύο μεγάλες πηγές της παράδοσης, η γλώσσα της ουτοπίας (που εί­ναι η πλήρης έκφραση) και η γλώσσα της τραγωδίας (που είναι η καταλυτική έκφραση) βρίσκονται σε μια συνεχή επικοινωνία

115

αλληλοεπίδρασης. Η «Ισπανία» είναι επίσης η ποιητική έκφρα­ση του τέλους και της αρχής. Της αρχής ενός καινούριου κό­σμου που δεν έχουμε άλλη μαρτυρία ύπαρξής του εκτός από την έκφρασή του στα ποιήματα αυτού του βιβλίου, που αποτελούν ταυτόχρονα το χρονικό και το μύθο του. Το άλλο υποκείμενο του βιβλίου, αυτό που ευθύνεται για το μεταβατικό λόγο, είναι η άλλη λαϊκή έννοια, εκείνη που άρχισε το 1918 σαν ο φτωχός άνθρωπος του πρώτου ποιήματος της πρώτης ποιητικής συλ­λογής του Βαλλίέχο «Οί μαύροι μαντατοφόρο^ και που τώρα, στην «Ισπανία», είναι ο ήρωας της ανθρώπινης ορφάνιας (ακό­μα κι οι «ζητιάνοι» του κόσμου πολεμάνε για την Ισπανία). Εί­ναι γι' αυτή την αιτία που στο τελευταίο ποίημα του βιβλίου ο λόγος δίνεται στα παιδιά* όπως στους μύθους, πρέπει να μά­θουμε να μιλάμε ξανά, και το μέλλον εμπεριέχεται μέσα σ' αυ­τόν το λόγο που είναι η καινούρια αρχή.

116

Ισπανία,παρελθέτω απ' εμού το ποτήρίον τούτο*

(Σεπτέμβρης — Νοέμβρης 1937)

* H συλλογή του Βαλλιέχο αναδημοσιεύεται εδώ από το βιβλίο «Καί- σαρ Βαλλιέχο, Ποιήματα» ΟΔΕΒ 1979, με την άδεια του εκδότη.

ΥΜ ΝΟ Σ ΣΤΟΥΣ ΕΘ ΕΛΟ Ν ΤΕΣ ΤΗ Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑ Τ ΙΑ Σ

I

Εθελοντή της Ισπανίας, πολιτοφύλακααπό αξιόπιστα κόκαλα, όταν βαδίζει η καρδιά σου να πεθάνει, όταν βαδίζει για να σκοτώσει με την παγκόσμια αγωνία της, ειλικρινά δεν ξέρωτι να κάμω, πού να σταθώ* τρέχω, γράφω, χειροκροτώ, κλαίω, παρατηρώ, γκρεμίζω, σβήνουν, λέω στο στήθος μου να σβήσει, στο καλό που θά 'ρθει και θέλω να ταπεινωθώ*αποκαλύπτω το απρόσωπο μου μέτωπο ώσπου ν' αγγίξω το ποτήρι του αίματος, συγκρατιέμαι,,συγκρατούν το ανάστημά μου εκείνες οι γνωστές πτώσεις του

αρχιτέκτοναμ* εκείνες που τιμάται το ζώο που με τιμά* οι αισθήσεις μου ξανακυλάνε στα σκοινιά τους, καπνίζει μπρος στον τάφο μου η χαράκαι, άλλη μια φορά, χωρίς να ξέρω τι να κάμω, χωρίς τίποτα,

άσε με,μόνο,τετράχειρα, πιο δω, πολύ πιο μακριά,αφού δεν χωράει στα χέρια μου η μακριά, εκστατική στιγμή σου ενάντια στο δίκοπο σου τίναγμα συντρίβω τη μικρότητα μου ντυμένη μεγαλόπρεπα.

Μιαν ημερήσια μέρα, καθάρια, προσεχτική, άφθονη (ω δίχρονο ' εκείνο των θλιβερών εξάμηνων της ικεσίας, που στη διάρκειά του το μπαρούτι δάγκωνε τους ίδιους τους

αγκώνες του!

119

Ω σκληρέ πόνε Kat mo σκληρά στουρνάρια!Ω χαλινάρια από χτυπήματα του λαού!)Μια μέρα άναψε ο λαός το αιχμάλω τό του σπίρτο,

προσευχήθηκε με οργή και κυρίαρχα πλήρης, θριαμβευτής, σφράγισε την επέτειό του με εκλογικά χέρια* σέρνανε λουκέτο κιόλας οι δέσποτες και στο λουκέτο τα νεκρά τους μικρόβια...

Μ άχες; Ό χ ι! Πάθη! Και πάθη που ήρθαν ύστερααπό πόνους με σίδερα από ελπίδες,από πόνους του λαού μ' ελπίδες ανθρώπων!Θ άνατος και πάθος ειρήνης, λαϊκά πράματα!Θ άνατος και πάθος για πόλεμο ανάμεσα σ ' ελαιώνες, για να

εξηγιόμαστε!Έ τσ ι στην αναπνοή σου αλλάζουν βελόνες ατμοσφαιρικές

οι ανέμοικαι οι τάφοι κλειδί στο στήθος σου,το μέτωπό σου υψώνεται σε πρώτη δύναμη μαρτυρίου.

Ο κόσμος λέει: «Σπανιόλικα πράματα!» Κι είναι σωστό. Α ςσταθούμε

σε μια ζυγαριά, έτσι, στα τυφλά,στον Καλδερόν, κοιμισμένο πάνω στην ουρά ενός νεκρού

αμφίβιου,ή στο Θ ερβάντες, όταν λέει: «Η βασιλεία μου είναι αυτού του

κόσμου αλλά και του άλλου:» κόψη κι αιχμή σε δυο χαρτιά! ?Ας σκεφτούμε το Γκόγια, σε προσευχή γονατιστό μπροστά σ '

έναν καθρέφτη, τον Κόλλ, - τον παλαδίνο που στην καρτεσιανή του επίθεση ένα κοινό περπάτημα ίδρωσε σα σύννεφο, ή τον Κεβέδο, εκείνο το στιγμιαίο πρόγονο των δυναμιτιστών, ή τον Καχάλ, καταβροχθισμένο α π ' το μικρό του άπειρο, ή

ακόματην Τερέζα, ** γυναίκα, που πεθαίνει γιατί δεν πεθαίνει,

120

ή τη Λίνα Οδένα, 3 σε πόλεμο με την Τερέζα σε πω πολλά απόένα σημεία...

(Κάθε φωνή ή γνήσια πράξη έρχεται από το λαό καί πάει σ ' αυτόν, απ ' ευθείας ή μεταδομένη από αδιάκοπα κυματιστά χορτάρια , από το ρόδινο καπνό από άτυχα, πικρά παρασυνθήματα).Έτσι κι η ύπαρξή σου, πολιτοφύλακα, έτσι η αποκαμωμένη

ύπαρξή σουξεσηκωμένη από μία ακίνητη πέτρα, θυσιάζεται, χωρίζει,πέφτει προς τα πάνω κι από την ακαή της φλόγα ανυψώνεται, ανεβαίνει ω ς τους αδύνατους, μοιράζοντας ισπανΐες στους ταύρους, ταύρους στα περιστέρια...

Προλετάριε που πεθαίνεις από άπειρο, σε τι φρενήρη αρμονία θα τελειώσει το μεγαλείο σου, η φτώχια σου, ο ορμητικός

σου σίφουνας,η μεθοδική σου βία, το θεωρητικό και πρακτικό σου χάος, η δάντεια επιθυμία σου, τόσο σπανιόλικη, ν' αγαπάς, ακόμα κα)

στην προδοσία, τον εχθρό σου! Λευτερωτής ζωσμένος με αλυσίδες, δίχω ς το δικό του κάματο ω ς με σήμερα θα έμενε δίχως

χερούλια ή απλωσιά, θα πλανιόταν δίχω ς κεφάλι τα καρφιά, αρχαιοπρεπή, αργή, κόκκινη η μέρα, τα δικά μας αγαπημένα κράνη, άθαφτα!Ξωμάχε που έπεσες με το πράσινο φύλλωμά σου για τον

άνθρωπο,με την κοινωνική αλυγισία του μικρού σου δάχτυλου,με το βόδι σου που μένει, με τη φυσική σου,επίσης με το λόγο σου δεμένο σ* έναν πάσαλοκαί το νοικιασμένο ουρανό σουκαι με τον πηλό μπηγμένο στην κούρασή σουκι εκείνον που κόλλησε στο νύχι σου, προελαύνοντας!

121

Χτίστεςτης αγροτιάς, πολιτικοί και πολέμαρχοιτης ζωντανής, που μερμηγκιάζει αιωνιότητας: ήταν γραμμένοπως εσείς 6κ δημιουργούσατε το φως αναστρέφονταςμε το θάνατο τα μάτια σας'πως στη σκληρή πτώση του στόματός σαςθα 'ρθει σ' εφτά κοφίνια η αφθονία, όλαστον κόσμο θα 'ναι από έτοιμο χρυσάφικαι το χρυσάφι,μυθικοί ζητιάνοι του ίδιου του χυμένου αίματός σας, και το ίδιο το χρυσάφι θα ναι τότε χρυσό!

Θ' αγαπηθούν όλοι οι άνθρωποικαι θα φάνε κρατώντας την άκρη των θλιμμένων μαντηλιών σαςκαι θα πιούνε στο όνοματου δικού σας άμοιρου λάρυγγα!Θα ξαποστάσουν παίρνοντας την άκρη αυτού του δρόμου, θα κλάψουν με λυγμούς σα σκεφτούν τις δικές σας τροχιές,

ευτυχισμένοιθα 'ναι, και στον ήχοτης δικής σας φριχτής, ανθισμένης, έμφυτης επιστροφής, θα ταχτοποιήσουν αύριο τις δουλειές τους, τις τραγουδισμένες

μορφές που ονειρεύτηκαν!

Τα ίδια παπούτσια θα κάνουν σ' όποιον ανεβαίνει δίχως δρόμους στο σώμα τουκαι σ' αυτόν που κατεβαίνει ως με το σχήμα της ψυχής του! Πλεγμένοι ο ένας στον άλλο θα μιλήσουν οι μουγγοί, θα περπα­

τήσουν οι παράλυτοι!Θα δούνε, σα γυρίσουν, οι τυφλοί και πάλλοντας θ' ακούσουν οι κουφοί!Οι αγράμματοι θα μάθουν, οι σοφοί θα μωραθούν! θ α δοθούν τα φιλιά που δεν μπορέσατε να δώσετε!Μόνο ο θάνατος θα πεθάνει! Το μερμήγκιθα φέρει κομματάκια ψωμιού στον ελέφαντα αλυσοδεμένοστη χτηνώδική του λεπτότητα* παιδιά από αποβολές

122

θα ξαναγεννηθούν τέλεια, ψωμωμένα καί θα δουλέψουν όλοι οί άνθρωποί, θα γεννήσουν όλοι οί άνθρωποί, θα καταλάβουν όλοι ot άνθρωποί!

Εργάτη, σωτήρα, λυτρωτή μας,άφες ημίν τα οφείλήματα ημών, αδελφέ!Καθώς ένα ταμπούρλο λέει στο κύλισμά του, στις παροιμίες του: τί εφήμερο «ποτέ» η πλάτη σου!Τί «πάντα» που όλο αλλάζει, το προφίλ σου!

Εθελοντή Ιταλέ, ανάμεσα στα θηρία της μάχης του ένα λιοντάρι αβησυνέζίκο πάει κουτσαίνοντας!Εθελοντή των Σοβιέτ, μπροστάρη του παγκόσμιου στήθους σου!Εθελοντές του Νότου, του Βορρά, της Ανατολήςκί εσύ, της Δύσης, κλείνοντας το μακάβριο τραγούδι της αυγής!Γνωστός στρατιώτης που τ* όνομά τουπαρελαύνει στον ήχο ενός φιλιού!Πολέμαρχε που σε γέννησε η γης, οπλίζοντάς σε με σκόνη,ποδένοντάς σε με θετικούς μαγνήτες, ζωντανές οί προσωπικές σου πεποιθήσεις, ξεχωριστός στο χαρακτήρα, γνωστή η πειθαρχία σου, το πετσί σου κολλήτό,προχωρώντας με τη λαλιά της πατρίδας σου στην πλάτη καί την ψυχή στεφανωμένη με γουλιά!Εθελοντή ζωσμένε με την κρύαεύκρατη ή διακεκαυμένη ζώνη σου,ήρωες ολόγυρα,θύμα σε φάλαγγα νικητών:στην !σπανία, στη Μαδρίτη, φωνάζουν:στη σφαγή εθελοντές της ζωής!

Γιατί στην !σπανία σκοτώνουν, άλλοι σκοτώνουν το παιδί, το παίχνίδάκί του που σταματάει, την πρόσχαρη μάνα Ροσένδα,

!23

το γερο-Αδάμ που μίλαε δυνατά με το άλογό του καί το σκυλί που κοιμότανε στη σκάλα.Σκοτώνουν το βιβλίο, τουφεκίζουν τα βοηθητικά του ρήματα, την ανυπεράσπιστη πρώτη σελίδα του!Σκοτώνουν την ακριβή πτώση του αγάλματος,το σοφό, το ραβδί του, το συνάδελφό του,τον κουρέα δίπλα — ίσως μ' έκοψε κατά λάθος,αλλά άνθρωπος του Θεού, και, πέρα α π ' αυτό, άμοιρος*το διακονιάρη που χτες τραγούδαε απέναντι,τη νοσοκόμα που σήμερα πέρασε κλαίγοντας,τον παπά φορτωμένο με το αλύγιστο ύψος των βημάτων του...

Εθελοντές,για τη ζωή, για τους καλούς, σκοτώστε το θάνατο, σκοτώστε τους κακούς!Κάμετέ το για τη λευτεριά όλων,του εκμεταλλευτή και του εκμεταλλευόμενου,για μιαν ειρήνη δίχως πόνο — την καταλαβαίνωσαν κοιμάμαι στη ρίζα του μετώπου μουκι ακόμα όταν κυκλοφορώ φωνάζοντας —και κάντε το, σας ξαναλέω,για τον αναλφάβητο που του γράφω,για την ξυπόλυτη ιδιοφυία και το αρνί της,για τους συντρόφους που πέσανε,οι στάχτες τους αγκαλιάζοντας το πτώμα ενός δρόμου!

Πως εσείς,εθελοντές της Ισπανίας και του κόσμου, θα ερχόσαστε, είδα στον ύπνο μου πω ς ήμουνα καλός, κι ήτανε για να δω το αίμα σας, εθελοντές...Απ' αυτό, πάει πολύς καιρός, πολλές αγωνίες, πολλές καμήλες σε ηλικία προσευχής.Στ' όνομά σας σήμερα φλεγόμενο βαδίζει το καλό, σας ακολουθάνε τρυφερά ερπετά με έμφυτη βλεφαρίδα και σε δύο βήματα, σε ένατο κύλισμα του νερού που τρέχει να δει το τέρμα του πριν φλεγεί.

124

(Μ Α Χ Ε Σ )Η

Ανθρωπε της Εστρεμαδούρα, ακούω κάτου από το πόδι σου τον καπνό του λύκου, τον καπνό του είδους, τον καπνό του παιδιού, το μοναχικό καπνό των σταριών,τον καπνό της Γενεύης, τον καπνό της Ρώμης, τον καπνό του

Βερολίνουκαί του Παρισιού καί τον καπνό του κονεμένου τέλους σου καί τον καπνό που, τελικά, βγαίνει από το μέλλον.Ω ζωή! Ω γη! Ω ίσπανία!Ουγγιές αίματος,μέτρα αίματος, υγρά αίματος,έφιππο αίμα, αίμα πεζή, εντοιχισμένο, δίχως διάμετρο, αίμα τεσσάρων τετάρτων, νερένιο αίμα κι αίμα νεκρό του ζωντανού αίματος!

Εστρεμένιο, ω να μην είμαι ακόμα εκείνος ο άνθρωπος που γι* αυτόν η ζωή σε σκότωσε κι ο θάνατος σε γέννησε καί να μείνω μόνο για να σε βλέπω έτσι, απ ' αυτόν το λύκο, πώς συνεχίζεις το όργωμα μέσα στα στήθη μας!Εστρεμένιο, γνωρίζειςτο μυστικό σε δυο φωνές, λαϊκό και ψηλαφιστό, του δημητριακού: πως τίποτα δεν αξίζει τόσο, όσο μια μεγάλη ρίζα που μποδάει μιαν άλλη!Εστρεμένιο, με το πρόσωπο στις παλάμες, ενσαρκώνοντας την

ψυχή στο λίκνο της, ακουμπισμένος στους αγκώνες για να δεις πώς χωράει μια ζωή σ* ένα θάνατο!Εστρεμένιο, και να μην είναι γης που να 'χειτο βάρος του αλετριού σου, ούτε άλλος κόσμοςαπό το χρώμα της ζεύλας σου ανάμεσα σε δυο εποχές- να μην

έχειςτο μέτρημα των μεταθανάτιων κοπαδιών σου!

125

ΕστρεμένίΟ, μ* άφησεςνα σε βλέπω απ' αυτόν το λύκο, να υποφέρεις,ν* αγωνίζεσαι για όλους καί ν' αγωνίζεσαιγια να γίνει το άτομο ένας άνθρωπος,τ* αφεντικά να γίνουν άνθρωποί,για να γίνει όλος ο κόσμος ένας άνθρωπος, κι ακόμαως καί τα ζώα να γίνουν άνθρωποί,το άλογο ένας άνθρωπος,το ερπετό ένας άνθρωποςτο γεράκι ένας τίμιος άνθρωπος,η μύγα, ένας άνθρωπος, κί η ελιά ένας άνθρωποςκί ως καί η όχθη, ένας άνθρωποςκί ο ίδιος ο ουρανός, όλος ένα ανθρωπάκι!

Ύστερα, πίσθοχωρώντας απ' την Ταλαβέρα'' σε γκρούπες του ενός, οπλισμένοι με πείνα, σε μάζες του ενός, οπλισμένοι με στήθος ίσαμε το μέτωπο, δίχως αεροπλάνα, δίχως πόλεμο, δίχως πάθος, το χάσιμο στην πλάτη καί το κέρδίσμαπιο κάτω απ' το μολύβι, θανάσιμα πληγωμένοι από τιμή,τρελοί από τη σκόνη, το χέρι πεζή,αγαπώντας παρά τη θέλησή τους,κερδίζοντας ισπανικά όλη τη γη,πίσθοχωρώντας ακόμα πιο πολύ, χωρίς να ξέρουνπού ν* ακουμπήσουν την ίσπανία τους,πού να κρύψουν το κοσμικό τους φίλημα,πού να φυτέψουν την ελιά της τσέπης τους!

Ακόμα παραδώ, πιο ύστερα,από τη σκοπιά τούτης της γης,από το πένθος που σ* αυτό ρέει το σατανικό καλό,φαίνεται η τρομερή μάχη της Γκερνίκα."Μάχη a priori, πέρα από υπολογισμούς,

126

μάχη εν ειρήνη, μάχη των αδύναμων ψυχών,ενάντια στα αδύναμα σώματα, μάχη όπου χτυπάει το παιδί,χωρίς κανένας να του πει για να χτυπήσει,κάτω από τη φρικτή του δίφθογγοκαι κάτω από το επιδέξιο φάσκιωμά του,και που η μάνα χτυπάει με την κραυγή της, με τη ράχη από

ένα δάκρυκαι που ο άρρωστος χτυπάει με την αρρώστια του, με το χάπι

του και το γιό τουκαι που ο γέροντας χτυπάειμε τ' άσπρα του μαλλιά, τους αιώνες του και τη γκλίτσα του. και που ο πρεσβύτερος χτυπάει με το θεό!Σιωπηλοί υπερασπιστές της Γκερνίκα!Ω αδύναμοι, ω τρυφεροί στην προσβολή σας, που αγωνίζεστε, πληθαίνεστεκαι πλημμυρίζετε με δυνατούς αδύναμους τον κόσμο!

Στη Μαδρίτη, στο Μπιλμπάο, στο Σαντανδέρ,^ βομβάρδισαν τα κοιμητήρια, κι οι αθάνατοι νεκροί,από ενεδρεύοντα κόκαλα κι αιώνιον ώμο, από τους τάφους, οι αθάνατοι νεκροί, σαν κατάλαβαν, σαν είδαν, σαν άκουσαν, το κακό τόσο βαθιά, τόσο νεκρούς τους δειλούς επιδρομείς, ξανάρχισαν τους μισοτελειωμένους πόνους τους, σταμάτησαν να κλαιν, σταμάτησαν να ελπίζουν σταμάτησαννα υποφέρουν, σταμάτησαν να ζουν, σταμάτησαν, στο τέλος, να είναι θνητοί!

Και το μπαρούτι, στη στιγμή, δεν ήταν τίποτα,διασχίζοντας σημάδια και σφραγίδες,και στην έκρηξη βγήκε από το βήμα άλλο ένα βήμα,και στη φευγάλα με τα τέσσερα, ακόμα ένα,και στον αποκαλυπτικό ουρανό, ακόμα ένα,και στα εφτά μέταλλα η ενότητα,απλή, δίκαιη, κολλεκτίβα, αιώνια.

127

Μ άλαγα'" δίχως μάνα ούτε πατέρα,ούτε πετραδάκι, ούτε φούρνο, ούτε άσπρο σκυλί!Μάλαγα ανυπεράσπιστη, όπου βηματίζοντας γεννήθηκε ο

θάνατός μουκί από το πάθος πέθανε η γέννησή μου!Μάλαγα, περπατώντας πίσω από τα πόδια σου, σ' έξοδο, κάτω από το κακό, κάτω απ' τη δειλία, κάτω από τη σκαμμένη

δυσπερίγραφτη ιστορία, με τον κρόκο στο χέρι: — οργανική γή! καί με το ασπράδι στην άκρη των μαλλιών: όλο το χάος! Μάλαγα φεύγονταςαπό πατέρα σε πατέρα, φαμελίάρα, από το γω σου στο γίό σου,στ* ανοιχτά της θάλασσας που φεύγει από τη θάλασσα,μέσα απ ' το μέταλλο που φεύγει απ ' το μολύβι,ίσια με το έδαφος που φεύγει από τη γηςκαί στα προστάγματα, ω Θεέ!του βάθους που σ' αγαπούσε!Μάλαγα κάτω από χτυπήματα, σε θανάσιμο θρόμβο, ξαμολυ-

μένη σε ληστές, σε χτυπήματα της κόλασης, σε χτυπήματα του ουρανού,περπατώντας πάνω σε σκληρό κρασί, όλη κουβάρι πάνω στο μενεξεδένίο αφρό, ένας-ένας, πάνω σε στατική κί ακόμα πιο μενεξεδένία θύελλα, καί στο ρυθμό των τεσσάρων τροχιών που αγαπούν καί των πλευρών που σκοτώνονται!Μάλαγα του αδιόρατου αίμάτου μουκαί του ερυθρίάσματός μου από μακριά,η ζωή ακολουθεί με ταμπούρλο τις κανελί τιμές σου,με ρουκέτες τα αιώνια παιδιά σουκαί με σιωπή το τελευταίο ταμπούρλο σου,με τίποτα την ψυχή σου,καί με πιο πολύ τίποτα, το εγκάρδιο στέρνο σου!Μάλαγα, μη φεύγεις με τ* όνομά σου!Π ατί αν φύγεις, πηγαίνειςόλη, στον εαυτό σου, ατέλειωτα κί απόλυτα όλη,

128

σε αρμονία με τη στητή κορμοστασιά σου που με τρελαίνει, με την εύφορη σόλα σου και την τρύπα της και το αρχαίο ξουράφι σου δεμένο στο άρρωστο δρεπάνι σου και το μαδέρι σου δεμένο σ' ένα σφυρί!Μαλαγκένια Μάλαγα, όνομα και πράμα, φεύγοντας στην Αίγυπτο, αφού είσαι καρφωμένη, μακραίνοντας σε πανόμοιο πόνο το χορό σου. περιστρέφοντας μέσα σου τον όγκο της γης, χάνοντας το παγούρι σου, τους ψαλμούς σου, φεύγοντας με την εξωτερική Ισπανία σου και το έμφυτο άπειρό σου! Αυτοδίκαιη Μάλαγαxat στο βιολογικό κήπο, ακόμα πιο πολύ Μάλαγα!Μάλαγα στους πέντε δρόμους,προσέχοντας το λύκο που σ' ακολουθάεικαι με το νού σου στο λυκόπουλο που σε περιμένει!Μάλαγα, πώς κλαίω!Μάλαγα. πώς κλαίω καί κλαίω!

m

Συνήθιζε να γράφει με το χοντρό του δάχτυλο στον άερα: «Να ζίσουν οι σύντροφοι! Πέδρο Ρόχας»'*, από τη Μιράνδα του Έ μ π ρο , πατέρας κι άνθρωπος, σύζυγος κι άνθρωπος, σιδηροδρομικός κι άνθρωπος, πατέρας κι ακόμη άνθρωπος. Ο Πέδρο με τους δυο θανάτους

του.

Χαρτί του ανέμου, τον σκότωσαν: πέρνα!Πέννα από σάρκα, τον σκότωσαν: πέρνα!«Βγάλτο ντελάλί σ* όλους τους συντρόφους'^, τώρα!».

Στύλος που πάνω του κρέμασαν το μαδέρι του, τον σκότωσαν*τον σκότωσαν στη ρίζα του χοντρού του δάχτυλου! Σκοτώσανε, μια κι έξω, τον Πέδρο, το Ρόχας!

129

Να ζήσουν οι σύντροφοίστην κορφή του γραμμένου αγέρα του!Να ζήσουνε μ* αυτό το ρ του γερακιού στα σπλάχνα του Πέδροκαί του Ρόχας, του μάρτυρα καί του ήρωα!

Ψάχνοντας τον, νεκρό, ξάφνιασαν στο σώμα του ένα πελώριο σώμα, για την ψυχή του κόσμου, καί στο σακάκι του ένα κουτάλι νεκρό.

Κί ο Πέδρο συνήθιζε να τρώειανάμεσα στις υπάρξεις της σάρκας του, να συγυρίζει, να βάφει το τραπέζι και να ζεί γλυκά, υπόδειγμα για όλον τον κόσμο.Και τούτο το κουτάλι πήγε στο σακάκι του,ξυπνητός ή όταν κοιμόταν, πάντα,κουτάλι νεκροζώντανο. εκείνο και τα σύμβολά του.Βγαλ* το ντελάλι σ* όλους τους συντρόφους, τώρα!Να ζήσουν οι σύντροφοι στα πόδια αυτού του κουταλιού για

πάντα!

Τον σκότωσαν, τον ανάγκασαν να πεθάνει τον Πέδρο, το Ρόχας, το δουλευτή, τον άνθρωπο, εκείνον που γεννήθηκε τόσο μικρούλης, κοιτάί )ντας στον ουρανό, και που ύστερα μέστωσε, πήρε χρώμακαι πάλαιψε με τα κύτταρά του, με τα όχι του, τα ακόμα του,

τις πείνες του, τα κομμάτια του.

Τον σκότωσαν γλυκάανάμεσα στα μαλλιά της γυναίκας του, της Χουάνας Βάσκεθ, την ώρα της φωτιάς, τη χρονιά της τουφεκιάς και την ώρα που πλησίαζε κοντά σ' όλα.

Ετσι. ο Πέδρο Ρόχας, μετά το θάνατό του, σηκώθηκε, ασπάστηκε το ματωμένο φέρετρό του,

)30

έκλαψε για την Ισπανίακαί ξανάγραψε με το δάχτυλο στον αέρα:«Ν αζήσουνοι σύντροφοι! Πέδρο Ρόχας)>.Το πτώμα του ήταν γεμάτο κόσμο.

[VΕκκλήσεις του πεζικού,που το τουφέκι εκλιπαρεί απ' το μέταλλο τ' αψήλουκι εκλιπαρεί η οργή, πιο δω απ' το οργισμένο το μπαρούτι.Σιωπηλές φάλαγγες ιππικού που τουφεκίζουν,με θανάσιμο ρυθμό, την καλοσύνη τους,από ένα κατώφλι, από τον εαυτό τους, αχ, από ιον ίδιο τον

εαυτό τους.Δυνατοί πολέμαρχοιξεκάλτσωτοι ποδένουν τη βροντή,σατανικοί, πολυάριθμοι,σέρνοντας τους τίτλους της δύναμής τους,ψύχα κάτω απ' τη ζώνη,τουφέκι διπλού διαμετρήματος: αίματα κι αίματα.

Ο ποιητής χαιρετάει τον οπλισμένο πόνο!

Οι ζητιάνοι πολεμάνε για την [σπανία, διακονεύοντας στο Παρίσι, στη Ρώμη, στην Πράγα και υπογραμμίζοντας έτσι, με γοτθικό χέρι ελεημοσύνης, τα πόδια των Αποστόλων, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο

Μεξικό.Οι ζήτουλες πολεμάνε εκλιπαρώντας κολασμένατο Θεο για το Σαντανδέρ,τη μάχη που κανείς ακόμα δε νικα.Δίνονται στον πανάρχαιο πόνο, επιμένουν κλαίγοντας κοινωνικο μολύβι στα πόδια του ατόμου, κι επιτίθενται με λυγμούς, οι ζήτουλες σκοτώνοντας με μόνη τη διακονιά τους.23 Ο χ τ ώ β ρ η ! 93 7

ί 3 !

ΣΠ Α Ν ΙΟ Α 1Κ Η Ε ΙΚ Ο Ν Α Θ Α Ν Α Τ Ο Υ

V

Νά τος! Φωνάξτε του! Φαίνεται από τα πλάγια!Νά τος ο θάνατος που πάει γ ^ το Ιρούν:^τα βήματά του από ακορντεόν, η βρισιά του,το μέτρο του πλεχτού του που σου είπα,το γραμμάρι του εκείνου του βάρους που σιώπησα... αν είναι

εκείνα!

Φωνάξτε του! Βιαστείτε! Με ψάχνει στα τουφέκια, γιατί ξέρει καλά πού τον νικάω,πού είναι το μεγάλο ατού μου, οι νόμοι μου που εξαπατούν, Ο)

τρομεροί μου κώδικες.

Φωνάξτε του! Πάει ακριβώς σαν άνθρωπος ανάμεσα στ'αγρίμια,

ακουμπάει σ' εκείνο το χέρι που μπλέκεται στα πόδια μαςόταν κοιμόμαστε στα χαρακώματακαι σταματάει στις ελαστικές πόρτες του ονείρου.

Εσκουξε! 'Εσκουξε! 'Εσκουξε το γεννημένο αισθητήριο σκού­ξιμό του!

Θα σκούξει από ντροπή, σαν δει πως έπεσε ανάμεσα στα κλή­ματα,

βλέποντας πώς αποτραβιέμαι από τα ζώα, ακούγοντας πώς λέμε: Είναι ο θάνατος!Πληγώνοντας τα μεγαλύτερά μας νητερέσια!

(Για το σκώτι του επεξεργάζεται τη σταγόνα που σου είπα,σύντροφε*

γιατί τρώει την ψυχή του γείτονά μας).

Φωνάξτε του! Πρέπει να τον πάρουμε στο κατόπι

132

ως με τα πόδια τω'.' εχθρικών αρμάτωνγιατί ο θάνατος είναι μια ύπαρξη που υπάρχει στανικώς,που την αρχή του και το τέλος του κουβαλάω χαραγμέναμπροστά-μπροστά στις αυταπάτες μου,μ' όλο που θα διάτρεχε τον τρέχοντα κίνδυνοπου εσύ γνωρίζειςκι ας κάνει προσποιητά πως δε με ξέρει.

Φωνάξτε του! Δεν είναι ένα ον ο βίαιος θάνατος,αλλά, μόλις, ένα λακωνικό συμβάν*ο τρόπος μάλλον ρέπει, σαν επιτίθεται,ρέπει σ' έναν απλό θόρυβο, δίχως τροχιές ούτε ιστορίες της

μοίρας*ρέπει μάλλον ο τολμηρός του χρόνος κάλπικης δεκάρας και τα κουφά καράτια της, σε δεσποτικά χειροκροτήματα. Φωνάξτε του! Γιατί φωνάζοντάς τον με οργή, με σχήματα, τον βοηθάς να σύρει τα τρία του γόνατα, καθώς, πολλές φορές,πολλές φορές πονάνε, κοσμικά κατάγματα αινιγματικά,

τρυπάνε,καθώς, πολλές φορές, αγγίζω τον εαυτό μου κι είναι ξένος.

Φωνάξτε του! Βιαστείτε! Με ψάχνει,με το κονιάκ του, το ηθικό του μήλο παρειάς,τα βήματά του από ακορντεόν, τη βλαστήμια του.Φωνάξτε του! Η κλωστή των δακρύων μου γι' αυτόν δεν πρέπει

να χαθεί.Από την οσμή του προς τα πάνω, ω η σκόνη μου σύντροφε! Από το πύον του προς τα πάνω, αχ η τιμωρία μου, υπολοχαγέ! Από το μαγνήτη του προς τα κάτω, ω Θεέ, ο τάφος μου!

)33

Κ Ο Μ ΙΤ ΙΒ Α Υ Σ Τ Ε Ρ Α Α Π Ο Τ Η Ν Κ Α Τ Α Λ Η Ψ Η ΤΟ Υ Μ Π ΙΑ Μ Π Α Ο

VIΛαβωμένος και νεκρός, αδελφέ,πιστή ύπαρξη, δημοκρατική, περπατάνε πάνω στο θρόνο σου, αφ' ότου η ραχοκοκαλιά σου έπεσε θριαμβικά* περπατάνε, χλωμέ, στην αχαμνή και στη χρονιάρικη ηλικία σου, κατάκοπα απορροφημένη μπροστά στους ανέμους.

Πολέμαρχε και στους δυο πόνους,κάτσε ν' ακούσεις, πλάγιασε στα πόδια αυτού του στύλου, κοντά στο θρόνο σου' γύρισε στο πλευρό*τα καινούρια σεντόνια είναι παράξενα* περπατάν, αδελφέ, περπατάν.

Είπαν: «Πώς! Πού!...», μιλώντας με κομμάτια περιστεριού,και τα παιδιά ανεβαίνουν χωρίς δάκρυα στη σκόνη σου. Ερνέστο Θούνιγκα, κοιμήσου με το χέρι φορεμένο, με τη σκέψη φορεμένη,σ' αναπαμό η ειρήνη σου, σε ειρήνη ο πόλεμός σου.

Λαβωμένος θανάσιμα από ζωή, σύντροφε, σύντροφε καβαλάρη,σύντροφε άλογο ανάμεσα άνθρωπο κι αγρίμι, τα κοκαλάκια σου λεπτού και μελαγχολικού σχεδίου σχηματίζουν σπανιόλικη πομπή, πομπή στεφανωμένη από τα πιο λεπτοκάμωτα κουρέλια!

Κάτσε, λοιπόν, Ερνέστο,άκου που περπατάν, εδώ, πάνω στο θρόνο σου, αφ' ότου ο αστράγαλός σου έβγαλε γκρίζες τρίχες.Τί θρόνος;Το δεξί σου παπούτσι! Το παπούτσι σου!)3 Σεπτέμβρη 1937.

134

VII

Πα μερικές μέρες ο αγέρας, σύντροφοί, για πολλές μέρες ο άνεμος αλλάζει όψη, το έδαφος, κόψη,καί στόχευση το δημοκρατικό τουφέκι.Π α μερικές μέρες η Ισπανία είναι ισπανική.

Για μερικές μέρες το κακό κινητοποιεί τις τροχιές του, απουσιάζει, παραλύει τα μάτια ακούγοντάς τες.Π α μερικές μέρες προσευχόμενοι με ιδρώτα γυμνό,0 ί πολιτοφύλακες κρέμονται από τον άνθρωπο.Για μερικές μέρες ο κόσμος, σύντροφοί, ο κόσμος είναι ισπανικός ως με το θάνατο.

Για μερικές μέρες έχει πεθάνεί εδώ το τουφεκίδί καί πέθανε το σώμα στο χάρτινο του πνεύμα κί η ψυχή έγίνε η δική μας ψυχή, σύντροφοί.Για μερικές μέρες ο ουρανός,αυτός, ο ουρανός της μέρας, αυτός με το πελώριο λαγοπόδί.

Για μερικές μέρες, Χίχόν*'"για πολλές μέρες, Χίχόν*για πολύν καιρό, Χίχόν*για πολλή γη, Χίχόν*για πολύ άνθρωπο, Χίχόν*καί για πολύ θεό , Χίχόν*για πάμπολλες ίσπανίες, άί, Χίχόν!

Σύντροφοί,για μερικές μέρες ο άνεμος αλλάζει όψη.

5 Νοέμβρη 1937.

135

VIII

Εδώ,Ραμόν Κολιάρ,'sη φαμελιά σου συνεχίζει σκοινί με το σκοινί, ακλουθιέται,όσο εσύ βρίσκεσαι για βιζιτα, εκεί, στα εφτά σπαθιά, στη

Μαδρίτη,στο μέτωπο της Μαδρίτης.

Ραμόν Κολιάρ, βοϊδολάτηκαι στρατιώτη ίσαμε το γαμπρό του πεθερού σου, σύζυγε, γείτονα γιε του γέρου Γιου του Ανθρώπου!Ραμόν του πόνου, εσύ, Κολιάρ, ανδρείε,παλαδίνε της Μαδρίτης κι από αρχίδια* μικρέ Ραμόν,εδώ,οι δικοί σου σκέφτονται πολύ την καλοχτενισιά σου!

Αγωνιώντας, ευλύγιστοι στο κλάμα, σαν είναι ώρα για δάκρυ! Κι άμα βαρέσουν τα ταμπούρλα, πάνε* κουβεντιάζουν μπροστά στο βόδι σου, σαν ειν' η ώρα της γης!

Ραμόν! Κολιάρ! Σ ' εσένα! Αν είσαι λαβωμένος, μην κάνεις το σκληρό όταν παραδοθεις* συγκροτήσου!Εδώ,η σκληρή καπατσοσύνη σου είναι σε κουτάκια* εδώ,το σκούρο σου βρακί, με τον καιρό,έμαθε κιόλας να πηγαίνει μοναχό του, για να λυώσει*εδώ,Ραμόν, ο πεθερός σου, ο γέροντας,σε χάνει σε κάθε συναπαντεμό της θυγατέρας του.

Θα σου πω πως εδώ φάγανε τη σάρκα σου,δίχως να το γνωρίζουν,το στήθος σου, δίχως να το γνωρίζουν,

136

το πόδι σου*αλλά όλοι σκέφτονται πολύ τα βήματά σου στεφανωμένα

σκόνη!

Προσευχήθηκαν στο Θεό, εδώ*κάτσανε στο κρεβάτι σου, μιλώντας με φωνές ανάμεσα στη μοναξιά σου και στα μικρά σου υπάρχοντα* δεν ξέρω ποιος πήρε το αλέτρι σου, δεν ξέρω ποιος ήρθε σ' εσένα, ούτε ποιος γύρισε από τ ' άλογό σου.

Εδώ, τέλος, Ραμόν Κολιάρ, ο φίλος σου.Νά σαι καλά, άνθρωπε του Θεού, σκότωνε και γράφε.

10 Σεπτέμβρη 1937

137

Μ ΙΚ ΡΟ Μ Ν Η Μ Ο Σ Υ Ν Ο Σ ' Ε Ν Α Ν Η Ρ Ω Α Τ Η Σ Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ

IX

Ενα βιβλίο έμεινε πλάι στη νεκρή του ζώνη, ένα βιβλίο βλάσταινε από το νεκρό του πτώμα.Πήραν τον ήρωα,και σάρκινο και ζοφερό το στόμα του μπήκε στην ανάσα μας ' ιδρώναμε όλοι, με τον αφαλό στην πλάτη* περπατώντας μας ακολουθούσαν τα φεγγάρια* ως και το πτώμα ίδρωνε από θλίψη.

Κι ένα βιβλίο, στη μάχη του Τολέδο,ένα βιβλίο, πίσω από ένα, πάνω από ένα, βιβλίο βλαστάριαζε

απ' το πτώμα.

Ποίηση του μελανιασμένου μήλου παρειάς, ανάμεσα στη λαλιά και στη σιωπή,ποίηση στο γράμμα ηθικής που θα συντρόφευε την καρδιά του.Έμεινε το βιβλίο και τίποτε άλλο, γιατί δεν υπάρχουν έντομα στο μνήμα,κι έμεινε στην άκρη στο μανίκι του ο αγέρας μουσκεύοντας και γίνονταν αέριος, άπειρος.

Ιδρώναμε όλοι, με τον αφαλό στην πλάτη, κι ακόμα κι ο νεκρός ίδρωνε από θλίψη κι ένα βιβλίο, το είδα εγώ με τις αισθήσεις, ένα βιβλίο πίσω, ένα βιβλίο πάνω βλαστάριασε απ ' το πτώμα ex abrupto.'^

10 Σεπτέμβρη 1937

138

Χ Ε ΙΜ Ω Ν Α Σ Σ Τ Η Μ Α Χ Η ΤΟ Υ Τ Ε Ρ Ο Υ Ε Λ "

X

Πέφτει νερό από πλυμένα περίστροφα!Ακριβώς,είναι η μεταλλική χάρη του νερού,στο μουχρωμένο βράδιασμα του Αραγκόν,μ' όλα τα κατασκευασμένα χορτάρια,τα φλεγόμενα λαχανικά, τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις.

Ακριβώς,είναι ο γαλήνιος κλάδος της χημείας,ο κλάδος των εκρηκτικών σε μια τρίχα,ο κλάδος των αυτοκινήτων, σε κίνηση κι αποχαιρετισμούς.

Έ τ σ ι απαντάει ο άνθρωπος στο θάνατο, έτσι,έτσι κοιτάει μπροστά κι ακούει στο πλάι,έτσι το νερό, αντίθετα από το αίμα, είναι νερένιο,έτσι η φωτιά, αντίθετα από τη στάχτη, λειαίνει τα παγωμένα

μηρυκαστικά της.

Ποιος πάει εκεί, κάτω απ ' το χιόνι; Σκοτώνουν; Ό χ ι . Ακριβώς,με το δεύτερο τράτο της, κουνώντας την ουρά της, πάει η ζωή.

Και φρικιαστικός είναι ο πόλεμος, και ατσιζει,ξεντώνει τον άνθρωπο, τον κάνει όλο μάτια'δίνει τάφο ο πόλεμος, δίνει πέσιμο,κάνει και δίνουν σάλτους ανθρωποειδών, παράξενους!Εσύ τον μυρίζεις σύντροφε, τέλεια, πατώνταςαφηρημένα το χέρι σου ανάμεσα σε πτώματα*εσύ τον βλέπεις, γιατί άγγιξες τα λιμπά σου, κατακοκκινίζοντας*τον ακούς στο στόμα σου του γεννημένου στρατιώτη.

139

Ας πηγαίνουμε, λοιπόν, σύντροφε* μας περιμένει ο ταραγμένος ίσκιος σου, μας περιμένει ο πλαγιασμένος ίσκιος σου, μεσημέρι λοχαγέ, απλέ φαντάρε νύχτα...Γι' αυτό μιλώντας γι" αυτήν την αγωνία, αλαργεύω από τον εαυτό μου φωνάζοντας:Κάτω το πτώμα μου... Και λύνομαι στο κλάμα.

XI

Κοίταξα το πτώμα, τη σύντομη ορατή του τάξη καί τη βραδύτατη φουρτούνα της ψυχής του* τό 'δα να επιζεί, είχε στο στόμα τη μισοκομμένη ηλικία δύο στομάτων.Φώναξαν τον αριθμό του: κομμάτια.Φώναξαν την αγάπη του: δεν του φελούσε!Φώναξαν τη σφαίρα του: νεκρή κι εκείνη!

Και η πεπτική του τάξη συγκρατιότανκαι πίσω η φουρτούνα της ψυχής του, μάταιη.Το άφησαν κι αφουγκράστηκαν, και είναι τότε που το πτώμασχεδόν κρυφόζησε, για μια στιγμή*αλλά το στηθοσκόπησαν λογικά — και ημερομηνίες!έκλαψαν στην ακοή τους — κι ακόμα ημερομηνίες!

3 Σεπτέμβρη 1937

140

Μ Α Ζ Α

XII

Αφού τέλειωσε η μάχηκαι νεκρός πια ο πολεμιστής, ήρθε σ' αυτόν κάποιος και του είπε: «Μην πεθαίνεις, σ' αγαπώ πολύ!»Αλλά το πτώμα, αχ, συνέχισε πεθαίνοντας.

Τον πλησίασαν δυο και του επανέλαβαν:«Μη μας αφήνεις! Κουράγιο! Γύρνα στη ζωή!»Αλλά το πτώμα, αχ, συνέχισε πεθαίνοντας.

Πρόστρεξαν είκοσι, εκατό, χίλιοι, πεντακόσιες χιλιάδες,φωνάζοντας:

«Τόση αγάπη και να μην κάνει τίποτα ενάντια στο θάνατο!» Αλλά το πτώμα, αχ, συνέχισε πεθαίνοντας.

Τον κύκλωσαν εκατομμύρια άτομα, με την κοινή παράκληση: «Μείνε αδελφέ!»Αλλά το πτώμα, αχ, συνέχισε πεθαίνοντας.

Τότε, όλοι οι άνθρωποι της γης μαζεύτηκαν* το πτώμα τους κοίταξε θλιμμένο, συγκινημένο* ανακάθησε αργάαγκάλιασε τον πρώτο άνθρωπο* πήρε να περπατεί...

10 Νοέμβρη 1937

141

Π Ε Ν Θ ΙΜ Ο Σ Τ Υ Μ Π Α Ν ΙΣ Μ Ο Σ Σ Τ Α Ε Ρ Ε ΙΠ ΙΑ Τ Ο Υ Δ Ο Υ ΡΑ Ν Γ Κ Ο 'Κ

XIII

Πατέρα κουρνιαχτέ που από την Ισπανία σηκώνεσαι, ο Θεός να σε φυλάει, στεφανωμένο και λεύτερο, πατέρα κουρνιαχτέ που από την ψυχή αναλήπτεσαι.

Πατέρα κουρνιαχτέ που από τη φωτιά ανεβαίνεις, ο Θεός να σε φυλάει, να σε ντύνει και να σε κάτσει σε θρόνο, πατέρα κουρνιαχτέ των ουρανών κατοικάρη.

Πατέρα κουρνιαχτέ, του καπνού δισεγγόνι, ο Θεός να σε φυλάει κι ως με το άπειρο ανέβα, πατέρα κουρνιαχτέ του καπνού δισεγγόνι.

Πατέρα κουρνιαχτέ, τελειωμέ των δικαίων, ο Θεός να σε φυλάει και ξαναέλα στη γη, πατέρα κουρνιαχτέ, τελειωμέ των δικαίων.

Πατέρα κουρνιαχτέ που σε παλάμες μεστώνεις, ο Θεός να σε φυλάει και να σε ντύνει με στήθος, πατέρα κουρνιαχτέ, του τίποτα τρόμε.

Πατέρα κουρνιαχτέ καμωμένε από σίδερο, ο Θεός να σε φυλάει και να σου δίνει ανθρώπινο σχήμα, πατέρα κουρνιαχτέ που βαδίζεις φλεγόμενος.

Πατέρα κουρνιαχτέ, σαντάλι του απόκληρου, ο Θεός να σε φυλάει και ποτέ μη σκορπίσεις, πατέρα κουρνιαχτέ, σαντάλι του απόκληρου.

Πατέρα κουρνιαχτέ που ανεμίζουν οι βάρβαροι, ο Θεός να σε φυλάει και με θεούς να σε ζώνει πατέρα κουρνιαχτέ στη συνοδειά των ατόμων.

142

Πατέρα κουρνιαχτέ, του λαού νεκροσέντονο, ο Θεός να σε φυλάει απ' το κακό και για πάντα, πατέρα κουρνιαχτέ σπανιόλε, πατέρα δικέ μας.

Πατέρα κουρνιαχτέ, που τραβάς για το μέλλον, ο Θεός μαζί σου, οδηγός, και φτερά να σου δίνει, πατέρα κουρνιαχτέ που τραβάς για το μέλλον.

22 Οχτώβρη 1937

XIV

Φυλάξου, Ισπανία, από την ίδια την Ισπανία σου! Φυλάξου απ ' το δρεπάνι χωρίς το σφυρί!Φυλάξου απ ' το σφυρί χωρίς το δρεπάνι!Φυλάξου απ ' το θύμα ενάντια στη θέλησή του,από το δήμιο παρά τη θέλησή τουκι απ' τον αδιάφορο παρά τη θέλησή του!Φυλάξου απ ' αυτόν που, πριν λαλήσεί ο κόκορας, θα σε αρνηθεί τρεις φορές,κι απ* αυτόν που, κατόπι, τρεις φορές σε αρνήθηκε! Φυλάξου από τα κρανία χωρίς τα μετατάρσια,Μ από τα μετατάρσια χωρίς τα κρανία!Φυλάξου απ ' τους καινούριους δυνατούς!Φυλάξου από κείνον που τρώει τους νεκρούς σου, από κείνον που τρώει νεκρούς τους ζωντανούς σου! Φυλάξου απ ' τον έμπιστο εκατό τοις εκατό! Φυλάξου από τον ουρανό δώθε από τον αγέρα και φυλάξου απ* τον αγέρα κείθε απ' τον ουρανό! Φυλάξου από τους ήρωές σου!Φυλάξου απ ' τους νεκρούς σου!Φυλάξου απ ' τη Δημοκρατία!Φυλάξου από το μέλλον!...

10 Ο χτώ βρη 1937

143

ΙΣ Π Α Ν ΙΑ , Π Α Ρ Ε Α Θ Ε Τ Ω Α Π ' ΕΜ Ο Υ Τ Ο Π Ο Τ Η Ρ ΙΟ Ν Τ Ο Υ Τ Ο

XV

Παιδιά του κόσμου,αν πέσει η Ισπανία — λέω, είν' ένας λόγος — αν πέσειαπό τον ουρανό κάτω το χέρι της που αδράχνουν,με καπίστρι, δύο γήινες λάμες'παιδιά, τι ηλικία εκείνη των βαθουλών κροτάφων!Τι νωρίς στον ήλιο εκείνο που σας έλεγα!Τι γρήγορα στο στήθος σας ο γερασμένος θόρυβος! Τι γέρικο το 2 σας στο τετράδιο!

Παιδιά του κόσμου, η μάναΙσπανία είναι με την κοιλιά στην πλάτη-είναι η δασκάλα μας με τους χάρακές της,είναι μάνα και δασκάλα,σταυρός και ξύλο, γιατί σας έδωσε το ύψος,ίλιγγο και διαίρεση και πρόσθεση, παιδιά*είναι με τον εαυτό της, πατέρες δικαστάδες!

Αν πέσει — λέω, είν' ένας λόγος — αν πέσει η Ισπανία, από τη γη προς τα κάτω, παιδιά, πώς θα πάψετε ν' ανασταίνεστε!Π ώς θα τιμωρεί το μήνα ο χρόνος!Π ώς θα μένουν τα δόντια πάντα δέκα, μισογραμμένη η δίφθογγος, το μετάλλιο στο κλάμα! Πώς το αρνάκι θα συνεχίσει νά είναι δεμένο από το πόδι στο μεγάλο καλαμάρι!Π ώς θα κατέβετε ξανά σκαλί-σκαλί το αλφαβητάρι ίσαμε το γράμμα όπου γεννήθηκε ο πόνος!

Παιδιά,γιοι των πολεμιστών, για τώρα,

144

χαμηλώστε τη φωνή, γιατί η Ισπανία τούτη τη στιγμή μοιράζει τη δύναμή της ανάμεσα στο ζωικό βασίλειο, τα λουλουδάκια, τους κομήτες, τους ανθρώπους.Χαμηλώστε τη φωνή, γιατί είναιμ' όλη την αυστηρότητά της, που είναι μεγάλη, δίχως να ξέρει τι να κάμει, κι έχει στο χέρι το κρανίο και μιλάει και λέει και λέει το κρανίο, εκείνο της κοτσίδας, το κρανίο, εκείνο της ζωής!

Χαμηλώστε τη φωνή, σας λέω*χαμηλώστε τη φωνή, το τραγούδι των συλλαβών, το κλάμα της ύλης και τον παραμικρό θόρυβο των πυραμίδων, κι ακόμα το χτύπο των κροτάφων που τα βαρούνε δυο λιθάρια! Χαμηλώστε την αναπνοή, κι αν ο βραχίονας πέσει,αν οι χάρακες σφυρίζουν, αν είναι νύχτα, αν ο ουρανός χωρέσει σε δυο γήινες κόγχες αν είναι τρίξιμο στο θόρυβο απ ' τις πόρτες, αν αργήσω,αν δε δείτε κανένα, αν σας τρομάζουν τα αξεμύτιστα μολύβια, αν η μάνα Ισπανία πέσει — λέω είν' ένας λόγος — βγήτε, παιδιά του κόσμου* σύρτε να την βρήτε!...

145

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[ΣΠ Α Ν ΙΑ . ΠΑΡΕΑΘΕΤΩ ΑΠ' ΕΜΟΥ ΤΟ Π Ο ΤΗ ΡίΟ Ν ΤΟΥΤΟ

]. Ο ποιητής αναφέρεται στην περίοδο 1934-1936 που προηγήθηκε του εμφυ­λίου σπαραγμού, προφ ανώ ς, που είναι γνω στή ώ ς «μαύρο δίχρονο».

2. Τ ραπουλόχαρτα.3. Α ντώ νιος Κ όλλ, λα ϊκ ός ήρωας στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμ ου. Με

μπ όμ π ες καί χειροβομβίδες δικής του κατα σκευής καί χωρίς προκάλυψ η ρί­χνοντα ν καί τίναζε στον αέρα τα φ ασιστικά τεθω ρακισμένα.

4. Τερέζα δε Θ επέδα Α ουμάδα, (151^-1582), ή Τερέζα δε Χ εσούς, Α γία, που της αποδίδεται το σονέτο που αρχίζει με το στίχο: «πεθαίνω γιατί δεν πεθαί­νω». Η Αγία Τερέζα άφησε λογοτεχνικ ό έργο μοναδικού δυναμισμού καί έμ ­πνευσης της μυστικής τέχνης. Κ αταδιώχτηκε από την ιερή Εξέταση. Στο τέ­λος ανακηρύχτηκε αγία.

5. Αίνα Ο δένα, λαϊκή ηρωίδα του πολέμου που σκοτώ θηκε πολεμ ώ ντας τους φασίστες στο μέτωπο του Νότου.

6. Εστρεμαδούρα: Η δυτική επαρχία της Ισ πα νία ς γνωστή για τη φτώχια της καί το φεουδαρχίκό σύστημα ιδιοκτησίας της γης πριν από τη Δημοκρατία. Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Λ αϊκού Σ υνασπισμού πάρθηκαν ορισμένα μέ­τρα α νακατανομ ή ς της γης. Αυτό όμω ς δεν κράτησε πολύ γιατί ήρθε η φασι­στική εισβολή, ο εμφύλιος με την τελική νίκη των φασιστικώ ν ορδώ ν και ο Ε- στρεμένιος, 0ί κάτοικοι της Ε στρεμαδούρα, όσοι επιζήσανε από τη σφαγή, ξα- ναρίχτηκαν στη φτώχια και στη δυστυχία.

7. Talabera de ta Reina, πόλη στην επαρχία του Τ ολέδο που έπεσε στα χέρια των φασιστών στις 5 του Σεπτέμβρη 1936.

8. Guernica, ήταν η ιερή πόλη των βάσκω ν. Α ποθανατισμένη για πάντα στον πασίγνω στο πίνακα του Π ικάσο. ' Ενα ντοκουμέντο για να στιγματίζει για πάντα στα μάτια των ανθρώ πω ν «με τις όρθιες συνειδήσεις» τη θηριωδία του φασι­σμού. Πόλη χω ρίς καμία στρατηγική σημασία και χω ρίς άμυνα που τα γερμ α­νικά αεροπλάνα, με διαταγή του Φ ράνκο, ισοπέδω σαν εντελώ ς ύστερα από σφο­δρό βομβαρδισμό στις 26 του Απρίλη 1937.

9. Bilbao, Saniander: Το Μ πιλμπάο, η μεγαλύτερη βιομηχανική πόλη της Βό­ρειας Ισπανία ς, έπεσε στα φασιστικά στρατεύματα στις 18 Ιουλίου 1937. Σαν- τανδέρ, άλλη βιομηχανική πόλη της Βόρειας Ισπανίας που έπεσε κείνες τις μέρες.

10. Η Μ άλαγα, περίφημη πόλη της Ν ότιας Ισπανίας για το κρασί της και τη παράδοση της λαϊκής της τέχνης, έπεσε στα στρατεύματα του ιταλού φασίστα στρατηγού Poâra στις 8 του Φλεβάρη 1937. Χ ιλιάδες από τους κατοίκους της ξεχύθηκαν κατά μήκος της ακτής και σφ αγιάστηκαν σ χεδόν μέχρι ενό ς από γερμανικά και ιταλικά αεροπλάνα και από γερμ ανικά πολεμικά πλοία που πε- ριπολούσαν τις ακτές.

1 !. Συμβολικό πρόσω πο και κοινό όνομα που ο Βαλλιέχο χρησιμοποιεί κι εδώ για να τονίσει τη λαϊκή υπόσταση των μαχητώ ν σε αντίθεση με τον επιτιθέμενο εισβολέα.

146

12. Ο ποιητής, για να τονίσει τη λαϊκή καταγωγή του ήρωα του ποιήματος που μόλις κι ήξερε να διαβάζει, γράφει επίτηδες ανορθόγραφ α το ρήμα avisar αντικαθιστώ ντας το s με το γράμμα του ισπανικού αλφαβήτου b.

13. [run. Βασκική πόλη κοντά στα ισ πανο-γαλλικά σύνορα. Έπεσε στα φα­σιστικά στρατεύματα στις 5 του Σεπτέμβρη 1937. ύστερα από ανηλεή βομβαρ­δισμό από θ ά λα σ σ α , ξηρά και αέρα που σ χεδόν την ισοπέδω σαν δολοφ ονώ ν­τας ένα μεγάλο μέρος των κατοίκω ν της.

14. Oijion. Βιομηχανική πόλη της Α στουρίας που κράτησε ηρωικά για πολύ καιρό στις φασιστικές επιθέσεις και βομβαρδισμ ούς πριν τελικά πέσει στα χέ ­ρια τους στις 2) Οκτώβρη [937.

I?. Α λλο ένα συμβολικό όνομα που χρησιμοποιεί ο ποιητής όπω ς και στον Πέδρο Ρ όχα ς.

16. Λατινικά στο κείμενο.]7. Η μάχη του Τερουέλ, ίσω ς η πιο σκληρή μάχη του πολέμ ου, δόθηκε κάτω

από τρομερές καιρικές συνθήκες με υπομηδενικές θερμοκρασίες και κράτησε από τις 15 του Δεκέμβρη 1937 ίσαμε τις 22 του Φ λεβάρη του 1938.

18. Durango: Βασκική πόλη που καταστράφ ηκε εντελώ ς από τα γερμανικά αεροπλάνα ύστερα από συνεχείς βομβαρδισμούς, περίπου τις ίδιες μέρες με την καταστροφή της Γκερνίκα. τον Α πρίλη του 1937.

]47

Ι σ τ ο ρ ι κ έ ς φ ω τ ο γ ρ α φ ί ε ς α π ό

τ ο ν ι σ π α ν ι κ ό ε μ φ ύ λ ι ο π ό λ ε μ ο

Μ όλις έφτασε η είδηση της ανταρσίας στο Μ αρόκο, μαχητές των διαφόρω ν κομμάτων του Λ αϊκού Μ ετώ που, παρουσιάστηκαν αυθόρμητα στα κομματικά γρα φ εία καί ζήτησαν να οπλιστούν. Το ίδιο απόγευμα της ]Ηης Ιουλίου 1936 μοιράστηκαν στη Μ αδρίτη 5.000 τουφέκια.

Η Δ ολόρες ίμπαρρούρι )) γνιιιστή ως «Π ασίονάρίω.. στους δρόμους τη: Μ α­δρίτης στις ί9 ίουλίου )9.%. Το σύνθημα ήταν: Δ εν θα περάσουν!

«Ε θελοντές '/tu τη ζωή, για τους χυλούς, οχοτώ στε το θά να ­το».Π ολιτοφύλακες στη Σομοσίέρρα. στο μέτωπο της Μ αδρίτης, οίχνοντα) στην επίθεση. το Σεπτέμίϊρη το)' 19.16.

«Δ ίνει τάφο ο πόλεμος, χά νει χα ί δίνουν σάλτους ανθρω ποειδώ ν αλλόχοτους!»Τ ον πολιτοφ ύλακα της φω τογραφ ίας τον 6ρήχε η σφ αίρα τη στιγμή που περνούσε ένα χαλώ δίο πάνω στο δέντρο.

«Λ αδω μένοι χα ί νεχροί αδελφ έ«. Η διάσημη φω τογραφία lo c Ρόμ.ΐί Ωΐ Κ άπα. Ο φ α χ ό ς του αμ ερίχανού φω τορεπόρτερ συνέλαδε το μαχητή αχρίδώ ς τη στιγ­μή που τον δρήχε η σφ αίρα.Γερμανίχό α εροπ λά νο τύπου junker ju-52. Η πόλη της Γ χερνίχα , την άλλη μέ­ρα της χαταστροφής.

Ε ΰ ί λ ό ν τ ρ ί ί ; νο σ ο χο μ ^ : ((φύγουν γ ια το μέτω πο . ί9 Ιούλιοί ' )93ό

Κ(ίτ(ίλονέϊο ι fOf/.ovTt'? qn '- . 'ncv -/ta it] μά'/η Tor Α ααγχόν .

«Η ΰί/ .ον ιη με τΐ]ν i ί 'χρατη η ό ία χ ε χ α ί 'μ ίν η ζοίνη tîou". h v a τμη-μα της Π η ς Α ίεθνούς τ α ξ ια ρ χ ία ς .

Κ ί ίταλονέξος .τολ<το<( uÂMXft:. με το "tM'tot-irp.. n(tt n : μ,*αί'.ά(;χί; γ εμ ά τε : . ί 'τοί- m<: να ;fi''-')- -.'if; τη μαχη τι')' Αοαγχι)-.

MÎU «κόμη φωτογραφία τοί' ϋ(άσΐ)μου Αμερικανού φωτορεπόρτερ Ρόμπερτ Κάπα. Πολιτοφύλακες στην επίθεση. Ο ίδιος ο Κάπα σκοτώθηκε στο Βιετνάμα.τό ίκοη^η νίίκικη;

-Ω ζΐϋηί Ω γη! Ω Ισπανία!. .Δυο δραματικές στιγμές από τη μάχη στο Τρουν. Οί πολιτοφύλακες κυχλωνο-v n : ιιτο\' r/f)oo

«Ισπανία , απελθέτω απ' εμού. το ποτήρίο τούτο». Μετά την ήττα Οί μαχητές π α ίρ νουν το δρόμο της εξορίας. Ο Β αλλίέχο δεν έξησε για να «πιει αυτό το ποτήρι».

Έλληνες εθελοντές στην Ισπανία

Ο ΛΕΥΚΩΜΑ αύτό έκδίδεται πρός τιμήν των Ελλήνων εθελοντών του Δημοκρατικοί) στρα­τού τής Ισπανίας χ ' ιδιαιτέρως τών Έλληνοα- μερικανών εθελοντών. Είναι μιά ελάχιστη

άνταπόδωσις τής τιμής καί τής ηθικής υπηρεσίας πού προσέδωσε στό έθνος μας ή ηρωική διαγωγή τών Ε λ ­λήνων αυτών.

Μέσω τού λευκώματος θά γνωρισθούν καλύτερα στόν Ελληνισμόν όμαδικώς. ώς ένας όμιλος αντιπρο­σωπευτικός τού έθνους μας καί τού άγώνος εναντίον τού φασισμού. Τό λεύκωμα περιλαμ6άνει οσας προσω­πογραφίας είχαμε. Και τό λεύκωμα θά είναι αναμνη­στικό εκείνων πού τούς έλαχε ό κλήρος τής υπέρτατης θυσίας κι' άνδρικά κ' ελεύθερα έδωσαν τήν ζωή γιά τήν έλευθερία.

Υ πάρχουν περίπου πεντακόσιοι Έλληνες έθελονταί στόν Ισπανικό δημοκρατικό στρατό. Βρίσκονται σχε­δόν όλοι στην Διεθνή Μεραρχία, εκτός μεμονωμένων περιπτώσεων πού είναι σέ αλλα σώματα τού Ισπανι­κού στρατού ιδίως τεχνικά. Ή πλειοψηφία των τώρα είναι στό Τάγμα τού Λίνκολν, τών 'Αμερικανών εθελο­ντών όπου τελευταίως συμπεριελήφθη κι' ό λόχος «Νί­κος Ζαχαριάδης» έξ ολοκλήρου 'Ελληνικός, ένας άπό τούς καλύτερα γυμνασμένους καί ικανούς λόχους τής μεραρχίας.

Οι έθελονταί προέρχονται άπό όλον τόν κόσμο, τήν Γαλλία, 'Αγγλία. 'Αφρική, Κύπρο, Δωδεκάνησο καί τήν Μεταξική 'Ελλάδα άκόμη. παρά τά μέτρα τού Με- ταξά. Μάλιστα άπό τήν 'Ελλάδα ήρθαν κι' αξιωματι­κοί τού 'Ελληνικού στρατού, άντιφασίστες, πού υπηρε­τούν τώρα μέ τούς 6αθμούς τους στήν πρώτη γραμμή. 'Υπάρχουν κι' άλλοι Έλληνες άξιωματικοί, όπως θά ίδήτε στό λεύκωμα πού πήγαν άπλοι έθελονταί χωρίς καμμιά πολεμική πείρα ή μόνο πείρα στρατιώτου, άλλά μέ τήν άνδρεία, τήν νοημοσύνη καί τήν ικανότητά τους πήραν τά γαλόνια στό πεδίο τής μάχης.

Μεγάλος αριθμός των εθελοντών πήγαν άπό δώ. την Ά μερίχή, άπό τίς τάξεις μας, των 'Ελλήνων μετανα­στών. Μερίχοί είναι, άπό την νέα γενεά, γεννημένοι εδώ. Τό Έλληνίχό πνεύμα 6ρήχε εύχαίρία νά έχδηλω- θή. νά δείξη οτί έπίξή χαί στήν νέα γενεά.

Ο αριθμός τών Ελλήνων εθελοντών είναι ίσως δυ­σανάλογος πρός τόν Έλληνίχό πληθυσμό έν συγχρίσεί μέ τούς έθελοντάς άπό άλλα έθνη. "Ισως ναί. ίσως'όχι. Δέν υπάρχουν άχρί6είς στατίστίχαί. Ά λλά ελπίζουμε νά είναι, γιατί πρέπει νά είναι. Γιατί χανένα άλλο έθνος δέν έχει τέτοιο χολοοσιαίον όγχο υποχρεώσεων χαί προσδοκιών νά έχπληρώση όπως τό δίχό μας.

Το παραπάνω κείμενο αναδημοσιεύεται από το είδι,χό λεύ- χω μα που κυκλοφόρησε ο Σ ύλλογος των Ελλήνων της Ν εας Υ όρκης, ^ π ά ρ τα χος. Δίατηρήθηκε η ορθογρα φ ία καί. η σύν­ταξη του πρω τοτύπου. Α π ό το ίδιο λεύκωμα είναι παρμένες καί δημοσιεύονται εδώ φω τογραφίες ελλήνω ν που πολέμη­σαν στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμ ο, στο πλευρό των δημο­κρατικώ ν καθώ ς και. εκείνω ν που σκοτώ θηκαν στη διάρκεια αυτού του πολέμου.

Ομά

δα

Ελλ

ηνοα

μερί

χανώ

ν εθ

ελον

τών.

Α

πό

αρισ

τερά

. Κ

αθίσ

τοί:

Π

. Μ

ίχαη

λίδη

ς απ

ό τη

Φιλ

αδέλ

φει

α,

Α.

Κα

ραγί

άνν

ης,

Ν

.Υ.,

ο λο

χαγό

ς Ν

ίχολ

αίδη

ς,

Ν.Υ

., Μ

. Α

ργυρ

άχης

απ

ό το

Κάν

τον

Οχά

ϊο.

Όρθ

ιοι:

Δ

. Β

ρεττ

ός

από

το Μ

πρού

χλίν

, Μ

πι.λ

Ν

<χ,

Ν.Υ

., Σ

αχαλ

λής,

Ν

.Υ.,

Ανδ

ρ.

Μίλ

τίάδ

ου,

Ν.Υ

., Α

ν.

Ανα

στασ

ίου

από

το Λ

ονδί

νο.

Σ Τ Ε Φ Α Ν Ο Σ ΤΣΕΡΜ Ε- ΓΚΑΣ: Ε λληνοαμερίκανός εθελοντής, κατάγεται από την Ικαρία.

ΓΚΡΕΚΟ ΓΙΤΟ: Έ λληνα ς εθελοντής α π ό τη Μ ασσαλία, μαχητής στις τάξεις του λ ό ­χου «Ν ίκος Ζαχαοίάδης».

ΣΩ Κ ΡΑ Τ Η Σ Μ ΟΝΤΗΣ Μ έλος του «Σπάρτακου» Κ ατάγεται α π ό την Κ έρκυ­ρα.

Μ. Α Θ Α Ν Α Σ ΙΑ Δ Η Σ : Α π ό Μ Η Ν Α Σ Θ Ω Μ Α ΙΔ Η Σ : Ελ ΝΙΚΟΣ Λ Β Ρ Λ Μ ίΔ Η Σ ΕΘε- την Κ υρηνεία της Κ ύπρου. ληνοαμερίκανός εθελοντής. λοντής στην ίσπανία.

Ν. ΣΚ ΕΠ Α Σ: Ελληνοαμερί- κανός εθελοντής α π ό την Ν. Υόρκη. Κατάγεται από την Ε ύ6θία.

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΒΩΚΟΣ: Ελλη νοα μ ερίκ α νός, μέλος το) «Σπάρτακου» Ν. Υ όρκης κα­τάγεται από τι.ς Σπέτσες.

Λ Ο Υ Η Σ ΙΙΡΙΟ ΒΟ Λ Ο Σ; Ελ ληνοαμερίκανός εθελοντής Κ ατάγεται α π ό το Γαλαξεί δί.

Α Ν Τ Ω Ν ίΟ Σ ΦΛΩ ΡΟΣ: Έλληνας εθελοντής στο Δ η ­

μοκρατικό στρατό της Ισπα­νία ς. με στολή τσολιά.

Θ Ε Ο Δ Ω Ρ Ο Σ Π Α ΓΚ Α ΛΟ Σ: Ε λληνοαμερίχανός εθελο­ντής α π ό την ανατολική πλευρά της Ν. Υόρκης.

Κ ΩΣΤΑΣ Κ ΕΛ ΕΗ ΕΚ Η Σ: Ε θελοντής στην [σπανία

ΝίΚ Ο Σ ΣΤΑ Μ Α Τ Α Κ Ο Σ: Ε λληνοαμερίχανός εθελο­ντής α π ό το Σ πρίγκφίλδ Μ ασσαχουσέτης.

ΕΥ Α ΓΓΕ Λ Ο Σ Σ ίΕ Ρ Γ ίΟ Υ : Α π ό τη Λυιίίν της Γαλλίας

Ε. Α ίΒ Α Λ Η Σ : Εθελοντής από τη Λυών της Γαλλίας

Π Ω ΡΓ Ο Σ ΡΑίΣΗ Σ: Ελλη νοαμ ερίκανός εθελοντής, μέ­λος του «Σπάρτακου^ Ν .Υ . Κ ατάγεται α π ό την Ά ν δ ρ ο .

ΑΓΓΕΛΟ Σ ΑΓΓΕΛΗ Σ: Μέ- Μ Π ΙΛ ΝΙΚ: Κ ύπριος εθελο- λος του «Σπάρτακου» Ν. ν τ ή ς α π ό τ η Ν . Υ όρχη. Υόρκης. Κ ατάγεται από την Π άρο.

Κ ύπριοι εθελοντές: Α ντ. Μ ίχαηλίδης χα ι Ιά χω δος Κ ούμουλος. Ο πρώ τος μέ­λος του συμβουλίου της π α γχυ πρ ία χή ς αδελφότητος Ν έας Υ όρχης χα ί ο δεύ­τερος δραστήριο μέλος του ελληνίχού τμήματος της οργανώ σεω ς των ανέργω ν «Γ ουώ ρχερς Αλλάίίανς». Στη μέση ένας Ισ πανός στρατιώτης.

Ό μ ιλ ο ς Ελλήνω ν εθελοντώ ν στην Ισπανία , ί) Δ . Σ αχαρέλος, 2) Γιάννης Σ ιγα­ν ό ς , 3) Κ. Σ αμαράς, 4) Γιάννης Β ώ χος, 5) Γεώργιος Π απαχώ στας, 6) Γιάννης Κ αραγίάννης, 7) Π. Μί,χαηλίδης.

Ο μάόα Ελλήνω ν εθελοντώ ν σε ώρα αναπαύσεω ς, χά π ου στο Ισπανί,χό μέτω-

Ε λληνοα μερίχα νοί εθελοντές. Στη σει,ρά, Π. Μ ίχαηλίόης α π ό τη Φ ίλαόέλφεία, Λ ούη ς Πρι,όΰολος. Σ τέφ ανος Τ σερμέγχας x a t A . Κ αραγίάννης (χαθίστός). Κ αί Οί τρεις α π ό τη Ν έα Υ όρχη.

Α Ν Τ Ω Ν ΙΟ Σ ΝΤΟΥΡΗΣ: Μ έλος της αδελφ ότητας Π ο- λυμαρίτών Ν .Υ . χ α ί του «Σπάρτακου». Κ ατάγεται α π ό τη Μ υτιλήνη.

ΚΩΣΤΑΣ Χ Α Λ Ε Π Η Σ: Μ έ­λος του «Σπάρτακου» Ν .Υ . Κατάγεται από τη Σάμο.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ ΟΥΖΗΣ: Έ λ ­ληνας ναυτεργάτης. Π ολέμη­σε στις τάξεις του λόχου «Ν. Ζ αχαρίάδης» της Δ ιεθνούς Μ εραρχίας.

ΣΠ Υ ΡΟ Σ ΓΕΩ ΡΓΑΚΟΣ: Μ έλος του τμήματος της Ν αυτεργατίκής Ενώσεω ς Ε λλάδος Ν. Υόρκης. Κ ατά­γεται α π ό την Κ εφαλω νίά.

Οy

Α Ρ ΙΣ Τ Ε ΙΔ Η Σ ΧΑΤΖΗ Σ: Κατάγεται α π ό τη Λεμεσσό της Κ ύπρου.

ΣΟ Φ Ο Κ Λ Η Σ ΣΑ Λ ίΓΚ Α Σ: Ε λληνοαμερίκανός εθελο­ντής. μέλος του «Σ πάρτα­κου» Ν . Υ. Κ ατάγεται α π ό τη θ ρ ά χ η .

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΣΙΓΑΝΟ Σ: Α'ϊί- ω ματίχός του Ελληνικού στρατού χα ί αρχηγός του λό ­χου των Ελλήνων εθελοντών «N ixoc Ζ α χαρίάδη ς-.

Λ . Κ Α Ρ Α Π Α Ν Μ ΙΣ A .w τη Ν έα Υόοχη.

,

y

Ν. Μ Ι.)Α Λ ()Ο ΙΚ .()Ν (' Μ Ο Υ : Ελληνοαμερίχανός εθελοντής, μέλος του συνδέ­σμου «Ν. Κουντουράκης" του Π ίτσμπουργχ.

Φ ΙΛΙΠ Π Ο Σ Π Λ Π Π Α Σ : Ελ- ληνοαμ εριχανός εθελοντής, γεννήθηχε στη Ν. Υόρκη. Έ πεσ ε στις μάχες της Χ αρά- μας. έξω από τη Μ αδρίτη.

ΓΕΩ ΡΓΙΟΣ Π Α Ν Α Γ ΙΩ - ΤΟΥ: Υ π ολοχα γός π υρο6ο- λητών του «Τομ. Μ ούνυ Μ πατάλιον». Εθελοντής στον Ισπανικό στρατό. Κ α­τάγεται α π ό τη Δ ω δεκάνησο.

ΣΤΕΛ ΙΟ Σ ΤΟ Π Ο Λ ΙΑ Ν Ο Σ: Κ ατάγεται α π ό την Κρήτη. Εθελοντής από τους πρώ ­τους, πήρε μέρος σ' όλες τις χυριότερες μάχες. Μ έλος του «Σ πάρτακου« Ν .Υ .

I. Χ Α Τ Ζ Η Λ Α Ο Υ : Ε θελο­ντής α π ό την Ν . Υ όρχη. Κα- τετάχθη από τους πρώ τους. Μ έλος του Λ ίνκολ Μ πατά- λιον.

Α. Κ Α Λ Λ Α ΙΤ Ζ Η Σ: Ελλη­να ς εθελοντής στο λαϊκό στρατό της Ισ πανία :

ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΤΣΑ Ν Α Κ Α Σ : Ε λληνοα μ εριχα νός εθελο­ντής. μέλος του «Σ πάρτα­κου» Ν. Υ. Κ ατάγεται α π ό το Βόλο.

Μ ΙΧ Α Η Λ Σ Ο Φ ΙΑ Δ Η Σ: Ε ­θελοντής στην Ισ πα νία , κ α ­τάγεται α π ό τη Ρόδο.

Μ Α Ν Ω Λ Η Σ Α ΡΚ Α Σ. Μέ­λος του Ε κπαιδευτικού Σ υν­δέσμου «Π ρω τοπόρος» του Μ προύχλυν Ν .Υ . Κ ατάγεται από την Π άρο.

Π Ε ΙΡ Ο Σ Π ΡΩ ΤΑΓΟ ΡΑ Σ: Μ έλος του «Σ πάρταχου» Ν .Υ . χαί του συνταχτικού προσω πικού της εφημερίδας "Ε-.ιιποό:".

Ο μάόα Ε λληνοαμερίχανώ ν εθελοντώ ν. Στη σειρά: Μ. Θ ω μαίόης, Γιάννης Τ σ α νά χα ς, Πήτερ Τ ζω ρτζ χαι. Στη6 Στήδενσον (χαθί,στός). Ό λ ο ι α π ό τη Ν. Υ όρχη.

Α π ό αριστερά: Σ. 'Γ οπαλίάνο;. Βρεττός (χαθίστός) χαί Α ναγνω τόπουλο: Ό ρ θ ιο : στη μέση ο Σ ερδέντια . Δαλμαντός.

ΟΙ

ΕΛ

ΛΗ

ΝΕ

Σ

ΠΟ

Υ Π

ΈΣ

ΑΝ

Ε

ΣΤΗ

Ν ΙΣ

ΠΑ

ΝΙΑ

ά if'à< ο ̂^ ë 6

ί- < ρ ̂ .. sΖ Η 2*< < -5 Ε Ζ X

Ο μάδα κυπρίω ν εθελοντώ ν. Στη σειρά, ο Μ πίλ Ν ιχ. ο λοχα γός Ν ίκολαίδης, ο Σακαλής με το «Ε μπρός», ο Α νδρ έα ς Μ ίλτίάδου καί ο Θ εοδούλου. Ό λ ο ι από τη Ν έα Υ όρχη.

Ο υ πολοχα γός Ν. Π Α Π Π Α Σ καί ο Γ. Γ1ΗΤΕΡ (ΓΕ Ω ΡΓΑ Λ Η Σ ). Ο πρώ τος α π ό τη Ν. Υόρκη καί ο δεύτερος από το Μ ακήσπορτ, νεαροί Ελληνοαμερίκα- νο ί εθελοντές του λαϊκού στρατού Ισπανίας.

Α π ο τον Ελληνικό λόχο «Ζ α χαρίάδη- στην Ισπανία . Ο λοχαγός Γιάννης Σ ιγα ­νό ς του ελληνικού λόχου «Ζαχαρίάδης» αριστερά. Γιάννης Μ αργαρίτης, στέ­λεχος του ίδιου λόχου , στη μέση καί δεξιά ο πολίτικός κομισάριος του «Ζαχα- ρίάδηο Δημ. Π έρρος, ο οπ ο ίος σκοτώθηκε στις μάχες του Μ πελτσίτ, π εριφ έ­ρεια Α ραγκόν.

Γ1. Μ ΙΧ Α Η Α ΙΔ Η Σ : Μ έλος του «Σπάρτακου** Φ ίλαδελφείας καί ο συνδετικός κρίκο: μεταξύ όλων των εθελοντών της Ισπανίας, με ομάδα Ισπανοπαίδω ν.

Ο Ε. Α ί6α ζή ς αριστερά χα ί ο Ε υάγγελος Στεργίου α π ό τη Λ υώ ν της Γαλλίας σε στρατιωτικό νοσοκομείο.

Επιλογή από τις αφίσσες που κυκλοφόρη­σαν στη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου

«Εργάτες, αγρότες, στρατιώτες, διανοούμενοι, ενίσχύστε τις γραμμές του κομμουνιστι­κού κόμματος».Τοιχοκολλοΰν οί κομμουνιστές.

ΑΜίΜ

Μ. A

C P'«

M

PfPW

M

34 fU

MM

am

«Ο ι Π ολιτοφ ύλακες σε χρειάζονται» , λέει στην χαταλονέζίχη γλώ σσα η αφ ίσα. ενώ στο δάθος κυμ ατίζουν οί σημαίες της χα τα λονία ς, η μ α υροχόχχίνη της Γενίχής Σ υνομ οσ π ον­δίας εργατώ ν χα ί η χό χχ ίνη των κομμουνιστών.

«πρέπει να δώ σουμε το τελικό χτύπημα», δ ιατρανώ νει η Γενική Σ υνομ οσπονδία Εργα

τών.

YUDA

DE Û E F E H S A DE A

«Αραγχονέζοί! To Α ραγχόν σ α : ϊη τάεί δοηθεκ ί-. τοίχοχολεί το Σί'μοούλίο Υ.-τίράοπί- σης του Α ραγχόν.

«Α ντιφ ασίστες, πειρατικά χαρά6ί,α χτυπάνε τις αχτές μας», αναχοι,νώ νεί το Τ οπ ίχό Συμ- 6ούλι,ο της Β α λένθ ια , όταν τα γερμ ανικά χα^ ιταλικά χαρά6ι,α χτυπούσα ν τη Μ άλαγγα.

«Α ρχιστράτηγος». Δ ιακω μω δεί αποκαλυπτικά η αφ ίσα με τη νεκροκεφαλή καί τον α γκ υ ­λωτό σταυρό. Της Ε πιτροπής Υ περάσπισης της Μ αδρίτης.

«Η π α ιδ εία είναι ένα όπ λο για να πολεμήσουμε το φασισμό», λέει η λεζά ντα της αφ ίσας της Ενω μένης Σοσιαλιστικής Ν εολαίας.

«Βοήθεια! στις ο ικογένειες των μαχητών του Β ορά», ζητάει ο Ισπανικός Ε ρυθρός Σ ταυ­ρός.

ÎAYUM!A ίΑ*FAMM.MM Μ ΜΜ(ΟΜΒΑΉΕΝΤΕίDEL

MORTE

d f i /

ΦΟΡΟΣ ΤΙΜΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Στο 6ι6λίο αυτό που είναι αφιερωμένο στην επέτειο για τα πενήντα χρόνια από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, παρουσιάζεται σε μετάφραση του Ρήγα Καππάτου η παγκόσμια γνωστή ποιητική συλλογή του Καίσαρα Βαλλιέχο:

Ισπανία παρελθέτω απ εμού του ποτήριον τούτο Περιλαμβάνονται επίσης δύο δοκίμια πάνω στη συλλογή αυτή, που έγραφαν ο Τζην Φράνκο και ο Ρομπέρτο Πάολι, καθώς και το δοκίμιο του Έντουαρντ Μαλεφάκη: Η δημοκρατική παράταξη στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο.Την εισαγωγή του 6ι6λιου, που είναι μια περιδιάβαση στη φιλολογία γύρω από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, έγραφε ο Ρήγας Καππάτος, ενώ ο Χούλιο Ορτέγκα συμμετέχει με το δοκίμιο: «Για μια ανάγνωση του ποιήματος "ΙΣΠΑΝΙΑ"".Το 6ι6λιο συμπληρώνεται με ένα σπάνιο λεύκωμα:Οι Έλληνες που πολέμησαν και χάθηκαν στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και κλείνει με φωτογραφίες και αφίσσες της εποχής του εμφυλίου.