ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 14 ΑΝΤΟΝ-ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΚΟΥΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ

Α Θ Η Ν Α 1 9 7 2

ΑΝΤΟΝ-ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΚΟΥΑ

Σ Ε Ξ Ο Υ Α Λ Ι Κ Ο Τ Η Τ Α

Κ Α Ι Π Ο Ρ Ν Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

Γιώργου DxjiSaXf,

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΑΘΗΝΑ

Μεταφράατηκί άπό τό γιρμ ινιχδ πρωτότυπο: A oton - A ndreas G uha SexualitSt und Pornographic, F ra n k fu r t am M ain, 1971

© ΕΠΙΚΟΓΡΟΙ. ΑΘΙΙΝΑ 1972

-Vs'.'/.f.tiHi'.rflifXt v.7.1 ί'/.τυ~ώβτ,χ£ ατή-/ ΆΗήνα τίν ’Ιούλιο τοΟ 1972 ζ-Λ -.·>τλ·<ρχ?ί·ο I-. ΛΚΟΝΤΛΚΙΑΝΑΚϋΙ- (Λοοκ. ΙΙλακεντία; 31, Χα- Xi-Λy . ·!812Γ):). γ:ά λογ*ρ:« |ΐ6 τ-όν ίχίόοβων ΕΠΙΚΟΓΡΟΙ'. •Ι'υλΐ,: 13. 'AH?,·,*·. HH, ττ,λ. S19.780.

Εκδόσεις ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, Σόλωνος 116, Α θήνα 145, τηλ. 3619724

EPICOUROS Publications, 116, Solonos St., Athens 145, Greece, tel. 3619724

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΕΡ02 ΠΡΩΤΟ: Η Ι'ΠΟΤΙΜΙΙΐΗ Τ Η Ϊ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑΣ 91. 'Γί κύμα 'οΰ 5έ ;: ίπάζουν ~Λ φράγματα τής ήθικής; . . . 92. Ή έοωτερίκίυίη τί>ν εχθρικών απέναντι οτή σεξουαλικό-

τητα κα νόνω ν................................................................................ 113. · Έ γκλημα ν.χ-Λ τής νεολαίας· ή «3όςουαλική κουλτούρα-; 2-14. Τα αε-ουαλικα ταμπού προκαλούν άναοτολές οτή σκέψη . . . 325. Κάνε; ή αυστηρή σεξουαλική ήθ'.κή τόν άνθρωπο έπιθετικό; 376. Οί κοινο>νικοοικονομ:κές αιτίες τής έχθρικής απέναντι οτή

σεξουαλικότητα στάσης ............................................................... 427. Ή άγνότητα τής γυναίκας είναι έγκλημα άπένχντι οτή

φ ύ ο η ................................................................................................. 77

8. Μονογαμία καί μικροοικογένεια: ή αναπαραγωγή τή; κα­ταπίεσης .......................................................................................... 85

9. Τό παιδί μαθαίνει από ανθρώπους τήν εςουαία πίνω at άνθρώπους....................................................................................... 95

1(1. «Ή γυναίκα άπου3·.άζε: από τή διαμόρφωση τοΟ κόσμου* 9911. «Τό προπαγανίιζόμενο ιδανικό τοΟ γάμου είναι σχεδόν ξένο

πρός τήν πραγματικότητα»........................................................ 10612. Ή καταπιεσμένη σ$;ουαλικότητα οάν αιτία γιά τή μανία

καταοτροφ ής;................................................................................. 11513. «Ή πουριτανική σεξουαλική ήθική εύνοεί τό σαδισμό» . . . 125

ΜΕΡΟΣ ΛΕΠΈ1Ό: Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗ ΑΙΙΕΛΕΓΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ

ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Τ Η Σ ............. 1301. Ή αλλαγή τοΟ χαρακτήρα τής κοινωνικής κυριαρχίας . . . 1302. «Τεχνική τής αγάπης» άντί «τέχνη τής α γ ά π η ς » ............. 13β3. Ή κατανάλωση σάν αποζημίωση γιά τήν παραίτηοη άπό

τή συμμετοχή ατήν π ο λ ιτ ικ ή ...................................................... 142

I. '0 -/.v.vwr.zi προκαλούμε'"^ φόβο; γίνεται *ίί:ω·:·.·/.ός> . . . 1-1Γ»5. Χ*ανικότητχ καί s i ; civ πολ:ν.3μική νεύρο)3τ,...........( . . 150

ΜΚΙΌΣ Τ ΙΊΊΌ : Η ΔΙΛΛΚΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΙΟΡΧΟΙΊ’ΛΦΙΑΣ 1»>01. 'Ο φυίίολογ’.κό; χαρακτήρα; -f,; πορνογραφία;................... ....1602. Ή «νχζήτητr, τί,; χαμένη; άθω όττ,τα ;....................................1053. Ή πορνογραφία :4ν πρόίλημα τοΟ άντιπορνογρίφου...............168I. ■’ Κρωτας --- τό καλύτερο π λ α ίί’.ο γ:4 τή 8ίαφήμ·.3η.......... ....1705. Ί Ι πορνογραφία s iv καΟρίφτης τί,ς ύποανάπτυκτη; ζζ·

ξουχλικότητα;...................................... ...................................... ....172

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ή ύποτίμηση τής σεξουαλικότητας

■Έν ?yc·. Γ.οχγμα-ικιΛν ν.χ\ -·Μχί6ιί ίλαίΛνγ.'Λ -p^fevoOv c-f,v άνθρικ-ίτητι αΟιοΙ που τή ϊ'.οίχοΟν, ή ανάγκη γι± προφύλαξη ir . i τή αεξουα- AL/.0'7(-:a φαΐνετχ: Γ.χρίλ&γη.»

ΤΕΟΧΤΟΡ U. ΑΚΤΟΡΝΟ

1. Τό κύμα τοΟ σέξ: σπάζουν to φράγματα τής ήθικής;

Έ να ήμερολόγιο γιά κορίτσια, τού 1884, περιείχε άπδ άνη- συχία γιά τήν «ψυχική αγνότητα> τήν άκόλουθη συμβουλή: «Όταν κάνεις μπάνιο, ρίχνε λίγο πριονίδι στό νερό γιά νά άποφεύγεις τήν όδυνηρή θέα τοϋ αιδοίου σου!»

Λΰτή ή περιφρόνηση καί ή ύποτίμηση τοϋ άνθρώπινου σώματος μάς φαίνεται σήμερα κωμική καί άρρωστημένη. Ή στάση άπέναντι στήν άνθρώπινη σεξουαλικότητα ίχει γίνει πιό ελεύθερη καί άνεκτική’ αύτό άποτελεΐ σημαντική πρόοδο, λένε οί φιλελεύθεροι. «Τό κύμα τού σέξ καί τής πορνογρα­φίας δηλητηριάζει τή νεολαία μας, παρασυρόμαστε άπδ τό ρεύμα τής σεξουαλικής άναρχίας», ισχυρίζονται οί συντηρη­τικοί, τα χριστιανικά κόμματα, δ χριστιανικός ή συντηρητι­κός τύπος, οί έκλησίες καί οί έθνικιστές. Στήν ουσία ή έχθρι- κή στάση άπέναντι στό σώμα δέν άλλαξε, διαβεβαιώνουν οί άλλοι, πού κατηγοροΰνται σάν «άριστεροί άπόστολοι τής ή­θικής . άνάμεσά τους πολυάριθμοι έπιστήμονες.

9

Ή ανοχή σέ ζητήματα τής ηθικής καί τής σεξουαλικότη­τας -είναι μόνο φαινομενική- , γράφει π.χ· ό κοινωνιολόγος Τέοντορ Β. Άντόρνο. Καί τό λεγόμενο <κύμα σέξ καί πορ­νογραφίας^, πού προκαλεΐ τόση αγανάκτηση, δέν είναι τί­ποτε άλλο παρά αποτέλεσμα τής άσκούμενης δπως καί πριν καταπίεσης τής ανθρώπινης σεξουαλικότητας, λέει 4 φιλό­σοφος Άρνο ΙΙλάκ. Γιατί στήν κοινωνία πού ή σεξουαλικό­τητα δέν άποτελεΐ πρόβλημα, ή πορνογραφία δέ θά είχε Εν­διαφέρον καί θά ήταν περιττή.

Ό Άντόρνο καί άλλοι εκπρόσωποι τής σχολής τής Φρανκ­φούρτης, δπως 6 Χέρμπερτ Μαρκοΰζε, ό Ι'ύργκεν Χάμπερ- μας, 6 Λέο Κόφλερ καί άλλοι, παρατηρούν βέβαια μιά κά- ποια χαλάρωση τής έχθρικής άπέναντι στή σεξουαλικότητα ήθικής, άλλα άμφιβάλλουν άν κάνει τούς άνθρώπους πιό Ε­λεύθερους. Αποδίδουν τή χαλάρωση τοϋ έχθρικοΰ στή σε­ξουαλικότητα συστήματος κανόνων στις άπατιήσεις ένός κα­ταναλωτικά προσανατολισμένου, δψιμου καπιταλιστικού οι­κονομικού συστήματος πού δέ χρειάζεται πιά τόν άσκητικό, Εχθρικό στήν ευχαρίστηση καί λιτό άνθρωπο πού ζεΐ πειθαρ­χικά καί ήθικά ή κάτω άπό τό φόβο τού κυρίου του, άλλά τόν ευκίνητο, τόν άναζητητή τής ευχαρίστησης, τουλάχιστον τόν άνυπόμονο καταναλωτή. Σέ τελευταία άνάλυση αύτό ση­μαίνει δτι ή ήθική έξαρτάται άπό κοινωνικοοικονομικές συν­θήκες καί άπό τά συμφέροντα πού τις δρίζουν, άλλά αύτά τά συμφέροντα δέν άπειλούνται άπό τήν κατάργηση μερικών παραδοσιακών σεξουαλικών κανόνων, άφοΰ όπάρχουν μέσα καί τρόποι γιά τόν — έμμεσο — έλεγχο καί τήν Εκμετάλ­λευση τών σεξουαλικών άναγκών.

Στά σεξουαλικά - παιδαγωγικά έντυπα, στίς πραγματείες» διαμαρτυρομένων καί καθολικών θεολόγων, στό καθολικό οικογενειακό περιοδικό «Ή φο>νή τής οικογένειας», άλλά καί στόν συντηρητικό ήμερήσιο καί έβδομαδιαΐο τύπο προβάλλον­ται πολλές άποδείξεις δτι «Επέρχεται τό ήθικό χάος» καί δτι σπάζουν «τά φράγματα τής ήθικής». Κίτρινα φύλλα καί πε­ριοδικά δείχνουν άπροκάλυπτα γυμνούς άνθρώπους, άκόμη

10

καί στήν ανταλλαγή οικείοτήτων>-. ’Ακόμη καί ή τηλεόρα­ση. ΐνα κρατικό ΐορυμα, δέν υστερεί σ' αυτά, γι’ αυτό χαρα­κτηρίζεται ήδη άπό συντηρητικούς σά «μπορντέλο». Έ να μεγάλο; μέρο; τή; νεολαίας «ψυχαγωγείται μέ άκατανόμα- στα οργιά-, ανήλικοι μαθητές «επιδίδονται δημόσια σέ συνου­σία . Στή σκηνή τού θεάτρου -ή συνουσία έκτελεΐται Αδιάν­τροπα , συγγραφείς σάν τόν Γκύντερ Γκράς επιτρέπεται νά πουλάνε βρωμιές» σάν τέχνη. Φοιτητές ζοΰν δήθεν «σά γου­ρούνια σέ κοινόβια, ζευγάρια κάνουν άλλαγές συντρόφων, καί νυχτερινά κέντρα βγαίνουν σέ περιοδείες μέ τις χορεύ­τριες τού στριπ - τήζ στά χωριά, γιατί τό χρήμα δέ βρωμάει. Στήν πραγματικότητα υπάρχει ήδη ένα νόμιμο «κόμμα τοϋ σές καί οί διάφορες έφημερίδες τού Σαίντ Πάουλι* δέν ά- παγορεύονται. άλλά πουλιούνται σέ έκατομμύρια αντίτυπα μέ τό σύνθημα ΕίσΟε ευγενικοί μεταξύ σας». Τά καταστήματα τού σέξ τής Μπεάτε Ούζε** κάνουν χρυσές δουλειές παρά τις έντονες άντιδράσεις, καί μπροστά άπό τά περίπτερα τών έκ- Οεσεων τοΰ σές συνωστίζονται οί άνθρωποι σέ χιλιάδες, άφοϋ Σχουν άναμείνει ώρες ολόκληρες γιά τήν είσοδο.

<Ό λαός χορεύει γύρο) άπό τόν χρυσό μόσχο τοΰ σεξ», διαπιστώνει ενας καθολικός έπίσκοπος, καί ενας διαμαρτυ- ρόμενος θεολόγος παραπονιέται όμόφωνα μέ Ιναν καθολικό συνάδελφό του γιά τή <σεξουαλικοποιημένη άτμόσφαιρα τής σημερινής έποχής>.

"Οποιο; Ιχει γνώση τής πολιτιστικής ιστορίας τής Αν­θρωπότητας θά μπορούσε νά πει δτι αυτά τά παράπονα είναι παλιά παράπονα. Στήν πραγματικότητα τά πρόβαλλαν ο[ ή- θικολόγοι κάθε γενιάς κάθε φορά άπό τήν άρχή μέ τήν Ιδια όςύτητα, καί νά, ή κοινωνία υπάρχει άκόμη.

Τέτοιες κραυγές τρόμου γιά τήν αυξανόμενη ήθική κατά­πτωση, άπό τήν δποία πλήττεται κυρίως ή νεολαία, τΙς βρί­

* Συνοικία τοΟ Αμβούργου. (Σημ. τοΟ μ ετ .) .** Άλυ3ϊ5α κιτχα-ημάτων ατή Δ. Γερμανία, ϊπου πουλιέται κάβε eliou; Ολικό πού &γε: αχέατ, μέ τό αές. (Σημ. τοΟ μβτ.).

11

σκουμε τόσο σε άσσυριακέ; πλάκε; 5σο καί σε αρχαίου; αι­γυπτιακού; παπύρους- άρχαϊο: Έλληνε; ήθ:κοδιδάσκαλο: τι; κατέγραψαν σέ περγαμηνές, τό Ι'δοο καί οί σεβάσμιο: πα­τέρες τή; έκκλησίας. οί δημοτικοί σύμβουλο: μεσαιωνικών πό­λεων. οί έκπαιδευτέ; τοϋ 18ου καί 10ου αιώνα, καί αύτό συνεχίστηκε μέσα άπ' δλες τις γενιέ; ώ; τή σημερινή ε­ποχή.

Έ να πράγμα άλλαξε όμω;: Σπάνια στήν ιστορία είχε ή νεολαία παρόμοιες ίλευθερίε; καί δυνατότητες να διαμορφώ­σει τή ζωή της σύμφωνα μέ δικές τη; ήθ:κές άντιλήψεις καί νά άναπτύξει μάλιστα καί Ιναν «υποπολιτισμό" τών νέων. 'Π νεολαία Ιχει γίνει έξαιτίας μιας σειράς κοινωνιολογικών καί ψυχολογικών λόγων πιό άνεξάρτητη. Οί ένήλικοι δέν Επεμ­βαίνουν πιά σχεδόν καθόλου εξο> άπό τήν οικογένεια μέ αυ­στηρές τιμωρίες για νά άνακαλέσουν στήν τάξη αύτή τή δή­θεν σεξουαλικά ϊκλυτη γενιά' ένισχύεται μάλλον ή τάση να προσανατολίζοντα: οί Ινήλικοι στό στΰλ ζωής τής νεολαία;. Τό νά είναι κανεί; νέος θεωρείται σήμερα μοντέρνο καί ταυ­τόσημο μέ αποδοτικός, πετυχημένος καί ευτυχισμένος. Στά διάφορα περιοδικά τής νεολαίας ή «νέα ήθική» υποστηρίζε­ται κυριολεκτιά έπιθετικά άπέναντι στήν «άρτηριοσκληρω- μένη» ήθική τών «γέρων».

Τό κράτος, ίπί αιώνες στήριγμα τής «δημόσια; ήθικής", θά «καταρρεύσει Ιτσι άπό μόνο του χωρίς λόγο», θρηνολογεί 6 χορός τών θρησκευτικών σχολιαστών. 01 δύο μεγάλες έκ- κλησίες συνενώθηκαν σέ μιά οικουμενική άμυντική συμμα- χία, ήθικά σταθεροί πολίτες ιδρύουν «πόρνο - στόπ» - συλ­λόγους γιά νά Ιμποδίσουν τήν τροποποίηση τού νόμου. Φαί­νεται πώς προσωρινά Ιχουν έπιτυχία.

Στή διάρκεια όμως φαίνεται σάν Ινας άγώνας ένάντια σέ άνεμόμυλους. Ή κατανάλωση τής πορνογραφίας δέν μπορεΐ πιά νά έμποδιστεϊ μέ κανένα νόμο* τό όπισθοδρομικό άρθρο 184 Ιχει αύτοκαταργηθεΐ (γιά χάρη μιας φαινομενικής ά- πελευθέρωσης;), ή ποινική του άπειλή δέ φοβίζει πιά κανέ- ναν. άκόμη κι 4ν έδώ κι Ικεΐ κάποιος εισαγγελέας κλείνει

12

Ενα κατάστημα σέξ καί κατάσχει ιό πορνογραφικό ύλικό. Τό πιό σίγουρο δείγμα γιά τήν άπαρχαίωση ένός νόμου ή ένός ήθικοΰ κανόνα δέν είναι τόσο τό γεγονός δτι τόν παραβαίνουν δλο καί περισσότεροι άνθρωποι, άλλα τό δτι δέν άνταποκρί- νεται πιά σέ οικονομικά συμφέροντα. Αύτό μπορεΐ νά ϊσχύσει σχεδόν σάν ιστορικός νόμος.

’Αλλά καί άνάμεσα στους φιλελεύθερους καί τούς «προο­δευτικούς» ή απήχηση άπό τή συζήτηση στή γερμανική βου­λή ήταν κατά παράδοξο τρόπο άσήμαντη, άν καί ή πλειο- ψηφία τών ειδικών υποστήριξε τήν κατάργηση τοΰ άρθρου 184. Ό φιλελεύθερος τύπος τουλάχιστον άντέδρασε μέ φα­νερή άστάθεια, άν καί μέ τό άρθρο 184 δέν είχε τεθεί σέ συζήτηση μόνο τό ειδικό πρόβλημα τής πορνογραφίας, αλ­λά αύτό τής σεξουαλικότητας τού ανθρώπου γενικά. «Μια πραγματική άπελευθέρωση τής σεξουαλικότητας άπό τά πανάρχαια οεσμά τής καταπίεσης» δέ θά είχε δμως ριζικές συνέπειες γιά τό ξεχωριστό άτομο, γιά τήν αίσθησή του καί τή συμπεριφορά του, αλλά, δπα>ς είναι ευνόητο, καί γιά ο­λόκληρη τήν κοινωνία’ κατά τή γνώμη πολλών έπιστημό- νων θά άποτελοϋσε τό πρώτο βήμα γιά τήν αλλαγή τής πο­λιτιστικής καί πολιτισμικής διαδικασίας. «Δέν είναι δυνατή μιά σεξουαλική άπελευθέρωση χωρίς άλλαγή τών θεσμών τής κοινωνία;-, λέει π.χ. ό δρ. Γύργκεν Φρήντριχς άπό τό ινστιτούτο πολιτικών επιστημών τοΰ πανεπιστημίου τού 'Αμ­βούργου.

Άπό τό άλλο μέρος: Μιά κάποια «σεξουαλική άπελευθέ­ρωση» λαμβάνει προφανώς χοιρα χωρίς νά άλλάζουν οί θε­σμοί τής κοινωνίας. ΙΙρόκειται δηλαδή γιά μιά φαιονομενική άπελευθέρωση ή ή «άλλαγή τών θεσμών μιας κοινωνίας» δέν είναι άναγκαία;

Στή φιλελεύθερη έβδομαδιαία έφημερίδα «Die Zeit» π.χ. ό προφανώς έντελώς άβέβαιος Χάουκ φόν Κυνχάιμ ύποστή- ριξε πώς πολιτικοί καί δχι εμπειρογνώμονες θά πρέπει νά αποφασίσουν άν ή πορνογραφία θά γίνει προσιτή στους ένή- λικους ή οχι. Μιά έπικίνδυνη. γιά έναν δημοσιογράφο άκα­

13

τανόητη θέση. ΣτΙς ΗΠΑ π.χ. μιά έπιτροπή ειδικών, διορι­σμένη άπό τήν κυβέρνηση Νίξον, κατέληξε μετά άπό έκτε- ταμένες έρευνες στό συμπέρασμα δτι ή πορνογραφία δέν εί­ναι οϋτε κοινωνικά έπιζήμια οδτε άπειλεΐ τό γάμο καί τήν οικογένεια ή τή νεολαία. Κάτω άπό τήν πίεση τοϋ συντηρη­τικού μέρους τοΰ κοινού ό πρόεδρος Νίξον άπέρριψε τό πόρι­σμα τών έπιστημόνων καί άπαγόρευσε μάλιστα καί τή δη­μοσίευσή του. ’Αποφάσισε δηλαδή «πολιτικά», καί αύτό ση­μαίνει στήν περίπτωση αύτή: σύμφωνα μέ προκαταλήψεις.

Τί συμβαίνει λοιπόν μέ τήν έπίδραση τής πορνογραφίας; Είναι τό κύμα τοΰ σέξ ενα δείγμα γιά τό δτι ή «κοινωνία μας θά βυθιστεί στό σεξουαλικό βόρβορο», ή τό κύμα τοϋ σέξ εί­ναι κάτι «φαινομενικό», ενα άπλό ύποκατάστατο γιά έλεύ- θερη σεξουαλικότητα, στήν πραγματικότητα δμως έκφραση μιας ύπάρχουσας «καταπιεστικής σεξουαλικής ήθικής», καί άκόμη στήριγμα τής κρατούσας ήθικής, τής «ήθικής τών έ- ξουσιαστών»;

2. Ή έσωτερίκευση τών έχθρικών Απέναντι στήν σε­ξουαλικότητα κανόνων

ΙΙρίν άπό τέσσερα χρόνια ισχυρίστηκε Ενας εισαγγελέας στήν Κολοινία όρθά - κοφτά: «ΙΙορνογραφία είναι ή άπεικόνιση τών γεννητικών όργάνων>·. Έτσι αυτός δ νομικός, πού ή ά­ποψή του γιά τά γεννητικά δργανα τοϋ άνθρώπου μπορεΐ νά θεωρηθεί, δπως θά αποδείξουμε, άντιπροσωπευτική γιά μιά πλατιά καί μέ μεγάλη έπιρροή σεξουαλική άποψη, δέν ίχει προχωρήσει ουσιαστικά πέρα άπό τήν ήθική τοϋ 1884. Σύμ­φωνα μέ αύτή κάθε άνθρωπος έρχεται καθημερινά σέ έπαφή μέ τήν πορνογραφία, γιατί άναγκαστικά έρχεται σέ έπαφή μέ τά γεννητικά του δργανα. 'Αν 6 κύριος εισαγγελέας έμε­νε συνεπής, θά Ιπρεπε νά άπαιτήσει, δπως έκεΐνο τό ήμερο- λόγιο τοΰ 1884, νά ρίχνει ί άνθρωπος πριονίδι στό νερό τοϋ

14

μπάνιου ή νά μή στέκεται γυμνός μπροστά στόν καθρέφτη, γιά νά «Αποφύγει τή θέα τής Γδιας του τής πορνογραφίας».

Καί ό καθολικός συγγραφέας Μπόυερλε κινείται μέ τήν πραγματεία του «Έσύ καί τό κορίτσι σου» στό ίδιο ήθικό έ- πίπεδο: «Σίγουρα ο[ σύζυγοι έπιτρέπεται νά δείχνονται γυ­μνοί. Άλλά τό γνήσιο αίσθημα ντροπής όφείλει νά δρίζει μέ τό σωστό τάκτ, ποΰ καί μέ ποιόν τρόπο είναι αύτό δυνα­τό.» Ό συνάδελφός του Μπίντερ έπιτρέπει στό σύγγραμμά του «θέλω νά παντρευτώ» τή σεξουαλική ευχαρίστηση ανά­μεσα σέ παντρεμένους μόνο μέ έπιφύλαξη: «Αμαρτία είναι τελικά δλα δσα στήν ύπερβολή τής αισθησιακής εύχαρίστη- σης προσβάλλουν τό αίσθημα τής τρυφερότητας».

Ά ς σκεφτοΰμε δτι αύτά τά έκκλησιαστικά «διαφωτιστι- κά» έντυπα κυκλοφορούν σέ έκατομμύρια Αντίτυπα’ βρίσκον­ται ακόμη σέ άνθηση. Μ’ αύτά θά Ασχοληθούμε καί παρα­κάτω.

Άλλά ή υποτίμηση τής Ανθρώπινης σεξουαλικότητας, πού αποκαλύπτεται σ’ αύτά τά Απλά παραδείγματα σάν κωμική καί δείχνει τήν πραγματική «πρόοδο» Απέναντι στό 1884, βρί­σκεται στήν ήμερήσια διάταξη τής κοινωνίας μας, τουλάχι­στον σέ όμάδες καί προσωπικότητες μέ έπιρροή.

Τουλάχιστον όχτώ στούς δέκα πατέρες ή μητέρες Αρχί­ζουν χωρίς νά σκέφτονται νά δέρνουν τό παιδί τους ή ξε- σποΰν σέ παράφορες έπιπλήξεις δταν τό συλλάβουν νά παί­ζει μέ τά «γεννητικά του όργανα», καί πολύ χειρότερα δταν αύτό τό κάνει μέ §να γειτονόπουλο. Τό παιδί δέν καταλαβαί­νει φυτικά τό Γιατί καί τό νόημα αύτής τής τιμωρίας, αι­σθάνεται Αθώο, γιατί ζεϊ μέ τά γεννητικά του δργανα σέ Α- προβλημάτιστη φυσικότητα. Άλλά ή τιμωρία τών γονέων, έκείνων τών προσώπων πού τό παιδί τά Αγαπά καί μέ τά όποϊα ταυτίζεται, έπειδή πρέπει Ακόμη νά Αναπτύξει τό ’Εγώ του, συγκλονίζει καί έπηρεάζει Αποτελεσματικά τήν ψυχή του. Ά ν οί γονείς συνεχίσουν έπιτακτικά αύτή τήν «ήθική», δηλαδή σεξουαλικά έχθρική διαπαιδαγώγηση, τό παιδί παίρνει αύτή τήν έντολή στό ύποσυνείδητό του, δπου

15

μαζί μέ άλλες επίκτητες καί μαθημένες έντολές καί άπαγο- ρεύσεις (πού μπορεϊ νά είναι πέρα για πέρα λογικές) λει­τουργεί κατά κάποιον τρόπο σάν κέντρο διεύθυνσης τής συμ­περιφοράς, ή δπως Σχει 6 ψυχολογικός δρος: σάν Υπέρ - Ε ­γώ, αύτόματα γιά τήν υπόλοιπη ζωή. Ή τιμωρία γίνεται περιττή.

Τό Υπέρ - Έγώ κατευθύνει, κριτικάρει καί καταπιέζει ζχι μόνο τις συνειδητές ενέργειες καί τή συμπεριφορά, άλλά απαγορεύει άκόμη καί τή σκέψη καί τήν αίσθηση, μπορεϊ μάλιστα νά εμποδίσει τήν εισαγωγή τής σκέψης καί τής αί­σθησης στή συνείδηση. Ελάχιστοι γονείς γνωρίζουν π.χ. δτι τό βρέφος καί το μικρό παιδί διαθέτουν Αναπτυγμένη (βέ­βαια δχι γεννητική) σεξουαλικότητα, πού καθορίζει όλόκλη- ρη τήν αισθηματική ζωή καί κατά συνέπεια τήν παιδική συμπεριφορά. Έτσι δέ γνωρίζουν καί τις έν μέρει μοιραίες συνέπειες πού μπορούν νά προέλθουν άπό τήν καταπίεση αυ­τής τής πρώιμης παιδικής σεξουαλικότητας γιά τήν παραπέ­ρα τύχη τής ζωής τοΰ παιδιού τους.

Αύτό τό Υπέρ - Έγώ είναι μιά παράδοξη καί σημαντική άρχή τής άνθρώπινης ψυχής. Είναι μιά κατά κάποιον τρό­πο τεχνητή ύπηρεσία λογοκρισίας, έπειδή οημιουργεϊται άρ- χικά άπό τήν κοινωνία, μέσα στήν όποία άναπτύσσεται τό παιδί, καί οί γονείς ένεργοΰν βασικά σάν άντιπρόσωποι τής κοινωνίας. Αύτό τό Υπέρ - Έγώ παίρνει — μέ τή μεσολά­βηση τής διαπαιδαγώγησης τών γονέων — τις έντολές καί τις άπαγορεύσεις πού έπικρατούν σέ μιά κοινωνία, καί μά­λιστα χωρίς καμ'ά κριτική, έπειδή τό παιδί δέν μπορεϊ φυ­σικά νά καταλάβει τό νόημά τους’ έξαναγκάζεται δμως νά τις τηρήσει, νά συμπεριφέρεται σύμφωνα μ’ αύτές, γιατί άλ- λιώς κινδυνεύει νά τιμωρηθεί. Στήν περίπτωσή μας: τό παι­δί πού τιμωρήθηκε στό πρώτο σεξουαλικό παιχνίδι, θά σκε- φτεί στό δεύτερο παιχνίδι αύτόματα τήν τιμωρία. Άκόμη κι δταν οί γονείς δέν είναι παρόντες, θά παίξει μέ αισθήμα­τα ένοχής ή δέ θά παίξει καθόλου, άν καί τό έπιθυμεϊ. Τό Υπέρ - Έγώ του τοΰ λέει ήδη δτι τά μικρά του γεννητικά

16

δργανα είναι κάτι βρώμικο καί κακό, άπό τά όποια καλύτερα είναι νά κρατά τά χέρια του μακριά.

‘"Έτσι τό Υπέρ - Έγώ συνεχίζει τή δράση του στό ύπο- συνείδητο καί δίνει στόν άνθρωπο τή βαθύτερη πεποίθηση δ- τι δλες οί μαθημένες, Ακριβέστερα: οί έπιβεβλημένες έντο- λές, απαγορεύσεις, άλλά καί οί άπόψεις κλπ. είναι δικές του. Δέν καταλαβαίνει δτι μέ τό Υπέρ - Έγώ Ιχει τοποθετήσει στό βαθύτερο έσωτερικό του έναν ισχυρό, Αξιόπιστο, άλλά ά­γνωστο άντιπρόσωπο τής κρατούσας ήθικής, κατά κάποιον τρόπο έναν αστυνομικό πού τοϋ υπαγορεύει έπιτακτικά τί πρέπει καί τί 3έν πρέπει νά κάνει. Σέ κάθε «παράβαση» έ Αστυνομικός τιμωρεί: αισθάνεται κανείς τύψεις συνειδήσεως, ένοχος ή κατώτερος. Ό χ ι σπάνια συμβαίνει νά ζητά ένας άνθρωπος, πού αισθάνεται ένοχος, ασυνείδητα τήν τιμωρία γιά νά ξεπλυθεϊ τό αμάρτημα καί νά αισθανθεί πάλι έλεύθε- ρος καί άθώος. Ά ν δέν τιμωρηθεί άπό άλλους, ίσως γιατί αυτοί δέν έχουν καταλάβει τίποτε, δ αμαρτωλός τιμωρείται μόνος του χωρίς νά τοΰ είναι σαφείς οί συσχετίσεις, γιατί τά κίνητρα προέρχονται άπό τό υποσυνείδητο. Οί τύψεις μπο- ρεϊ νά είναι τόσο όδυνηρές, ώστε Αποκαλύπτει τό αμάρτημά του καί κατά κάποιον τρόπο «'εξομολογείται»· ή χάνει τή χαρά στή ζωή, γίνεται γκρινιάρης ή Απαθής. Πολλοί άν­θρωποι αύτοτιμωροΰνται χωρίς νά τό καταλαβαίνουν μέ τό νά βάζουν έμπόδια στόν έαυτό τους, π.χ. μέ τό νά ζητοΰν εύ- θύνες, τις όποιες οέν είναι ίκανοί νά άναλάβουν. Τήν Αποτυ­χία τους τή ζοΰν μαζοχιστικά σάν ήοονή, σάν έξάλειψη μιας Ασυνείδητης ενοχής. Ή αισθάνονται πώς άλλοι τούς κατα­διώκουν, τούς παρακολουθούν καί τούς Ασκούν διαρκώς κρι­τική. Ή σύγκρουση μπορεΐ τελικά, σέ μιά άλυσίδα άπό αι­τίες καί Αποτελέσματα, νά όξυνθει τόσο πολύ, ώστε οί βασα­νισμένοι κατά τέτοιον τρόπο άπό τή συνείδησή τους άνθρω­ποι νά μή βρίσκουν άλλη διέξοδο άπό τήν αύτοκτονία.

Τήν αύτόματη έπίδραση τοΰ Υπέρ - Έγώ μπορούμε νά τή δείξουμε ;·.έ τή συμπεριφορά ένός σκύλου. "Οσο καλύτερα έκ- παιδευμένος είναι — καί αύτό σημαίνει έκπαιδευμένος μέ

17

σκληρότητα καί τιμωρίες — , τόσο πιό αισθητά συμπεριφέ- ρεται δταν Ιχει κάνει κάποια «ζημιά». Ό κύριός του βλέπει άμέσω; δτι γιά νά στριφογυρίζει άμήχανα καί νά μαζεύει τήν ούρά κάτι δέν πάει καλά. Ό σκύλος ζητά υποτακτικά τήν τιμωρία του. Μόλις ό κύριός του τόν δείρει, πηδάει πά­λι χαρούμενος τριγύρω.

"Έτσι υποτάσσεται δ άνθρωπος σάν άπό μόνος του στήν προϋπάρχουσα — δίκαιη ή άδικη — κοινωνική τάξη, καί τις περισσότερες φορές ούτε θά «περάσει άπό τό μυαλό» του νά αμφισβητήσει κριτικά τό νόημά της. Τό παιδί πού Ιχει άνατραφεΐ μέ αυστηρότητα, μαθαίνει νά σέβεται καί άργό- τερα ολα τά άλλα είδη αυθεντιών, άλλά καί νά συμπεριφέ- ρεται τό ίδιο αύταρχικά μόλις τοΰ δίνεται κάποια ευκαιρία γι' αύτό.

Ό κοινωνικός σκοπό; τοΰ Υπέρ - Έγώ είναι δηλαδή νά χαλιναγωγεί, έκτός άπό τ’ άλλα, τά Ινστικτα τής άνθρώπι- νης φύσης, νά τά Ιλέγχει καί νά τά προσαρμόζει σέ ενα ή- Οικό - κοινωνικό σύστημα άξιων. Ό ιδιοφυής έξερευνητής τών άπόκρυφων βασικών δομών τής άνθρώπινης ψυχής, ό Σίγκμουντ Φρόυντ, ονόμασε στήν ψυχαναλυτική του θεωρία αϋτή τήν όρμική φύση τοΰ ανθρώπου άπλώς «Αύτό» (Es, id ) .

Τό Λυτό είναι τό παλαιότερο καί πλατύτερο στώμα τής άν- Ιΐρώπιντ,; ψυχή;, ό σκοτεινός τομέας τοΰ άσυνείδητου καί τών πρωτογενών ορμών, θά ξεπςρνούσαμε τά πλαίσια αύτής τή; μελέτη;, αν έδώ περιγράφαμε λεπτομερέστερα τή φροϋ­δική θεωρία τών όρμών καί Ιδιαίτερα στά σημεία έκεΐνα δ- που υπάρχουν έπιστημονικές διαφωνίες γιά ξεχωριστά προ­βλήματα. Έ χει γίνει πάντως παραδεκτό δτι ή σύγχρονη ψυχανάλυση αποδίδει στή σεξουαλικότητα Ιναν άποφασιστι- κό ρόλο γιά τή συνειδητή καί άσυνείδητη συμπεριφορά τοΰ ανθρώπου, γιά τήν ψυχική του ανάπτυξη καί τή διαμόρφωση τοΰ χαρακτήρα του- ή σεξουαλικότητα δρίζεται πλατιά σάν- αποκόμιση ηδονή; άπό ζώνε; τοΰ σώματος» καί δέν περιο­

18

ρίζεται |ΐόνο στα γεννητικά δργανα.Σωματική ήδονή αισθάνεται ήδη τό βρέφος άπό τήν πρώ­

τη μέρα τής ζωής του, π.χ. δταν θηλάζει ή δταν βρίσκεται κοντά του ένας άνθρωπος. ’Ισχύει δμως καί τό άντίθετο: Τό βρέφος αίσθάνεται καί τήν άρνηση τής ήδονής, τήν όδυνη- ρή στέρηση. Ό ταν πεινάει ή δταν κεΐται στά περιττώματά του καί ή μητέρα δέν Ιρχεται νά τοΰ παρασταθεί, άντιστέ- κεται σ’ αύτή τήν κατάσταση καί κλαίει. "Αν στερηθεί τή μητέρα του, τήν πηγή τής σωματικής του ήδονής, γιά πε­ρισσότερο χρόνο ή γιά πάντα, έπειδή αύτή — τό παιδί είναι ίσως έξώγαμο — δέ θέλει ή δέν μπορεϊ νά τό άναλάβει (ή άνύπαντρη μητέρα πρέπει νά έργαστεϊ ή θέλει νά γλεντήσει τή ζωή της) καί τό κλείσει σέ ένα βρεφοκομείο, τό βρέφος άρχίζει στίς περισσότερες περιπτώσεις νά άναστέλλει έντε- λώς ή έν μέρει τήν ψυχική του έξέλιξη. Ή πνευματική του έξέλιξη μένει κι αύτή πίσω καί ό συντελεστής τής εύφυΐας του κατεβαίνει σημαντικά κάτω άπό τόν μέτριο βαθμό. Μέ λίγα λόγια: Έ να βρέφος, τοΰ δποίου Ιχει περιοριστεί δρα­στικά ή σωματική αίσθηση τής ήδονής μέ άφαίρεση τής ά- γάπης, κινδυνεύει νά έξελιχθεΐ σέ έναν πνευματικά βλαμέ- νο, άνίκανο γιά άγάπη, στήν κυριολεξία ά - κοινωνικό άν­θρωπο. Αύτή ή έξέλιξη είναι ήδη μετά άπό λίγα χρόνια ά- μετάβλητη, δπως έχουν άποδείξει άναμφισβήτητα παιδοψυ- χολόγοι καί ψυχαναλυτές (άς άναφέρουμε άντιπροσωπευτι- κά τόν Ρενέ Α. Σπίτς καί τήν Ά ννα Φρόυντ).

Τό πρόβλημα τής πρώιμης παιδικής σεξουαλικότητας έ­χει τεράστια σημασία. Άλλά στούς γονείς δέν παρέχεται οδ- τε άνάλογη διαφώτιση, ούτε ή κοινωνία ένδιαφέρεται σά σύνολο γιά τις άνύπαντρες μητέρες καί τά παιδιά τους, ούτε διαφαίνεται μιά βελτίωση τών οικονομικά καί άπό άποψη προσωπικού άθλιων συνθηκών στά βρεφοκομεία καί τά νη­πιαγωγεία.

19

Τό Αύτό έπιδιώκει να προσφέρει στις όρμικές του άνάγκες δαο τό δυνατό πιό μακροπρόθεσμη ικανοποίηση μέ τό συν­τομότερο τρόπο- έδώ τό Αύτό — έτσι λέει 6 Φρόυντ — δέ γνωρίζει «καμιά Αξία, κανένα καλό καί κακό, καμιά ήθική».

Κάτω άπό τήν πίεση καί τούς έρεθισμούς τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου Αναπτύσσεται άπό Ινα μέρος τοϋ Αύτοΰ μιά τρίτη Αρ­χή τής άνθρώπινης ψυχής πού ό Φρόυντ τήν όνόμασε «Έ­γώ». Τό Έγώ είναι βασικά μιά άρχή πού μεσολαβεί Ανάμε­σα στό Αύτό καί στόν έξωτερικό κόσμο, τό περιβάλλον, τήν πραγματικότητα. Ή τυφλή ώθηση τοΰ ΑύτοΟ γιά ικανοποίη­ση τών όρμών μπορεΐ μόνο σπάνια νά έκπληρωθεΐ στήν πραγ­ματικότητα, θά κατέληγε σέ Αδιέξοδη σύγκρουση.

IV αύτό τό Έγώ πρέπει νά άναλάβει τή διεύθυνση τών όρμών, νά τΙς Απωθεί, νά τις παρεμποδίζει καί νά τις Ανα­βάλλει δταν δέ συμφωνούν μέ τήν πραγματικότητα ή νά με­ταβάλλει τήν πραγματικότητα Ιτσι, π.χ. μέ έργασία, ώστε νά γίνεται δυνατή, καί μάλιστα έντονότερη, ή ικανοποίηση τών όρμών. Τό Έγώ, Ιτσι θά μπορούσαμε νά ποΰμε μέ λί­γα λόγια, είναι ή εδρα τής Αντίληψης καί τής συνείδησης, είναι ικανό γιά κριτική σκέψη, ένόραση καί λήψη Αποφά­σεων. Μπορεΐ νά Αποκαταστήσει σχέσεις μέ άλλους Ανθρώ­πους, πού Αποτελοΰν κι αυτοί συστατικό στοιχείο τής πραγ­ματικότητας, καί νά στηρίξει αύτές τις σχέσεις σέ διακριτι­κότητα καί Αγάπη. Μόνο τό Έγώ είναι ίκανό νά βλέπει π.χ. στόν σεξουαλικό σύντροφο τό σύντροφο σάν άνθρωπο, έ- νώ τό Αύτό — σύμφωνα μέ τήν Ανεξάρτητη άπό Αξίες φύση του — βλέπει μόνο τό Αντικείμενο γιά τή δική του Ικανο­ποίηση. (Έδώ πρέπει νά Αφήσουμε στήν πάντα δτι γιά τις διαφορές στό ταλέντο καί τό χαρακτήρα σημαντικό ρόλο παί­ζουν κληρονομικές - γενετικές έπιδράσεις).

Νεότερες ψυχαναλυτικές Ιρευνες δείχνουν μάλλον δτι ή «τυφλή» Ικανοποίηση τών όρμών, ή αύτόματη ύποχώρηση στις έπιθυμίες τοΰ Αύτοΰ δέν ικανοποιεί πραγματικά, άν μέ τήν ικανοποίηση τών όρμών τοΰ ένός συντρόφου δέν ικανο­ποιούνται «ταυτόσημα» οΕ έπιθυμίες καί τοΰ άλλου συντρό­

20

φου. Ή ταυτότητα στήν Ικανοποίηση τών δρμών καί τών έ- πιθυμιών μέ Εναν άλλο άνθρωπο χαρακτηρίζει τήν κοινωνι­κή σημασία τοϋ Έγώ καί τών μεσολαβητικών λειτουργιών του.

Τό Έγώ δμως είναι μια εύαίσθητη καί άσταθής αρχή πού κατά κάποιον τρόπο στέκει ανάμεσα στά δύο τέρατα Σκύλλα καί Χάριβδη: Άπό τό Ινα μέρος πρέπει νά χαλιναγωγεί τις τυφλές όρμικές έπιδιώξεις τοΰ Αύτοΰ καί άπό τό άλλο βρί­σκεται κάτω άπό τήν πίεση τοΰ Υπέρ - Έγώ πού σέ λίγο γί­νεται λειτουργικά Ικανή άρχή. ένώ τό Έγώ έξελίσσεται σι­γά - σιγά σέ όρθολογική συνείδηση που μπορεϊ δμως σέ 2λη τή διάρκεια τής ζωής νά διαμορφώνεται καί νά καλλιεργεί­ται.

Έδώ ϊχουμε ενα γεγονός τεράστιας σημασίας γιά τήν κα­τανόηση τοΰ άνθρώπου, καί κατά συνέπεια τής κοινωνίας: Τό Υπέρ - Έγώ μπορεϊ πολύ καλά νά καταπιέζει τή φύση, τό κλασικό έκπαιδευτικό ιδανικό, «νά κυριαρχείς τόν έαυ- τό σου καί τις όρμές σου», μπορεϊ νά Ιπιτευχθεϊ ώς Ινα με­γάλο 6αθ|ΐό. Οί καταπιεσμένες όρμές δμως δέν έξαφανίζοντα·., άλλά τό πολύ-πολύ άλλάζουν ποιότητα: Επανέρχονται— χωρίς δ άνθρωπος νά τό καταλαβαίνει — μέ τήν πολυ­ποίκιλη μορφή τής καταστρεπτικής Επιθετικότητας πού κα- τευθύνεται είτε ένάντια στό Γδιο τό άτομο εΓτε ένάντια σέ άλ­λους άνθρώπους. Ή νευρωτική αύτοκαταστροφή, ή βασάνι- ση ζώοιν, ή εύχαρίστηση στό βασάνισμα άλλων άνθρώπων μέ χίλιους δυό τρόπους, ή θανάτωση καί ή εύχαρίστηση στόν πόλεμο είναι σέ σημαντικό βαθμό συνέπειες τής αυστηρής καταπίεσης τής άνθρώπινης όρμικής φύσης, τής σεξουαλι­κότητας, άπό τό Υπέρ - Έγώ καί τήν κοινωνία μέ τήν ήθι- κή της. Έτσι τόσο ή άτομική δσο καί ή συλλογική συμπερι­φορά, ή τύχη τοΰ ξεχωριστού άτόμου καί όλόκληρης τής κοινωνίας. έξαρτώνται άπό τό άν οί δυνάμεις τοΰ Έγώ τοΰ άνθρώπου μ-οροΰν νά Ιπιβληθοΰν άπέναντι στό Υ πέρ-Έ γώ καί στις 4ρ;ιικές άνάγκες ή άν αύτές κυριαρχήσουν πάνω στό Έγώ. "Οταν τό Υπέρ - Έγώ είναι ισχυρότερο, δ άνθρωπος

21

μπορεΐ εύκολα νά χειραγωγηθεί: μέ έντολές, Απαγορεύσεις, συνθήματα, ιδεολογίες, θρησκείες, ηθικές ή καί άπό ισχυ­ρές ήγετικές προσωπικότητες. Ή αυστηρότητα τοΰ Τπέρ - Έγώ μπορεΐ νά έκφραστεΐ σά φανατισμός ένάντια στό Γδιο τό άτομο ή ένάντια σέ άλλους άνθρώπους. Τό Έγώ δέν είναι πια σέ θέση να κατευθύνει τή συμπεριφορά μέ κριτική σκέψη.

Εκτός άπ’ αύτό τό Υπέρ - Έγώ προσφέρει έσωτερική ά- σφάλεια καί σταθερότητα, ένώ άντίθετα ή σκέψη καί ό συλ­λογισμός βιώνονται συχνά άσυνείδητα σά δυσαρέσκεια. Αύ­τό έξηγεΐ σέ σημαντικό βαθμό, δπως θά περιγράφουμε άκόμη ακριβέστερα, γιατί οί περισσότεροι άνθρωποι παίρνουν άρ- νητική στάση δχι μόνο άπέναντι σέ έπαναστάσεις, άλλά καί σέ μεταρρυθμίσεις καί προσκολλοΰνται δσο τό δυνατό περισ­σότερο στήν ύπάρχουσα κατάσταση που τήν έκπροσωπεΐ μέ­σα τους τό Τ π έρ-Έ γώ : Μιά άλλαγή τής κοινωνίας σημαί­νει σέ μεγάλο βαθμό άλλαγή τής άτομικής ψυχής, σημαίνει έξαναγκασμό σέ προσαρμογή. "Οταν τό Έγώ δέν μπορεΐ πιά νά μεσολαβήσει άνάμεσα στήν πραγματικότητα, στό Αύτό καί τό Τπέρ - Έγώ, καταρρέει. Επέρχεται μιά απώλεια στή διόραση τής πραγματικότητας. Ό άνθρωπος «δέν Ιχει βού­ληση», ένεργεΐ νευρωτικά ή σέ κατάσταση ψευδαισθήσεων, τόσο σάν ξεχωριστό άτομο δσο καί σά μάζα.

Τό παιδί ποΰ τιμωρήθηκε γιά σεξουαλικά παιχνίδια, Ιχει ίσιος καταπιεστεί ήδη πριν σεξουαλικά. Ή σωματική έμπει- ρία τής εύχαρίστησης (αύτός είναι ό όρισμός μας γιά τή σε­ξουαλικότητα) τοΰ βρέφους, ή «στοματική * σεξουαλικότητα (π.χ. μέ έπαφή τοΰ στόματος) Ιχει ήδη δ'.αταραχτεΐ μέ τό

δτι ή μητέρα τοΰ στέρησε νωρίς τό θήλασμα’ ή νεαρή μητέ­ρα θέλει σά γυναίκα καί σεξουαλική σύντροφος νά διατηρή­σει τό στήθος της σφιχτό. Στό βρέφος λείπει όμως αύτή ή σωματική ένωση πού Ιχει γ ι’ αύτό άποφασιστική σημασία’ Ιτσι όμως μαθαίνει τή στέρηση καί τήν παραίτηση, καί έκτός άπ’ αύτό μαθαίνει — άκόμη έντελώς άσυνείδητα — δ-

22

τι τό σώμα ένός ανθρώπου είναι διαθέσιμο μόνο μ: άπαίτηση κατοχή; καί ίσως μέ βία.

’Λλλά τό κακό συνεχίζεται. Άςερίζιοτα διαδομένη είναι στούς γονείς ή προκατάληψη δτι τό βρέφος πρέπει νά θηλά­ζει σύμφωνα μέ ένα αυστηρό πρόγραμμα, κάθε τέσ^ερε; ή πέντε ώρες, γιά νά συνηθίζει στήν τάξη. ~Λ; κλαίει ίσο θέ­λει. Λύτη ή άνοησία διαδίδεται μάλιστα καί άπό βιβλία γιά τήν περιποίηση τοΰ βρέφους πού τά έχουν γράψει γιατροί. Τό βρέφος, πού δέν είναι μηχανή, μαθαίνει πάλι νά ασκεί­ται στήν παραίτηση: καταπιέζεται ωμά δχι μόνο ή ορμή του γιά φαγητό, άλλα καί ή επιθυμία του γιά άγάπη καί < θαλ­πωρή». Στό υποσυνείδητό του προγραμματίζεται γιά άγώνα γιά νά πετύχει τήν ικανοποίηση τών όρμων του, έδώ τό μπουκάλι μέ τό γάλα ή τήν παρέα Ινός άνθρώπου. Τό παιδί κλαίει, συμπεριφέρεται έπιθετικα. Ή έμπειρία τή; ελλεί- πουσας άγάπης συμβάλλει ήδη σ’ αύτό τό στάδιο τής ζωής στή διαμόρφωση ένός λιγότερο ίκανοΰ γιά άγάπη χαρακτή­ρα. Οί ικανότητες Ινός παιδιού νά έπεξεργαστεί τέτοιες αρ­νητικές έμπειρίες χωρίς συνέπειες είναι σχετικά μικρές.

’Ανάμεσα στό δεύτερο καί τρίτο Ιτο: τής ηλικίας τό παι­δί έρχεται στή λεγόμενη «πρωκτική» φάση, δηλαδή ή ούρη­ση καί ή κένωση τοΰ προσφέρουν σωματική ευχαρίστηση, τά περιττώματα άποκτοΰν γιά τήν ψυχική ώρίμανση ιδιαίτερη σημασία. Οί γονείς δμως, πού 5έ γνο>ρίζουν αύτά τά πράγ­ματα, έπεμβαίνουν μέ αυστηρότητα ένάντια σ’ αυτή τήν πρώιμη παιδική σεξουαλική έμπειρία καί τό γυμνάζουν κυ­ριολεκτικά μέ έπιτακτικότητα καί σκληρότητα στήν καθα­ριότητα. Τό παιδί πάλι περνάει άπό μιά όδυνηρή διαδικασία μάθησης: δέ βλέπει μόνο τά περιττώματά του καί τά ούρα του σάν κάτι βρώμικο καί άηδιαστικό, άλλά μεταβιβάζει κύ- τή τήν κρίση καί ατό σώμα του καί στήν αίσθησή του. «’Ε­γώ καί τό αίσθημά μου είναι άηδιαστικά», ετσι περίπου σκέ­φτεται. Ή καταπίεση αύτών τών «μερικών έρμών» μειώνει σίγουρα τήν κανονική αισθηματική ζθ)ή τοΰ κατοπινοΰ ένή- λικου, τόν κάνει αισθηματικά ψυχρό καί πιθανόν συμβάλλει

23

νά ITst τή γεννητική σεξουαλικότητα πιό μονόπλευρα, ν.αΐ αύτό σημαίνει: χωρί; φαντασία. Πολλοί ψυχολόγοι είναι τή; γνώμης δτι τό πα’.δί, δταν χρησιμοποιεί πειθαρχικά τό άγ- γεΐο του καί ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται δτι Ιτσι ευχαριστεί τοΰ; γονεΐ; του καί σάν αμοιβή γ ι' αύτό κερδίζει τοΰ; Επαί- νου; του;, αποκτά ενα πραγματικό νόημα γιά τήν κατοχή καί τΐ; δυνότητε; ανταλλαγή;, πράγμα πού Εμφανίζεται άρ- γότερα σάν απληστία καί φιλαργυρία.

Παρά τή χοντρή περιγραφή τή; θεωρία; τών δρμών πού βασίζεται στόν Φρόυντ, διαφαίνεται πάντιο; ή δυναμική της. Χωρίς αύτή τή θεωρία, πού οί κυριότερες θέσεις της επαλη­θεύτηκαν με κλινικά τεστ καί παρατηρήσεις καί πιστοποιή- θηκαν άπό άλλες έπιστήμες δπως τήν κοινωνιολογία, τήν άν- θρωπολογία, τήν Εθνολογία καί τήν παιδαγωγική, θά ήταν αδύνατη μιά βαθύτερη κατανόηση τοΰ άνθρώπου, τής σεξουα­λικότητας του καθώς καί τής κοινωνίας καί κυρίως τής λει­τουργίας τοΰ συστήματος τών κανόνων καί τών άξιών της. θά Ιμενε μόνο ή θεωρία.

Τό κύμα τοΰ σέξ κυλάει- άλλά Επιτρέπει αύτό τό συμπέ­ρασμα δτι οί άνθρωποι τής κοινωνίας μας ζοΰν σύμφωνα μέ μιά Ελεύθερη καί προπάντων «φυσική» σεξουαλικότητα; Άλλοι βλέπουν νά σπάζουν τά φράγματα τής ήθικής, άλ­λοι λένε δτι τό κύμα τοΰ σέξ είναι μόνο £να ύποκατάστατο εύχαρίστησης, πίσω άπ’ αύτό κρύβεται ή προΰπάρχουσα κα­ταπίεση τής άνθρώπινης σεξουαλικότητας καί ή κερδοφόρα αξιοποίησή της άπό τό καπιταλιστικό σύστη|ΐα.

3. «Έγκλημα κατά τής νεολαίας» ή «σεξουαλική κουλτούρα»;

Όχτώ στούς δέκα γονείς τιμωρούν τό παιδί τους δταν τό συλλάβουν σέ σεξουαλικά παιχνίδια. Έτσι τό παιδί μαθαί­νει, καί μάλιστα τυφλά, δτι ή σεξουαλικότητα είναι κάτι κα-

24

νλ καί βρώμικο καί ταυτίζεται μέ τήν Απαγόρευση. Έοώ οί γονείς Επαναλαμβάνουν αύτό πού ΐμαθαν οί ϊδιοι σαν παιοιά ανεξέταστα καί «απέξω-.

Ί Ι προσπερνούν τήν περιέργεια τοΰ παιδιού για τά γεν­νητικά του δργανα. πού γι' αύτό Αποτελοΰν κάτι νέο καί Ε­ξαιρετικά ιδιαίτερο, μέ σιωπή καί Απόσπαση τής προσοχής. Στή «στρατηγική τή; καταπίεση;» πρέπει νά συμπεριληφΟεί καί ή αμήχανη μικρόποίηση τών γεννητικών οργάνων καί τών λειτουργιών του; (πού σίγουρα Αντικατοπτρίζει κάτι ά­πό τήν παιδικότητα τών γονέων καί άπό τή δική του; κλει­στή στάση απέναντι στή σεξουαλικότητα) : Τό πέος τοΰ ά- γοριοΰ γίνεται στήν παιδική γλώσσα τών γονέων «πουλάκι», «σκουληκάκι» κλπ., τό αιδοίο τοϋ κοριτσιού «τρυπούλα» ή «πορτούλα». Συχνά καί τά δύο δργανα όνομάζονται «τό πράγ­μα». Ή κάλυψη τών γεννητικών όργάνων συμβάλλει, δπως καί ή άμεση καταπίεση, στό δτι τό παιδί δέν μπορεΐ νά Α­ποκτήσει οικειότητα μαζί του;' ή συγκεκριμένη του, άμεση Ιδιοποίηση πραγμάτων μπλοκάρεται, τά πράγματα τοΰ μέ­νουν ξένα καί δέ γίνονται προσιτά στήν κατανόηση.

Τά παιδιά δέν είναι άσεξουαλικά, «αθώα» πλάσματα, ό­πως θέλουν νά τά βλέπουν οί Ενήλικοι πού τά τιμωροΰν σέ περίπτωση πού δέν άνταποκρίνονται σ’ αύτή τήν προσδοκία. ’Αμερικανοί κυρίω; παιδοψυχολόγοι καί γιατροί ύποδείχνουν δτι τά παιδιά μπορούν νά ίχουν ήδη στήν ήλικία τών τριών ή τεσσάρων έτών οργασμό, δχι τόσο πάνω στή βάση συνειδη­τής γεννητικής - σεξουαλικής δραστηριότητας, άλλά συχνά έξαιτίας τυχαίων Ερεθιστικών Επιδράσεων. Χειρονομίες τών παιδιών στά γεννητικά τους δργανα μποροΰν Επίσης νά προ- καλέσουν ίντονη σεξουαλική εύχαρίστηση' τά παιδιά είναι ι­κανά γιά συχνότερους όργασμούς άπ’ δ,τι οί Ενήλικοι.

Ή Εχθρική στάση άπέναντι στή σεξουαλικότητα είναι άκόμη σταθερό συστατικό στοιχείο τοΰ πολιτιστικού κλίματος τής δυτικής κοινωνίας.

25

Λυτό φαίνετα·. π.χ. άπό τό δτι ή σύνοδο; τών ύπουργών παιδεία; των όμοσπονδιακών κρατών τή; Γερ|ΐανία; έξέδωσε μόλι; τον ’Οκτώβριο τοΰ 1968 «Συστάσεις γιά τή σεξουαλι­κή διαπαιδαγώγηση στό σχολείο». Μέχρι τότε τό θέμα σε­ξουαλικότητα ήταν στό σχολείο ταμπού δπω; είναι άκόμη σέ μεγάλο βαθμό στί; οικογένειες.

Έν οψει τής σημασίας πού έχει ή σεξουαλικότητα γιά τήν τύχη τής ζωής τοΰ άνθρώπου καί κατά συνέπεια γιά τήν κοι­νωνία στό σύνολό τη; (ή έσφαλμένη Ικπαίδευση μάς διδά­σκει δτι όλόκληρο τό πρόβλημα τή; σεξουαλικότητας άνήκει στήν προσωπική σφαίρα τοΰ ξεχωριστού άτόμου καί δτι τό ξεχωριστό άτομο πρέπει νά τήν άντιμετωπίσει μόνο του, ένώ ή σεξουαλικότητα είναι στήν πραγματικότητα ?να κοινωνικό καί έτσι πολιτικό πρόβλημα πρωταρχικής σπουδαιότητας), ή παραμέληση τής άντικειμενικής καί κυρίως άνοιχτής δια­φώτισης γιά τήν άνθρώπινη σεξουαλικότητα μπορεΐ νά χα­ρακτηριστεί σάν έγκληματική έν δψει τών καταστρεπτικών συνεπειών. Σάν έξίσου καταστρεπτικό πρέπει νά θεωρηθεί αύτό πού άπαιτεΐ νά λέγεται σήμερα διαφώτιση: τό κήρυγ­μα ήθικών κανόνων πού καταδικάζουν τή σεξουαλικότητα σάν «τό ζωώδες στόν άνθρωπο» καί τελικά όξύνουν τή σύγ­κρουση άνάμεσα στό Υπέρ - Έγώ καί τό Αύτό, ένώ ταυτό­χρονα άδυνατίζουν τις δυνάμεις τοΰ Έγώ, τήν Ικανότητα γιά κριτικό δρθολογισμό. Μιά άπό τις μεγαλύτερες καί κρισι­μότερες συγκρούσεις στή ζωή τοΰ άνθρώπου λαμβάνει χώρα άνάμεσα στό 11ο καί 15ο Ιτος τής ήλικίας, στήν έφηβεία. Ό νεαρός άνθρωπος «άνακαλύπτει» τό πέος του ή τό αΐδοϊο του καί άποκτά σχεδόν ξαφνικά συνείδηση τής γεννητικής σε­ξουαλικής όρμής πού ξεσπά μέ τεράστια βιαιότητα καί τοΰ διαταράσσει τήν ισορροπία. Παρ’ δλα αύτά 6 νεαρός δέν μπο­ρεΐ νά έκφράσει τά σεξουαλικά του προβλήματα, πρέπει νά τά καταπιέσει μέσα του, γιατί στό στενότερο περιβάλλον του, άκόμη καί στούς γονείς του, θά προσέκρουε σέ πολύμορφη άρ­νηση, άπό άμήχανη σιωπή ώς σκληρές τιμωρίες.

Ό νεαρός πρέπει συνήθως νά ύπερνικήσει μόνος του αύ-

26

τή τήν Ατομική, άλλά τελικά κοινωνικά Αποφασιστική σύγ­κρουση, δέν Ιχει νά περιμένει άπό πουθενά βοήθεια, δπως τότε πού ήταν μικρό παιδάκι καί στά πρώτα του σεξουαλικά βήματα οί γονείς του τοΰ τσάκιζαν τά χέρια.

Ό πως δταν ήταν παιδί, ετσι καί τώρα τιμωρείται πού 5έν μπορεϊ νά χαλιναγωγήσει τήν Εφηβική του σύγκρουση. Ή αυξημένη Επιθετική, κομπαστική συμπεριφορά τών νεα­ρών σ' αύτή τήν κρίσιμη ήλικία προκαλεί τήν Αγανάκτηση καί τις τιμωρίες τών Ενήλικο)ν. Κυρώσεις κάθε μορφής συνε­πάγεται π.χ. ή μείωση τής αύτοσυγκέντρωσης καί τής Από­δοσης στο σχολείο. Σκληρότερα τιμωρείται δμως ενας τέ­τοιος νεαρός δταν ή σύγκρουση γενικά δέν ύπερνικιέται καί ματαιώνεται ή Ανάληψη νέο>ν κοινωνικών ρόλων, Επειδή ή ώριμανση τοΰ Έγώ, ή φυσική (άλλά όδυνηρή, Επειδή βιώ- νεται σάν ύποτιμητική γιά τό Έγώ) άποδέσμευση άπό τούς γονείς Αποτυγχάνει καί οί συγκρούσεις Ανάμεσα στις γενιές διαιωνίζονται σέ δλη τή ζωή. Τά Ατομικά συμπτώματα αυ­τής τής κατάστασης Εμφανίζονται σά διστακτικότητα, σε­ξουαλική διαταραχή, Επιθετικότητα, παιδισμός, Εγωισμός, ψυχρότητα καί όμοφυλοφιλία, Ανεξάρτητα Από τις συνδεό­μενες μ’ αύτά ψυχικές ασθένειες. "Ολοι αύτοί οί άνθρωποι, πού ή προκαθορισμένη συμπεριφορά τους μπορεϊ νά γίνει γιά τούς ίδιους καθώς καί γιά τούς άλλους, μέ τούς όποιους Ερχονται σέ δποιαδήποτε κοινωνική Επαφή, πηγή διαρκών συγκρούσεων, παρεξηγήσειον καί βασάνων, έχουν κοινό τό δτι είναι «καθηλωμένοι» σέ μιά προγεννητική, δηλαδή παι­δική καί Ανώριμη βαθμίδα.

"Οποιος δοκΐ|ΐάζει νά μελετήσει καί νά Εκφράσει μέ συνέ­πεια τά προβλήματα πού Αντιμετωπίζουν οί έφηβοι, κινδυ­νεύει Εν δψει τοΰ ήθικοΰ μας κλίματος, πού εύνοεϊται Από τήν άγνοια, νά χαρακτηριστεί διαφθορέας τών ήθών ή τε­λευταία Αριστερός σεξουαλικός έπαναστάτης. Πάντως ή α­πλή λογική μάς Εξαναγκάζει να διαπιστώσουμε (Εφόσον Α­ναγνωρίζεται ή ύπαρξη μιας σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης καί διαφώτισης) δτι δ γυμναστής, ό φιλόλογος ή καί ό χο­

27

ροδιδάσκαλος θά Αποτύγχαναν στις προσπάΟειές τους πατα­γωδώς, αν στή θεωρητική διδασκαλία δέν Ακολουθούσε ή πράξη. «Μόνο δ σεξουαλικό; παιδαγωγός νομίζει-', λέει ό ψυ­χολόγο: Χέλμουτ Κέντλερ, «πώς μπορεΐ νά κάνει αύτό τό κατόρθωμα* Επιστρατεύει μάλιστα δλη του τήν παιδαγωγική τέχνη για να μήν Αναπτυχθεί τίποτε, να μήν Ασκηθεί τίπο­τε Απ’ αΰτα πού φέρει ή παιδαγωγική του στό όνομά της: σεξουαλικότητα.»

Γι’ αύτό ή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση περιορίζεται κυ­ρίως στήν περιγραφή βιολογικών διαδικασιών καί λειτουρ­γιών. Τό δτι ή σεξουαλικότητα είναι κάτι πού μπορεΐ νά προσφέρει εύχαρίστηση, δτι Εκτός Απ’ αύτό, σύμφωνα |ΐέ τή σημερινή στάθμη τών Επιστημονικών γνώσεων είναι Αποφα­σιστική γιά τήν κοινωνική συμπεριφορά τοΰ Ατόμου καί γιά τήν Επιτυχία ή τήν Αποτυχία τής διαμόρφωσης τής ζωής του, τό δτι ϊτσι ΕπηρεΑζει Αποφασιστικά τό ήθικό κλίμα καί τήν όργάνωση μιας κοινωνίας, δέ διδάσκεται. «"Ετσι παρα­τηρημένο», συνεχίζει δ Κέντλερ, «δέν είναι μόνο Αντιπαιδα- γωγικό, Αλλά καί Απάνθρωπο νά Εξαναγκάζονται οί νεαροί νά κάνουν τις πρώτες σεξουαλικΕς Εμπειρίες τους σέ σκοτει­νούς διαδρόμους, σέ παγκάκια πάρκων καί σέ καθίσματα αύ- τοκινήτων.» Προφανώς μόνο τήν ύποτυπώδη καί καταπιεσμέ­νη σεξουαλικότητα Ανέχεται δ πολιτισμός.

Μόλις κάθε πέμπτος νεαρό; διαφωτίζεται άπό τούς γονείς του: Ό πατέρας καί ή μητέρα ή δέν ξέρουν τίποτε ή ντρέ­πονται νά μιλήσουν γιά σεξουαλικά πράγματα, δ αύστηρός λογοκριτής Τπέρ - Έγώ, δ Αντιπρόσωπο; τής κρατούσας ή­θικής, τούς τό Απαγορεύει. ’Αντίθετα διαδίδονται φρικιαστι- κές προκαταλήψεις, δχι σπάνια Από γιατρούς καί θεολόγους: Ό αύνανισμός π.χ. δδηγεϊ σέ τρέλα, σέ δερματικές Ασθένειες ή σέ σεξουαλική Ανικανότητα.

’Αλλά καί ή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στά σχολεία εί­ναι πενιχρή καί γίνεται μέ μισή καρδιά. Οί περισσότεροι δά­σκαλοι δέν κατέχουν τις Απαιτούμενες γνώσεις ή, προϊόντα τής ήθικής τής κοινωνίας μας, ντρέπονται κι αύτοί.

28

Ιΐόαο αντίθετες είναι οί απόψεις πάνω σ’ αύτό τό σημαντι­κό θέμα, μπορεϊ να τό δείξει μέ τόν καλύτερο τρόπο ενα πα­ράδειγμα. Ένώ ό διευθυντής τοϋ ’Ινστιτούτου Σίγκμουντ Φρόυντ τής Φρανκφούρτης, ό ψυχαναλυτής Άλεξάντερ Μί- τσερλιχ, απορρίπτει τό έγχειρίδιο τής σεξολογίας πού έξέ- δωσε τό ύπουργεϊο παιδείας, έπειδή σ’ αύτό ή σεξουαλικότη­τα «περιγράφεται σάν έπικίνδυνη καί έπιζήμια», δ φιλελεύ­θερο; τύπο; τό έπαινεϊ σάν πρόοδο καί ό καθολικός εκκλη­σιαστικό; τύπο; τό αναθεματίζει σάν «πορνογραφία».

Τό υπουργείο παιδείας τής Στουτγάρδης άρνήθηκε νά εισαγάγει τό έγχειρίδιο τής σεξολογίας στά σχολεία τής Βά- δη; - Βυτεμβέργης, επειδή αύτό περιέχει μόνο βιολογική διαφώτιση, ένώ παραμελεί τήν «ψυχική».

Στό μεταξύ 83^ τών νεαρών έπιθυμοΰν ριζική σεξουαλι­κή διαφώτιση πού νά μήν καταφεύγει άπό άμηχανία στή βιο­λογία τή; φτίρη; καί τών άμοιβάδων καί νά μήν έπαναλαμ- δάνει ήθικολογικέ; προκαταλήψεις άπό τόν 19ο καί 18ο αιώ­να. Έπειδή δέν τού; παρέχεται αύτή ή διαφώτιση, σοκάρουν τού; ένήλικου; στί; σχολικές έφημερίδες τους μέ προκλητι­κές διατυπώσεις («Κάνετε έρωτα πάνω στά στρώματα τής γυμναστικής») — όπότε οί δάσκαλοι άντιδροΟν άγανακτι- σμένοι άπό τήν πλευρά τους μέ συμβούλια γονέων καί Απα­γορεύσεις — ή κυκλοφορούν άπό χέρι σέ χέρι κάτω άπό τά θρανία πορνογραφικά κείμενα καί εικόνες.

«Γενικά δμως είμαστε, τουλάχιστον στή Γερμανία, πιό σε­μνότυφοι άπ’ δ,τι πριν άπό 30 χρόνια», διαπιστώνει δ φιλό­σοφος Άρνο Πλάκ άπό τό Τύμπινγκεν, ό όποίος έπιχείρησε νά δώσει μέ τό βιβλίο του «Ή κοινωνία καί τό κακό», πού Ιγινε μπέστ - σέλλερ, μιά «έπιστημονική ήθική». Ό καθηγη­τής δρ. Γύργκενς τό ύποστήριξε αύτό στή γερμανική βουλή: «Γενικά διαφαίνεται. . . δτι ή στάση άπέναντι στή σεξουαλι­κότητα ήταν πριν άπό είκοσι χρόνια πιό άνεκτική άπό σή­μερα.» Οί θέσεις τοΰ Πλάκ καί τοΰ Γύργκενς έπαληθεύον- ται στό μεγαλύτερο μέρος τους άπό παρατηρήσεις καί Ιρευ- νες, έφόσον στηρίζονται σέ άπόψεις πού ϊχουν έκφραστεΐ πά­

29

νω σέ σεξουαλικά προβλήματα. ’Απέναντι σ' αύτές στέκουν βέβαια ή σεξουαλικά πιό έλεύθερη συμπεριφορά τών νέων καθώς καί οί συχνότερες προσβολές τών ταμπού άπό τήν πλευρά τών ένήλικων στή μυστικότητα τής ιδιωτικής τους ζωής.

Υπάρχουν φανερές άποδείξεις γιά τήν αύξηση τών φαι­νομένων τής σεμνοτυφίας μετά τό τέλος τοΰ πολέμου: ΙΙολ- λοί γιατροί δέ θέλουν πιά νά λέγονται «Ειδικό; γιά δερμα­τικά καί αφροδίσια νοσήματα», άλλά άπλώς μόνο «Δερματο­λόγος» — προσαρμόζονται στις κοινωνικές προκταλήψεις. Τά προφυλακτικά άπομακρύνθηκαν μέ νόμο άπό τούς αυτόμα­τους πωλητές στους δρόμους.

Τό 'Ομοσπονδιακό ’Ιατρικό ’Επιμελητήριο Ιδωσε «κατευ­θυντήριες γραμμές» πού άρνοΰνται τήν ιατρική ύποχρέωση γιά βοήθεια γιά χάρη τής κρατούσας ηθικής. Έγκυες κοπέ­λες κάτω τών 16 έτών ύποχρεώνονται νά γεννήσουν τό παι­δί τους χωρίς νά λαμβάνονται ύπόψη οί συνέπειες γιά τήν κατοπινή ζωή τους. Δέν μποροΰν νά προμηθευτούν οϋτε τό χάπι, τό μέχρι τώρα άσφαλέστερο άντισυλληπτικό. Κοπέλες άνάμεσα στήν ήλικία τών 16 ώς 18 έτών πρέπει νά προσκο­μίζουν τήν άδεια τοΰ κηδεμόνα. Αύτό άποτελεϊ ειρωνεία, γιατί είναι φυσικά σχεδόν άδύνατο νά πάρουν τήν άδεια. Σέ κοπέλες ήλικίας 18 ώς 21 έτών δίνεται ή συνταγή γιά τό χάπι «μόνο σέ άνάλογη ώριμότητα».

Παρά τις φανερές συνέπειες μιας τόσο έλάχιστα έλαστι- κής στάσης τό 'Ομοσπονδιακό ’Ιατρικό ’Επιμελητήριο έπιμέ- νει στήν άπαίτηση πού Ιχει δρίσει τό ίδιο σά φύλακας τής κρατούσας ήθικής. Ό διευθυντής τής πανεπιστημιακής γυ- ναικολογικής κλινικής τοΰ Γκίσεν καί ταυτόχρονα πρόεδρος τοΰ ιδρύματος «pro familia», δρ. Ρίχαρντ Κέπ, παρατηρεί: «’Εδώ έκπροσωπεΐται μιά Ιδεολογία σάν πριν άπό 200 χρό­νια». θά άποδείξουμε πόσο δίκαιο Ιχει.

Τό κλίμα στις σκανδιναβικές χώρες εϊναι έντελώς διαφο­ρετικό: Έδώ τά παιδιά διδάσκονται άπό τό πρώτο σχολικό ίτος κανονικά τό μάθημα τής σεξολογίας· στά μεγαλύτερα

30

παιδιά δέ μοιράζονται μόνο δωρεάν Αντισυλληπτικά μέσα, άλλα τά διαφωτίζουν γιά ιδιαίτερα Αποδοτικέ; σέ εύχαρί- στηση σεξουαλικέ; τεχνικέ; και στάσει;, έννοείται «προγα­μιαίες». Αύτό πού σέ μάς θεωρείται «έγκλημα Απέναντι στή νεολαία», ονομάζεται στή Σκανδιναβία «σεξουαλική κουλ­τούρα».

Γιά τή σεξουαλική εχθρική στάση τοΰ δυτικοχριστιανικοΰ πολιτισμού μα; υπάρχουν καί πολυάριθμες άλλες φανερέ; Α­ποδείξει;. θεωρούμε π.χ. αυτονόητο νά στερούνται χιλιάδες φυλακισμένοι κάθε σεξουαλική δραστηριότητα. Στήν ποινι­κή τιμωρία προστίθεται καί μιά τιμωρία βάρβαρης ωμότη­τας. "Αν καί είναι γνωστές οί καταστρεπτικές καί άκρωτη- ριαστικές γιά τήν προσωπικότητα συνέπειες αυτής τής Α­ναγκαστικής σεξουαλικής Αποχής, αύτό τό είδος Ικτισης τής ποινής δέ μεταρρυθμίζεται.

"Η άς σκεφτοΰμε τά Εκατομμύρια γηραιότερων Ανθρώπων, στους όποιου; ή κοινωνία δέν Αναγνωρίζει τό δικαίωμα, δχι βέβαια ρητά, Αλλά κατά κάποιον τρόπο κλιματικά - ήθικά καί γ ι’ αύτό δχι λιγότερο Αποτελεσματικά, γιά σεξουαλική δραστηριότητα, έν μέρει Εξαιτίας τής προκατάληψης, οΐ γη- ραιότεροι Ανθρωποι δέν Ιχουν πιά έτσι ή Αλλιώς σεξουαλι­κές ΑνΑγκες. (Αύτή τήν προκατάληψη τή διατύπωσε μάλι­στα ποιητικά καί δ Σαίξπηρ στό δράμα του «Άμλετ»' δ Ά μ- λετ στή μητέρα του: «Στήν ήλικία σου Ιχει κοπάσει ή θύελ­λα στό αίμα.») Ή Επιστήμη Εχει Αποδείξει Από καιρό δτι ή σεξουαλική Επιθυμία διατηρείται τόσο στόν άνδρα δσο καί στή γυναίκα ώς τά βαθιά γερατειά, πρέπει δμως νά καταπιέ­ζεται. Αύτό προκαλεϊ τήν Απομόνωση τών γέρων Ανθρώπων καί ιτσι τούς Αφαιρείται Ινα σημαντικό μέρος Από τήν ευ­τυχία καί τό νόημα τής ζωής. ’Αντί γι’ αύτή ή ήλίθια καί Ανέντιμη δημόσια προπαγάνδα συγκεντρώνει τή σεξουαλικό­τητα μόνο στόν νεαρό άνθρωπο τό πολύ - πολύ ώς τριάντα χρονών. Μιά Από τις φανερότερες συνέπειες αύτής τής στά­ση; είναι δτι γιά τήν «τριαντάρα γυναίκα» πέρασε ή μπο­γιά της καί κανένας άνδρας δέ γυρίζει νά τήν κοιτάξει

31

στό δρόμο, έτσι παρατηρεί ή ποιήτρια "Ινγκεμπορκ Μπάχ- μαν.

4. Τά σεξουαλικά ταμπού προκαλούν άναστολές στήσκέψη

Μόνο κάθε πέμπτος Γερμανός πολίτης είναι παρά τό κύμα τοΰ σέξ τής γνώμης δτι ή σεξουαλικότητα είναι «ώραίο πράγμα». ’Ακόμη καί σέ κύκλους φίλων καί γνωστών άπα- γορεύεται νά μιλοΰν γιά σεξουαλικά προβλήματα καί δυσκο­λίες, άν καί δύο τρίτα τών πολιτών — ίσως πολύ περισσότε­ροι — έχουν τέτοια προβλήματα καί ύποφέρουν άπ’ αύτά. Ή μεγάλη πλειοψηφία άζορρίπτει δλα τά άλλα είδη σεξουα­λικότητας έκτός άπό τή «φυσιολογική».

Ό φανερά έμοφυλόφιλος τιμωρείται παρά τήν κατάργη­ση τοΰ άρθρου 175 δχι βέβαια νομικά, άλλά κοινωνικά δπως καί πρίν. Ό χλευασμός καί ή ύποτίμηση τοΰ είναι σίγουρα, δχι σπάνια τιμωρείται μέ άπώλεια τής έργασίας του, τουλά­χιστον μέ στέρηση τής έπαγγελματικής καί κοινωνικής έπι- τυχίας. Τό ίδιο συμβαίνει μέ δλους τούς άλλους «Ανώμα­λους».

Σέ δλους τούς τομείς τής δημόσιας ζωής, άκόμη καί στήν οίκογένεια, τό θέμα σεξουαλικότητα φαίνεται πώς είναι άνύ- παρκτο. "Αν καί τό ξεχωριστό άτομο τή συναντάει σέ κάθε του βήμα — έστω καί σέ παραμορφωμένη μορφή — στόν κινηματογράφο, στά περιοδικά, στις τοιχοκολλημένες διαφη­μίσεις κλπ., στή διαφήμιση τής βιομηχανίας που φτάνει ώς τήν ιδιωτική σφαίρα, πρέπει νά τήν καταπιέζει, δέν έπιτρέ- πεται, άν θέλει νά μή θεωρηθεί σάτυρος ή άνώμαλος, νά μι­λάει καθόλου γι’ αύτή. Τό ξεχωριστό άτομο ύπάρχει στή δη­μόσια ζωή σάν άσεξουαλικός «φορέας ειδικών ρόλων», δπως λέει ή κοινωνιολογία, καί δχι σάν άνθρωπος μέ αίσθήματα. Ό ύπάλληλος π.χ. πού παραβαίνει τήν κρατούσα σεξουαλι­

32

κή ήθική, δταν γίνει γνωστή μιά έξωγαμιαία σχέση του, κά- vc ι, σύμφωνα μέ τήν κρατούσα νομοθεσία, ταυτόχρονα «ύπη- ρεσιακή παράόαση··. Γιατί στήν πορεία τοΰ χριστιανικοΰ - δυ­τικού πολιτισμού τό σώμα τοΰ ανθρώπου «άποσεξουαλικο- ποιήθηκε» καί ΐτσι «απελευθερώθηκε» γιά τήν έργασία.

Ή σεξουαλική αίσθηση — κατά τόν Φρόυντ ή σεξουαλι­κή εμπειρία γενικά — περιορίστηκε στό χώρο τών γεννη- τικών οργάνων, στό πέος καί τό αιδοίο. Οί «μερικές όρμές», ή μή γεννητική σεξουαλικότητα, δπως εκφράζεται στό μι­κρό παιδί, μαράθηκαν κάτω άπό τήν πίεση τών ήθικών κα­νόνων, εμφανίζονται δμως συχνά σάν αρκτικές ιδιότητες τοϋ χαρακτήρα δπως φιλοδοξία, φιλαργυρία, άρχομανία ή αλλιώς σάν άρρωστημένη συμπεριφορά.

"Εκτός απ' αύτό ατό χώρο τοΰ πολιτισμού μας ή Αναγκα­στική γεννητική σεξουαλικότητα περιορίστηκε καί νομιμο- ποιήθηκε στή μονογαμική οικογένεια. Άλλά δχι τάχα γιά νά βιωθεΐ έδώ τουλάχιστον σάν εύχαρίστηση, άλλά σά «βού­ληση γιά παιοί». "Αν καί πολλοί άνθρωποι, καί γίνονται δ- λο καί περισσότεροι, έχουν προγαμιαίες καί έξωγαμιαΐες σε­ξουαλικές σχέσεις καί χρησιμοποιούν άντισυλληπτικά μέσα, ό περιορισμός αύτός ισχύει δπως καί πριν σάν Ινα σταθερό στήριγμα τής κρατούσας ήθικής.

ΙΙροκύπτει ή Ακόλουθη διαπίστωση: Τό θέμα σεξουαλικό­τητα στήν κοινωνία μας, τουλάχιστον δημόσια, συνεχίζει νά είναι ταμπού. Σ’ αύτό δέν άλλάζει τίποτε τό γεγονός δτι αύτό τό σεξουαλικό ταμπού φαίνεται πώς ύπονομεύεται άπό τό κύμα τού σέξ καί τή συμπεριφορά πολλών Ανθρώπων. Στήν πραγματικότητα καθορίζει δπως καί πριν τή δομή καί τήν τάξη τής κοινωνίας μας. Τό δτι μεμονωμένα ξεχωριστά άτομα τό παραβαίνουν μυστικά, δέν μπορεϊ νά τό συγκλονί­σει. Αντίθετα: ό έξαναγκασμός γιά μυστικότητα τής Αμαρ­τίας τό προστατεύει Αποτελεσματικά.

Ή άποτελεσματικότητα ένός ταμπού δέν μπορεϊ προφανώς νά μετρηθεί Από τό δτι τό παραβαίνουν δλο καί περισσότεροι άνθρωποι, Αλλά μάλλον άπό τό δτι αύτές οί παραβάσεις γί­

3 83

νονται μυστικά, κρυφά, συνοδευόμενες άπό αισθήματα ενο­χής καί φόβου. Ή λειτουργία ένός ταμπού, δηλαδή νά εξα­ναγκάζει τούς άνθρώπους σέ κονφορμιστική συμπεριφορά γιά τό συμφέρον μιας ορισμένης τάξης, δέ βλάπτεται άπό τόν ά- ριθμό τών μυστικών παραβάσεων, άφοΰ ή τιμωρία έπέρχε- ται αύτόματα, Ιστω «μόνο» μέ τή μορφή τύψεων. Ό άμαρ- τωλός ύποτάσσεται πιό εύκολα στή δημόσια ζωή πάλι στό ταμπού καί παραδέχεται τήν ύποτίμηση τής σεξουαλικότη­τας σάν κάτι ζωώδες καί εύτελές. Τό άγνο δέ χρειάζεται νά φοβάται τό φώς. Στήν πραγματικότητα είναι ή ένταση, στήν όποία ύπόκεινται τά άτομα, πού κάνει άποτελεσματικούς τούς ήθικούς κανόνες, Ιστω καί μέ τό τίμημα ψυχικών δια­ταραχών. «Τά ταμπού μέσα στό Φαίνεσθαι τής έλευθερίας δέν άφήνουν περιθώρια γιά άστεΐα μαζί τους, έπειδή κανέ­νας δέν πιστεύει πιά σ' αύτά, ένώ ταυτόχρονα σταθεροποι­ούνται άπό τό άσυνείδητο τών άτόμων καί άπό τις κατεστη­μένες δυνάμεις.» (Τοέντορ Β. Άντόρνο, στό «Σεξουαλικότη­τα καί έγκλημα».)

Τίθεται τό έρώτημα τί είναι τέλος πάντων τό ταμπού, ά- φοϋ αύτή ή έννοια χρησιμοποιείται συχνά στήν καθομιλου­μένη γλώσσα. Έ λέξη προέρχεται άπό τή γλώσσα τών νη­σιωτών τής Γουινέας καί σημαίνει αύστηρή άπαγόρευση (άρχικά άπαγόρευση άγγίσματος ένός θρησκευτικού Ιερού

άντικειμένου). Τό ταμπού είναι κάτι ιερό, άπαιτεΐ άναντίρ- ρητη ύπακοή καί ύποταγή. "Ενα άπό τά ούσιαστικότερα γνωρίσματά του είναι δτι άπαγορεύει τήν κριτική σκέψη (μέ τό Τπέρ - Έ γώ ), π.χ. γιά τό νόημα καί τό σκοπό του. Γι’ αύτό ή προβληματικότητα ένός ταμπού δέ φτάνει ποτέ στή συνείδηση τώ περισσότερων άνθρώπων. "Οποιος προσ­βάλλει έκούσια ή άκούσια Ινα ταμπού, πού συχνά, δπως τό σεξουαλικό ταμπού, Ιχει άποτυπωθεΐ δχι μόνο στήν ήθική, άλλά καί στό σύστημα τοϋ δικαίου, Ιχει νά λογαριάζει συνή­θως μέ βαριές ποινές, κατά κανόνα μέ άποκλεισμό άπό τήν κοινωνία μέχρι — σέ άκραία περίπτωση — τό θάνατο.

Μέ τό ταμπού συνδέεται σχεδόν πάντα μιά άναστολή τής

34

σκέψης πού κρατά τόν άνθρωπο στήν κατάσταση τοϋ παι- ο:οΰ. (Λέν πρέπει να τονίσουμε ιδιαίτερα δτι «φυσικά» ύ- πχρχουν καί :λλογα ταμπού, δπως τό ταμπού τοϋ φόνου, καί δτ·. ή ήθική μα: περιέχει μια σειρά Απαραίτητων κανό- νων, έφόσον προστατεύουν κυρίως τόν συνάνθρωπο.)

Ό άνθρωπος Ιχει κατά κανόνα Ινα διχασμένο αίσθημα Α­πέναντι στήν άλύπητη καταπίεση πού προέρχεται άπό ένα ταμπού. Ύπακοή, σεβασμό καθώς καί άγάπη καί ταυτόχρο­να άρνηση, αποστροφή και μίσος (γιατί τό ίδιο τό Υπέρ - Έγώ έρίσκετα: σέ διαφωνία μέ τις κριτικές δυνάμεις τοΰ Έγώ καί τις ορμές, τό Λύτό). Αύτή τή διχασμένη στάση, πού μένει συνήθως ασυνείδητη, τό ξεχωριστό άτομο τήν έχει απέναντι σέ δλες τις αύθεντίες, άπέναντι στούς γονείς, τούς δασκάλους, τούς προϊσταμένους, τήν κυβέρνηση, άκόμη καί απέναντι στό θεό.

Τό πρώτο ταμπού, τήν προσβολή του καί τις συνέπειές του μάς τά δίνει παραστατικά τό βιβλικό προπατορικό άμάρ- τημα: Ό θεός Απαγόρευσε στον Άδάμ καί τήν Εύα νά φά­νε άπό τό «δένδρο τής γνώσεως». Ή γνώση σημαίνει γιά τούς δύο άθώους πιστούς κίνδυνο καί είναι άσυμβίβαστη μέ τή θέση τους σάν ύπάκουα παιδιά. Αύτή ή άπαγόρευση δέν αιτιολογείται, Αλλά είχε άθικτη ίσχύ καί Απαιτούσε Αναν­τίρρητη ύπακοή. Ό Άδάμ καί ή Εϋα, τά παιδιά τοΰ θεοΰ, σέβονται αύτό τό ταμπού, ώσπου στήν Εδα, κάτω άπό τήν έπίδραση τοΰ φιδιοΰ, τοΰ «κακοΰ», ή έξέγερση έγινε Ισχυ­ρότερη άπό τή βούληση γιά ύπακοή. "Εφαγε άπό τό δένδρο τής γνώσης καί έδωσε καί στόν Άδάμ νά φάει, πού κι αύ- τός, σάν παραπλανημένος, πρόσβαλλε κατά κάποιον τρόπο τό ταμπού. Οί κυρώσεις ήταν σκληρές: Καί οί δυό διώχτηκαν άπό τόν παράδεισο σέ έναν σκληρό κόσμο καί άπό τότε ίγι- ναν θνητοί άνθρωποι.

Πόσο ισχυρά έπιδρά μια άναστολή τής σκέψης στόν περί­γυρο ένός ταμπού, φαίνεται φυσικά δχι λιγότερο καθαρά καί στις μέρες μας, στήν τόσο περήφανη γιά τό διαφωτισμό της έποχή τής έπιστήμης.

35

Στις 20 ’Οκτωβρίου 1970 τό πρώτο πρόγραμμα τή; γερ­μανική; τηλεόραση; ίδειξε ενα φιλμ «Αισχρότητα σάν κοι­νωνική κριτική;» Ό συγγραφέας Τόμας Ά ικ ήθελε νά δεί­ξει μ’ αύτό τό φιλμ κατά πόσο καί |ΰ ποιά δικαιοδοσία, μέ ποιές προθέσεις, ποιά κίνητρα καί ποιά έπιτυχία χρησιμο­ποιούν σήμερα ot καλλιτέχνες στή ζωγραφική, στή γλυπτι­κή στό φιλμ κλπ. Απροκάλυπτα τή σεξουαλικότητα σά μέ­σο γιά νά σοκάρουν τό θεατή καί νά στρέφουν τήν προσν/ή του σέ κοινωνικά κακά. Τό Γδιο τό φιλμ άποτέλεσε σόκ. Στις έκκλησίε; καί τον τύπο, σέ δλα σχεδόν τά συντηρητικά ιδρύματα, σέ πιό αδύνατη μορφή άνάμεσα στούς φιλελεύθε­ρους, ξεσηκώθηκε μιά θύελλα ήθικής άγανάκτησης. Πολύ λίγο ώφέλησε τόν "Αικ ή προσφυγή του στό βασικό δικαίω­μα γιά κριτική πληροφόρηση πού δικαιολογούσε τό φίλμ του. Πρόσβαλλε ενα ταμπού, τό σεξουαλικό ταμπού, καί έ­τσι δέν τήρησε τήν άπαιτούμενη άναστολή τής σκέψης. Τό δργανο τού Χριστιανοσοσιαλιστικού Κόμματος «Ταχυδρόμο; τή; Βαυαρίας» έξαπέλυσε μύδρους: «Τό φιλμ ήταν στήν ό- λότητά του καί σέ δλες του τις λεπτομέρειες Ινα άπό τά χει­ρότερα πορνογραφικά κατασκευάσματα, πού σ’ αύτή τήν Α­διάντροπη καί χυδαία μορφή δέν τολμούν νά έμφανιστοΰν ούτε τά Αηδιαστικότερα σεξουαλικά έντυπα. Αύτή ή έκπομ- πή δέν ήταν μόνο σέ άνώτατο σημείο άπορριπτέα, άλλά κυ­ριολεκτικά έγκληματική. Εκατομμύρια άνύποπτοι τηλεθεα­τές περιχύθηκαν στά σπίτια τους μ’ αύτή τή βρωμιά.» Συμ­πέρασμα: Βρωμιά, χυδαιότητα, αισχρολογία.

Καί τό έθνικιστικό - συντηρητικό «Ίδρυμα Γερμανίας» ί- γραψε στόν πρόεδρο τοϋ συμβουλίου τής ραδιοφωνίας: «Δια­πιστώνουμε δτι ή Βαυαρική Ραδιοφωνία μ’ αύτή τήν έκπομ- πή δέν είναι πιά Ενα ίδρυμα δημοσίου δικαίου, άλλά Ινα δη­μόσιο μπορντέλο, καί άξίζει νά σημειώσουμε πώς δέ θά ύ- πάρξει ποτέ μπορντέλο πού νά τολμά νά προβάλλει τέτοιες χυδαιότητες.» Είναι εύνόητη ή ύποψία δτι ενας τέτοιος ρη­τός σεξουαλικός φανατισμός είναι άπόρροια τών έσωτερικών έντάσεων καί τής σεξουαλικοποιημένης φαντασίας τού ίδιου

τοΟ φανατικού, πού δέν τοΰ έπιτρέπεται δμως νά τής παρα­χωρήσει έλεύθερο χώρο στή συνείδηση καί στή σφαίρα τών ένεργειών, γιατί πρέπει να κρατηθεί στις Απαιτούμενες Ανα­στολές τής σκέψης.

5. Κάνει ή αύοτηρή σεξουαλική ήθική τόν δνθρωπο έπιθετικό;

Επειδή ό άνθρωπος ταυτίζεται μέ τους ίσχύοντες ήθικούς κανόνες τοϋ περιβάλλοντός του καί τούς αισθάνεται σά νά τούς Ιχει σκεφτεΐ δ ίδιος, έπειδή αύτοί οί κανόνες, γιά τούς όποιους Ιχει μεσολαβήσει τό Τπέρ - Έγώ, άποτελοϋν ούσια- στικό μέρος τής άσυνείδητης ψυχής, τόσο ό άνθρωπος δσο καί ή κοινωνία του θεωροϋν τή δική τους ήθική σάν τή μό­νη φυσική' Αντίθετα μιά ξένη ήθική (είναι χαρακτηριστικό δτι ή λέξη είναι εύχρηστη μόνο στόν ένικό) θεωρείται αφύ­σικη καί μάλιστα διεστραμένη.

Αύτό είναι μιά άπό έκείνες τις πολυάριθμες προκαταλή­ψεις πού περιέχει ή ήθική μας καί τις καλλιεργεί γιά τήν προστασία της. Αύτό δέν Ιχει νά κάνει τίποτε μέ γνώση.

’Αντίθετα: Γιά νά έννοήσουμε καλύτερα τις βάσεις, τί; συσχετίσεις καί τις ψυχολογικές συνέπειες τής σεξουαλικής ήθικής μας — πράγμα πού πολλοί Αναγνώστες θά μπορέ­σουν νά τό κάνουν μόνο μέ Ιντονη ψυχική άντίσταση — συνι- στάται νά ρίξουμε μιά σύντομη |ΐατιά στή σεξουαλική ήθική άλλων πολιτισμών καί λαών. 'Η προβαλλόμενη συχνά σ’ αύ­τή τή συνάφεια άντίρρηση, δτι οί «πρωτόγονοι πολιτισμοί» δέν μπορούν νά συγκριθοΰν μέ τις τεχνικά ύπεραναπτυγμέ- νες κοινωνίες, είναι μόνο μέ έπιφύλαξη σωστή. Ό άνθρωπος δημιουργεί βέβαια τόν πολιτισμό του καί τήν κοινωνία του καί τά αναπτύσσει διαρκώς παραπέρα. Αλλά είναι ταυτό­χρονα καί προϊόν τους. Ξεκινώντας Από τόν προσωρινά Ανα­πόδεικτο ισχυρισμό δτι δ χριστιανικός - δυτικός πολιτισμός

37

στηρίζεται στήν καταπίεση τής Ανθρώπινης σεξουαλικότη­τας γιά νά έπιτυγχάνει τήν άπαραίτητη πειθαρχία στή δια­δικασία τής παραγωγής, θά μπορούσαμε μέ μιά σύγκριση μέ σεξουαλικές ήθικές άλλων πολιτισμών νά φτάσουμε σέ συμ­περάσματα γιά τ6 τίμημα πού άπαίτησε ή καταπίεση καί ή ρύθμιση τής σεξουαλικότητας στόν πολιτισμό μας.

Ό διάσημος Νορβηγός έξερευνητής καί πολιτικός Νάνσεν καί άλλοι έπιστήμονες έντυπωσιάστηκαν βαθύτατα άπό τό δ- τι οί Έσκιμώοι τής Γροιλανδίας δέ γνώριζαν καθόλου τήν έπιθετικότητα μεταξύ τους: διαπληκτισμοί, κακίες καί φό­νοι ήταν άγνωστα. Έ λέξη πόλεμος δέν ύπάρχει στή γλώσ­σα τών Έσκιμώων. Έ κλοπή ήταν σχεδόν άγνωστη. Οί Ευ­ρωπαίοι παρατήρησαν μέ έκπληξη δτι αύτός ό «πρωτόγο­νος λαός» δέν αισθανόταν προφανώς φόβο μπρός στό θάνατο.

Ό χ ι λιγότερο έκπληκτικό ήταν δτι στους Έσκιμώους δέν Ιπικρατοΰσαν συγκρούσεις γενεών. Τά παιδιά ούτε δέρ- νονταν ούτε καθοδηγούνταν μέ διαταγές, γΓ αύτό καί δέν άντιδροΰσαν μέ έξέγερση, άνυπακοή ή μανία καταστροφής δπως τά παιδιά στήν Εύρώπη. Παρ’ δλα αύτά τά παιδιά τών Έσκιμώων ήταν ύπάκουα στούς γονείς τους.

Αύτό πού έξέπληξε δμως τούς Ευρωπαίους περισσότερο ή­ταν δταν διαπίστωσαν δτι στους Έσκιμώους Ιλλειπε κάθε είδος σεξουαλικής καταπίεσης. Δέν άπαγορευόταν ούτε στά παιδιά ούτε στούς έφηβους καί ούτε χαρακτηριζόταν σάν κά­τι «βρώμικο» ή «άφύσικο», δέν ήταν έπίσης περιορισμένη στο γάμο, καί ή αιμομιξία, οί σεξουαλικές σχέσεις άνάμεσα σέ παιδιά καί γονείς ή στενούς συγγενείς δέν άποτελοϋσε ταμπού! Στή φιλοξενία άνήκε δτι οί γυναίκες προσφέρονταν στούς ξένους γιά τή νύχτα. Τό κοινωνικό κλίμα τό χαρα­κτήριζε φιλικότητα, προθυμία γιά βοήθεια καί άγάπη πρός τόν πλησίον, καί δμως αύτή ή τάξη τών Έσκιμώων δέν ή­ταν χαώδης καί ή νεολαία κάθε άλλο παρά άσύδοτη ήταν. Λέν υπήρχαν κοινωνικές διάφορέ:, αύθεντίες καί ιεραρχία.

Τίθεται λοιπόν τό έρώτημα άν ύπάρχει άμεση συσχέτιση άνάμεσα στήν άτομική καί τή συλλογική μανία καταστρο­

φής (έπιθετικότητα) καί στήν ήθική πού καταπιέζει τή σε­ξουαλικότητα' ή Αντίστροφα: Υπάρχει μιά αίτιιΰδης συσχέ- τιση άνάμεσα στήν ψυχική ήρεμία τοϋ ξεχωριστού άτόμου ή τής δμάδας καί στήν έλεύθερη σεξουαλική ήθική;

Λύτή τήν έρώτηση μπορούμε νά τήν άφήσουμε Ακόμη Α- νοιχτή. Σήμερα πάντως ot Έσκιμώοι έχουν χάσει έν μέρει τή φυσική τους «πρωτόγονη» Αθωότητα. Άπό τότε πού έκ- χριστιανίστηκαν καί ήρθαν σέ στενή έπαφή μέ τόν εύρωπαϊ- κό πολιτισμό γνωρίζουν τή φιλονικία, τό διαπληκτισμό, τήν Ακοινωνική συμπεριφορά, τή ζήλεια, τόν ξυλοδαρμό καί δ- λες τις μορφές τής Ανθρώπινης έπιθετικότητας. Οί Έσκιμώοι υποτάχτηκαν στις «Ανώτερες Αξίες» τής χριστιανικής - εύ- ρωπαϊκής ήθικής.. .

Στό γοητευτικό του Αφήγημα «Συμπλήρωμα στό ταξίδι τοΰ Μπουγκαινβίλ» δ μεγάλος Γάλλος έγκυκλοπαιδιστής Ντενίς Ντιντερό (1713 - 1784) περιγράφει μιά περιπέτεια τοΰ θαλασσοπόρου Λουί Άντουάν ντέ Μπουγκαινβίλ. Ό Μπουγκαινβίλ Αραξε μιά φορά μέ μερικούς συντρόφους. Ανά- μεσά τους κι Ινας καθολικός διάκονος, σέ ένα νησί στή νό­τια θάλασσα. Οί έντρομοι Ευρωπαίοι Ιγιναν κυριολεκτικά μέ έγκάρδια φιλικότητα δεκτοί στήν κοινότητα τών «Αγριων». Άλλά ποιός μπορεΐ νά περιγράψει τόν τρόμο τους, δταν οί γυναίκες καί ot κόρες τών φιλοξενούντων τούς ρώτησαν μέ ιδιαίτερη εύγένεια Αν έπιθυμοΟσαν νά περάσουν τή νύχτα μαζί τους.

01 ήθικοί Ευρωπαίοι κατάλαβαν τό Αδιανόητο: Σ’ αύτό τό νησί δέν ύπήρχε θεσμός γάμου, Ανδρες καί γυναίκες ζοΰ- σαν μαζί καί Αποτελοϋσαν μιά χαλαρή κοινότητα, δσο τούς Αρεσε. Ό ταν ό ένας χόρταινε τόν Αλλο, Αναζητούσαν νέου; συντρόφους. Γι’ αύτό δέ γνώριζαν τή ζήλε:α ή τήν έχθρό- τητα. Άνδρε; καί γυναίκες είχαν τά ίδια δικαιώματα. Τά παιδιά τά Ανάτρεφε ή φατρία, κατά τά άλλα. είτε δνδρας είτε γυναίκα, ήθελε ό καθένας νά έχει ίσο τό δυνατό περισ­σότερα παιδιά γύρω του.

Ό Ντιντερό, περιγράφοντας με ιδιαίτερη ευχαρίστηση τις

39

ψυχικές καί ήθικές συγκρούσεις τοΰ διάκονου, δ δποίος τε­λικά δέν άντεξε ατά θέλγητρα μιας τών γυναικών αύτών, Ε­θεσε ήδη πριν άπό 200 χρόνια τό έρώτημα, άν ή έγκαρδιό- τητα αύτής τής φυλής, που δέ γνώριζε οδτε πόλεμο οδτε έγ- κληματικότητα, βασιζόταν στήν έντελώς έλεύθερη σεξουαλι­κή ήθική.

Ό πυρήνας τής ιστορίας τοϋ Ντιντερό έπαληθεύεται άπό τήν έθνολογία. Είναι πιθανό δτι ό Μπουγκαινβΐλ γνώρισε τή φυλή τών Σαμόα, γιά τούς όποιους ή Αμερικανίδα εθνολό­γος Μάργκαρετ Μήντ γράφει: «Οί προγαμιαίες καί έξωγα- μιαίες σχέσεις παίρνονταν τόσο έλαφρά, ώστε δέ διατάρασ- σαν τΙς διαρκείς σεξουαλικές σχέσεις.» Οί Σαμόα είναι άκό­μη καί σήμερα Ινας ειρηνικός καί ήσυχος λαός. ή νεολαία κάθε άλλο παρά σεξουαλικά άσύδοτη.

’Ιδιαίτερα συμπερασματική είναι ή σύγκριση άνάμεσα στούς κατοίκους τών νησιών τής νότιας θάλασσας Τρόμπριαντ καί Άμφλέτ, πού φυλετικά - βιολογικά άποτελοϋν τόν Γδιο λαό.

Άλλά ή πολιτιστική - ιστορική έξέλιξη άκολούθησε έντε­λώς αντίθετο δρόμο. Οί κάτοικοι τοΰ Άμφλέτ άποτελοϋν μιά αύστηρή, ίεραρχική καί σεμνότυφη κοινότητα, ή σεξουαλι­κότητα καταπιέζεται καί έχουν άναπτυχθεΐ μαγικές λα­τρείες καί ιεροτελεστίες. Ό έθνολόγος Μπρόνισλαφ Μαλι- νόφσκι άνακάλυψε σ’ αύτή τή φυλή «καταναγκαστικές ένέρ- γειες. νευρικά τίκ καί διάφορες μορφές μανίας».

Αντίθετα ό Μαλινόφσκι δέ βρήκε τίποτε άπό τέτοιες ψυ­χικές διαταραχές στούς κατοίκους τοϋ γειτονικοΰ νησιού Τρόμπριαντ, οί όποιοι ζοΰν σέ σεξουαλική έλευθερία, Ιχουν βέβαια μιά κοινωνική τάξη, άλλά δέν είναι άνασταλτική καί σεξουαλικά καταπιεστική. Οί κάτοικοι τοΰ Τρόμπριαντ είναι κι αύτοί Ενας ειρηνικός λαός χωρίς τάση γιά κατα­στρεπτική Επιθετικότητα. Ή Μάργκαρετ Μήντ συνάντησε στό Μπαλί Ενα γιά τόν εύρωπαϊκό τρόπο σκέψης ακατανόητο έθιμο. Οί νεαροί Μπαλινέζοι διδάσκονται άπό μικροί νά βλέπουν τά γεννητικά δργανα σάν κάτι ώραίο καί άγαπη-

40

τί. Γράφει: «Τό πέος τοϋ άγοριοΟ είναι 2να Αντικείμενο, μέ το όποιο ή μητέρα του, ή παραμάνα του καί δλοι οί άνθρω­ποι τοϋ περιβάλλοντός του παίζουν διαρκώς, τό χαϊδεύουν, τό τραβοΟν καί τό γαργαλοΰν. Αύτό τό έλαφρό γαργάλισμα συνοδεύεται άπό τό έπαναλαμβανόμενο 'ωραίο, ωραίο, ώ- ραϊο\ ενα έπίθετο πού χρησιμοποιείται μόνο γιά τό άνδρι- κό φύλο. Τό αιδοίο τοΰ κοριτσιού τό χαϊδεύουν καί ταυτό­χρονα χρησιμοποιούν τό άνάλογο γιά τό γυναικείο φύλο έ­πίθετο 'άγαπητό, άγαπητό, Αγαπητό’.»

’Αντίθετα στή Μελανησία καθώς καί στή νότια ’Αμερική υπάρχουν πολεμικές φυλές πού ή θρησκεία τους έπιβάλλει στούς πολεμιστές σεξουαλική άποχή πρίν βγοΰν σέ έπιδρο- μή. ’Ασυνείδητα αισθάνονται προφανώς αυτοί οί λαοί, καί έτσι έπαληθεύεται ή θέση τής ψυχανάλυσης, δτι ή καταπίε­ση τής σεξουαλικότητας αυξάνει τήν εύχαρίστηση στή θα­νάτωση, τήν τόλμη καί τήν έπιθετική μανία.

Καί γιά τούς πολεμιστές τής ’Ινδονησίας ή σεξουαλική ά­ποχή πρίν άπό τήν ίπιδρομή άποτελεί θρησκευτικό καθή­κον. Ό εθνολόγος Β. Κ. Μύλμαν άναφέρει δτι ή αύξηση τών μοιχειών ήταν έκπλην.τική δταν οί πολεμιστές παρατούσαν ή αναγκάζονταν νά παρατήσουν τις έπιδρομές, δταν δηλαδή 5έ συμπεριφέρνταν πια έπιθετικά.

Σύμφωνα μ’ αύτά μπορούμε νά κάνουμε μερικές ουσιαστι­κέ; σκέψεις:

Σέ κοινωνίες πού ή σεξουαλικότητα είναι μιά φυσική καί οχι ΰποτιμημένη Ικφραση τή; ζωής ύπάρχει προφανώς λιγό- τερη καταστροφική καί έπιθετική μανία, τόσο ατομική (φό­νο:, ληστεία, κλοπή, διαπληκτισμοί κλπ.) δσο καί συλλογι­κή (πόλεμοι). Μολοντούτο αύτέ; οί κοινωνίες έχουν στα­θερή κοινωνική τάξη πού στις περισσότερες περιπτώσεις εί­ναι άνθριοπιστική καί δέν παρουσιάζει σχεδόν καθόλου Ιε­ραρχικέ; δομές πού συνήθως καταλήγουν σέ άνισότητα στήν κατανομή τοΰ πλούτου καί στήν άπονομή τοΰ δικαίου.

Καί τελικά: Οί ψυχικές άσθένειες είναι σ’ αύτές τίς κοι- νοινίε; σχεδόν άνύπαρκτες.

41

6. ΟΙ κοινωνικοοικονομικές αίτίες τής έχθρικής άπέ- ναντι στή σεξουαλικότητα στάσης

Μετά άπ’ δλα αύτά μπορεΐ τώρα νά τεθεί ή ερώτηση πού ά- πασχόλησε άπό αιώνες καί Απασχολεί ώς σήμερα τά φιλοσο­φικά πνεύματα τοϋ δυτικού πολιτισμού καί ή δποία αγγίζει τελικά τό κρίσιμο σημείο τοΰ πολιτισμού μας καί τής θρη­σκείας πού τδν διαμορφώνει, τοΰ χριστιανισμού: Πού πρέ­πει νά άναζητηθοϋν οί αιτίες γιά τό γεγονός δτι γίνονταν 6- λοένα φρικιαστικοι πόλεμοι πού τούς χαρακτηρίζει Αφάντα­στη ώμότητα; Γιά τό δτι ή έπιθετικότητα καί ή σαδιστική εύχαρίστηση στή θανάτωση αύξάνονται παράλληλα μέ τήν έξέλιξη τοΰ τεχνικοΰ πολιτισμού; Γιατί ήταν καί είναι τά χριστιανικά πολιτισμένα κράτη καί ό ξεχωριστός χριστιανός έτσι άσυγκράτητα έπιθετικοί; Οί μέχρι τώρα έρευνες μας θά πρέπει νά έχουν δείξει μέ Αρκετή σαφήνεια δτι ό άνθρω­πος, Αντίθετα Απ’ δ,τι προσβεύει τό χριστιανικό δόγμα, δέν είναι κακός Από τή φύση του, δέ γεννιέται κακό;, Αλλά γί­νεται κακός.

Κάνει τελικά ί χριστιανισμός μέ τήν προεπιστημονική δογματική του τόν άνθρωπο κακό ή συμβάλλει τουλάχιστον σ’ αύτό; Ή είναι ή βιομηχανική έξέλιξη καί ό μαζικός πο­λιτισμός αίτια γιά τή σεξουαλική καταπίεση καί τήν έκρη­ξη τή; τάσης γιά καταστροφή;

Οί περισσότεροι άνθρωποι είναι σύμφωνα μέ τήν εκπαίδευ­σή τους πεπεισμένοι δτι τό ήθικό σύστημα τή: κοινωνία; του; είναι τό μόνο σωστό, γιατί είναι «φυσικό». Στήν πραγ­ματικότητα ό ισχυρισμό; γιά τή «φυσικότητα» τή; ήθικής μα;, τή; σκέψης μας καί τής αίσθησή; μα; είναι τό κύριο έπιχείρημα πού προβάλλουν οί Αντίπαλοι τή: ελευθερία; τή: πορνογραφία;. Συνήθως αύτή ή «φυσικότητα· τή; ήθική;

42

συνδέεται μέ τήν άξιοπρέπεια τοΰ άνθρώπου, κυρίως μέ τήν αξιοπρέπεια τής γυναίκας.

ΓΙαρ' ολα αΰτά μιά σύντομη ματιά στήν Ιστορία τής ηθι­κής τοΰ δυτικού κόσμου δείχνει δτι οί ηθικοί κανόνες κάθε άλλο παρά φυσικοί είναι, άλλά έχουν τις ρίζες τους σέ πο­λίτικε;. κοινωνικές, πολιτιστικές καί οικονομικές άναγκαιό- τητε;. Έκτο; άπ’ αύτό υποβλήθηκαν πάντα σέ θεμελιακές τροποποιήσεις καί άλλαγές.

Μπορεϊ νά θεωρηθεί σίγουρο δτι οί Εβραίοι μετά τήν Ιξο- δο άπό τήν Αίγυπτο δε θά μπορούσαν νά κρατηθούν τόσους αιώνες σά λαός, άν μιά καταπιεστική θρησκεία καί ενα αυ­στηρό κοινωνικό καθεστώς δέν είχαν ένοποιήσει τις δώδεκα φυλές καί δέν είχαν διαμορφώσει μιά έθνική συνείδηση. Δί­καιο, ήθική καί θρησκεία συναντιούνταν στούς νόμους. Κάθε έθνική συνείδηση τρέφεται δμως σέ μεγάλο βαθμό άπδ μιά συνείδηση άντίθεσης (φυλή, πολιτισμός, ιδεολογία, Ιστορική έμπειρία, θρησκεία) πρός τούς γειτονικούς λαούς. Οί Ε ­βραίοι μπόρεσαν νά επιβληθούν άπέναντι στού; γειτονικούς λαούς έπειδή ήταν βαθιά πεπεισμένοι πώς άποτελοϋσαν τούς έκλεκτούς τοΰ Κυρίου, τά παιδιά τού θεοΰ. Στό σημείο αύτό άλλες φυλές ήταν προκαταβολικά κατώτερες.

Οί γείτονες τών Εβραίων δμως. τόσο οί Αιγύπτιοι δσο καί οί Χαναναίοι, οί Μωαβαίοι καί οί Χεταίοι έπιδίδονταν σέ φαλλικές λατρείες καί σέ άλλες τελετουργίες γιά τή γο­νιμότητα. Κατά συνέπεια ή στάση τους άπέναντι στή σεξουα­λικότητα ήταν άρκετά έλεύθερη, τουλάχιστον δέν ήταν φορ­τωμένη μέ πολλά προβλήματα.

Κυρίως ή θρησκεία τών Χαναναίων καί τών Άμορραίων άποτελοΰσε γιά τό ’Ισραήλ «εναν τρομερό καί διαρκή κίν­δυνο», δπως διατυπώνει δ μελετητής τής Παλαιάς Διαθήκης Ρ. Κίττελ, καί Ιτσι έξηγοΰνται «ή σκληρή καί άλύπητη στά­ση άπέναντι στούς Χαναναίους καί μερικά μέτρα πού μάς φαίνονται ώμά». Οί γειτονικές θρησκείες τών Εβραίων ήταν «θηλυκές» θρησκείες, οί άνώτερες θεότητες ήταν θηλυκής φύ­σης ή άνδρογυναικεΐες. Γι’ αύτό Ιερείς σέ γυναικεία περιβο-

43

λή, μέ ευνουχισμό έκθηλυσμενοι ύπηρέτε; ναών. γυναικεία, άλλά καί άνδρική πορνεία κυριαρχούσαν στις θρησκευτικές τελετές. Ή μωσαϊκή θρησκεία δμως ήταν (καί είναι) μιά εξαιρετικά άνδρική. πατριαρχική θρησκεία. ΙΙολιτισμικές καί άνθρωπολογικές συγκρίσεις άποδείχνουν δτι οί πατριαρ­χικές θρησκείες κάνουν τούς άνθρώπους πολύ πιό έπιθετι- κούς καί έκδίδουν αυστηρότερες έντολές άπό τις θηλυκές θρησκείες (ό Φρόυντ τό άπέοωσε αύτό — όμολογουμένω; θε(ι)ρητικά καί μόνο σχηματικά — στή σεξουαλική ζήλεια ενός προαιώνιου ύπερπατέρα άπέναντι στού; γιούς του, 6 ό­ποιος τελικά θανατώνεται άπ’ αυτούς καί έξαιτίας τής ένο- χής γιά τή θανάτωσή του λατρεύεται σά θεός). Ταυτόχρονα παρουσιάζουν μιά Ιντονη «άνάγκη γιά προφύλαξη άπό τή σεξουαλικότητα» καί καταπολεμούν άδιάλλακτα τις σεξουα­λικές συνήθειες άλλων πολιτισμών, προφανώς έπειδή οί θη­λυκές σεξουαλικές λατρείες είναι πιό έλκυστικές καί άντα- ποκρίνονται περισσότερο στις άνθροιπινες άνάγκες. Αύτός εί­ναι ό λόγο; πού στοιχεία τής λατρείας γειτονικών λαών πα- ρεισέφρυσαν καί στή μωσαϊκή θρησκεία. Μετά ύπήρχαν καί ύπηρέτε; τών ναών άνδρε; καί γυναίκε; πού θυσίαζαν στό ναό τήν άγνότητά τους, άκόμη καί πόρνες άρσενικοΰ φύλου. Στήν Παλαιά Διαθήκη, π.χ. στό "Ασμα Άσ|ΐάτων τοϋ Σο- λομώντα, υπάρχουν χωρία πού είναι πράγματι αίσθησιακά καί δείχνουν φιλική στάση άπέναντι στή σεξουαλικότητα. ΙΙαρ’ δλα αύτά άπέναντι στούς ξένους πολιτισμούς μέ τά κα­νονικά καί προδιαγραμένα σεξουαλικά τους δργια ή μω- σαϊκή θρησκεία φαινόταν μέ τις έντολές καί τις άπαγορεύ- σεις της, πού δ ΜωΟσής κατόρθωσε νά τις έπιβάλλει μέ με­γάλο κόπο. μέ άπειλές καί δρακόντειες τιμωρίες, σάν αύστη- ρή διαμαρτυρία. Ή σεξουαλικότητα περιορίστηκε ούσιαστι- κά γιά πολιτικούς λόγους, γιά νά έπιτευχθεΐ ή άπαραίτητη πειθαρχία καί έπιθετικότητα γιά τόν άγο'ινα τής Ιπιβίωσης. Ό Ινας θεός, πού δέν άνέχεται δίπλα του κανέναν άλλο θεό πιά, στεκόταν σάν ύπέρτατη έξουσία πίσω άπό τή νέα ήθι- κή. ’Απέναντι στόν παντοδύναμο, παντογνώστη πατέρα τό

44

ξεχωριστό άτομο δέν είχε καμία δύναμη, δέν μποροϋσε νά καταφύγε; σέ άλλους θεούς άν δέν τοϋ άρεσε δ ενας θεός. Αυτό ένίσχυε τό αίσθημα ενοχής καί τήν έγκατάλειψη τοϋ ξεχωριστού ατόμου πού δέν τοΰ άπέμενε τίποτε άλλο άπό άναντίρρητη υποταγή. Κατά συνέπεια ή σχέση θεός - άνθρω­πος στό χριστιανισμό είναι ή σχέση πατέρας - παιδί (αύτή ή σχέση εξουσίας γίνεται άργά ή γρήγορα προβληματική, δ- ταν αντιπρόσωποι τοΰ παντοδύναμου στή γή άπαιτοΰν ή α­ναλαμβάνουν τήν εκτέλεση τής παντοδυναμίας του).

Τά σεξουαλικά οργιά στά πλαίσια τών λατρειών τής γο­νιμότητας καί τών φαλλικών λατρειών κατάντησαν «άκολα- σία», πού δ Κύριος τήν τιμωρούσε μέ τό θάνατο (π.χ. 4. Μωϋσής 25, 1 ώς 9: «Καί έμεινεν δ ’Ισραήλ έν Σιττείμ' καί ήρχισεν ό λαός νά πορνεύη μετά τών θυγατέρων Μωάβ- αίτι- νε; προσεκάλεσαν τόν λαόν εις τάς θυσίας τών θεών αύτών. Καί έξήφθη ή όργή τοΰ Κυρίου κατά τοΰ ’Ισραήλ. Καί εΐ- πεν ό Κύριος πρίς τόν ΜωΟσήν, Λάβε πάντας τούς άρχηγούς τοΰ λαοΰ καί κρέμασον αύτοΰς ένώπιον τοΰ Κυρίου κατέναν­τι τοϋ ήλίου. Καί είπεν ό Μωϋσής πρός τούς κριτάς τοΰ ’Ισ­ραήλ, Φονεύσατε έκαστος τούς άνθρώπους αύτοϋ, τούς δσοι προσεκολλήθησαν εις τόν Βέελ - Φεγώρ. Ήσαν δέ οί άπο- θανόντες έν τή πληγή, είκοσιτέσσαρες χιλιάδες»).

Εκτός άπ’ αύτό οί φυσικές στούς γειτονικούς λαούς έξω- γαμιαΐες σεξουαλικές σχέσεις χαρακτηρίστηκαν σά «μοι­χεία», άξιες νά τιμωρούνται μέ θάνατο, πράγμα πού Ιπλητ- τε σέ πρώτη γραμμή τις γυναίκες. Ταμπού Ιγιναν έπίσης ή δμοφυλοφιλία (σέ άλλους πολιτισμούς κάτι τό έντελώς «φυ­σικό») , ή σοδομία, ό ευνουχισμός, ό έονισμός κλπ. Ή σεξουαλικότητα περιορίστηκε στό γάμο. Ό λόγος είναι προ­φανής: Τό πληττόμενο σέ συνεχείς πολέμους άπό μεγάλες άπώλειες σέ άνθρώπους ’Ισραήλ Ιπρεπε νά άπαγορεύσει καί νά καταδικάσει δλες τις μορφές τής σεξουαλικότητας πού δέ σχετίζονταν μέ τήν Αναπαραγωγή παρά μόνο μέ τήν άτομι- κή εύχαρίστηση. Σέ τέτοιες περιπτώσεις κοινωνικής άναγ- καιότητας ή άνθρώπινη εύτυχία δέν παίζει κανένα ρόλο.

45

’Από τό άλλο μέρος δ μωσαϊκός νόμος έπέτρεπε τό σύντο­μο διαζύγιο καί τήν πολυγαμία μέ μεγάλη πιθανότητα έπί- σης άπό πολιτικοκοινωνικές αίτιες: μιά στείρα ή ήλικιωμέ- νη γυναίκα ήταν γιά Ενα λαό, πού ό άριθμός τών άνδρών του άποδεκατιζόταν σέ συνεχείς πολέμους, άχρηστη καί έπιβά- ρυνε τόν άνδρα οικονομικά. ’Αντίθετα μιά νεαρή χήρα πού μπορούσε άκόμη νά γεννήσει παιδιά ήταν άξιοποιήσιμη, πα­ρά νά «μείνει ή αγκαλιά της χέρσα».

Έκτος άπ’ αύτό ή πολυγαμία άποτελοΰσε μιά πρακτική «κοινωνική άσφάλιση» γιά χήρες καί όρφανά.

(Μέ τόν ίδιο τρόπο ένέργησε δ Μωάμεθ, δ ιδρυτής τής ίσλαμικής θρησκείας. ΙΙρίν ot “Αραβες ξεχυθούν μέ τό πρά­σινο λάβαρο τού ’Αλλάχ σέ χώρες καί κράτη, γνώριζαν μό­νο τή μονογαμία. "Οταν δλο καί περισσότεροι πολεμιστές άρ­χισαν νά άφήνουν τή ζιοή τους στά πεδία τών μαχών, δ προ­φήτης άναγκάστηκε νά επιτρέψει τήν πολυγαμία, τό χα- ρέμι.)

Πάντως ή έξαρτημένη σέ μεγάλο βαθμό άπό τις πολιτικές καί κοινωνικοοικονομικές συνθήκες μωσαϊκή σεξουαλική ή­θική έγινε πηγή καί τής χριστιανικής - δυτικής ήθικής. Ή χριστιανική διδασκαλία μετά τό Χριστό τήν περιόρισε πιό πολύ' σέ σύγκριση μ’ αύτή ή μωσαϊκή σεξουαλική ήθική ή­ταν γενικά πιό έλεύθερη καί είχε λιγότερα ταμπού.

Ή δη πριν άπό τή γέννηση τοΰ Χριστού θρησκευτικές αι­ρέσεις δπως ot Έσσαΐοι άρχισαν, περιμένοντας τήν έλευση τοΰ Σωτήρα, νά κηρύσσουν μιά αυστηρότερη ήθική. Τό δια­ζύγιο καί ή πολυγαμία άναθεματίζονταν τώρα σάν άκολα- σία, πόσο μάλλον άφοΰ μόνο ot πλούσιοι μπορούσαν νά δια­τηρούν περισσότερες γυναίκες, δχι δμως ot φτωχές μάζες τοϋ λαού. Ή μεγαλύτερη σεξουαλική εύχαρίστηση πού έπέ- τρεπε ή πολυγαμία σάν κοινωνικός θεσμός δριζε ταυτόχρο­να τόν ταξικό χαρακτήρα τοΰ προχριστιανικού ’Ισραήλ. Ό ’Ιωάννης δ βαπτιστής πάντως έχασε τό κεφάλι του δταν κα­τηγόρησε τό βασιλιά Ηρώδη γιά τό διαζύγιό του.

Μέ τά Εύαγγέλια, κυρίως τοΰ Μάρκου, σταθεροποιήθηκε

46

αύτή ή ήθ'.κή σά διδασκαλία τοϋ Χριστού. Άπό τόν ίδιο τό Χριστό ϊχουν διασωθεί έλάχιστες έκφράσεις γύρω άπό τή σεξουαλικότητα. Συγχώρησε π.χ. τή μοιχαλίδα, άλλά μετα­τόπισε άπό τό άλλο μέρος, άν μπορούμε νά τό πούμε Ιτσι, τή σεξουαλική εύχαρίστηση στή συνείδηση: πιό αμαρτωλή καί αξιόποινη μοιχεία μπρός στό θεό ήταν τώρα δχι πια ή πραγ­ματική έκτέλεση τής μοιχείας, άλλά ήδη τό παίξιμο μέ τΙς σκέψεις καί ή «λάγνα» ματιά στή γυναίκα τοΰ άλλου. Ό Χριστός ήθελε βέβαια μ’ αύτό νά μειώσει τήν καταπίεση τής γυναίκας καί νά βελτιώσει τήν κοινωνική της θέση, γιατί 6 άνδρας μπορούσε νά τήν πετάει στό δρόμο χωρίς πολλές δια­τυπώσεις.

Δέν πρέπει νά ξεχνάμε δτι οί Εβραίοι ζοΰσαν τότε, τόσο στήν άρχαιότητα δσο καί στήν έποχή τής δουλείας τους στήν Αίγυπτο, σέ Ινα περιβάλλον πού είχε άπέναντι στή σεξουα­λικότητα μιά γενικά θετική στάση. 01 "Ελληνες καί οί Ρω­μαίοι είχαν θρησκευτικές σεξουαλικές λατρείες καί συνήθειες, π.χ. τήν πορνεία στούς ναούς, τις γιορτές (στις όποιες είχαν δοθεί τά όνόματα θεών) τού Πρίαπου, τοΰ Διόνυσου κλπ.

Οί "Ελληνες καί οί Ρωμαίοι, δηλαδή τά προνομιούχα καί μορφωμένα στρώματα, συμπεριέλαβαν τή σεξουαλικότητα, σά δυνατότητα γιά τήν εύχαρίστηση στή ζωή, στόν πολιτι­σμό τους. Οί άρχαίες έταίρες δπως ή Λυσιστράτη, ή Έλε- φαντίς ή ή Ασπασία, άξιοσέβαστες γυναίκες καί διασημότη- τες τής εποχής τους, άνήγαγαν τόν Ιρωτα σέ τέχνη, δπως περιγράφει στό ίργο του «Εταιρικοί διάλογοι» ό Λουκιανός. Μερικές έταίρες έγραψαν μάλιστα δδηγίες γιά τήν έρωτική τέχνη καί περίγραψαν μέ μεγάλη άκρίβεια τήν κατασκευή τοΰ σώματος καί τις λειτουργίες του μέ σκοπό τήν δσο τό δυνατό μεγαλύτερη αύξηση τής σεξουαλικής ήδονής. "Ετσι ή Ασπασία συμβούλευε π.χ. τις γυναίκες πού προτιμοΰσαν τή στάση μέ τήν πλάτη κάτω, άλλά τις πίεζε τό βάρος τοΰ άνδρα, νά σηκώνουν τά πόδια ώς τό στήθος: «Τότε 6 φαλ­λός θά εισχωρήσει βαθύτερα μέσα σου καί θά σοΟ κάνει πιό εύχάριστη τήν πράξη τής άγάπης. Ποτέ δέ θά αίσθανθεϊς τό

47

κεφάλι τοϋ φαλλού τοϋ αγαπημένου σου πιό κοντά στήν καρ­διά σου.»

Ή Αγάπη, καί ακριβώς ή «γυμνή» σεξουαλικότητα, είναι θέμα τής γλυπτικής, τής ζωγραφικής καί τής λογοτεχνίας. Ή σωματική ό μορφιά, τόσο τού άνδρα δσο καί τής γυναίκας, είχε μεγάλη θρησκευτική σημασία καί Απολάμβανε έκτιμη- ση καί σεβασμό, ένώ άνορας καί γυναίκα ήταν σεξουαλικά Απόλυτα ισότιμοι. Ή γυναίκα μάλιστα, σά δασκάλα τοϋ I- ρωτα, ήταν Αφιερωμένη στήν άγάπη. Ή Ομοφυλοφιλία καί ή παιδεραστία ήταν μόνο διαφορετικοί τρόποι τοϋ σέξ.

Δέν υπάρχει ίσως καμιά σεξουαλική στάση ή καμιά δυ­νατότητα σεξουαλικής ηδονής πού νά μήν παραστάθηκε στήν τέχνη ή νά μήν ύμνήθηκε σέ τέλεια ποιήματα, δπως άπό τούς "Ελληνες Λουκιανό, ’Αριστοφάνη, Πλάτωνα, ’Ασκλη- πιάδη καί τόν "Ομηρο ή άπό τούς Ρωμαίους ’Οβίδιο, Άπου- λήιο, Όράτιο, Μαρτιάλη, ΙΙετρώνιο, γιά νά Αναφέρουμε μό­νο μερικά παραδείγματα. Ό μεγάλος καλλιτέχνης τοϋ έρω­τα ’Οβίδιος π.χ. συνιστούσε νά δείχνει κανείς γοϋστο στήν έκλογή τών σεξουαλικών στάσεων καί νά καταλήγει σ’ έκεί- νη πού άνταποκρίνεται καλύτερα στή σωματική κατασκευή τού ζευγαριού. Ό Μαρτιάλης έξεθείαζε τή φυσική στάση (positio normalis). Ό ’Οβίδιος περίγραψε μέ εύθυμους στίχους τόν έρωτα τής ’Ανδρομάχης καί τοΰ Έκτορα μπρο­στά άπό τά τείχη τής Τροίας. Καί ό "Ομηρος έπίσης ίχει περιγράφει στήν Ίλιάδα του αύτή τή σκηνή.

Αύτός ό έκλεπτυσμένος έρωτισμός καί ή σεξουαλική καλ­λιέργεια ένός μικρού Ανώτερου στρώματος δέν πρέπει βέ­βαια νά θεωρηθεί Αντιπροσωπευτικός γιά όλόκληρο τό λαό. Ή σκληρή, γεμάτη στερήσεις καθημερινή ζωή έξανάγκαζε τούς Ανθρώπους νά έκμεταλλεύονται κάθε στιγμή γιά τόν Α­γώνα γιά τήν έπιβίωση, άφηνε έλάχιστα περιθώρια γιά σε­ξουαλικές άπολαύσεις καί χαρές. Λιμοί καί έπιδημίες φρόν­τιζαν νά κρατούν τούς άνθρώπους σέ διαρκή Αγωνία. Ή Α­δυσώπητη πραγματικότητα έν δψει τής χαμηλής στάθμης τών παραγωγικών δυνάμεων έπιδροΰσε καταπιεστικά καί

πειθαρχικά. Ί Ι σεςουχλικότητα δέν μπορούσε να αναπτυ­χθεί κάτω jχ-ό τέτο:ε; 3υνθήκες γιά νά κάνει Ανθρωπιστική τήν ανθρώπινη συμβίωση. Οί υπέροχες φιλοσοφικές Ιδίες καί τά οικοδομήματα τή; σκέψης άποτελοϋσαν άντικείμενο συζήτησης μιας μικρής ελίτ. Έτσι δ πόλεμος καί ή βάρβα­ρη ωμότητα έδιναν στί; μάζες τή δυνατότητα νά κάνουν τή ζωή του; πιο υποφερτή μέ λάφυρα καί περιπέτεια. 01 αύτο- κράτορε; καί οί αριστοκράτες τής Ρώμης διοργάνωναν συ­χνά αιματηρά θεάματα ή μοίραζαν δημητριακά γιά νά κα­θησυχάζουν τί; περιφρονημένες μάζες. Ή φτώχεια καί ή πείνα κάνουν τούς ανθρώπους έπιθετικούς, γι’ αύτό πρέπει νά όρίσκει κανείς μέσα γιά νά προλαμβάνει αύτή τήν έπιθε- τικότητα: ή ώμότητα καί οί άμοιβές ήταν άνέκαθεν τά κα­ταλληλότερα μέσα.

Τή σεξουαλική κουλτούρα τών Ελλήνων καί τών Ρω­μαίων οί Εβραίοι τήν έβλεπαν σάν είδωλολατρικό σκάνδα­λο, καί έοώ τό μίσος άπέναντι στούς Ρωμαίους κατακτητές έπαιζε σίγουρα Ιναν πρόσθετο ρόλο. Ό άπόστολος Παύλος, Ρωμαίος πολίτης καί άγαμος, έκανε τό Αποφασιστικό βήμα νά άπορρίψει, προσδοκώντας τή Δευτέρα Παρουσία, τή σε­ξουαλικότητα γενικά σά στίγμα. Μέ μεγάλη άπροθυμία — 6- πακούοντας σέ άναγκαιότητες — έπέτρεπε τή σεξουαλικό­τητα στή μονογαμική οικογένεια: «Διά δέ τά πορνείας Ικα- στος τήν έαυτοϋ γυναίκα έχέτω .. . Λέγω δέ τοίς άγάμοις καί ταίς χήραις, καλόν αύτοίς έστίν έάν μείνωσιν ώς κάγώ. Εί δέ ούκ έγκρατεύονται γαμησάτωσαν' κρείσον γάρ έστι γα- μήσαι ή πυροΰσθαι.» (Πρός Κορινθίους Α ') . Εκτός άπ’ αύ­τό ό άπόστολος ύποστήριζε τήν άπόλυτη ύποταγή τής γυναί­κας στόν άνδρα: «Αί γυναίκες τοίς ίδίοις άνδράσιν ύποτάσ- σεσθε ώς ,τψ Κυρίψ.» (Πρός Έφεσίους 5, 22). ΑΙτιολόγη- ση: Ή γυναίκα είναι ένοχη γιά τό προπατορικό Αμάρτημα, έπειδή άπάτησε τόν Άδάμ (Πρός Τιμόθεον, 2, 14).

Γάμος λοιπόν σά σεξουαλική κοινότητα «γιά χάρη τής πορνείας», δηλαδή γιά χάρη τής ικανοποίησης τών δρμών τοΰ άνδρα, ή γυναίκα σά σκέτο σεξουαλικό άντικείμενο. Γιά

4 49

τήν άγάπη σαν κίνητρο τοΰ γάμου δέ γίνεται !οώ πολύ; λό- Υ°«·

Έ καταπίεση τής σεξουαλικότητας καί σέ συνδυασμό μ' αύτή ή κοινωνική καταπίεση τής γυναίκας στή γενική προσωπικότητά της σταθεροποιήθηκε στήν πορεία τής ιστο­ρίας άπό τούς πατέρες τής έκκλησίας. Ό Τερτυλλιανός δέν έβρισκε άνάμεσα στήν πορνεία καί τό γάμο καμιά διαφορά πιά καί ονόμαζε τή συνουσία «ξεδιάντροπη πράξη". Έ γενι­κή ισχύς (καθολικότητα) αύτής τής ήθικής περιέχεται στόν ισχυρισμό τοΰ σεβάσμιου πατέρα: «an im a n a tu ra l i te r C hri­stiana^ — ή ψυχή είναι άπό τή φύση της χριστιανική. Σέ Ικατοντάδες χιλιάδες μή χριστιανούς άνθρώπους στοίχισε αύτή ή διαπίστωση τή ζωή.

Ό άγιος Αύγουστίνος πρέπει νά συγκλονιζόταν άπό άη- δία δταν έγραφε γιά σεξουαλικά πράγματα. Ό όργασμός ά- φαιρεϊ άπό τόν άνθρωπο τή συνείδηση καί τήν ικανότητα νά σκέφτεται, έγραψε στό έργο του «De civitate dci > (Ή πολι­τεία τοΰ θεού). Είναι χαρακτηριστικό δτι ό άνθρωπος γεν­νιέται άνάμεσα στά «περιττώματα καί τά ούρα».

Άφοΰ δέν έπαληθεύτηκαν οί προφητείες γιά τήν έπικεί- μενη Δευτέρα Παρουσία, οί πρώτοι χριστιανοί άναγκάστηκαν νά τακτοποιηθούν σ’ αύτό τόν κόσμο. Όσο περισσότερο έξα- πλωνόταν ή θρησκεία τους παρά τούς αιματηρούς διωγμούς στή ρωμαϊκή αύτοκρατορία, τόσο πιό ψηλά άνέβαινε στις βαθμίδες τής πολιτικής δύναμης.

Τόν τέταρτο αιώνα μ.Χ. διαγράφτηκε ή νίκη τοΰ χριστια­νισμού στήν τότε ρωμαϊκή αύτοκρατορία: ό αύτοκράτορας Κωνσταντίνος έκανε τό χριστιανισμό έπίσημη θρησκεία τοΰ κράτους. Ή καταοίο>ξη πήρε (άπό αισθήματα έκδίκησης;) άντίστροφη κατεύθυνση: δλες οί είδωλολατρεϊες, άλλά καί ή τέχνη καί ή φιλοσοφία τών Ελλήνων καί τών Ρωμαίων μέ τή θετική στάση τους άπέναντι στή σεξουαλικότητα έπρεπε σάν έπικίνδυνες γιά τό κράτος νά ξεριζωθοΰν.

Αύτό άποδείχνει γιά μιά άκόμη φορά δτι ή κοινωνική καί πολιτική δύναμη καί ό έξαναγκασμός γιά κονφορμιστική, ά-

Γ,Ο

νασταλτική ήθική είναι άλληλένδετα.Ή έρωτική τέχνη τή; κλασικής Αρχαιότητας θεωρείται

σήμερα άπό τούς σεμνότυφους ταμπού καί χαρακτηρίζεται σάν πορνογραφία. Στά μουσεία δέ δείχνονται στούς έπισκέ- πτες Αττικά Αγγεία ή νωπογραφίες καί μωσαϊκά τής Πομ­πηίας μέ παραστάσεις συνουσίας, ή έρωτική ποίηση τοϋ Τε- ρέντιου, τοΰ Κάτουλλου, τοΰ Όβίδιου, τοϋ Άπουλήιου, τοϋ Όράτιου, τοϋ Μαρτιάλη δέ διαβάζεται στά σχολεία μας.

Ένώ ή σύνοδο; τή; Μακόν κατά τό τέλο; τοΰ Ικτου αιώνα συζητοΰσε άκόμη γιά τό ζήτημα άν οί γυναίκες Ιχουν γενι­κά ψυχή (αύτό άπασχόλησε 13 αΙώνες άργότερα σέ παρό­μοια μορφή τούς έπιστήμονες καί τούς ήθικολόγους τής Εύ- ρώπης!), άνακηρύχθηκε ή Μαρία μόλις τό 431 θεομήτωρ καί διαχωρίστηκε έντελώς άπό τό σεξουαλικό κάτω Από τήν έπίδραση τής έλκυστικής κυρίως γιά τις γυναίκες εικόνας :ής θεάς Ίσιδος πού κρατά στήν Αγκαλιά της τόν ΤΩρο. Ό- νο|ΐαζόταν «παρθένος», άν καί είχε γεννήσει, είχε μάλιστα 3υλλάβει χωρίς τέρψη. Κατά τόν θωμά τόν Άκινάτο ή συν­ουσία σήμαινε ρύπανση τής μητρικής άγκαλιάς γενικά. Μόνο ό διάβολος είχε σεξουαλικές σχέσεις' άκόμη καί οί άρχάγ- γελοι ίγιναν πλάσματα χωρίς φύλο παρά τά άρσενικά τους όνόματα.

Κατά τό μεσαίωνα ή σεξουαλικά έχθρική, άσκητική χρι­στιανική ήθική έξελίχθηκε σέ ένα κλειστό σύνολο. Ίσχυε σάν έπιβεβλημένη άπό τό θεό καί κατά συνέπεια σά «φυσι­κή». Τό σώμα τοΰ άνθρώπου άποσεξουαλικοποιήθηκε, ή σε­ξουαλικότητα χαρακτηρίστηκε σάν κάτι άφύσικο καί βρώ­μικο καί περιορίστηκε μόνο στή μονογαμική οικογένεια, άλ­λά μόνο γιά άναπαραγωγικούς σκοπούς καί δχι τάχα σάν πηγή τή; ήδονής. Ό λα αύτά συνοδεύτηκαν άπό τήν Ανθρώ­πινη καί κοινωνική κηδεμόνευση τής γυναίκας. Ή άγαμία έγινε ιδανικό καί ύποχρεωτική γιά τούς ιερωμένους (άγα­μία τοΰ κλήρου), ή ζωή στά μοναστήρια μέ τήν έχθρική ά-

51

πέναν?: στό σώμα άσκηση καί τις τιμωρίες ή μόνη θεάρεστη.θά Απαιτούσε πολύ χώρο νά άναφέρουμε γιά σύγκριση

άλλες μεγάλες θρησκείες πού είχαν περιλάβει στή λατρεία τους καί έπιδοκίμαζαν τή σεξουαλικότητα. Οί χριστιανοί κατακτητές τοϋ 17ου καί 18ου αιώνα Ιφριξαν δταν είδαν τά γλυπτά καί τά άνάγλυφα στούς ινδικούς ναούς: ή συνουσία ήταν παραστημένη περίτεχνα σέ δλες τις στάσεις καί τις δυ­νατότητες σέ μεγάλο μέγεθος. Κινέζοι καί ’Ιάπωνες καλλι­τέχνες ζωγράφιζαν τή συνουσία «μέ άγάπη» καί μέ δλες τις λεπτομέρειες καί στόλιζαν τά σπίτια τους μέ έρωτικές πα­ραστάσεις.

’Αντίστροφα οί Άσιάτες Ανατριχιάζουν άκόμη καί σήμε­ρα δταν βλέπουν τά βασανισμένα, άπό τό θάνατο καί τόν πό­νο φρικιαατικά κακοποιημένα σώματα τοΰ σταυρωμένου Χρι­στού, τού διάτρυτου άπό βέλη Σεβαστιανού, τοϋ λιθοβολημέ- νου Στέφανου κλπ.

Τί είναι λοιπόν «φυσικό» καί «άξιοπρεπές» γιά τόν άνθρω­πο. τί είναι άφύσικο καί άνώμαλο;

Γνωρίζουμε βέβαια δτι τό άσκητικό, σεξουαλικά έχθρικό ιδανικό τού χριστιανισμού στήν κατά κύριο λόγο άγροτική κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα τοϋ μεσαίωνα ίμεινε μόνο θεωρία, γιατί ήταν πολύ ξένο πρός τή ζωή. Ή ταν βα­σικά μορφή ζωής μιας πνευματικής - ίερωμένης έλίτ. Ό νεα­ρός άγρότης π.χ. δέν μπορούσε νά παραιτηθεί άπό τό νά δο­κιμάσει μέ προγαμιαία συνουσία τή γονΐ|ΐότητα τής μελλον­τικής του γυναίκας. Καί σέ άλλα κοινωνικά στρώματα οί προγαμιαίες καί έξωγαμιαίες σχέσεις ήταν κυριολεκτικά Οεσμοποιημένες.

Οί άνθρωποι ζοΰσαν σέ οικογενειακές κοινότητες, σέ φα­τρίες, συμπεριλαμβανομένων καί τών ύπηρετών, σέ μιά ή δυό μεγάλες αίθουσες δλοι μαζί. Συνήθως κοιμοΰνταν γυ­μνοί, κρεβάτια δέν ύπήρχαν άκόμη, κανέναν δέν ένοχλοΰσε άν οί ύπηρέτες καί οί υπηρέτριες, οί γονείς καί οί άλλοι ένή- λικοι συνουσιάζονταν. Τά παιδιά μεγάλωναν σ’ αύτό τό πε­ριβάλλον «φυσικά». Δέ χρειάζονταν κανένα είδος διαφώτι­

52

σης. Πληθώρα περισωμένων στοιχείων άπό τόν 15ο καί 16ο αιώνα μάς πληροφορεί π.χ. δτι ot γονείς Ικανοποιούσαν τά παιδιά τους σεξουαλικά pi αύνανισμό γιά νά τά καθησυχά­σουν. Κανένας δέν είχε άντίρησρη άπέναντι σέ σεξουαλικά παιχνίδια τών παιδιών. Οί δήμαρχοι, άκόμη καί οί έπίσκο- ποι, Γδρυαν πολυσύχναστα καί έπικερδή μπορντέλα, οί πόρ­νες δέν ήταν κοινωνικά τόσο περιφρονημένες δπως σήμερα. Στά λουτρά συναντιούνταν άνδρες, γυναίκες καί παιδιά όλό- γυμνοι.

Έπειδή τή σεξουαλική άποχή τή θεωρούσαν βλαβερή γιά τήν υγεία, δέν τήν τηρούσαν μέ μεγάλη αύστηρότητα ούτε οί Ιερωμένοι, άπό τόν μοναχό ώς τόν έπίσκοπο καί άκόμη ώς τόν Πάπα. Ή έκκλησία τοΰ μεσαίωνα καταδίκαζε μάλιστα τήν έλλιπή πρόληψη τής έγκυμοσύνης.

Ή παρθενία δέν ήταν άκόμη άρετή δχι μόνο στήν ύπαι­θρο, άλλά καί στις πόλεις. Πώς θά μπορούσαν νά καταπιε­στούν οί σεξουαλικές άνάγκες, άφοΰ ή σύναψη γάμου περιο­ριζόταν άπό κοινωνικούς λόγους; Ό νόμος δριζε δτι μόνο 6 κάτοχος μιας κανονικής θέσης έργασίας, ένός άγροτικοΰ ή τεχνικού καταστήματος έπιτρεπόταν νά παντρευτεί. Γιά τούς ύπηρέτες καί τις ύπηρέτριες, γιά τούς νεαρούς, γιά τά άδέλ- φια πού δέν είχαν δικαίωμα νά κληρονομήσουν, γιά τούς μα- θητευόμενους κλπ., δηλαδή γιά τήν πλειοψηφία τοΰ λαού, ή σεξουαλική άποχή θά ήταν ύπερβολική άπαίτηση.

’Ανάλογα άμεσες ήταν καί οί έκφράσεις τής ζο>ής τοϋ με­σαιωνικού άνθρώπου: άγάπη. μίσος, θυμός, τρυφερότητα, χαρά. λύπη ήταν αύθόρμητες καί δείχνονταν έντελώς δημό­σια. Τό Γδιο καί ή σεξουαλική εύχαρίστηση. Οί άνθρωποι εί­χαν στή διάθεσή τους Ινα πλούσιο σεξουαλικό λεξιλόγιο πού σήμερα ίχει έξαφανιστεΐ έντελώς. (Κάτω άπό τήν πίεση τής χριστιανικής θρησκείας καί τις άνάγκες τής φτωχής ζωής. πού Ικαναν τό θάνατο νά καραδοκεί παντού μέ τή μορφή α­σθενειών. φωτιάς, πανούκλας καί πείνα: φάνηκε έπίση: καί ή ψυχική άλλη πλευρά: μαζικές μανίες δπω: παιδικές σταυ­ροφορίες, δεισιδαιμονία, θρησκευτική υστερία, μανία κατα­

Γ)3

στροφή: κλπ. Καί οί δύο αυτές δψεις τοΰ ίδιου νομίσματος έκαναν αργότερα ιστορικούς τοΰ 19ου αιώνα μέ λίγη κατα­νόηση νά φτάσουν στο συμπίραεσμα γιά τόν «σκοτεινό μεσαί­ο) να .)

Στήν καμπή πρός τόν 16ο αιώνα ή Ευρώπη άρχισε νά άνα- διαμορφώνεται άπό ριζικές Αλλαγές. Ή Ανακάλυψη νέων ή- πείρων καί θαλάσσιων δρόμων δέ διόρθωσε μόνο τις γεω­γραφικέ; παραστάσεις γιά τή γή, άλλά έδωσε νέα ώθηση στό έμπόριο καί άξιοποίησε νέε; πηγέ; πρώτων υλών καί Α­γαθών. Οί αστρονόμοι Κέπλερ. Κοπέρνικος καί Αργότερα ό Γαλιλαίο; έφεραν Ιπανάσταση στήν εικόνα τοΰ κόσμου, ή ε­πιστήμη προόδευσε αφάνταστα, τά μεταρρυθμιστικά κινήμα­τα (Λούθηρο;, Καλ&ίνος, Τσβίνγκλι) έθεσαν νέα έρωτήμα- τα 5χι μόνο στή θρησκεία, άλλά καί στήν ύπαρξη τοΰ αν­θρώπου.

Τεράστια σημασία έπαιξαν στή διαδικασία τή; άλλαγή; γύρω στό 1500 οί νέε; ανακαλύψει; καί βελτιώσει; στόν τε­χνικό καί οικονομικό τομέα. Σέ πρώτη γραμμή πρέπει νά άναφερθεΐ ή τυπογραφία πού έφερε επανάσταση στό σύστη­μα επικοινωνία;, μετά ή μεταλλεία, ή μεταλλουργία καί ή υφαντουργία. Τά χειρωνακτικά επαγγέλματα χωρίστηκαν σέ εΐδικότητε;, δημιουργήθηκαν νέα έπαγγέλματα, καί κυ­ρίως στή γρήγορα έπεκτεινόμενη διοίκηση. Τό εμπορικό δί­κτυο ϊγινε πλατύτερο καί πυκνότερο, τό σύστημα συγκοινω­νιών καί μεταφορών (π.χ· ναυπηγική) Αναγκάστηκε νά προσαρμοστεί σ’ αύτό.

'Ο τρόπο; παραγωγή; άλλαξε. 0; αυξημένε; Ανάγκες δέν μπορούσαν πιά νά καλυφθούν μέ τόν παλαιό τρόπο παραγω­γή;. Χρειάστηκε έπίση; νά εξελιχθούν νέε; μέθοδοι διάθε­ση; τών προϊόντων, νέοι τρόποι γιά τήν έξασφάλιση τών βά­σεων τών πρώτων υλών.

Άπό τοΰ; περισσότερου; επαγγελματίε; ελλειπε το κεφά­λαιο γιά νά αγοράσουν νέα μέσα παραγωγή; καί μηχανές,

04

νά δημιουργήσουν άποθέματα καί νά ένδιαφερθοΟν γ·.ά τήν πώληση. Αύτό τό κεφάλαιο άρχισαν νά τούς τό προκαταβάλ­λουν συνάδελφοι πού είχαν γίνει πλούσιοι ή έμποροι καί έ­τσι νά όρίζουν τήν ποσότητα καί τήν ποιότητα τών προϊόν­των. Έκτος άπ’ αύτό τούς διέθεταν έργαλεΐα ή μηχανές, π.χ. νέους αργαλειούς. Πρώην έλεύθεροι έπαγγελματίες συν­τεχνιών καταντούσαν μισθωτοί ή έξαναγκάζονταν νά κάνουν χρέη. Παρά τήν έντονη άντίδραση τών συντεχνιών δημιουρ- γήθηκαν Εργοστάσια πού παρήγαγαν τά προϊόντα πιό όρθο- λογικά. Τό γρήγορα συσσωρευμένο κεφάλαιο καθώς καί τό διαφοροποιούμενο οικονομικό σύστημα τού «πρώιμου καπιτα­λισμού» απαιτούσαν έπίσης ένα νέο σύστημα χρηματοδότη­σης: δημιουργήθηκαν οί τράπεζες. Αύτό τό νέο στρώμα, ά- ποτελούμενο άρχικά άπό έμπόρους, τραπεζίτες καί κατό­χους τών μέσων παραγωγής, τό όνομάζουμε κοινωνιολογικά «άστική τάξη». Άπό τότε πού δημιουργήθηκε καί μετά κα­θόριζε δλο καί πιό πολύ τήν οικονομική, κοινωνική καί τε­λικά τήν «ήθική ' Εξέλιξη στήν Εύρώπη. Γενικά μπορούμε νά πούμε: Άπό μιά μέχρι τότε στατική κοινωνία Ζγινε σιγά - σιγά μιά δυναμική, άπό μιά όριζόντια διαρθρωμένη μιά κά­θετα διαρθρωμένη κοινωνία μέ μιά κοινωνική καί έπαγγελ- ματική διαβάθμιση. θεωρητικά κάθε άνθρωπος είχε τις ί­διες κοινωνικές προοπτικές, στήν πράξη δμως δχι. Οί άν­θρωποι Ιγιναν πιό έξαρτημένοι μεταξύ τους έξαιτίας τής Ε­παγγελματικής, οικονομικής καί κοινωνικής έξειδίκευσης. Αναγκάστηκαν νά βγούν σάν ξεχωριστά άτομα έξω άπό τή μεγαλοοικογένεια, τό γένος ή τή συντεχνία. Ot έπαφές τους δέν ήταν πιά «άνθρώπινες» (πρωτογενείς), άλλα «κοινωνι­κές» (δευτερογενείς). Ή σχέση πρός τόν «πλησίον» καθορί­ζεται τώρα άπό τήν άναγκαία συνεργασία' άν σέ κάποιον ά- ρέσει δ πλησίον ή δχι, γίνεται δευτερεΰον. Τό ξεχωριστό ά­τομο Εμφανίζεται στή δημόσια ζωή σά φορέας Ινός δρισμέ- νου ρόλου, μιας κοινωνικής οικονομικής λειτουργίας' μόνο αύτό Ιχει σημασία καί δχι πιά τό Γδιο τό άτομο σάν προσωπι­κότητα στό σύνολό της.

55

Οί αυθόρμητες ίκφράσεις τής Ανθρώπινης ύπαρξης αρχί­ζουν νά ένοχλοΰν αυτό τό όλο καί πιό πολύπλοκο κοινωνικό καί παραγωγικό σύστημα καί να παρεμποδίζουν τήν Απρό­σκοπτη λειτουργία τών σχέσεων τών ρόλων. Γι’ αύτό ό Αν­θρωπος μαθαίνει νά κυριαρχεί τις συναισθηματικές έκφρά- σεις του, τό Ανοιχτό δείξιμο τών έπιθυμιών του, τών συγκι­νήσεων καί τών όρμών του. ΙΙρέπει νά Ασκεί αυτοέλεγχο, αύ- τοεξαναγκασμό, πού Απαιτεΐται Ιπιτακτικά Από τήν κοινω­νία. Οί κανόνες τής κοινωνικής επικοινωνίας Αλλάζουν μέ τό πέρασμα τού χρόνου' πρίν ήταν ζήτημα σκοπιμότητας, τώρα γίνονται κανόνες Αξιοπρέπειας, έτικέττα, τελικά προ­βλήματα γιά τό καλό καί τό κακό, ήθική. Τό σύστημα Αξιών μεταβάλλεται..Τό σώμα τοϋ Ανθρώπου γίνεται κάτω Από τήν πίεση κοινωνικοοικονομικών Αναγκαιοτήτων Από δργανο ευ­χαρίστησης δργανο Απόδοσης. 'Η ρυθμιζόμενη Από τή νέα κοινωνική τάξη, τήν Αστική, διαδικασία παραγωγής Απαι­τεί πειθαρχία καί κυρίως Ακρίβεια γιά τήν αύξηση τής Απο- δοτικότητας τής έργασίας. Τό ρολόι γίνεται τύραννος, δ χρό­νος όργανώνεται.

Οί μισθωτοί δέν ορίζουν πιά τήν πορεία τής διαδικασίας τής παραγωγής. "Ηδη ό πρώιμος καπιταλισμός έπιταχύνει καί τή διαφοροποίηση τού εισοδήματος καί τής ιδιοκτησίας καθώς καί τή συγκέντρωσή τους σέ λίγα χέρια. "Οπως φαί­νεται Από φορολογικές καταστάσεις γύρω στό 1380 μόνο τό Ινα πέμπτο τοϋ πληθυσμού Ανήκε στήν κατώτατη βαθμίδα τοϋ εισοδήματος καί 10 ώς 15 τοίς έκατό στήν Ανώτατη, ένώ τό 1500 τό στρώμα τών πάμπτωχων περιλάμβανε έν μίρει ώς 50% τοΰ πληθυσμού, ένώ τών πλούσιων, τής Ανώτατης φορολογικής τάξης μόνο 0,44%!

Οί έπιτυχίες αυτής τής Αναδιάρθρωσης έδωσαν στήν Αστι­κή τάξη μιά αυτοπεποίθηση πού Ισχυροποιείται πιό πολύ στή διαμάχη μέ τούς εύγενεΐς (πού συνεχίζουν τήν Ασωτη καί «άχρηστη ζωή» τους, έπειδή τό επιτρέπουν άκόμη οί οικο­νομικές συνθήκες τής ζωής). Ή Αστική ήθική επιβάλλεται, καθορίζει τί είναι σωστό καί τί έσφαλμένο, τί είναι καλό καί

56

τί κακό. Εξαιρέσεις γίνονται δλο καί πιό σπάνια Ανεκτές. 'Οποιος παραβαίνει τούς ήθικούς κανόνες «στηλιτεύεται». Γιά τή σεξουαλικότητα, γιά τό ξεθύμασμα τών δρμικών έ- πιθυμιών δέν υπάρχει πια θέση στή δημόσια ζωή. Ή άστική ηθική καί ή προϋπάρχουσα χριστιανική Αρχίζουν νά γίνον­ται ταυτόσημες.

Ή έκπαίδευση κερδίζει κάτω άπ’ αύτές τις συνθήκες Α­ποφασιστική σημασία. Αρχικά γίνεται μέσο καί δυνατότητα γιά τήν ταχύτερη άνοδο στή διαμορφωνόμενη κοινωνική Ιε­ραρχία. Εκτός Απ’ αύτό ή έκπαίδευση καί ή μόρφωση Απο- τελοΰν έπενδυση κεφαλαίου, πράγμα πού Ισχύει κυρίως γιά τήν άστική τάξη. Άπό τό άλλο μέρος τά έπαγγέλματα πού γίνονται δλο καί πιό πολύπλοκα καθώς και τό οικονομικό σύ­στημα Απαιτούν ριζικότερη καί μακρύτερη έκπαίδευση καί μαθητεία. Τελικά οί άπαραίτητοι τρόποι συμπεριφοράς πού άπαιτεΐ ή κοινωνία μπορούν νά έπιβληθοΰν μόνο μέ τήν έκ- παίδευση. Έ έκπαίδευση έγγυόταν έπίσης όμοιομορφικότη- τα, εξασφαλισμένε: ϊϊιες Απόψεις καί Γδια συμπεριφορά. Παρεκκλίσεις στή συμπεριφορά τιμωρούνταν καί διώκονταν, έστω μόνο μέ κοινωνική απομόνωση καί περιφρόνηση.

Ή προοδευτικά εκτελούμενη διαδικασία τής καταπίεσης τή: δομή: τών όρμών. του Λύτοΰ (Es) , όλοκληρώθηκε, δ- σον αφορά τήν αστική τάξη, /ατά τό τέλος τοΰ 18ου αιώνα καί πήρε τελικά κωμικοτραγικά, σ:ήν κλινική έννοια παθο­λογικά χαρακτηριστικά.

"Άλλαξε τόν αστικό άνθρωπο καί ψυχικά.Τότε δημιουργήθηκε τό Υπέρ - Έγώ, ό αυστηρός Αντι­

πρόσωπο: τοΰ ήθικοΰ συστήματος τής κοινωνίας, ή «συνείδη­ση . ή ντροπή, τό αίσθημα ένοχής, ό φόβος μπρός στήν τι­μωρία καί ή ανάγκη γιά τιμωρία. Μέ μεγάλη πιθανότητα τότε οημιουργήΟηκε γιά πρώτη φορά καί ή σύγκρουση Ανά­μεσα στις γενιές στήν οξύτητα πού γνωρίζουμε σήμερα, για­τί ή : /.παίδευση διαρκοΰσε περισσότερο καί μ’ αύτή ή παι­δική καί νεανική ηλικία. (Στό μεσαίωνα ό Ανθρωπος ήταν τό αργότερο στά εντεκα χρόνια του ένήλικος, άπό όχτώ χρο-

57

νών Ιπρεπε νά είναι σέ θέση νά κερδίζει τό ψωμί του, παν­τρευόταν σύμφωνα μέ τήν ώριμότητά του καί έφόσον μπορού­σε νά έπιδείξει μιά κανονική θέση έργασίας. Συνήθως οί άν­θρωποι οέ γνώριζαν τήν ήλικία τους.)

Κατά τή διάρκεια αύτής τής ήλικίας — ό άνθρωπος κρατιόταν άπό τήν πολιτιστική διαδικασία περισσότερο ατό στάδιο τοϋ παιδιού — οί σεξουαλικές σχέσεις απαγορεύονταν αυστηρά καί διώκονταν μέ βαριές τιμωρίες. Δημιουργήθηκε ή κρίση τής έφηβικής ήλικίας.

Γιατί ένώ άφαιρέθηκε ή σεξουαλικότητα άπό το ανθρώ­πινο σώμα καί οί όρμικές επιθυμίες άπωθήθηκαν στο υπο­συνείδητο, ταυτόχρονα σεξουαλικοποίηθηκε τόσο ή ψυχή όσο καί τό σώμα στή φαντασία. Ή σεξουαλικότητα κατάντησε πρόβλημα — δσο μεγαλύτερη ή καταπίεση, τόσο μεγαλύτε­ρο κι αύτό. Τό στήθος, ενα γυμνό γυναικείο πόδι, γυναικεία έσώρουχα κλπ. προκαλοΰσαν τώρα άμέσως σεξουαλικές φαν­τασίες. Ή έρωτική έρεθιστικότητα τοϋ άνθρώπου αύξήθηκε. Έ λατρεία τοϋ στήθους καί τό στρίπ - τήζ είναι τυπικά φαι­νόμενα τού δυτικού βιομηχανικού πολιτισμού καί δέ συναν­τιούνται σέ άλλους πολιτισμούς.

Αύτή ή τεράστια τεχνική - οικονομική, πνευματική καί θρη­σκευτική διαδικασία αλλαγής ξερίζωσε αρχικά πλατιά στρώ­ματα τοϋ πληθυσμού. Ό μεγάλος ένωτικός δεσμός τοϋ δυτι­κού κόσμου, ή μιά — καθολική — θρησκεία, διασπάστηκε, ή μεταρρύθμιση πρόσφερε έκδοχές. 'Οχ', βέβαια έκούσιες: Γιά τό θρήσκευμα αποφάσιζε ό άρχοντας τής χώρας. ένας χρηστός πολίτης εξαναγκαζόταν νά άλλάξει αρκετές φορίς στή ζο)ή του τό θρήσκευμά του. Ί Ι κοινωνική άλλαγή εκανε πολλούς άνθριόπους πάμπτι»χους, όλόκληρες πόλεις καί πε­ριοχές βυθίζονταν στήν άθλιότητα. Ί Ι παραίομένη άπό γε­νιά σέ γενιά συμπεριφορά δέν ϊσχυε πιά. αντίθετα εξαπλώ­νονταν μέ γοργό ρυθμό νέες ιδέες καί γνώσεις. "Ολα αΰτά άπαιτοϋσαν άπό τούς άνθρώπου; μιά ικανότητα προσαρμο­

58

γής πού δέν ήταν σέ θέση νά τήν προσκομίσουν ορθολογικά. Ή έλλειψη εσωτερικού στηρίγματος δημιουργεί 5.γχος πού ό άνθρωπο; προσπαθεί να τό υπερνικήσει μέ φυγή στό άνορ- θολογικό, στή ΐεισιδαιμονία καί τό δαιμονικό. Τό άγχος εί­ναι επίσης πηγή τής μανίας καταστροφής, τής επιθετικότη­τας καί τής βαρβαρότητας. Έτσι καί τα δύο φαινόμενα, ή πίστη στούς δαίμονες καί ή στριγγλομανία, μαζί μέ τή μα­νία καταστροφής, εμφανίζονται μέ ιδιαίτερη όξύτητα σ’ έ- κείνη τήν εποχή τών άλλαγών τοΰ 16ου καί Που αιώνα γιά να φτάσουν στό άνώτατο σημείο τους κατά τόν τριακονταετή πόλεμο (1618 - 1648).

Καί δμως: 'Π πλατιά μάζα τοϋ λαοΰ δέν ήταν προφανώς επιθετική σέ ακατανόητο βαθμό. Ό μαζικός ή λαϊκός πόλε­μος, όπου κάθε ξεχωριστό άτομο κάνει δική του τήν υπόθε­ση τής «πατρίδας», είναι νεότερης χρονολογίας καί συνδέε­ται στενά μέ τήν έχθρική άπέναντι στή σεξουαλικότητα ήθι­κή. Ή συλλογική έπιθετικότητα καί χειραγωγικότητα στις βιομηχανικές κοινωνίες κυρίως τοΰ 20οϋ αιώνα, οί όποιες σέ σύγκριση μέ τις μεσαιωνικές έχουν ξεπεράσει τήν Απάνθρω­πη φτώχεια, Ιχει άλλες αιτίες.

Ή διαδικασία τής καταπίεσης τής Ανθρώπινης σεξουαλικό­τητας εύνοήθηκε φανερά άπό τά έπιτεύγματα τοΰ πολιτισμού. Έπειδή ή μεγαλοοικογένεια δέν έπιτρεπόταν πιά νά κοιμά­ται μαζί σέ μιά αίθουσα, δημιουργήθηκε Ενα ξεχωριστό ύ­πνοδωμάτιο. Αύτό άλλαξε τήν Αρχιτεκτονική τοΰ σπιτιοΰ. ’Ανακαλύφθηκε τό κρεβΑτι καθώς καί τό νυχτικό. Ή γενι­κή έχθρικότητα Απέναντι στό σώμα Απαγόρευε τήν έξωτερί- κευση καί άλλων σωματικών άναγκών καί λειτουργιών πα­ρουσία άνθρώπων δπως αύτό ήταν αυτονόητο στό μεσαίωνα.

Οί όσμές τοΰ σώματος Εγιναν ξαφνικά Αηδιαστικές, τό Γ- διο τό ρέψιμο καί τό κλάσιμο. ’Ακόμη καί δ Λούθηρος έν- νοοΰσε αύτές τις λειτουργίες τοΰ σώματος σάν εύγενικές χει­ρονομίες στό τραπέζι: «Γιατί δέ ρεύεστε καί δέν κλάνετε,

δέ σάς άρεσε τό φαγητό ; > 'Π Ενδυμασία Εγινε μακρύτερη καί φαρδύτερη. τό στήθος σκεπάστηκε. Ή Αφελής υπερηφάνεια τοΰ Ανδρα γ ια τά γεννητικά του δργανα πού διακρίνονταν κάτω άπό τό στενό παντελόνι του μετατράπηκε σέ σεμνοτυ­φία. Ο! περιφερόμενοι θίασοι, πού πρίν Επαιζαν μέ γυμνούς ηθοποιούς χοντρά Ιργχ γεμάτα χυμώδη έρωτισμό στήν πλα­τεία τής αγοράς, εξαφανίστηκαν. Ό συναισθηματικός, άλλά χωρίς φύλο ήροα ; άρχισε νά κυριαρχεί στήν ψηλή λογοτε­χνία. Ή σεξουαλικότητα εμφανίζεται τώρα μόνο σέ ύπονο- ούμενη καί καλυμένη μορφή. Τό λεξιλόγιο καθαρίστηκε ή εξαφανίστηκε έντελώς ή διατηρήθηκε σά «χυδαία γλώσσα». Γιά νά ποΰμε σήμερα κάτι κάνουμε όλόκληρες περιστροφές γύρω άπ’ αύτό πού θά μπορούσε νά λεχθεί μέ μιά λέξη ή χρησιμοποιούμε τεχνητές ή έπιστημονικές λέξεις ή λέξεις πού κατάγονται άπό τήν έπιστημονική γλώσσα τοΰ 19ου α ι­ώνα.

Ή καθαρισμένη γ ιά ήθικούς λόγους γλώσσα προκαλεΐ σή­μερα μεγάλες δυσκολίες στή συνεννόηση. Ή έπιστημονικά γραμένη σεξουαλική διαφώτιση παρουσιάζει ανυπέρβλητες δυσκολίες, γιατί ό μεσαίος άναγνώστης δέν καταλαβαίνει τις Εννοιες. 01 ασθενείς δέν μπορούν νά έκφραστοΰν καθαρά καί κατανοητά' ψυχολόγοι, γιατροί καί σύμβουλοι σέ ζητήματα τοϋ γάμου παραπονοΰνται δτι πληροφορίες, διαφώτιση καί θεραπευτικά μέτρα Αποτυγχάνουν έξαιτίας τής Ελλειψης σε­ξουαλικών Εννοιών καί κατά συνέπεια κατανόησης, δταν δ­μως χρησιμοποιούνται «χυδαίες Ικφράσεις» προκαλοΰν σόκ καί Αποστροφή.

Ά λ λά καί ο! σχέσεις άνάμεσα στούς συζύγους δυσκολεύ­ονται άπό τή γλώσσα πού λείπει, Από τις Ελάχιστες δυνατό­τητες Εκφρασης. Δυσκολίες πού Ιχουν τή ρίζα τους στό σε­ξουαλικό δέν μπορούν νά έκφραστοΰν μέ λόγια καί νά συλ- ληφθοΰν γλωσσικά. Έ τσ ι γίνεται Αδύνατο τό καθάρισμα τών σκέψεων καί ή σύγκρουση έπιχειρεΐται νά λυθεί μέ Ε­νέργειες καί συμπεριφορά. Τό γεγονός δτι στά κατώτερα κοι­νωνικά στρώματα τό ποσοστό τών διαζυγίων είναι μεγαλύ­

60

τερο πρέπει νά άποδοθεΐ καί σέ τέτοια «γλωσσικά έμπόδια».Τό γυμνό σώμα έξοστρακίζεται άπό τήν τέχνη καί τή

δημόσια ζωή, ή θέασή του είναι άμαρτία. 'Ως τόν 16ο αιώ­να ή γύμνια ήταν κάτι τό αύτονόητο πού δέν ένοχλοΟσε κα- νέναν. Ό περίφημος Έρασμος άπό τό Ρόττερνταμ περιγρά­φει π .χ . μιά πομπή κατά τήν όποια τέσσερεις (ερωμένοι, έν- τελώς γυμνοί, περιέφεραν μέσα στούς δρόμους τής πόλης τή λειψανοθήκη τής άγιας Γενοβέφας.

Πολύτιμα Iργα τέχνης σεξουαλικού - έρωτικού περιεχομέ­νου καταστράφηκαν στήν πορεία τοϋ χρόνου, κυρίως κατά τόν 19ο αιώνα, σάν πορνογραφία. Κατά τόν 19ο αιώνα μά­λιστα ο! σύζυγοι ντρέπονται μεταξύ τους. Γιατροί καί ήθι- κολόγοι συνιστοΰν νά γίνεται ή συνουσία σέ άπόλυτο σκο­τάδι καί χωρίς οί σύντροφοι νά άποβάλλουν τά ρούχα τους.

Οί εύγενεΐς σάν ξεχωριστή τάξη άποκλείονταν βέβαια απ’ αύτή τήν έξέλιξη, άλλά ύποχρεώθηκαν στή διάρκεια τοϋ 18ου αίώνα νά υποταχθούν σ’ αύτή τήν άναγκαστική ήθική. Ό πλούτος, ή ζωή χωρίς φροντίδες καί σκληρή δουλειά, ό πολύς έλεύθερος χρόνος Ικαναν άπαραίτητη μιά άλλη δια­μόρφωση τής ζωής: Άποτελοϋσε καθήκον νά είναι έφευρετι- κοΐ καί νά γεμίζουν τήν ήμέρα τους μέ άπολαύσεις. Σ ’ αύ- τόν τόν τρόπο ζωής τών εύγενών χρωστούμε τά άνυπολόγι- στης άξιας άρχιτεκτονικά δημιουργήματα, πού συνήθως κα­τασκευάστηκαν βέβαια μέ βαριά άγγαρεία καί έκβιασμούς. Ά λ λά καί ή μουσική, ή ζωγραφική καί ή γλυπτική άνα- πτύχθηκαν κάτω άπό τήν προστασία εύγενών μαικήνων. Ή τέχνη, τό ώραϊο καί υψηλό, εξυπηρετούσε στή διαμόρφωση τής ζωής δπως συχνά καί τό παιχνίδι μέ τόν πόλεμο.

Ό π ο υ έπικρατεί πλοΰτος καί έλεύθερος χρόνος δέν μπο- ρεϊ νά διατηρηθεί ή καταναγκαστική ήθική. Έ τ σ ι καί ή σεξουαλική άπόλαυση άνήκε μέχρι ύπερβολικό βαθμό — κυ­ρίως στή Γαλλία — στήν καθημερινή ζωή τών εύγενών. Ό ­ποιος άπό τούς κυρίους καί τούς αύλικούς δέν είχε μετρέσ- σα τόν θεωρούσαν Ανίκανο ή φτωχευμένο, άντίθετα οί κυ­ρίες διασκέδαζαν μέ καβαλιέρους γ ιά νά μή δυσφημιστούν δ-

61

τ; δέν Ιχουν χάρες. Ή χρηστοήθεια τοϋ άμόρφωτου, κουτού λαού ήταν πηγή ευθυμίας καί άστείων. Ή εκπαρθένευση ε­νός νεαροϋ, «άθώου» κοριτσιού ήταν κοινωνικό γεγονός, στό δποϊο συχνά παρευρίσκονταν, άν θέλουμε νά πιστέψουμε τις μαρτυρίες τής έποχής, πολλοί κύριοι καί κυρίες. Έ ν α ς έν- τελώς Ιδιαίτερος θρίαμβος γ ια εναν εύγενή καβαλιέρο ήταν προφανώς να άφαιρέσει τήν παρθενία άπδ ενα άγροτοκόρι- τσο, πράγμα πού δέν πρέπει να ήταν μεγάλο κατόρθωμα κά­τω άπό τις συνθήκες πού έπικρατοϋσαν στήν έποχή τοϋ δλο- κληρωτισμοϋ.

Εξάλλου σ’ αυτόν τόν σεξουαλικοποιημένο τρόπο ζωής πρέπει νά άναζητηθεΐ καί ενας άπό τούς λόγους τής παρακ­μής τών εύγενών, τουλάχιστον τών μεσαίων. Οί αύλές, ή γραφειοκρατία καί δ στρατός γίνονται άγορές γ ιά τή βιο­μηχανία τών ειδών πολυτελείας πού βρίσκεται στά χέρια τών άστών. Νεόπλουτοι αστοί πού άποκτοϋν τίτλους εϋγε- νείας μπαίνουν μέ τά ιδια προνόμια στήν κυρίαρχη τάξη, άλλά σάν είδικοί σέ οικονομικά ζητήματα, πειθαρχικοί καί οικονομικά ισχυροί.

Σ ’ αύτό προστίθεται δτι ή έπέκταση τοϋ καπιταλιστικού τομέα όδηγεί σέ μείωση τών έσόδων άπό τή γή , ή κατοχή κτημάτων, άλλοτε πηγή πλούτου καί δύναμης, γίνεται βά­ρος, άφοϋ ή μεταλλεία, ή μεταλλουργία καί ή ύφαντουργία περνούν στά χέρια τών τραπεζιτών. IV αύτό άπό τά μέσα τοϋ 18ου αϊώνα αυξάνεται δ «εύγενής δχλος->.

Διαχωρισμένη άπ’ αύτόν τόν τομέα τών εύγενών ή άνάγκη τής αστικής τάξης γ ιά προφύλαξη άπό τή σεξουαλικότητα άρχίζει νά παίρνει, δπως βλέπουμε άπό τήν παιδαγωγική λογοτεχνία καί πράξη, άνορθολογικά γνωρίσματα. Ή άστι- κή τάξη είχε στό μεταξύ διευρυνθεϊ κοινωνιολογικά: Στούς έμπόρους καί τούς τραπεζίτες προστίθενται τώρα δσοι έργά- ζονται στήν έπεκτεινόμενη διοίκηση καί γραφειοκρατία, τά άκαδημαϊκά έπαγγέλματα δπως γιατροί, νομικοί, δάσκαλοι, φαρμακοποιοί καί κυρίως διαμαρτυρόμενοι θεολόγοι, άπό τούς δποίους πολλοί άσχολοϋνται σά συγραφεΐς στις έφημε-

62

ριδες. ’Αναλαμβάνουν τή μεταβίβαση τής άστικής ήθικής πρός τα κάτω, πρός τά χαμηλότερα, «άξεστα», περισσότερο ή λιγότερο περιφρονημένα λαϊκά στρώματα, τά δποΐα πρέπει νά διδαχτοϋν τήν κουλτούρα καί τούς «λεπτούς τρόπους ζωής».

Ή πλειοψηφία τών «διαφωτισμένων» παιδαγωγών τοϋ 18ου αιώνα προάγει σάν έκπαιδευτικό σκοπό τό φόβο καί τήν άποστροφή άπέναντι στή σεξουαλικότητα γ ιά νά άνα- πτύξει τή «φυσική» ντροπή. «Επιστημονικά» βίβλια, π .χ . τοΰ παιδαγωγού Μπάουερ, συμβούλευαν τούς γονείς νά διηγούν­ται στά παιδιά τους πώς ένα ζώο θά φάει τά γεννητικά τους δργανα, άν τρέχουν πολλή ώρα γυμνά. Τ ά κορίτσια προσπαθοΰσαν νά τά προφυλάξουν μέ έκφοβισμούς άπό τόν αυνανισμό καί τήν προγαμιαία συνουσία (π.χ. μέ τό δτι τό αΐοοΐο συσφίγγεται έτσι πού δ άνδρας δέν μπορεΐ π ιά νά βγάλει τό πέος του άπό μέσα), άπό τό μπάνιο, τά βιβλία καί τις «φιλήδονες προθέσεις τών νεαρών».

Στά Αναπτυσσόμενα άγόρια έλεγαν πώς ό αύνανισμός ό- δηγεΐ σέ πρόωρο θάνατο, σέ τρέλα ή προκαλεΐ έξανθήματα στό δέρμα. Ε πειδ ή σχεδόν σέ κάθε νέο καί νέα στήν έφη- βική ήλικία παρουσιάζονται σπυράκια, άκμή, μποροΰμε εύ­κολα νά φανταστούμε πώς ζοΰσαν σέ διαρκή φόβο γ ιά τήν έρμηνεία πού Ιδινε τό περιβάλλον: αύτός αύνανίζεται! Καί έπειδή σχεδόν κάθε νέος αύνανίζεται στήν πραγματικότητα, δχι μόνο πίστευε αύτή τήν έγκληματική άνοησία, άλλά έ­φερε μέσα του γ ιά 5λη του τή ζωή παράλογα αισθήματα φό­βου καί ένοχής.

Ή παιδαγωγική συζήτηση στό δεύτερο ήμισυ τοΰ 18ου αιώνα γύρω άπό τό πώς μπορεΐ νά άναπτυχθεΐ τό αίσθημα ένοχής έφτασε στό συμπέρασμα δτι αύτό μπορεΐ νά προαχθεΐ μέ άηδία καί άποστροφή μπρός στά γεννητικά δργανα τοΰ άνθρώπου και τή σεξουαλικότητα. «Ή αιδημοσύνη τών πα ι­διών πρέπει νά άποτελεΐται άπό άποστροφή άπέναντι στά γεννητικά δργανα, πού τά γνωρίζουν σάν δργανα βρωμερών περιττωμάτων», Ιλεγε ί Μπάουερ καί συνιστοΰσε νά γίνεται

63

ή σεξουαλική διαφώτιση μέ πτώματα. Ό Μπλούμενμπαχ π ί­στευε πώς τό καλύτερο Αποτέλεσμα μπορε! να έπιτευχθεΐ άν παρουσιάσει κανείς τό σεξουαλικό, δηλαδή τό άνήθικο, «σά μιά έςαιρετικά άποκρουστική χυδαιότητα». Κατά τή γνώμη τοϋ σεξουαλικού παιδαγωγού Φόγκελ τό σεξουαλικό πρέπει νά θεωρείται «σά μιά Αηδιαστική βρωμιά». Ό Ζάν Ζάκ Ρουσσώ, δ συχνά Αντιφατικός, μέ μεγΑλη έπιρροή Γάλλος διαφωτιστή; καί ένα άπό τά μεγαλύτερα πολιτικά καί παι­δαγωγικά πνεύματα τής έποχής του, ήθελε βέβαια τό παιδί πού δέν ντρέπεται καί μένει δσο τό δυνατό περισσότερο στή φυσική κατάσταση τής Αθωότητας. ’Αλλά δ φαινομενικά Αν­τίθετος παιδαγωγικός σκοπός Απαιτούσε τήν Γδια μέθοδο: καί αύτός Απαιτούσε νά κρατιέται τό παιδί δσο τό δυνατό περισσότερο σέ Αγνοια γύρω άπό τό σεξουαλικό γ ιά νά μήν έρεθίζεται ή περιέργειά του, ή νά τοϋ οημιουργείται Αηδία γιά νά πνίγει τή φαντασία.

Τό 1955 Ακόμη μπόρεσε ό γνωστός καθηγητής τής κοινω- νιολογίας Χέλμουτ Σέλσκυ νά γράψει στό βιβλίο του «Κοι- νωνιολογία τής σεξουαλικότητας», δτι δχι μόνο παιδιά, Αλ­λά καί ενήλικοι πρέπει νά κρατιούνται σέ άγνοια γύρω άπό τά προβλήματα τής σεξουαλικότητας. «Καί δμως θεωρώ αύ­τή τήν Απαρχαιωμένη Αποψη σάν τή μοναδικά σωστή», γρά­φει ό Σέλσκυ.

Καί 6 καθηγητής τής ζωολογίας στό πανεπιστήμιο τοΰ Γκίσσεν Γιόαχιμ Ί λ λ ις γρΑφει τό 1970 στό «διαφωτιστικό βιβλίο» του «’Α γάπη, τί είναι αύτό;»: «ΜπορεΙ εύκολα νά λεχθεί πώς πρέπει νά είναι τό μάθημα τής σεξολογίας' στή μέση δέν υπάρχει κανένα βιβλίο μέ εικόνες, κανένα φιλμ καί κανένα μαγνητόφωνο, παρά μόνο ή προσωπικότητα ένός ήθικά ώριμου δασκάλου πού Ιχε ι πλήρη γνώση τών δικών του ταμπού καθώς καί αύτών τών μαθητών του καί δέν I- χε ι τήν πρόθεση νά τά μειώσει, Αλλά νά τά σεβαστεί καί νά τά προφυλάξει.» Γιατί, Ιτσι μάς διαφωτίζει δ καθηγητής

64

Ίλ λ ·.;. -ά ταμπού οέν είναι ενχ ζωώδες κατάλοιπο, άλλα τό φύτρο τοΰ ουσιαστικά Ανθρώπινου μέσα μ ις . Είμαστε προ­φανή: τό μοναδικό πλάσμα ποΰ διαθέτει i/% δργανο γ ιά τήν αντίληψη τοΰ υπερπέραν··.

Τό ταμποΰ δμως τό έχουμε ορίσει σάν αναστολή τής σκέ­ψη; ποΰ κρατά τόν άνθρωπο στήν κατάσταση τοϋ παιδιοΰ γιατί δέν επιτρέπει κριτικέ; έρωτήσεις. Σ ’ αύτή τήν κατά­σταση τή ; σεξουαλική; κηοεμόνευση; πρέπει νά κρατηθεί δ άνθρωπο; προφανώ; άκόμη καί σήμερα γ ιά νά μήν κάνει ανοησίες στον κοινωνικό τομέα. Πολλοί θεωρούν άκόμη καί σήμερα τουλάχιστον ανεπιθύμητο νά φάει δ άνθρωπος άπό τό δέντρο τή ; γνώση;.

Τότε, τό 1780 ή 1790, δέ οιαπαιδαγωγήθηκε μόνο μιά γενιά σέ παθολογική έχθρική στάση άπέναντι στή σεξουαλι­κότητα. άλλά πολλές γενιές ποΰ άκολούθησαν.

Αύτή ή ήθική έπενεργεΐ άκόμη καί σήμερα δπως Αποδεί­χνουν ό Σέλσκυ, ό Ί λ λ ις καί άλλοι επιστήμονες.

’Από τό 1800 καί μετά ή σεξουαλικότητα άπωθεϊται δ- λοκληρωτικά. ή διαφώτιση είναι Ανύπαρκτη, κανείς δέ μι­λάει γΓ αύτή, ούτε στήν κοινωνία ούτε στήν οικογένεια, δέν άποτελεΐ θέμα συζήτησης ούτε άνΑμεσα στόν Ανδρα καί τή γυναίκα. Γιατροί καί βιολόγοι πού γρΑφουν γ ιά τή σεξουα­λικότητα σά φυσικό φαινόμενο άπό έπιστημονική Αποψη κιν­δυνεύουν νά διαγραφοΰν κοινωνικά. Αύτό δμως δυσκολεύει σημαντικά τήν έπιστημονική έρευνα στόν τομέα τής σεξουα­λικότητας Αντίθετα πρός Αλλες έπιστήμες δπως φυσική, χ η ­μεία κλπ. Ή σεξουαλική παιδαγωγική πού διαμορφώθηκε κατά τήν έποχή τοΰ διαφωτισμού Αποδείχνεται έξαιρετικά Ανθεκτική στό χρόνο: "Αν καί σήμερα, Αρκετά Αργά, έχουν Αποκαλυφθεΐ Από τήν έπιστήμη σάν παράλογα, τά σεξουαλι­κά ταμπού συνεχίζουν νά δροΰν άκόμη μέ έλάχιστες τροπο­ποιήσεις καί περιορισμούς.

Οί Αστικές ιδέες έπιβάλλονται στή διάρκεια τοϋ 18ου καί κυρίως τοΰ 19ου αιώνα καί σέ Αλλες τΑξεις τοϋ πληθυσμού, στήν ύπαιθρο καί στήν αύξανόμενη έξαιτίας τοΰ έκβιομηχα-

66

νισμοΰ ίργατιά , στό προλεταριάτο. Έ5Λ επιδρούν μάλιστα αυστηρότερα άπ’ ο.τι σέ άλλα στρώματα τοΰ πληθυσμού. Λύ­τη ή αύστηρή ήθική τής άπόδοση; στήν εργασία, πού βασι­ζόταν στήν Ολοκληρωτική καταπίεση τή ; ανθρώπινη; σεξου­αλικότητα; καί χαλάρωνε μόνο σέ έλάχιστο βαθμό στή μο­νογαμική οικογένεια, έπιτέλεσε ενα κοινωνικό επίτευγμα μο­ναδικής ιστορική; σημασία;: ένσωμάτωσε τήν έργατιά καί τοΰ; άγρότε; στήν κοινωνία τή ; άπόδοση; καί διασφάλισε τή λειτουργική του; ικανότητα παρά τήν Ικρηκτική ΰλη πού είχε συσσωρευτεί στόν προηγούμενο αιώνα έςαιτια; τοΰ διαρκώ; αύξανόμενου χάσματο; τή ; κοινωνική; αδικία;. 11α- ρά τήν παιδική εργασία σέ ορυχεία (ήδη ό βασιλιά; τή ; ΙΙρωσία; Φρειδερίκο; ό Μ έγα;- είχε πουλήσει παιδιά άπό τά ορφανοτροφεία σέ ίδιοκτήτε; όρυχείων), τό θάνατο, τήν πείνα, τ ί; έπιδημίε;. τήν ήμερα τών 16 ιόρών Ιργασία;, τήν απελπισία, τή φτώχεια καί τήν τρομερή έκμετάλλευση κά­θε μορφή;, οί μάζε; δέν έξεγείρονταν, δε γίνονταν κοινωνι­κέ; έπαναστάσεις, τό πολύ - πολύ έξεγερσει; έπαγγελματιών (σάν αύτή πού ανάλυσε κοινωνιολογικά καί ψυχολογικά μέ ιδιαίτερη όξύνοια ό Γκέρχαρτ Χάουπτμαν στό δράμα ου «Οί υφαντέ;») , οί όποΐε; ομω; έμεναν μεμονωμένα τοπικά γεγο­νότα. "Οχι γιατί τά εκατομμύρια τών φτωχών, φυτοζωούν- των άνθρώπων δέν είχαν συνείδηση τής τύχης τους ή δέν α­ναγνώριζαν τοϋ; έκμεταλλευτέ; καί τοΰ; καταπιεστέ; του;.

Ά λλά δέν μπορούσαν καί δέν τοΰ; έπιτρεπόταν νά έξεγερ- Οοΰν, γιατί μέσα του;, στήν ψυχή τοΰ καθενό; Αντιπροσω­πευόταν ή κοινωνία στή μορφή τοΰ έπίκτητου Τ πέρ - Έ γώ . Μέ τήν Αναγνώριση καί τήν υποταγή κάτω άπό τού; αυστη­ρούς κανόνες τή ; άστικής ήθικής οί μάζες ύποτάσσονταν ταυτόχρονα στήν άστική κοινωνία γενικά. Γιατί μιά έπανά- σταση ένάντια σ’ αύτή τήν Ικμεταλλευτική κοινωνία θά σή- μαινε Ιν μέρει καί «έπανάσταση» ένάντια στό Τ π έρ - Έ γώ , ενάντια σέ Ενα σημαντικό μέρος τής ψυχής καί τής προσω­πικότητας, Ινα έσωτερικό ξερίζωμα. Αύτό δμως είναι πολύ δύσκολο, γιατί τό Τ π έρ - Έ γώ δρδ στό ύποσυνείδητο καί ά-

66

πω θίϊ καί τιμωρεί μέ ένοχή καί αισθήματα φόβου ήδη καί ·:ή σκέψη γιά έίίγερση. Ό άςιότιμος κύριος Ιμενε άξιότιμις κύριος άκόμη κι αν ρουφούσε ώς τό κόκκαλο τό αίμα τών εξαρτημένων άπ’ αύτόν μισθωτών. Οί έξαθλιωμένες μάζες ζούσαν τήν κοινωνία στόν έκμεταλλευτικί, καταπιεστικό καί άδικο μηχανισμό της σάν άμετάβλητη μοίρα, σά φύση ή σά θεοθέλητη. Οί έκκλησίες δέν κουράζονταν νά παρουσιάζουν τήν ύπάρχουσα κατάσταση σά θεοθέλητη ή τουλάχιστον τήν απέδιδαν στις ανεξερεύνητες βουλές τοΰ θεού. Ή διαμαρ­τυρία ενάντια στό βάρβαρο κοινωνικό σύστημα έρμηνευόταν σάν άνυπακοή άπέναντι στό θεό. Καί οί «-ταπεινωμένοι καί περιφρονημένοί" (Ντοστογιέφσκι) υποτάσσονταν πραγματι- κά στή μοίρα τους καί έλπιζαν κατά τά άλλα στή σωτήρια άλλη ζωή δπου δλα τά βάσανα θά ίπαιρναν τέλος. Οί έκ­κλησίες δέ συμμάχησαν μόνο μέ τούς θρόνους, άλλά καί μέ τό κεφάλαιο' δπου έπρόκειτο γ ιά τή διαμόρφωση τής ζωής πάνω στή γή βρίσκονταν πάντα στό πλευρό τών ισχυρών καί τών έξουσιαστών. (Στις καταναλωτικές κοινωνίες τού 20οΰ αιώνα φαίνεται πώς δέν Ιχει θέση αύτή ή ήθική τοϋ φτωχού αμαρτωλού. Αύτό κάνει άδύνατο στίς έκκλησίες νά συμβάλ­λουν στή λύση τών άλλαγμένων, άλλά δχι λιγότερο δύσκο­λων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων τοϋ σύγχρονου άνθρώ­που.)

Κάτω άπ’ αύτό τό άναμφισβήτητο γεγονός γίνεται άκόμη καί σήμερα πιό κατανοητή ή καρτερική συμπεριφορά τών μαζών, ιδιαίτερα στίς χώρες τοΰ τρίτου κόσμου, κάτω άπό τό βούρδουλα μιας φτωχής όλιγαρχίας.

Εξάλλου Αρχίζει καί έδώ, κυρίως στή λατινική ’Αμερι­κή, νά άποδεσμεύεται ή καθολική έκκλησία (σέ άντίθεση πρός τή διαμαρτυρόμενη) άπό τή συμμαχία μέ τούς πλού­σιους καί τούς ισχυρούς. ’Αναγνωρίζει, κυρίως δ νέος κλή­ρος, κάτω άπό τήν άνταγωνιστική πίεση τοϋ μαρξισμού καί τής Ινοπλης βίας τών άνταρτών, δτι ή έκμετάλλευση καί ή άθλιότητα δέν μποροΰν π ιά νά δικαιολογηθούν μέ μιά θεοθέ­λητη κατάσταση τών πραγμάτων, άλλά δτι είναι άποτέλεσμα

67

ανθρώπινης άδικίας καί άνθρώπινων σφαλμάτων. Ό Βρα­ζιλιανός άρχιεπίσκοπος Χέλντερ Καμάρα χαρακτηρίζει μά­λιστα τήν κοινωνική άθλιότητα σάν «πρωτογενή βία», πράγ­μα πού είναι ταυτόσημο μέ τή δικαιολόγηση τής ιδέας γιά αντίσταση. "Ετσι πολλοί νεαροί Ιερωμένοι ύποστηρίζουν τήν ?νοπλη «δευτερογενή» βία τών άνταρτών σαν άναγκαία άν- τί - δράση καί άμυνα. Μερικοί άπ ' αύτούς τούς νεαρούς Ιερω­μένους άρπαξαν τά δπλα καί ενώθηκαν μέ τούς άντάρτ:;- ενας άπ’ αύτούς, δ Κολομβιανός παπάς Καμίλλο Τόρρες σκο­τώθηκε τό 1966 σέ μάχη, άλλά λατρεύεται στις καλύβες τών απόβλητων σχεδόν σάν άγιος.

'Ο καταπιεσμένος άποκρούει κοινωνικές καί πολιτικές άλλα- γές ώς Ιναν άρκετά μεγάλο βαθμό άσυνείδητα, μπορούμε νά πούμε πώς άναδημιουργεΐ, άναπαράγει διαρκώς τήν κατα­πίεσή του. Αύτό γίνεται μέ πολλούς τρόπους. ’Ακριβώς στά κατυ'περα κοινωνικά στρώματα, πού ταυτόχρονα δσον άφορά τή μόρφωση καί τήν έκπαίδευση βρίσκονται «χαμηλά», δια­τηρούνται περισσότερο άκαμπτα πρότυπα συμπεριφοράς, στε­ρεότυπες σκέψεις καί ιδέες, προκαταλήψεις ή μνησικακίες. Τό έργατοκόριτσο μαθαίνει νωρίτερα δτι είναι προορισμέ­νο γιά τό ρόλο τής μητέρας, δτι π .χ . ή μόρφωση ή ή πολι­τική είναι ύπόθεση τών άνδρών, δτι ή γυναίκα πρέπει νά ύ- ποτάσσεται στόν άνδρα, μέ λίγα λόγια, δτι τή ζωή πρέπει νά τήν παίρνει κανείς δπως είναι. Ό παιδαγωγός καθηγη­τής Βάλτερ Γιάιντε άπέδειξε γ ιά μιά άκόμη φορά στήν I- ρευνά του «Νεαρές έργάτριες» αύτή τή θλιβερή ψυχική αύ- τοκαταπίεση. Ό Γιάιντε συγκλονίστηκε δ Εδιος άπό τό άπο- τέλεσμα. ΙΙόσο έσωτερικά άβοήθητο καί ταπεινωμένο πρέπει νά αισθάνεται ένα έργατοκόριτσο (άν καί συνήθως άσυνεί­δητα) , δταν π .χ . όργανώνει μιά πολυέξοδη γαμήλια τελετή γ ιά νά βρεθεί τουλάχιστον μιά φορά στή ζωή του στό κέν­τρο ένός γεγονότος, μόνο μιά φορά καί μετά νά μήν τραβή­ξει ποτέ π ιά τήν προσοχή ένός μεγαλύτερου άριθμοϋ άνθρώ-

68

πων. ’Λ π ί τέτοιες καί παρόμοιες Ιρευνες έ Ισχυρισμός, δτι στήν «πλουραλιστική κοινωνία" δέν υπάρχουν ταξικοί δια­χωρισμοί, άποδείχνεται άνόητος ή σάν ιδεολογία σκοπιμό­τητας.

'Από τό άλλο μέρος τό έργατόπαιδο δέν έχει καλύτερη τύχη. Συνήθως άκολουθεϊ τό Ιπάγγελμα τοΰ πατέρα ή ενα παρόμοιο γιατί !τσι συνηθίζεται' εΓτε γιατί ή έπίσκεψη ένός άνώτερου σχολείου δέν περνάει εύκολα άπό τό μυαλό τοΰ «κοινού άνθρώπου», είτε γ ιατί τά οικονομικά τής οικογέ­νειας δέν άρκοΰν γ ιά νά θρέψουν Ινα ή περισσότερα παιδιά πού πηγαίνουν στό σχολείο.

Στις οικογένειες κυριαρχεί 6 άνδρας, άντίσταση άπέναντι στήν εξουσία τοΰ πατέρα τιμωρείται συνήθως αυστηρότερα. Έ ννοιες δπως ήσυχία καί τάξη, πειθαρχία, πίστη, Ικανο­ποίηση, λιτότητα, άγάπη πρός τήν πατρίδα, έτοιμότητα γιά θυσία κλπ. ισχύουν στά κατώτερα κοινωνικά στρώματα σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό σάν άρετές παρά στά άνώτερα' άν- τίθετα οί Εννοιες «κριτική», «συγκαθορισμός» κλπ. θεωρούν­ται άρνητικές. Ή σεξουαλικότητα είναι κάτι χωρίς δνομα, κάτι γ ιά τό δποϊο δέ μιλάει κανείς και μπαίνει σιγά - σιγά στό μυαλό τών παιδιών σάν κάτι βρώμικο καί Απαγορευμέ­νο. Ταυτόχρονα ή σεξουαλική συμπεριφορά είναι χωρίς φαν­τασία καί ή έτοιμότητα γ ιά τήν άνοχή σεξουαλικής (ή κοι­νωνικής) συμπεριφοράς, πού παρεκκλίνει άπό τά συνηθισμέ­να, μικρότερη. Δέν είναι παράδοξο: Ή άπλή γλώσσα καί τό έλλιπές λεξιλόγιο έπιδροΰν δχι μόνο στή σχολική άπόδοση τοΰ παιδιοΰ «Απλών» γονέων, άλλά περιορίζουν καί τόν δρί- ζοντα τών μεγάλων. Συγκρούσεις καί σεξουαλικά προβλήμα­τα τών παιδιών ή καί τών γονέων δέν μποροΰν νά έκφρα- στοΰν μέ λόγια, άλλά λύνονται Απότομα μέ συναισθηματικές Αντιδράσεις. Άφηρημένες κοινωνικές ή πολιτικές διαδικα­σίες μποροΰν νά γίνουν κατανοητές, άν συγκεκριμενοποιη­θούν, Απλοποιηθούν σέ μεγάλο βαθμό ή συσχετιστούν μέ πρό­σωπα καί μοίρες. Αύτό δίνει στόν κίτρινο τύπο τή δυνατό­τητα νά έπηρεάζει μέ Απλοποιημένες, συνήθως συντηρητι­

κές ιδέες. Ό καταπιεσμένος άναπαράγει τήν καταπίεσή του, ενώ, άπό μειωμένη επίγνωση τή ; πραγματικότητας, ταυτί­ζεται συχνά μέ τούς καταπιεστές του, παρακινούμενος άπό επιπόλαια φιλμ ή άπό τόν κίτρινο τύπο: Στή φαντασία του ζεϊ τό ρόλο τών μεγάλων, τών πλούσιων, τών ισχυρών καί τών πετυχημένο)'/ αύτής τής κοινωνίας.

'Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Ντόναλντ Μάκ Κίνλεϋ υ­πέδειξε ότι οί ερωτικές τρυφερότητες στίς οικογενειακές σχέσεις είναι καλύτερα διαμορφωμένες στήν άνώτερη καί τή μεσαία τάξη — ένώ ή έλλιπής μόρφωση καί ή συνδεόμενη μ' αύτή ελλιπής γνώση τής πραγματικότητας οδηγούν σέ συγκινησιακή υποπλασία καί σέ «φτώχεια τής ζωής-. Στά κατώτερα στρώματα κυρίως ή κυριαρχία τοΰ άνδρα είναι Αναμφισβήτητη, άλλά είναι μιά ισχυρά έπιθετικά τονισμένη εικόνα άνδρισμοΰ πού συνήθως έκφράζεται στή σεξουαλική συμπεριφορά. Ό άνδρας θεωρεί τις σεξουαλικές έπιθυμίες καί άπόψεις τής γυναίκας δευτερεύουσες, γ ι’ αύτό ή συνου­σία γίνεται συνήθως μέ άπότομο καί έπιθετικό τρόπο, δέν τή γνωρίζει άλλιώς (καί τίποτε δέ θά ήταν πιό έσφαλμένο, αν έδώ διαπιστώναμε μόνο άτομική έσφαλμένη συμπεριφορά χωρίς νά λάβουμε ύπόψη μας τις κοινωνικές συνθήκες). Ή σεξουαλική δραστηριότητα περιορίζεται στή συνουσία, γ ι ' αύ­τό ot γυναίκες τών κατώτερων στρωμάτων αισθάνονται τή συνουσία πιό συχνά καί πιό Ιντονα σάν άηδιαστική πράξη άπ ' δ,τι οί γυναίκες τών άνώτερων στρωμάτων. ’Επειδή ί χώρος τοΰ σπιτιού είναι περιορισμένος καί ό άριθμός τών παιδιιΛν συνήθως μεγαλύτερος, τά παιδιά γίνονται συχνά μάρτυρες σεξουαλικών σκηνών, τις όποιες — ίνας φαΰλος κύκλος ’ — θεωρούν ωμές - έπιθετικές πράξεις. Είτε σ ιχαί­νονται τόν πατέρα άπό σεξουαλική άποψη καί στρέφονται περισσότερο στή μητέρα, είτε ταυτίζονται μ’ αυτόν, τόν ι­σχυρό έπιθετικό άνδρα. Ot δικές τους σεξουαλικές συγκρού- εσις πού βρίζονται άπό τις φάσεις τής άνάπτυξης, κυρίως ή οιδιπόδεια σύγκρουση, ύπερνικοΰνται κάτω άπό τέτοιες συν­θήκες μόνο «άνώριμα», οικείες διαπροσωπικές σχέσεις, καί

70

ο: μή - σεξουαλικέ:. Ερμηνεύονται πάντα Επιθετικά..Ό ψυχαναλυτή: Τίλμαν Μόζε; συμπεραίνει στό βιβλίο

του Νεανική εγκληματικότητα καί κοινωνική δομή··: «Γε­νικά μπορούμε νά μιλήσουμε γ ιά μιά αύξηση τή ; στάθμη; τή ; εσωτερική; οικογενειακή; Επιθετικότητα;. πού δέν μπο- ρεΐ νά προληφΟεΐ άπό κατάλληλη ανταλλαγή συμπάθεια:, άναγνώριση;. υποστήριξη; καί άγάπη;, έπειδή Εςωοικογε- νειακε; δυνάμει; ποΰ έχουν τή ρίζα του; στήν κοινωνική δο­μή Εκφυλίζουν διαρκώ; τή συγκινησιακή επικοινωνία σ' αΰ- τε; τί; οΐκογένειε;.»

'Εδώ Ιγκειται μιά άπό τ ί; αίτιε; ποΰ ή Εγκληματικότητα προέρχεται κυρίω; άπό τά κοινωνικά κατώτερα στρώματα’ πρέπει νά έννοηθεΐ σά μιά άσυνείδητη άντι - επιθετικότητα Εάντια στήν αφαίρεση τών κοινωνικών καί /.ατά συνέπεια πνευματικών καθώ; καί συγκινησιακών δυνατοτήτων Εξέλι- ξη; καί προοπτικών. Ά λλά καί μετά πληρώνει ί άνθρωπο; ποΰ έγκλημάτισε, γιατί ή δικαιοσύνη τοΰ παρουσιάζει ξα­φνικά μπρό; στά μάτια τήν έλευθερία τή ; βούληση; καί α­παιτεί διορατική ικανότητα χωρίς νά ρωτά άπό ποΰ θά Ερ­χόταν αύτή. Ό Μάκ ΚίνλεΟ λέει: «Τό έγκλημα περιέχει μιά διπλή τραγωδία. Τόν μεγαλύτερο τρόμο οέν τόν ζεΐ ί ­σως τό θύμα, άλλά ό ίδιο; ό Εγκληματία;. Πίσω άπό κάθε ωμό Επιθετικό Ιγκλημα κρύβεται Οπωσδήποτε τεράστια κα­τάπτωση τοΰ προσωπικού αίσθήματο; άξία ;, μεγάλη έλλει­ψη άγάπη ; καί Ικανότητα; τοΰ άτόμου νά σέβεται τοΰ; άλ­λου; άνθρώπους.» Ά πό Επιστημονική άποψη ενας τέτοιο: άν­θρωπος δέν μπορεϊ νά καταδικαστεί.

Ή θέση δτι ί καταπιεσμένος άναπαράγει μόνος του τήν κα­ταπίεσή του. άποτελεί σχεδόν καθημερινή Εμπειρία κάθε αν­θρώπου·. "Οποιος δέν μπορεϊ νά ικανοποιήσει μιά Επιθυμία του ή νά πετύχει τό σκοπό πού Ιχε ι βάλει, Επειδή τόν Εμπο­δίζουν άλλοι, I ίδιος ό έαυτός του ή οί συνθήκες, παρηγοριέ- ται σάν Εκείνη τήν άλεπού που δέν μποροΰσε νά φτάσει τά

71

στχφύλ:'/ καί τά ζ'.τ.ζ :υνά. Λυτή ή αύτοπαρηγοριά Ονομάζε­ται ττήν ψυχο/.ογία εκ/.ογίκευση ■ εμφανίζεται ιδιαίτερα σέ οιστακτικοϋ; ανθρώπου;. Ί Ι εκλογίκευση μπορεΐ να είναι καί αναγκαία όταν. έστω καί φαινομενικά, διατηρεί κατά κά­ποιον τρόπο τό αίσθημα τή; προσωπική; ά -ία ; ένό; διαρκώ; απογοητευμένου άνθρώπου.

Αύτή ή ατομική συμπεριφορά τή; εκλογίκευση; άπαντάται ομω: καί στόν κοινωνικό τομέα. Τά φτωχά στρώματα τοΰ πληθυσμού παρηγοριόνταν σέ δλε; τ ί; ίπ οχέ; γ ιά τή φτώ­χεια του: μέ τό δτι ό πλούτο; δέ φέρνει ευτυχία, μέ τό δτι ό’ πλούσιο; καί ό ισχυρό; θά πεθάνει μιά μέρα καί δέ θά μπορέσει νά πάρει τά πλούτη του μαζί του, μέ τό δτι ό θεό;, απέναντι στόν όποιο 5λοι οί άνθρωποι είναι τελικά ίσοι, ά- γαπά περισσότερο τοΰ; φτωχού;, μέ τό δτι ή Αξιοπρέπεια, ή λιτότητα καί ή καλή καρδιά ή άλλες άρειέ; κάνουν τόν Αν­θρωπο «πλουσιότερο» παρά δλα τά πλούτη αυτού τού κόσμου.

Έ δώ ή ικανότητα γ ιά εκλογίκευση (τοΰ φτωχού ή κατα­πιεσμένου άνθρώπου) περνά στή δημιουργία τών ιδεολογιών ποΰ ευνοείται άπό τήν κρατούσα ήθική. Ό συμβιβασμό; καί ή ικανοποίηση με τ ί; συνθήκε; πού έπικρατοΰν, συχνά Α­ποτέλεσμα τή; έν μέρει «έσωτερικευμένης» Απαγόρευσης νά Απευθύνεται Ιστω καί ή χο»ρίς βία έπιθετικότητα σέ κοινωνι­κού; στόχου;, θεωρούνται δχι μόνο σάν Ατομικές Αξίες καί άρετές (πράγμα ποΰ άναμφισβήτητα ε ίνα ι), άλλά καί σά «δημόσιες». Έ τσ ι συμβαίνει νά καταργούνται δύσκολα οι

ή «θεοθέλητες», καί οί περισσότεροι άνθρω­ποι τό πιστεύουν, άφοΰ αύτό άποτελεί π ιά τήν ιδεολογία του;. Ή θέληση γ ιά κοινωνικές Αλλαγές καί γ ιά πολιτική

:ητα έξασθενεί, ένώ άντίθετα ένισχύεται ή (συχνά έτοιμότητα γ ιά άποδοχή τοΰ ύπάρχοντος.

Μ’ αύτό συνδέεται στενά ή ψυχική διαδικασία τής «μετου­σίωση:». Ή καταπιεσμένη, έμποδισμένη στό σκοπό της Ινέρ- γεια τών όρμών στρέφεται, κάτω άπό έξαναγκασμό, Από τό Αρχικό άντικείμενο πρός ενα Αλλο. Ό τα ν π .χ . σεξουαλικές

έπιΟυμίες δέν μπορούν νά ικανοποιηθούν μέ τόν ποθητό σε- σύντροφο έ;α :τία ; μιά ; άπαγόρευσης ή απογοήτευ­

ση;. ή ένίργειά του; καταναλώνεται ανάλογα μέ τ ί; περι­στάσεις σέ σκληρότερη σιοματική ή πνευματική έργασία. ’Ι ­διαίτερα φιλόπονο: και -εθελοντικά■> σκληρά έργαζόμενοι άνθρωπο: ε:να: συχνά σεξουαλικά καταπ:εσμένοι ή άπογοη- τευμίνο: άνθρωποι ή κάνουν μιά άνικανοποίητη σεξουαλική ‘<Ιωή. "Λν παραβλάψουμε τά άκρα, αύτή ή μορφή τής έπ:θε- τ:κότητα; πρέπει σίγουρα νά αξιολογηθεί θετικά. Μπορεϊ νά όοηγήσε: σέ μ:ά νεα άνάγκη.

Παράπλευρα ΰπάρχε: καί ένα; έξα:ρετικά συμπαθητικός τρόπος τή ; μετουσίωση: Ανικανοποίητων σεξουαλικών έπιθυ- μιών: ή άφοσίωση στήν υπηρεσία τοΰ συνάνθρωπου ώς τήν αυταπάρνηση καί τήν αυτοθυσία. Τό γεγονός δτι «φιλανθρω­πικά» έπαγγέλματα στήν έκπαίδευση, στά νοσοκομεία καί στήν περίθαλψη άσκοϋντα: κυρίως άπό γυναίκες, θά μπορού­σε νά έξηγηθεΐ μέ τό δτι ή γυναίκα καταπιέζεται στόν πο­λιτισμό μας σεξουαλικά πολύ περ:σσότερο άπό τόν άνδρα (ά; μή λάόουμε ύπόψη |ΐα ; τ ί; άλλες προκαταλήψεις). Α π ' αυτό θά μπορούσε νά δημιουργηθεί ή προκατάληψη δτι ή υπηρεσία καί ή άφοσίωση στόν πλησίον άνήκουν σά «φυσι­κές» ιδιότητες στήν ουσία τής γυναίκας, Ινώ άντίθετα ή ευ­φυΐα στόν άνδρα.

Ό ιδρυτής τή ; σύγχρονης ψυχανάλυσης, ό Σίγκμουντ Φρόυντ, θεωρούσε καί τή φιλία μετουσίωση άπογοητευμένης σεξουαλικότητας’ γιατί ή καταπίεση τών σεξουαλικών έπι- Ουμιών άρχίζει ήδη δταν τό παιδί είναι άκόμη πολύ μικρό καί πρέπει νά άπωΟήσει σέ άρκετά μεγάλο βαθμό τή στομα­τική καί πρωκτική σωματική ευχαρίστηση κάτω άπό τήν πίεση τής γονεϊκής εκπαίδευσης. Πολύ σκληρότερα Απογοη­τεύεται τό μικρό παιδί δταν Ανάμεσα στό τέταρτο καί τό ί- κτο ετο; τής ήλικίας Απευθύνει κανονικά τις σεξουαλικές του έπιθυμίε; στόν έτερόφυλο γονέα (ό μικρός γιός στή μη­τέρα, ή κόρη στόν πα τέρα ). Είναι βέβαιο δτι ψυχικές άσθέ- νειε; ή καί μόνο μιά «παράξενη» συμπεριφορά, δμοφυλοφιλία

73

ή ψυχρότητα έξαρτώνται ίκτό; άπό τ ' άλλα καί ά~ό τό τό ­σο ισχυρά ήταν τά βιώματα τή ; απογοήτευση; άπ" αύτή τήν

• πώ : έπεξεργάστηκαν καί ϋπερ- 1 αΰτε; ο! οιδιπόδειε; συγκρούσεις στήν εφηβική

: καί βρίσκουν έναν σεξουαλικά άνθρωπο.

Έ φροϋδική σχολή είναι τή ; γνώ μη; δτι ή μετουσίωση, δηλαδή ή καταπίεση τή ; σεξουαλικότητα; γ ιά χάρη αυξη­μένη; απόδοση; στήν εργασία, ήταν κυριολεκτικά αναγκαία γιά την πολιτιστική - τεχνική πρόοδο τοΰ δυτικού κόσμου.

Ό Χέρμπερτ Μχρκοΰζε καί ή κριτική κοινωνιολογία εί­ναι έξαλλου τή ; γνώ μη; δτι σήμερα, »ν δψει τή ; ψηλή;

τή λειτουργία νά άνανεώνουν γ ιά τήν έργασία τί: κατανα­λωμένε; δυνάμει;. Γιά πρώτη φορά στήν ιστορία θά ήταν δυνατό νά περάσουμε άπό τόν έτεροκαθορισμό στόν αύτοκα- θορισμό τοΰ ανθρώπου. Σ ’ αύτό θά ανήκε έκτό; άπό τ’ άλλα νά άναπροσαρμόσουμε τον παραγωγικό μηχανισμό στί; «πραγματικέ;» άνάγκες τού άνθρώπου άντί νά έπιβάλλονται στόν άνθρωπο «φαινομενικές" άνάγκε;, νά λάβουν οί πραγ­ματικοί παραγωγοί μέρος στί; άποφάσεις, νά έξανθρωπι- στοΰν οί μέθοδοι παραγω γή; καί νά άναπτυχθεΐ μιά κουλ­τούρα τοΰ έλεύθερου χρόνου πού νά μή βιώνεται πιά σάν ξε­χωριστός τομέας άπό τόν τομέα τή ; έργασίας, στόν όποιο δ­μως τό στοιχείο τοΰ «παιχνιδιού» θά άντικαθιστοΰσε τό στοι­χείο τής άποξενωμένη; έργασί άπόδοση καί τής άναζήτησης τ

Ot εύποροι άστοί μιμούνταν άρχικά άπό λόγους γοήτρου τούς εύγενεΐς, οί όποιοι άναγκάστηκαν καί αύτοί στή διάρ­κεια τοΰ 19ου αιώνα νά ύποταχθοΰν στού; ήθικούς κανόνες πού στό μεταξύ είχαν άποχτήσει γενική ισχύ" (ή άπόκτηση τίτλου εύγενείας άποτελοΰσε σκοπό τής άστικής ζ ω ή ;) . Έ -

74

ττι καί "ν'μερα οί διευθύνοντες, άλλά μισθωτοί ’υπάλληλοι, γνωστοί ώς μάνατζερ. ταυτίζονται στούς τρόπους, στή συμ­περιφορά καί στις συνήθειες με τήν κατέχουσα αστική τά- ςη. Προνόμια, ψηλοί μισθοί καί μεγάλο κοινωνικό γόητρο διευκολύνουν αυτή τήν ταύτιση, άφοΰ οΐ μάνατζερ είναι σύμφωνα μέ τά καθήκοντα πού έκτελοΰν οί ίδιοι έπιχειρημα- τίες. Τό μεσαίο στρώμα τών υπαλλήλων προσπαθεί νά ταυ­τιστεί μέ τούς ^διευθύνοντες>, οί ειδικευμένοι έργάτες προσ­παθούν νά μιμηθοΰν τόν τρόπο ζωής τών υπαλλήλων, δπως έχουν αποδείξει πολυάριθμες έμπειρικές - κοινωνιολογικές I- ρευνε; (άπό τις όποιες έςάγεται βέβαια πολλές φορές τό έ- σφαλμένο συμπέρασμα πώς δέν υπάρχουν πιά κοινωνικές τά­ξεις) . Λποτελεί καθημερινή έμπειρία δτι π .χ . έργάτες πού ανέρχονται στήν ιεραρχία μιας επιχείρησης άπαιτοϋν μέ ι­διαίτερη άδιαλλαςία πειθαρχία καί άπόδοση άπό τούς υφι­σταμένους τους καί δέν άνέχονται κριτική. Έ δώ δέν ύπάρ- χει ίχνος άπό τό κοινό συμφέρον τών μισθωτών. Έ τσ ι ή Ιε­ραρχική διάρθρωση τής κοινωνίας σταθεροποιείται «σάν ά­πό μάνη της>. (Ηιό χαρακτηριστικό, γιατί πιό φανερό, εί­ναι τό βίωμα σέ ενα αιγυπτιακό λιμάνι: έκεϊ οί φελλάχοι φορτώνουν καί ξεφορτώνουν τά φορτηγά πλοία κάτω άπό τό βούρδουλα τοΰ α φ έντη . Αυτός δ άφέντης ήταν μέχρι χθές συνάδελφός τους καί μαστιγωνόταν δπως οί άλλοι. Ά λ λά τό μόνο πού Ιχει νά κάνει κανείς είναι νά δώσει σ’ ενα φελλά- χο τό σύμβολο τής δύναμης, τό μαστίγιο, καί θά ξεθυμάνει δλους τούς πόνους, όλη τήν καταπίεση πού ύπέφερε στήν πλάτη τών χθεσιών συντρόφων του. Ή δικλείδα γ ιά τό ξε- Ούμασμα τής επιθετικότητας είναι άνοιχτή μόνο πρός τά κάτι».)

'Ο Κάρλ Μάρς καί ό Φρήντριχ Έ νγκελ ς δέν μποροΰσαν άκόμη νά δοΰν μέ τέτοια σαφήνεια αύτές τις συσχετίσεις ά­νάμεσα στήν καταπιεστική (σεξουαλική) ήθική καί στήν καταπιεστική πολιτική καί κοινωνική τάξη. Ή Ιννοια τής συνείδησης, έφόσον όρίζεται πολιτικά καί οικονομικά πολύ στενά, προσφέρει προφανώς μόνο περιορισμένη κατανόηση

75

τοΰ ψυχικού μηχανισμού καί τών πολύπλοκων κινήτρων τών ανθρώπινων ενεργειών καί τή ; συμπεριφορά;. ’Ανάμεσα στή συνείδηση τών καταπιεσμένων δτι τοΰ; Εκμεταλλεύονται καί στήν απόφαση νά άποτινάςουν μιά τέτοια κατάσταση υπάρ­χουν πολλά ψυχικά έμπόδια. Στήν πραγματικότητα ο: μεγά­λες έπαναστάσει; τή ; ευρωπαϊκή; ιστορία;, τόσο ή γαλλική τοΰ 1789 δσο καί ή ρωσική τοϋ 1917, ήταν περισσότερο ή λιγότερο ατυχήματα' πάντως δέν ήταν αυθόρμητε; έ ίεγ ίρ- σεις τών μαζών ένάντια στοΰ; έκμεταλλευτέ; καί τοΰ; κατα- πιεστέ; τους. Τό συμπέρασμα τοΰ Λένιν, δτι γΓ αύτό μιά μι­κρή έλίτ, τό κόμμα, τά μέλη τού όποιου είναι ικανά νά κά­νουν τό βήμα άπό τή συνείδηση (τή θευφία) στήν επανα­στατική ένέργεια (πράξη), πρέπει νά άναλάδουν τήν έ;ου- σία, είναι περισσότερο άπό προβληματικό. Μιά τέτοια ήγεσία έξαρτάται έπίσης άπό τήν καταπίεση' δέν παραμερίζει ψυ­χικά έμπόδια.

’Αφού 6 Σίγκμουντ Φρόυντ είχε άναλύσει τοΰς μηχανι­σμούς τής άνθρώπινης άσυνείδητης ψυχής, ό Βίλχελμ Ρ ά ιχ προσπάθησε στις δεκαετίες τοΰ 20 καί τοΰ 30 νά συνδέσει τό μαρξισμό μέ τήν ψυχανάλυση. Ά λ λά ήταν ήδη άργά' αυ­τή ή εκρηκτική θεωρία δέν μπόρεσε νά έπιβληθεΐ πολιτικά. Ή τύχη τοΰ Ρ ά ιχ δμως ήταν χαρακτηριστική: ή φροϋδική σχολή τόν άπέρριψε, γιατί τότε θεωροΰσε τήν καταπίεση τών άνθρώπινων δρμών άναγκαία γ ιά τήν πολιτιστική διαδικα­σία, οί κομμουνιστές τόν έδιωξαν άπό τούς κόλπου; τους, γιατί άμφισβητοΰσε τήν «είκόνα> τους γ ιά τόν κόσμο, γιά νά γλυτώσει άπό τούς έθνικοσοσιαλιστές άναγκάστηκε νά φύγει στό έξωτερικό. Σήμερα οί θέσεις τοΰ Ρ ά ιχ , πού στό μεταξύ έχουν σέ πολλά σημεία άνάγκη Αναθεώρησης, ανα­καλύπτονται πάλι σιγά - σιγά άπό τή σεξολογία, τήν ψυχα­νάλυση καί τήν κριτική κοινωνιολογία. Κυρίως άνάμεσα στούς μαθητές καί τούς φοιτητές τά συγγράμ|ΐατά του κερ­δίζουν σέ σημασία.

76

7. «Ή Αγνότητα τής γυναίκας είναι Εγκλημα Απέναντι στή φύση»

Στά πλαίσια αυτής τής μελέτης δέν μπορούμε νά περιγρά­φουμε σέ δλες τις φάσεις καί τις λεπτομέρειες τήν Ιστορία τής καταπίεσης τών άνθρώπινων όρμών. Γιά τήν κατανόηση τή; σημερινής κατάστασης μάς φάνηκε πώς άρκεΐ νά φω­τίζουμε τά κύρια σημεία τής δημιουργίας καί τις αίτιες τής ΐσχύουσας σήμερα ήθικής.

θ ά χρειαστεί δμως νά άσχοληθούμε περισσότερο μέ δύο κύκλους προβλημάτων πού παίζουν μεγάλο ρόλο άκόμη καί σήμερα: τήν προστασία τών νέων, στήν όποία πολλοί γ ια ­τροί, γονείς καί κυρίως ή σέξουαλική διαφώτιση τών έκκλη- σιών άποδίδει άκόμη μιά παράλογη, προεπιστημονική σημα­σία, καί τελικά μέ τή μονογαμική οικογένεια καί τή μικρο- οικογένεια, πού βρίσκονται στό έπίκεντρο Εντονων συζητή­σεων, γιατί φαίνεται πώς δέν άνταποκρίνονται πιά στις κοι­νωνικοοικονομικές καί άτομικές άπιτήσεις.

Άναφέραμε πολλές φορές πώς ή σεξουαλική συμπεριφορά τών Εύρωπαίων ώς τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα ήταν θεμελιακά διαφορετική άπό τή σημερινή. Ή τα ν ούσιαστικά πιό έλεύ- θερη, γνώριζε λιγότερα ταμπού καί κατά συνέπεια λιγότε- ρα προβλήματα. Φυσικά ύπήρχε μιά σεξουαλικά έχθρική, χριστιανική ήθική, άλλά ήταν ξένη πρός τήν πραγματικό­τητα. Εξάλλου Ιλλειπε άκόμη Ινα κατάλληλο μέσο έπικοι- νωνίας πού θά τή μετέφερε ώς τά πιό άπομακρυσμένα χω ­ριά’ Ιτσι μπορούσε νά έπιβάλλεται μέ δυσκολία, άν καί ά- παιτούσε θύματα σέ συνδυασμό μέ μαγικές - θρησκευτικές παραστάσεις: άρχισαν π .χ . νά καίγονται οί πρώτες στρίγ­γλες γιατί δήθεν είχαν σεξουαλικές σχέσεις μέ τό διάβολο.

Έ άστική τάξη, στήν άρχή μιά μηδαμινή μειονότητα, πού άναπτύχθηκε τόν 15ο καί 16ο αιώνα μέ τήν κοινωνική άλ­λαγή, βοήθησε τή χριστιανική ήθική νά έπιβληθεΐ, γιατί προφανώς άνταποκρινόταν στούς κοινωνικοοικονομικούς δ-

77

ρους τή ; νέας κοινωνικής έλίτ. Ή Ανθρώπινη φύση τών όρ- μών δυσφημίστηκε, πράγμα πού άλλαξε ριζικά τήν Ανθρώ­πινη συμπεριφορά καί είχε δυσάρεστε; συνέπειες γ ιά τήν κοινωνία: οί καταπιεσμένες όρμές δρχιοαν νά σπάζουν δλο καί πιό συχνά τόν κλειό τής καταπίεσης σά συλλογική Επι­θετικότητα. Οί βασικέ; Απαιτήσεις αύτής τής καταπιεστικής ηθικής, πού σέ σημαντικό βαθμό βασίζονται στις περιορισμέ­νε; ιατρικές καί ψυχολογικές γνώσεις μιας έποχής, δρούν άκόμη καί σήμερα μέ τόν ισχυρισμό μάλιστα δτι Ανταποκρί- νονται στή -φύση» τοϋ Ανθρώπου». ’Απέναντι στις πιέσεις αυτών τών ταμπού δύσκολα μπορούν νά έπιβληθοϋν ή σύγ­χρονη ιατρική, ή σεξολογία καί ή ψυχανάλυση. Έ διαφώ­τιση γιά τή σεξουαλικότητα τοϋ άνθρώπου φαίνεται πώς στόν αιώνα τής έπιστήμης προσκρούει σέ ψυχικά έμπόδια.

Σήμερα μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε τήν έποχή Από τόν 16ο ώς τόν 18ο αιώνα σά μιά περίοδο κατά τήν όποια τό σε­ξουαλικό Εγινε πρόβλημα, ώσπου τελικά ξεπέρασε τά δρια τοΰ παράλογου. Αύτό φαίνεται καθαρά στόν Αγώνα ένάντια στόν αυνανισμό, πού γινόταν γ ιά τήν προστασία τής νεο­λαίας.

’Από τις λεπτομερείς περιγραφές τοΰ γιατρού τής αύλής τού Λουδοβίκου X II I γνωρίζουμε πώς είχαν τότε τά πράγ­ματα, δχι μόνο στή γαλλική αύλή. Ή Ικθεση τοΰ γιατροΰ, πού στό σημερινό Αναγνώστη φαίνεται σάν Ινα τέλμα Αφύ­σικης ήθικής διαφθοράς, Αντικατοπτρίζει βέβαια τήν τότε διαδομένη, μή προβληματική, φυσική στάση Απέναντι στή σεξουαλικότητα σέ βαθμό πού μάς φαίνεται σήμερα Απί­στευτη.

"Ηδη δ μικρός πρίγκηπας πού ήταν μόλις ένός Ετους «Ε­σκαζε στά γέλια δταν ot ύπηρέτες Επαιζαν μέ τό πέος του. Κυρίως ή μαρκησία ντέ Βερνέιγ κέρδισε μ ' αύτό τόν τρόπο τή συμπάθεια τοΰ παιδιού», γράφει δ γιατρός τής αύλής Χέρ- βαρτ. Ό τα ν ρωτοϋσαν τόν μικρό πού ήταν ήδη Αρραβωνια- σμένος μέ τήν ίνφάντα τής Ισπανίας, «πού είναι τό πουλά­κι τής ΙνφΑντας;» Εβαζε τδ χέρι του στό πέος του. 'Ο ταν ή­

78

ταν οχτώ ή εννιά χρονών χαιρόταν αφάνταστα να χαϊδεύει τά γεννητικά όργανα τής μαντμαζέλ Μερσιέ, τής παραμάνας του. Mi τόν πατέρα του μιλούσε λίγο αργότερα γ ιά τις με­τρ έσ ες του καί τις διάφορες στάσεις στή συνουσία.

Φυσικά ΰπήρχαν φωνές ποΰ άναθεμάτιζαν αύτά τά πράγ­ματα σάν ακολασία, άλλά ή Ινιαία εικόνα τής ζωής τών άν- 0ρώπων τότε, δπου ή σεξουαλικότητα σά μιά άπό τις πολ­λές έκφράσεις τής ζω ή: είχε μιά φυσική θέση, διατηρούσε άκόμη τήν ισχύ της.

'Ιίς τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα ΐσχυαν άκόμη οί ιατρικές θέσεις τοΰ Γαληνού, τοϋ Ίπποκράτη καί τοΰ ΙΙαράκελσου ότι τό σώμα πρέπει νά καθαρίζεται κανονικά άπό περιττά αέρια καί χυμούς. Ό χ ι μόνο φτύσιμο καί ρέψιμο είναι ά- ναγκαΐα, άλλά καί ή συνουσία, καί τελικά 6 αύνανισμός. ] [ρέπει νά υποθέσουμε δτι ώς τις αρχές τοΰ 18ου αίώνα 6 αυνανισμός ήταν γ ιά τούς άνθρώπους £να ασυνείδητο πρό­βλημα, δηλαδή κανένα: Τ ά παιδιά ή καί οί άνδρες έτριβαν τό έρεθισμένο πέος τους χωρίς νά σκέφτονται κάτι κακό, σά νά ξύνονταν όπουδήποτε άλλού στό σώμα. Σέ ήθικοθεολογικά βιβλία, σέ κατηχισμούς, σέ βιβλία έξομολογήσεων καί ποι­νών, πού στούς καταλόγους τους τών άμαρτιών άναγράφον- ται μέ λεπτομέρειες οί σεξουαλικές παραβάσεις, δέν άναφέ- ρεται άκόμη ό αύνανισμός. Ε πίσης ό ’Ιγνάτιος Λογιόλα, ό ιδρυτής τοΰ τάγματος τών ϊησουιτών πού είχε ιδιαίτερο ζή ­λο νά άνακαλύπτει νέες άμαρτίες, δέν άναφέρει τόν αύνανι- σμό. Είναι πιθανό δτι ή σύφιλη συνέβαλε στήν αυξημένη προσοχή πού άρχισε νά δείχνει ό άνθρωπος στά γεννητικά του δργανα.

Ή σεξουαλική άποχή πάντως, άλλά καί οί ύπερβολές, θεωρούνταν γενικά σάν άνθυγιεινές (πράγμα πού φυσικά δέν άπέκλειε νά περιφρονοΰνται συχνά οί άνύπαντρες μητέ­ρες. Έ ήθική είχε πάντα διπλό πρόσωπο).

150 χρόνια πρίν άπό τόν Φρόυντ Ιγραφε δ Γάλλος έγ- κυκλοπαιδιστής Ντενίς Ντιντερό: «Ό λο ι οί ειδικοί συμφω­νούν δτι τά διάφορα συμπτώματα ύστερικών άσθενειών σέ

79

κοπέλες καί γυναίκες είναι αποτέλεσμα τής Αγαμίας. . . Είναι Ασκοπο νά τούς συνετά κανείς μπάνια ή νά τούς δί­νει ήρεμιστικά. Ή τρέλα τους έξαφανίζεται τή στιγμή πού ot συσσωρευμένοι χυμοί τους βροΰν διέξοδο.» Καί τό 1803 παρατηρούσε ό Γερμανός γιατρός Χ έγκεριχ: « . . . σά γ ια ­τρός έχω τή θλιβερή πεποίθηση δτι ή αγνότητα τής γυναί­κας είναι έγκλημα ενάντια στή φύση, πού δχι σπάνια έκδι- κεΐται μέ τρομερά βάσανα.» Ταυτόχρονα ύπήρχαν βέβαια καί οί απόστολοι τής σεξουαλικής αποχής, πού Αναφερόμε- νοι στόν φιλόσοφο καί φυσικό ’Αριστοτέλη πίστευαν δτι ot πρώιμες σεξουαλικές σχέσεις καί ό αυνανισμός έξασθενοΰν τό σώμα, έμποδίζουν τήν ανάπτυξη κλπ. ’Αλλά αυτά δέν ή­ταν τίποτε σέ σύγκριση μ’ αύτά πού Ακολούθησαν.

Τήν έπίθεση ένάντια στόν αύνανισμό τήν άρχισαν γιατροί, τις θέσεις τών όποιων ένστερνίστηκαν γρήγορα ot παιδαγω­γοί καί οί θεολόγοι. Τό 1710 έμφανίστηκε τό πρώτο μαχη­τικό βιβλίο μέ τόν τίτλο «Onania» τοΰ Ά γγλ ο υ γιατροΰ Μπέκερ πού είχε τεράστια διάδοση καί γνώρισε Αλλεπάλ­ληλες έκδόσεις. Σά συνέπειες τοΰ αύνανισμοΰ ό γιατρός είχε «διαπιστώσει» έκτός άπό τ’ Αλλα: Αναστολή τής Ανάπτυξης, κρίσεις λιποθυμίας, έπιληψία, Ανικανότητα, ύστερία, φυμα­τίωση τοΰ νωτιαίου μυελοΰ κλπ. Παρ’ δλα αύτά δ δρ. Μπέ­κερ ήταν άκόμη μετριοπαθής.

Παθολογικά χαρακτηριστικά παίρνει δ Αγώνας ένάντια στόν αυνανισμό στή Γερμανία Από τό 1770 περίπου. Ot συγ­γραφείς πού Απευθύνουν τά συγγράμματά τους στή νεολαία περιγράφουν τόν αυνανισμό μέ τά χειρότερα λόγια καί έκφο- βίζουν τούς νέους μέ τις τρομερότερες συνέπειες. Ό Βέλγος Ιστορικός Γιός βάν Ούσσελ συμπεραίνει: «Είναι σάν Ανάμε­σα στό συγγραφέα καί τόν Αναγνώστη νά ύπήρχε μιά σαδο- μαζοχιστική σχέση: Εκείνος θέλει νά τιμωρήσει, αύτός νά τιμωρηθεί.»

Ό αύνανισμός Ανακαλύφθηκε ξαφνικά αά μιά έπιδημία πού έρήμωνε χωριά καί δλόκληρες περιοχές. Είναι πιθανό δτι δ

80

φόβος μπρος στή σύφιλη εΰνοοΰσε αύτόν τόν συλλογι­σμό. Ε πε ιδ ή ό αυνανισμός γινόταν Ανεξέλεγκτα μέ 5λη τή μυστικότητα, οι εκκλήσεις Ιπρεπε να απευθυνθούν ατό φόβο, στήν ένοχή καί στά αισθήματα αποστροφής. Αύτό πέ­τυχε τότε καί πετυχαίνει άκόμη καί σήμερα. Ό Γ. Φ. Έ σ τ φάνηκε τδ 1785 σέ ενα σύγγραμμα γιά τό πρόβλημα πώς μπορεΐ κανείς νά προφυλΑΕει Αποτελεσματικότερα τούς νέους άπό τό «καταστρεπτικό πάθος τής Ακολασία;» Ικανοποιημέ­νος άπό τόν «τρόμο» καί τήν «άποστροφή» ποΰ αίσθάνθηκαν ο£ νέοι, στούς όποιους έδειξε γ ιά «διαφωτιστικούς>' σκοπούς άρρωστους άπό άφροδίσια νοσήματα σέ ενα νοσοκομείο τοΰ Βερολίνου. Ό Φόγκελ συμβούλευε τους παιδαγωγούς νά κρατούν μπρδς στό πρόσωπο τών νεαρών πού τούς τσάκω­ναν νά αύνανίζονται Ιναν καθρέφτη καί νά τούς φωνάζουν «μέ έπιτακτική καί σοβαρή φωνή»: «Αύτή είναι ή εικόνα σου τοΰ θανάτου — πόσον καιρό Ικανές αύτή τήν Αμαρτία ;> ’’Αλλοι, δπως ό Βιγιώμ, συνιστούσαν άπλώς σιωπή, γιατί ή συνουσία καί ό αύνανισμδς είναι γ ιά τούς νέους «θανατη­φόρα».

Ά λ λά καί Ά πρακτικές συμβουλές δέν Ελλειπαν. Συνι- στοΰσαν δίαιτα, κυρίως νά Αποφεύγονται τό κρέας καί τδ Αλ­κοόλ, Αλλά καί τά αύγά, τά μπαχαρικά, ή σοκολάτα, ή ζά ­χαρη κλπ. Έ ν α ς νεαρός πού τόν Ιπιαναν νά αύνανίζεται I- πρεπε δμως νά φάει καλά γ ιά νά άναλάβει δυνάμεις. Γ ιατροί καί παιδαγωγοί συνιστούσαν τήν «ύγιεινή» λαϊκή τροφή: πολλά ζυμαρικά καί πατάτες, λίγες πρωτεΐνες καί βιταμί­νες. Ό πληθυσμός τής ύπαίθρου — 80% περίπου τοΰ πλη­θυσμού ζοΰσαν ώς τδ τέλος τού 18ου αιώνα στήν ύπαιθρο — ύποσιτιζόταν διαρκώς. Μιά Απόδειξη Ακόμη γ ιά τδ πόσο μή έπιστημονικοί ισχυρισμοί καί προκαταλήψεις διαμόρφωσαν τήν εύρωπαϊκή ήθική.

Ταυτόχρονα Ιγινε τής μόδας μιά παιδαγωγική τοΟ ψύ­χους. Ή «ζέστη τού αίματος» μετατρέπεται σέ ήδυπάθεια μέ ζεστά ρούχα, θερμαινόμενα δωμΑτια, μαλακά καί παχιά στρώματα. «Χωρίς Αμφιβολία τδ μαλακό, ζεστδ κρεβάτι εί-

6 81

v'/·. ό τάφο; τής αθωότητας , ελεγε δ ΙΫέσεκ. Λ \π ' α-ixi εξα­πλώθηκε i —*ρ:όρ:3τ*/j λαγνεία στίς χώρες μα;.' Τό χριστια­νικό μοναχικό ιδανικό, έφαρμοζόμενο στα οικοτροφεία μέ σκληρή σωματική έργασϊα, γυμναστικές άσκήσεις. όδοιπο- ρίε;. κρύα υπνοδωμάτια κλπ. Ιγινε έκπαιδευτικό άξίωμα ώς τόν '20ό αιώνα.

"Οσον αφορά τήν ενδυμασία τά άγόρια τά Ιντυναν μέ στε­νά παντελόνια πού έφταναν ώ; τό γόνατο γ ιά νά μή μπο­ρούν νά πιάνουν εύκολα τά γεννητικά τους δργανα. "Ενα πα­ράδοξο περιστατικό χαρακτηρίζει ίσως καλύτερα αύτή τήν εποχή. Ένας δόκτωρ Κρίστιαν Φάουστ προκάλεσε τό 1791 ακαδημαϊκή συζήτηση δταν διαμαρτυρήθηκε γ ιά τό φόρεμα τοΰ παντελονιού ώς τό 14ο Ιτος τής ήλικίας. Έ φ ερε σάν παράδειγμα τού; Σκωτσέζου;, στούς δποίους ή φούστα Ιχει προσφέρει ενα σημαντικό πλεονέκτημα: «Τά γεννητικά του; όργανα είναι εξαιρετικά μεγάλα καί ισχυρά.» Καμιά σύγ­κριση μέ "Αγγλους ή Γερμανούς. « Ά ν λοιπόν καταργηθοΰν τά παντελόνια γιά τά άγόρια, τά γεννητικά δργανα τών Εύ- ριοπαίων άνδρών, πού τώρα σέ σύγκριση μ’ αύτά τών γυναι- κοίν βρίσκονται σέ μειονεκτική σχέση, θά αύξηθοΰν Γσως κα­τά ενα δέκατο ή καί περισσότερο σέ μέγεθος καί δύναμη.» Οί πόρνες θά προτιμούσαν §ναν τσιγκούνη Σκωτσέζο άπό ούο γενναιόδωρους Ά γγλου ς ή Γερμανούς.

Μεγαλύτερη επιτυχία είχαν άλλες συστάσεις: Διαρκής I- λεγχος τών νέων, κυρίως στίς τουαλέττες, πού Ιπρεπε νά I- χουν χαμηλές πόρτες. Ό παιδαγωγός Οδλτσμαν συμβούλευε τούς γονείς νά δένουν τή νύχτα τά χέρια τών παιδιών. Ό Φόγκελ κατασκεύασε τό 1786 Ινα σύστημα άπό έπιδέσμους πού έπέτρεπε ελευθερία κίνησης τών χεριών μόνο ώς τόν άφαλό. Ό Γάλλος γιατρός Τισσό άναφέρει γ ιά νεαρούς πού περιτύλιγαν τή νύχτα τό πέος τους μέ σπάγγο. Ό Φόγκελ ίπαινοΰσε ενα παντελόνι γ ιά τόν ϋπνο πού ήταν έφοδιασμέ- νο μέ μιά κλειδαριά. "Αν τό παιδί ήθελε νά πάει στήν τουα- λέττα, Ιπρεπε νά ζητήσει άπό τούς γονείς του τά κλειδιά.

Ά λ λο ι γονείς καί παιδαγωγοί ϊκλειναν τά γεννητικά δρ-

82

γανα τών παιδιών μέ ένα ε!οο: μάσκα άπό σύρμα ή μέ :να κατασκεύασμα σάν κηλεπίδεσμο. Αύτά καί μιά σειρά άλλα μηχανήματα ποΰ τά παιδιά τά φορούσαν μετά καί τήν ήμε­ρα βελτιώθηκαν κατά τόν 19ο αιώνα, συνήθως έτσι, ώστε ή στύση νά προκαλεί έντονους πόνους ή νά θέτει σέ λειτουρ­γία Ινα κουδουνάκι ποΰ ειδοποιούσε τοΰς γονείς.

’Ανάμεσα σ’ αύτά τά θεραπευτικά μέσα ή σύσταση στά παιδιά νά έχουν πάντα πρόχειρο παγωμένο νερό γ ιά νά σβή­νουν «τή φωτιά τής τρομ'οής ορμής>, φαντάζει αθώα. σχε­δόν λογική. 'Έ να άλλο μέτρο, ποΰ τό εφάρμοζαν συχνά, φαν­τάζει άντίθετα σά σκέτη τρέλα: ή lnfibulation» (ϊνφιμπου- λατσιόν) : Τραβούσαν τό δέρμα (άκροβυστία) τοΰ πέους πά­νω άπό τή βάλανο καί τό έδεναν τρυπώντας το μέ σύρμα. Τό 1827 ό γιατρός καί σύμβουλος τοΰ κράτους Βάινχολντ έκα­νε εισήγηση στό υπουργείο έσωτερικών τής ΙΙρωσίας νά ε­λέγχεται άπό καιρό σέ καιρό μέ γενική έπιθεώρηση ή Infi- bulation στούς άνύπαντρους φτωχούς άνδρες κάτω άπό τά 30 καί σέ δλους τούς στρατιώτες.

"Οταν τόν περασμένο αιώνα ανακαλύφθηκε ξαφνικά οτι αυνανίζονταν καί οί γυναίκες, δοκιμάστηκε καί σ’ αύτές έ­να είδος lnfibulation. Τους τρυποΰσαν καί έδεναν μέ σύρμα τά μεγάλα χείλη τοΰ αιδοίου. Ό Γάλλος γιατρός Γκαρνιέ τό συνιστοϋσε αύτό μέ ιδιαίτερο ζήλο τό 1833. Ά λ λά δέν ήταν πολύ άποτελεσματικό. Γ ι’ αύτό πέρασαν σέ χειρουργικές έ- πεμβάσεις: Γιατροί έκαιγαν τήν κλειτορίδα ή καυτηρίαζαν τά μεγάλα καί τά μικρά χείλη τοΰ αιδοίου μέ καυστικό ύ- γρό. Γονείς καί γιατροί άπειλοΰσαν μέ ευνουχισμό: γ ιά προ­ειδοποίηση άποκόβονταν μέρη τής άκρυβιστίας ή τών χει- λιών.

Ε κτός άπό τό δτι δλα αύτά τά μέτρα ήταν άνθυγιεινά καί προκαλοΰσαν έν μέρει βαριές άρρώστιες, είχαν τό άντίθετο άπό τό έπιδιωκόμενο άποτέλεσμα. Ή προσοχή ήταν στρα- μένη διαρκώς στό σεξουαλικό, άλλά μόνο κρυφά καί στή φαντασία, καί μάλιστα σέ μιά ταπεινωτική καί άφύσικη μορφή πού προκαλοΰσε άηδία, φόβο καί αισθήματα ένοχής.

83

Τόν l'Jo αιώνα τό πρόβλημα τής σεξουαλικότητας καλύφθη­κε μέ άπόλυτη σιωπή. ή σεξουαλική διαφώτιση ήταν Ανύ­παρκτη. Άκόμη καί τά έπιστημονικά συγγράμματα γ ιά τή σεξουαλικότητα θεωρούνταν άσεμνα. Μόνο Εκλαϊκευμένες, οιαστρευλωτικές πραγματείες κυκλοφορούσαν πού σέ γενι­κές γραμμές έχουν διατηρηθεί στή μορφή μέχρι σήμερα. Νεαρές γυναίκες μάθαιναν γ ιά πρώτη φορά τή νύχτα τού γάμου γιατί καί κατά πόσο δ άνδρας καί ή γυναίκα είναι διαφορετικοί. Αύτό προκαλοϋσε συνήθως σόκ καί άηδία' δ παιδαγωγικός σκοπός είχε έπιτευχθεΐ. Οί έκκλησίες συνι- στοΰσαν σά φάρμακο τήν προσευχή. Ά π ό τήν αύξανόμενη ψυχρότητα τών γυναικών συμπέραναν μετά γιατροί καί ψυ- χολόγοι, συχνά διάσημες αύθεντίες, δτι ή γυναίκα δέν μπο- ρεί «άπό τή φύση» της νά Ιχε ι οργασμό' καί άν 2χει, πρό­κειται γιά Ανωμαλία.

Φυσικά υπήρχαν καί έξαιρέσεις. Ό Μπάζεντοφ καί δ Σάλτσμαν Απαιτούσαν στό τέλος τού 18ου αιώνα μιά πιό λο­γική διαφώτιση, τουλάχιστον πληροφόρηση. 01 εύγενεΐς σάν ξεχωριστή τάξη υποτάχθηκαν μόλις κατά τή διάρκεια τοΰ 19ου αιώνα στήν άστική ήθική.

Τά «έρωτικά» μυθιστορήματα, κυρίως Γάλλων συγγρα­φέων, μιλούν μέ σαφήνεια γ ιά τή σεξουαλικότητα, συνήθως γ ιά νά καλύπτουν τήν πολιτική κριτική πού περιείχαν. Γ ί­νονταν μπέστ - σέλλερ τοΰ καιρού τους καί θεωρούνται άκό­μη καί σήμερα κλασικά στό είδος τους: δ Κρεμπιγιόν, 6 Βολταίρος καί ό ντέ Σάντ καταδιώχτηκαν γ ιά τά γραφτά τους. Στόν Σάντ φαίνεται έντελώς καθαρά δτι ή κριτική στή σεξουαλική ήθική δδηγεί άναγκαστικά σέ κριτική τής κοι­νωνίας γενικά. Ανάμεσα στή σεξουαλική καταπίεση καί τήν πολιτική, οικονομική, κοινωνική ή θρησκευτική καταπίεση ύπάρχει άμεση συσχέτιση, τήν όποία δ ντέ Σάντ διείδε μέ έκπληκτική σαφήνεια.

84

8. Μονογαμία καί μικροοικογένεια: ή Αναπαραγωγή τής καταπίεσης

«Τό πρόβλημα τοΰ γάμου είναι άπό πολλές άπόψεις τό κεν­τρικό πρόβλημα τής κοινωνίας»-, λέει ό φιλόσοφος “Λρνο ΙΙλάκ. Αυτή ή άποψη είναι φυσικά μιά άπό τις πολλές πού αντιμάχονται σκληρά μεταξύ τους. Ήθικοθεολόγοι βλέπουν σήμερα σέ κίνδυνο τό θεσμό τοΰ γάμου καί μαζί μ’ αυτόν κράτος καί κοινωνία. Μια ματιά στή στατιστική άντίθετα δείχνει βτι 85$ περίπου τών νέων καί τών δύο φύλων μπο­ροΰν νά φανταστούν μιά ευτυχισμένη ζωή μόνο στό γάμο. Ταυτόχρονα μειώνεται ή ήλικία τοΰ γάμου καί ποτέ δέν ή­ταν τόσο πολλοί άνθρωποι παντρεμένοι δσο σήμερα. Έ τσ ι φαίνεται πώς γ ιά τή νεολαία δ γάμος δέν άποτελεΐ πρόβλη­μα ούτε ί θεσμός άπειλεΐται. Ό αυξανόμενος πάλι άριθμός τών διαζυγίων, ενα σχετικά μικρό ποσοστό, δέν μπορεΐ νά έπηρεάσει άρνητικά αύτή τή διαπίστωση. (Οί περισσότε­ροι χωρισμένοι ξαναπαντρεύονται καί συνήθως κάνουν καί στή δεύτερη έκλογή τοΰ συντρόφου τά ίδια σφάλματα δπως καί στήν πρώτη. Προφανώς έδώ λαμβάνει χώρα μιά ψυχικά δριζόμενη καταναγκαστική έπανάληψη πού άφήνει νά ύπο- νοεΐται κατά κάποιον τρόπο ή έπίδραση τής άτομικής, άπό καιρό ξεχασμένης τύχης τής πρώτης παιδικής σεξουαλικό--η τα ς .)

Οί έπίσημες κρατικές άρχές έθεσαν τήν πολιτική τους κάτω άπό τό σύνθημα «ή οικογένεια είναι τό κύτταρο γιά κάθε σταθερή κοινωνική τάξη». Κοινωνιολόγοι τής οίκογέ- νειας προσπαθοΰν νά πιστοποιήσουν αύτή τή θέση. Τήν π ι­στοποιούν έπίσης καί οί λεγόμενοι «κριτικοί» κοινωνιολόγοι καί ψυχολόγοι, φυσικά σέ άρνητική Ιννοια: ή οίκογένεια σταθεροποιεί τήν κρατούσα τάξη καί ήθική, έπειδή μέ τήν έκπαίδευση δημιουργεί άνθρώπους πού είναι αύταρχικοΐ ή I- χουν άνάγκη τήν αύταρχικότητα. Εκτός άπ’ αύτό άνδρας καί γυναίκα καταπιέζονται άντίστοιχα στή μονογαμική οι­κογένεια. Τό ιδανικό τοΰ γάμου είναι άσυμβίβαστο μέ τήν

85

καθημερινή ζ<οή τοΰ γάμου. Τό άτομο άπομονώνεται στήν οικογένεια καί γίνεται τν.ό προσιτό στή χειραγώγηση. Ή μονογαμική οικογένεια εμποδίζει επίσης στή μέχρι τώρα μορφή τη; τή χειραφέτηση τή: γυναίκα;. Έ τσ ι γάμος καί οικογένεια άποτελοΰν στηρίγματα τών «έξουσιαστών».

Υ πάρχει μιά ολόκληρη σειρά άπό μελλοντολόγους πού κατά κάποιον τρόπο στέκουν πάνω άπό τά κατεστημένα κόμματα καί οί όποιοι προλέγουν μιά ριζική άλλαγή στή δο­μή τού γάμου καί τής οικογένειας, έπειδή άπό τό Ινα μέ­ρος δέν άνταποκρίνεται στις απαιτήσεις σέ «κινητικότητα· τή ; μεταβιομηχανικής κοινωνίας καί άπό τό άλλο μέρος θά ύποκύψει στούς δελεασμούς καί στις ουνατότητές της.

Σύμφωνα μέ τήν ήθική καί τό δίκαιο τοΰ χριστιανικού - δυτικοΰ πολιτισμού δ γάμος είναι μονογαμικός, άποτελεΐται άπό έναν άνδρα καί μιά γυναίκα. Ό γάμος είναι «άπό τή φύση του άδιάλυτος», καί ή έξαίρεση, δηλαδή τό έπιτρεπό- μενο άπό τό κράτος διαζύγιο, πιστοποιεί τόν κανόνα. *0 γά ­μος είναι ή μόνη κοινότητα στήν όποια είναι νόμιμη ή «σε­ξουαλική δραστηριότητα»- ή άντίθετα, ή σεξουαλική δρα­στηριότητα είναι περιορισμένη στό γάμο (πόσο πολύ στήν πραγματικότητα ό γάμος ταυτίζεται μέ τό σεξουαλικό, τό άποδείχνουν διατυπώσεις δπως «έσωγαμιαΐες», «προγαμιαίες» καί «έξωγαμιαϊες» σεξουαλικές σχέσεις ή «έξώγαμο» παι­δί κ λ π .) .

Ό γάμος είναι, όσον άφορά τούς ήθικούς - σεξουαλικούς όρισμούς του, ταμπού. Ά ν καί δλο καί πιό πολλοί άνθρω­ποι προσβάλλουν αύτό τό ταμπού τής κρατούσας ήθικής είτε μέ προγαμιαίες είτε μέ έξωγαμιαϊες σεξουαλικές σχέσεις, διατηρεί τήν ίσχύ του, έστω καί μόνο μέ τό δτι άναγνωρίζε- ται δημόσια καί δέν άμφισβητεϊται, ένώ οί παραβάσεις πρέ­πει νά γίνονται μέ δλη τή μυστικότητα, συνοδευόμενες συνή­θως άπό αισθήματα φόβου καί ένοχής.

"Αν καί ή στάση άπέναντι στις προσβολές τοΰ ταμπού τοΰ γάμου σάν άποκλειστικής σεξουαλικής κοινότητας Ιχε ι γ ί­νει γενικά πιό έλαστική, οί κοινωνικές καί νομικές κυρώσεις

86

εΤνα: άκόμη σκλν,ρ:; καί πολλές φορε; ώμέ;. «Τό περιεχό­μενο τού ηθικού νόμου δέν μπορεΐ νά άλλάξε: έπειδή οί άπό- ψ ::; γ:ά τό τί είναι έγκυρο άλλάζουν», όριζε: π .χ . τό όμο- σπονδ'.ακό δ:καστήρ:ο τής Γερμανίας.

Σέ μερικές ΙΙολ:τε:ες τών ΗΠΛ π.χ . τιμωρείται μέ φυλά­ν·.'.'η κάθε συνουσία έκτος άζό τή γεννητική. Τό 1963 κα­ταδικάστηκε στή δυτική Βιρτζίνια κάποιος Ντόν Κάλντγου- ελ σέ φυλάκιση ενός ώς δέκα έτών (δηλαδή μπορεΐ νά κά­νε: κάθε χρόνο αίτηση γιά χάρη, καί άν Απορρίπτεται Οά μείνε: μέσα δέκα χρόν.α), έπειδή φίλησε τή γυναίκα του στό αιδοίο (Cunilingus ή στοματική συνουσία). Τό δικαστή­ριο άπέρριπτε διαρκώ; τις αιτήσεις γ ιά χάρη" μόνο άφοΰ ή υπόθεσή του Ξεσήκωσε θύελλα στόν φιλελεύθερο τύπο, άπο- λύθηκε μετά τρία χρόνια. Τό ίδιο επαθε τό 1968 ό Σάρλ Κότνερ" είχε συνουσιαστεί μέ τή γυναίκα του πρωκτικά.

Ά λ λά καί στή Λ. Γερμανία οί νομικές κυρώσεις δέν είναι λιγότερο σκληρές. Το 1967 καταδικάστηκε £να ηλικιωμένο ζευγάρι σέ τέσσερεις βδομάδες φυλάκιση γιατί σέ ενα άπό τά τρία σπίτια πού κατείχε ζοΰσε δ 42 έτών γιός τους μέ μιά γυναίκα καί τά τέσσερα παιδιά του; σέ ευτυχισμένο, άλ­λά «παράνομο» γάμο.

Τό ταμπού τοΰ γάμου υπεισέρχεται βαθιά σέ ολόκληρη τή ζιοή τοΰ άνθρώπου. Υπάλληλοι τιμωρούνται π .χ . γ ιά «υ­πηρεσιακή παράβαση» δταν διάγουν «άνήθικη ζωή» (π.χ. δταν διατηρούν έξωγαμιαΐες σεξουαλικές σ χέσεις). Διευθύ- νοντες ύπάλληλοι τής βιομηχανίας άπολύονται μερικές φο­ρές σέ περίπτωση πού γίνουν ένοχοι γ ιά τέτοια παράβαση (γ ι’ αύτό τήν κάνουν κρυφά). Ή χαλαρή ήθική τών άνώ- τερων υπαλλήλων θά μπορούσε νά βλάψει τά συμφέροντα τής έπιχείρησης, γιατί Ινας τέτοιος ύπάλληλος Ιρχεται σέ σύγκρουση μέ τή γυναίκα του ή τήν έρωμένη του ή τό πε­ριβάλλον του, πού τόν άπασχολοΰν πολύ καί μειώνουν τήν άπόδοσή του. Αύτά πρεσβεύει ή ήθική τής άπόδοσης κυρίως στί; ΗΠΑ. Ά πό τό άλλο μέρος στή διάθεση άνώτερων ύ- παλλήλων πού βρίσκονται σέ έπαγγελματικά ταξίδια τίθεν­

87

ται συχνά δμορφες κοπέλες σά συνοδοί.Οί προσωπικότητες σ: επίσημε: Οάσεις τής δημόσιας ζωής

πρέπει νά σέβονται άπόλυτα τό ταμπού τοΰ γάμου (αύτό δέν τις έμποδίζει βέβαια νά τό προσβάλλουν κρυφά). "Οποιος συλλαμβάνεται γ ιά μοιχεία, δπως το 1963 6 υπουργό: άμύ- νης τής ’Αγγλίας ΙΙροφιοΰμο γίνεται «άνυπόφορος καί άν- τικείμενο δημόσιου χλευασμού. 'Ανύπαντρες μητέρες πού φέρνουν στόν κόσμο εξώγαμο παιδί ύποτιμοΰνται κοινωνικά μαζί μ : τό «μπάσταρδό» τους καί χάνουν περισσότερο ή λι- γότερο τις κοινωνικές τους προοπτικές. Διαζευγμένες γυ­ναίκες πού τό διαζύγιο όγήκε εις βάρος τους γνωρίζουν επί­σης τήν άσπλαχνία τής δήθεν άνεκτικής κοινωνίας. Μαθητές άποβάλλονται άπό τά σχολεία δταν γίνουν γνωστές οί «προ­γαμιαίες» σεξουαλικές τους σχέσεις. Μιά μαθήτρια πού φέρ­νει μάλιστα στόν κόσμο ενα «έξώγαμο» παιδί προσφέρει ά­κόμη ύλικό γ ιά συναρπαστικά ρεπορτάζ στόν κίτρινο τύπο.

’Από ποΰ πηγάζει αύτή ή αυστηρή μονογαμική ήθική: Έ χ ε ι , δπως ή έχθρικότητα τοΰ πολιτισμού μας απέναντι στή σεξουαλικότητα γενικά, τις ίδιες ρίζες: τή χριστιανική δι­δασκαλία μετά τό Χριστό καί τις κοινωνικοοικονομικές θεω­ρίες τής άστικής τάξης.

'Ο ίδιος ό Χριστός άπέρριψε τό σύμφωνα μέ τόν μωσαϊκό νόμο εύκολο διαζύγιο κυρίως γ ιά νά άπαλύνει τήν κοινωνι­κή καί άνθρώπινη άδικία άπέναντι στή γυναίκα' γιατί ό άνδρας μποροΰσε σχετικά εύκολα νά έγκαταλείψει τή γυ ­ναίκα του καί νά πάρει μιά άλλη πού τοΰ άρεσε περισσότε­ρο. Έ πειδή αύτό είχε τότε στις περισσότερες περιπτώσεις άσχημες συνέπειες γ ιά τις γυναίκες, ό Χριστός χαρακτήρισε άκόμη καί τό παιχνίδι μέ τή σκέψη σά μοιχεία (άν καί οί τρεις εύαγγελιστές Μάρκος, Λουκάς καί Ματθαίος δίνουν στις λεπτομέρειες διαφορετικές περιγραφές). Αύτό τό καθα­ρά κοινωνικό κίνητρο έννοήθηκε ταυτόχρονα στά Ευαγγέλια σά θέληση τοϋ θεοΰ (π.χ. στόν Ματθαίο, 19, 4) : «Ούκ άνέ- γνωτε δτι ό ποιήσας άπ’ άρχής άρσεν καί θήλυ έποίησεν αύ­τούς ;»

88

Ή έπιτρεπόμενη άκόμη άπό τόν μωσαϊκό νόμο πολυγα­μία, πού μπορούσαν νά τήν «άπολαμβάνουν» έξάλλου μόνο οί πλούσιοι, άπορρίφθηκε ήδη στά χρόνια πρίν άπό τό Χριστό καί άναθεματίστηκε σάν «άκολασία». Ό ίδιος ό Χριστός ά- ναφέρθηκε συχνά στό χάσμα άνάμεσα στούς πλούσιους καί τούς φτωχούς καί προειδοποίησε καί καταδίκασε συχνά τούς πλούσιους (Λουκάς, 6, 24: ούαΐ ύμΐν τοϊς πλουσίοις, δτι ά- π ίχετε τήν παράκλησιν ύμώ ν). Έ τσ ι ή μονογαμία, ή μόνη δυνατή σύνδεση γ ιά τούς φτωχούς, δηλαδή γ ιά τήν πλειο- ψηφία τοΰ έβραϊκοΰ λαοΰ, ϊγ ινε ήθικός κανόνας.

Ά λ λά βασικά τό άναθεμάτισμα τής σεξουαλικότητας (πού σέ σύγκριση μέ τόν έν μέρει παραφουσκωμένο έρωτισμό τής Παλαι&ς Διαθήκης, άς σκεφτοΰμε μόνο τό Ά σ μ α Ασμάτων τοΰ Σολομώντα, φαίνεται κωμικό) σάν κάτι άφύσικο καί ά- μαρτωλό, Ικανέ τή μονογαμία άποκλειστική κοινότητα ζωής καί σεξουαλικότητας, καί ταμπού.

01 κοινωνικοοικονομικοί λόγοι ποΰ στό πέρασμα άπό τόν δψιμο μεσαίωνα στοΰς νεότερους χρόνους προκάλεσαν μιά (τότε σίγουρα άναγκαία) δξυνση τής σεξουαλικής ήθικής, άρχισαν σιγά - σιγά νά άλλάζουν καί τή δομή τής οικογέ­νειας. Αύτή ή διαδικασία άρχισε στή μπουρζουαζία, σέ έκεί- νη τή νέα, δυναμική κοινωνική τάξη, και έξαπλώθηκε σι­γά - σιγά καί στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, στήν έργα- τική καί τήν άγροτική. Τό άποτέλεσμα αύτής τής άλλαγής ήταν, άπό τό 1830 περίπου, κυρίως στις πόλεις καί στις βιο­μηχανικές περιοχές, ή μικροοικογένεια, πού τήν άποτελοΰ- σαν οί γονείς καί τά παιδιά, σάν άποκλειστική κοινότητα ζωής καί κατανάλωσης, σάν πρωτοκύτταρο τής κοινωνίας. Ό Βίλχελμ Χάινριχ Ρήλ παραπονιέται στό βιβλίο του «Φυ­σική Ιστορία τοΰ λαοΰ», πού έκδόθηκε γ ιά δεύτερη φορά τό 1855, γ ιά τήν άπώλεια τοΰ «σπιτιοΰ», δηλαδή γ ιά τήν έξα- φάνιση τής μεγαλοοικογένειας: «Αντί νά θρηνοΰμε τό σπί­τι σάν αναγκαίο θύμα τής σύγχρονης οικονομικής μας ζωής, θά ϊπρεπε μάλλον νά ύποτάξουμε τήν οικονομική έξέλιξη στήν ήθική έξέλιξη καί νά στείλουμε στό διάβολο όλόκληρη

τή σύγχρονη οικονομική Επιστήμη παρά τδ γερμανικό μας σπίτι.»

Ά λ λά ή έξέλιξη συνεχίζεται: Έ δώ καί δέκα περίπου χρόνια άλλάζουν πάλι τά καθήκοντα καί ή λειτουργία τής μικροοικογένειας στήν ύπεραναπτυγμένη κοινωνία* οί σχέ­σεις άνάμεσα στά παιδιά καί τους γονείς χαλαρώνουν δλο καί πιό πολύ, τόσο έξαιτίας τής Επαγγελματικής απασχόλη­σης τής γυναίκας δσο καί έξαιτίας τών καταναλωτικών προσδοκιών. Τ ά παιδιά γίνονται βάρος καί κύρια αιτία γιά τήν παραίτηση άπό τήν κατανάλωση -καί Ιτσι γ ιά τή (φαν­ταστική) άπώλεια τοϋ γοήτρου.

Ή «φυσική» κοινότητα ζωής στήν προβιομηχανική έπο- χή ήταν ή μεγαλοοικογένεια, ή φατρία, πού περιλάμβανε 20 καί περισσότερους άνθρώπους καί κατοικούσε κάτω άπό μιά στέγη σέ λ ίγα δωμάτια. Μιά προσωπική σφαίρα δέν μπορού­σε νά ύπάρξει κάτω άπ’ αύτές τίς συνθήκες, οί άνθρωποι ζοΰσαν τή σεξουαλικότητά τους, τά αίσθήματά τους καί τις έρμές τους σάν Ινα φυσικό συστατικό στοιχείο τής υπόλοι­πης, συνήθως σκληρής καί άθλιας ζωής* δέν υπήρχαν καλοί τρόποι καί λεπτή συμπεριφορά.

Ή διαφώτιση τών παιδιών δέν ήταν πρόβλημα: Ι6λεπ:'.ν άπό νωρίς μέ τά ίδια τους τά μάτια τί γινόταν γύρω άπό τό σεξουαλικό. Ταυτόχρονα ή μεγαλοοικογένεια ήταν ή τότε όρθολογικότερη μονάδα παραγιογής. Ένταγμένη σέ μιά Ε­παγγελματική κοινότητα, σέ μιά συντεχνία ή σέ μιά τάξη, προέγραφε σέ κάθε μέλος τό Επάγγελμα καί τήν κοινωνική θέση* μιά έξοδος άπ’ αύτούς τούς στενούς δεσμούς τής ζωής ήταν σχεδόν άδύνατη. ΟΕ γυναίκες ήταν λιγότερο νοικοκυ­ρές στή σημερινή έννοια, άλλά έκπλήρωναν σημαντικά οι­κονομικά καθήκοντα καί έκαναν τίς μεγαλοοικογένειες καί πρός τά μέσα σχεδόν άνεξάρτητες, αύτάρκεις οίκονομικές έ- νότητες: φρόντιζαν π .χ . γ ιά τήν παραγωγή τών τροφίμων (άκόμη καί στις πόλεις διατηρούσαν οίκόσιτα ζώα ή κατεί­

χαν πρό τών πυλών Ινα κομμάτι γ ή ) , τά άπαραίτητα ύφά- σματα γ ιά τήν οικογενειακή χρήση τά ϋφαιναν συνήθως οί

90

γυναίκες. Τά προϊόντα πού περίσσευαν τα πουλούσαν στήν ά- γορχ. Τά παιδιά. αξιόλογε; Εργατικέ; δυνά|ΐε·.ς. μεγάλωναν αύτόματα (καί όέόαια χορίς άγάπη) μίσα σ’ αύτή τή δια­δικασία τή ; εργασία;, τό σχολείο ήταν σχεδόν άγνωστο. Τ ε­λικά ή μεγαλοοικογένεια αντικαθιστούσε τήν ασφάλεια γιά άρρ(όστ:α καί γερατειά πού άναλαμβάνε: σή|ΐερα τό κράτο;.

Αύτό ίρχισε νά αλλάζει. οταν νέε; Εφευρέσεις καί άνα- καλύψει; άλλαξαν ριζικά τί; συνθήκε; καί τά μέσα παρα­γω γή ;. δημ-.ούργησαν νέα. Εξειδικευμένα έπαγγέλματα, Ε- πεκτειναν το εμπόριό. αντικατέστησαν τήν ανταλλαγή Εμπο­ρευμάτων μέ τό χρήμα καί έκαναν αναγκαίου; νέους τρόπους χρηματοδότηση;.

Ταυτόχρονα Ενισχύθηκαν οί σχίσε;; εξάρτηση;, έπειδή ή πολύπλοκη διαδικασία παραγο)γ'ής καί Εργασίας Ελεγχόταν άπό τού; λίγου; κατόχους τών μέσων παραγωγής. Τό ξεχω­ριστό άτομο πουλούσε τήν εργατική του δύναμη Ιξω άπό τήν οικογένεια καί τήν όμάδα. χωρίς βέβαια νά παίρνει δλό- κληρη τήν άξία τή ; απόδοσή; του (ή διαφορά Ιμενε σάν υ­περαξία στόν εργοδότη καί δημιουργούσε τό κεφάλαιο) καί χωρίς νά Επηρεάζει μέ δποιονδήποτε τρόπο τή διαδικασία τή ; παραγω γή; καί τή ; Εργασία; (άλλοτριωμένη Εργασία). Ή Αλλοτρίωση αυξανόταν στό βαθμό πού ό άνθρωπος δέν εί­χε πια σημασία σάν τέτοιο; δπως στή μεγαλοοικογένεια, πα­ρά μόνο σά φορέα; ένό; όρισμένου ρόλου στή διαδικασία τή ; παραγω γή;.

Οι σχέσει; μέ σαφεΐ;, σχετικά λίγες και στενές «πρωτο­γενείς" όμάδες (οικογένεια, συντεχνία, χωριό, γειτονιά) έ- ξασθένησαν καί άντικαταστάθηκαν άπό πολυάριθμες, άλλά χαλαρέ; Επαφές μέ κοινωνικές «δευτερογενείς» όμάδες (προ­ϊσταμένους, συναδέλφους, συντρόφους, Εμπόρους, προμηθευ­τές, διοικητικές άρχές κ λ π .) .

"Ολοι αύτοί (καί άλλοι) λόγοι Ικαναν άπαραίτητη τήν αύστηρή πειθαρχία καί τούς καθορισμένους τρόπους συμπε­ριφοράς τόσο γ ιά νά Επιτρέπουν τήν άπρόσκοπτη λειτουργία τής κοινωνικής Επικοινωνίας δσο καί γ ιά νά διασφαλίζουν

91

τή διαρκή απόδοση καί α ύ ςη 'η τή ; έργασία;.Λΰτή ή διαδικασία έγινε δυνατή |ΐέ τή δυσφήμηση τή;

ανθρώπινη; φύση; τών όρμών. κυρίο; τού ϊ^χυρότ-ρου στοι­χείου τη ;, τή ; σεξουαλικότητα;, καί τό άναθεμάτισμά τη; σάν αφύσικη; καί κακή;. Σέ μεγάλο βαθμό ομ<·>; ή ήθική δέν είναι τίποτε άλλο άπό πειθαρχία, αυτοκυριαρχία. Ατομι­κού; καί κοινωνικού; κανόνε; συμπεριφορά: πού υπεισέρχον­ται σημαντικά στήν κρατική νομοθεσία.

'I I όμάδα πού υποτάχτηκε σέ ιδιαίτερο βαθμό στή νέα ή ­θική. στού; σταθερού; κανόνε; συμπεριφορά; καί τήν πει­θαρχία (πού τού; διαμόρφωσε καί τού; επέβαλλε, πράγμα πού δέν έπιτρέπεται βέβαια να έννοηθεΐ σά συνειδητή ρύθμι­ση καί έπιβολή), ήταν ή άστική τάςη. Αύτό τό Απαιτούσαν οί διευθυντικέ; λειτουργίες πού κατείχε μέσα στήν κοινωνία καί στή διαδικασία τής παραγωγής. Ή μεγαλοοικογένεια I- γινε σιγά - σιγά Ακατάλληλη γ ιά τίς νέες Απαιτήσεις σέ Α­πόδοση καί έτσι συρρικνώθηκε σέ μικροοικογένεια. Ή ηθι­κή διαπαιδαγώγηση καί ή σχολική μόρφωση τών παιδιών Απέκτησαν Αποφασιστική σημασία' τά παιδιά ύποτάχτηκαν σέ μιά άμεση, κεντρική έξουσία: τήν έξουσία τών γονέων.

Αύτό ένίσχυσε άπό τό άλλο μέρος τό συναισθηματικό δε­σμό τών παιδιών μέ τούς γονείς, τήν Αγάπη καί (συνήθως Ασυνείδητα) τό μίσος, πρΑγμα πού Απέκτησε μεγάλη σημα­σία γ ιά τήν ψυχική έξέλιξη τών παιδιών. (Στή μεγαλοοικο- γένεια οί συναισθηματικοί δεσμοί ήταν «Ασαφείς", μοιρασμέ­νοι δηλαδή σέ γονείς, παποϋδες, θείους, θείες, έλάχιστα συγ­κεντρωμένοι καί άτονοι" στήν πραγματικότητα τό κλίμα τής κοινότητας ήταν αύτό πού έκπαίδευε τά παιδιά έλεύθερα καί Ανεξάρτητα, καί οί περιοριστικές ΑνΑγκε; τής ζωής. Ώ ς τόν 18ο αιώνα ήταν ντροπή νά όμολογήσει κανείς πώς Αγαπά τά παιδιά του.)

Ό αύθορμητισμός τοϋ παιδιού, ή δική του θέληση καί οί έπιθυμίες του καταπιέστηκαν καί Αντικαταστάθηκαν μέ τήν έκμάθηση κοινωνικών κανόνων. Τό παιδί μάθαινε τή νέα ήθική καί έσωτερίκευε τίς έντολές καί τίς Απαγορεύσεις της

92

-V i σταθεροποιούνταν στό Υ πέρ - Έ γώ . Οί γονείς ίγιναν μεσολαβητές τοΰ ήθικοϋ συστήματος πού επικρατούσε στήν κοινωνία, αν καί συχνά δέν άνταποκρινόταν στίς «φυσικές ανάγκες της. Έ ν α άμεσο ςεθύμασμα τών δρμών, κυρίως τής σεξουαλικότητας, θά ήταν κάτω άπδ τήν τότε στάθμη τών συνθηκών παραγωγής κίνδυνος γ ιά τήν άπαραίτητη πει­θαρχία, τήν κοινωνική τάξη καί τή διαδικασία τής παρα­γω γή :.

Ί Ι ήθική υποχρέωση καί ή ύπακοή καθαυτές καί δχι ή έπι- Βυμία καί ή τάση γιά τό καλό, δπως διατύπωσε στά τέλη τοΰ ΐΗου ό Κάντ, έγιναν οί «ήθικές» βάσεις τοϋ δυτικού πολιτι­σμού. Ά πό τό άλλο μέρος δ Κάντ δρισε τδ γάμο σάν 2 να συμβόλαιο» μέ ισόβια ισχύ γ ιά τήν «άμοιβαία χρήση τών

γε ννητικών όργάνων*.Ή σεξουαλικότητα έξοστρακίστηκε άπδ τή ζωή τών

νέων. ( Ό χ ι άμέσιος καί προγραμματικά, άλλά στήν πορεία μιας ήθικής διαδικασίας). Ό Αναπτυσσόμενος γιδς τής ά- στικής οικογένειας Ιμενε περισσότερο χρόνο «νέος», γ ιατί ή μακρόχρονη έκπαίδευση έπιβράδυνε τήν είσαγωγή στήν έ- -αγγελματική ζωή καί τό γάμο. Ή γεννητική σεξουαλικό­τητα, πού ξεσπούσε μέ τήν έφηβεία καί Απαιτούσε Ικανοποί­ηση, έπρεπε νά καταπιεστεί μέ ήθικοΰς κανόνες δπως αγνό­τητα, αυτοπειθαρχία, καθαρότητα κλπ. Ή σεξουαλικότητα περιορίστηκε στά δργανα άναπαραγωγής γ ιά τδ σκοπδ τής διασφάλισης τής οικογένειας καί ήταν άνεκτή μόνο στή μο­νογαμική οικογένεια πού έπιπλέον έγγυόταν σαφείς κληρο­νομικές σχέσεις. Τδ διαζύγιο δέν ήταν εύκολο.

Αύτή ή παρεμπόδιση τής προσωπικής εύτυχίας έκφρα- ζόταν καί μέ τδ δτι δ σύντροφος τού γάμου δριζόταν άπδ τούς γονείς μετά τήν έξέταση Αποκλειστικά κοινωνικοοικονο­μικών καί «οίκογενειακοπολιτικών» δρων (ή άγάπη καί ή σεξουαλική άρμονία Ιγιναν πολύ άργότερα κίνητρα τοΟ γά­μου) . Οί γυναίκες κυρίως ήταν άπόλυτα ύποχρεωμένες νά

93

είναι άγνές καί παρθένε; πριν τό γάμο. Ή μοιχεία τή: γυ­ναίκα ς βάραινε ήδη σέ όλες τ ί; Ιποχές πολύ περισσότερο άπ ' αύτή τοΰ άνδρα. Ή γυναίκα περιορίστηκε στό νοικοκυ­ριό καί στά παιδιά (πράγμα ποΰ συμβαίνει άκόμη καί σή­μερα, άν καί ή τεχνική έξέλιξη καί οί κοινωνικέ; άλλαγέ; θά μπορούσαν νά τήν Απαλλάξουν σημαντικά άπό τά δύο αύτά καθήκοντα). 'Αναπτύχθηκε ή ιδεολογία γιά τό φυσι- κό>- ρόλο τής γυναίκα; σά μητέρα; καί νοικοκυρά;, χω ρί; νά λαμβάνονται ύπόψη οί πραγματικέ; φυσικέ; άνάγκε; τη;.

Αύτό τό σεξουαλικά εχθρικό μοντέλο τή ; μικροοικογέ- νεια; ποΰ βασίζεται στή μονογαμία ισχύει άκόμη και σήμε­ρα παρά τ ί; ιστορικέ; άλλαγέ;. Ή σύγχρονη κοινωνιολογία τής οικογένεια; τό πιστοποιεί, τό αξιολογεί ομω; συνήθως θετικά, έπειδή ένδιαφέρεται περισσότερο γ ιά τή σταθερότη­τα καί τήν ικανότητα λειτουργία; τή ; κοινωνία; καί λιγό- τερο γ ιά τήν «ευτυχία» τοΰ ξεχιοριστοΰ ατόμου καί τ ί; συνί- πειε; αύτής τής καταπίεσης.

Ά κόμη καί μιά κοινωνιολόγος σάν τή 1’ενάτε Μάιντ; δια­πιστώνει π .χ .: * Έ σεξουαλική όρμή δέν είναι όπωσοήποτε μιά δρμή προσανατολισμένη στή σύναψη γάμου καί στή δη­μιουργία οικογένεια;. Ά ν ή κοινωνία τό έπέτρεπε. ή όρμή αύτή θά μπορούσε νά ικανοποιηθεί στή διάρκεια μέ έλεύθε- ρες σεξουαλικές σχέσεις. Ακριβώς αύτό τό γεγονός καί οί πιθανές συνέπειέ; του κάνουν τή σεξουαλική όρμή έπικίνδυ- νη όρμή γ ιά ενα σταθερό καί όργανωμένο κοινωνικό σύστη­μα. Γι’ αύτό σέ κάθε κοινωνία ύπάρχουν κανόνες καί θεσμοί γιά νά ρυθμίζουν αύτή τήν όρμή καί νά τής άφαιροΰν τήν έκρηκτική δύναμη. Ή μονοπώληση τών σεξουαλικών σχέ­σεων στό γάμο, ποΰ έπιβάλλεται άπό τήν πίεση ποΰ άσκεί ή δημόσια γνώμη γ ιά τήν τήρηση τών ήθών, κάνει τή σεξουα­λική δρμή νά φαίνεται σάν δρμή πού άποσκοπεί έμμεσα στή δημιουργία οικογένειας.»

Στή διατύπωση αύτή τοΰτο είναι λάθος. Γιατί άδέσμευτη καί μή καταπιεσμένη σεξουαλικότητα δέν είναι οδτε έκρη­κτική δύναμη καθαυτή ούτε παρεμποδίζει σταθερά κοινωνι­

94

κά συστήματα. Σύμφωνα μέ τήν πεποίθηση τής ψυχανάλυ­σης ή μή θεσμοποιημένη σεξουαλικότητα κατακαθίζει τελι­κά σέ μιά φυσιολογικής στάθμη (μέ έςαίρεση βιολογικά δ- ριζόμενες όρμικές διαφορές). Ή δ η παρατηρημένη καθαρά σωματικά ή σεξουαλική δύναμη τοΰ άνθρώπου είναι περιο­ρισμένη' ένισχύεται τεχνητά μέ τήν καταπίεση καί μέ ταυ­τόχρονη διέγερση άπό τή σεξουαλικά τονισμένη διαφήμιση τή ; βιομηχανίας ή άπό τήν πορνογραφία. Ε κτός άπ’ αύτό ή σεξουαλική δρμή είναι άρκετά σταθερή, έφόσον άναζητά νά προσανατολιστεί στό σύντροφο μέ τόν όποιο είναι δυνατή μιά πετυχημένη ικανοποίηση. Ή σεξουαλική ικανοποίηση καί ή άγάπη δέν πρέπει βέβαια νά είναι δπωσδήποτε τό ίδιο πράγ­μα, άλλά ή μιά έξαρτάται σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν άλλη.

Ό γνωστός γυναικολόγος τοΰ Βερολίνου Έ μ περχαρτ Σέ- τσινγκ Ιχει παρά τόν κυνισμό του δίκαιο δταν λέει: «Εξάλ­λου 6 φόβος είναι ή πρώτη βαθμίδα τής ήθικής, καί γ ι’ αύ­τό δέ θά επρεπε νά καταργηθεί έντελώς.» Έ τσ ι αιτιολογεί 6 Σέτσινγκ τήν άρνητική του στάση άπέναντι στό άντισυλ- ληπτικό χάπ ι, γιατί αύτό έπιτρέπει άφοβες καί κατά συνέ­πεια «άνήθικες» σεξουαλικές σχέσεις!

9. Τό παιδί μαθαίνει άπό άνθρώπους τήν έξουσία πάνω σέ άνθρώπους

Πολύ πετυχημένα άναλύει τήν έκπαιδευτική λειτουργία τής μικροοικογένειας καί δ κοινωνιολόγος Ντήτερ Κλέσενς: «Στή διαδικασία τής κοινωνικοποίησης, στή μεταβίβαση κοι­νωνικά έπιθυμητών τρόπων συμπεριφοράς είναι Αντιπρόσω­πος τής κοινωνίας, δηλαδή δέ δίνει στό παιδί μόνο τή δυνα­τότητα νά πάρει τρόπους συμπεριφοράς, άλλά έπιμένει έπι- τακτικά σ’ αύτή τήν άνάληψη.» Γ ι’ αύτό ή οίκογένεια, συνε­χίζε ι δ Κλέσενς «πρέπει σχετικά μέ τό καθήκον της νά προσ­φέρει στά παιδιά άξίες καί κανόνες τής συμπεριφοράς νά

95

Οίωρηθεϊ έξαιτίας τής μεγάλης άποτυπωτικής της δύναμης σάν τό καλύτερο μέσο».

’Αλλα τί διδάσκεται στήν πραγματικότητα τό παιδί ατή μικροοικογένεια; Σέ πρώτη γραμμή ύπόταξη, ύποταγή. Ή ­δη καθαρά σωματικά τό παιδί αισθάνεται τούς γονείς του σά γ ίγαντες, ένώ άντίθετα τόν έαυτό του σάν άδύνατο καί άβοή- θητο νάνο. "Αν φανταστούμε τήν ψυχή τού μικρού παιδιού σάν Ινα κομμάτι άγραφτο χαρτί, τό βίωμα αυτής τής Από­λυτης ξένης δύναμης καί ή δική του αδυναμία θά διατηρηθεί Αδιάσπαστα. Τό παιδί μαθαίνει δτι ή έκφραση τών Επιθυ­μιών καί τών Αναγκών του, πού έν μέρει είναι σεξουαλικής φύσης, δτι τό ξεθύμασμα τής φυσικής του έξερευνικής καί κινητικής όρμής δέν έπιτρέπονται καί συχνά τιμωρούνται. Ά ντίθετα βλέπει δτι οί γονείς καί οί μεγάλοι μπορούν νά κάνουν δ,τι θέλουν. Μέ λίγα λόγια: τό παιδί μαθαίνει στή μικροοικογένεια τήν περισσότερο ή λιγότερο αυθαίρετη έ- ξουσία Ανθρώπων πάνω σέ άνθρώπους, εκτός Απ’ αύτό τούς βριζόμενους Από τό φύλο ρόλους τοΰ άνδρα καί τής γυναίκας, γνωρίζουν δτι γ ιά ύπακοή, εύγένεια καί προσαρμογή έπαι- νεΐται, γ ιά Ανυπακοή καί «δύστροπη» συμπεριφορά έπιπλήτ- τεται καί τιμωρείται. Τό παιδί γνωρίζει τις Απαιτήσεις τών μεγάλων Απέναντί του γ ιά Απόδοση, δτι Απογοητεύει γονείς καί δασκάλους άν δέν πετύχει αύτές τις Αποδόσεις. Γνωρίζει δτι ή Απόδοση Αξιολογείται καί κρίνεται, πράγμα πού Επι­δρά Ενθαρρυντικά ή Αποθαρρυντικά, δτι ό άνθρωπος πρέπει νά Ιχε ι έπιτυχία, γιατί Αλλιώς δέν έχει Αξία καί οί άλλοι τόν περιφρονοΰν. Οί κανόνες τού κόσμου τών ένήλικων έ- σωτερικεύονται ήδη κατά τήν πρώιμη ήλικία μέ τέτοιον τρό­πο πού τό παιδί δέ γνωρίζει π ιά τΙς δικές του άνάγκες, άλ- λά αίσθάνεται τήν αύθόρμητη συμπεριφορά σάν «κακή» καί «άναιδή», άν μ’ αύτή καταστρέφει τις προσδοκίες τών ένή­λικων.

Αύτά τά μαθήματα άποτυπώνονται ήδη μέ τό έκτο έτος τής ήλικίας καί Επενεργούν σέ δλη τή διάρκεια τής ζωής χωρίς νά ύπάρχουν μεγάλες πιθανότητες άλλαγής. Γ ι’ αύ-

τό τό παιδί θά συμπεριφέρεται καί σάν ένήλικος μέ τόν Γδιο τρόπο: δχ: μόνο υποτακτικός άπέναντι στή δύναμη καί αύ- ταρχικός άπέναντι στούς άδύνατους, άλλα σάν ένας καλολα- δωμένος τροχός τής κοινωνίας πού έχει μάθει νά καταπιέζει τις δικές του δρμές καί μάλιστα νά τΙς αισθάνεται σάν κα­τώτερες σέ περίπτωση πού δε συμφωνούν μέ τούς κανόνες καί τίς Απόψεις ποΰ έπικρατοΰν.

Γιά νά Αντισταθεΐ κατά κάποιον τρόπο Απέναντι στήν Α­πόλυτη έξουσία τών γονέων τό παιδί διαθέτει τήν Ικανότητα τής «ταύτισης». Αισθάνεται σάν πατέρας ή μητέρα καί δα­νείζεται στή φαντασία του τήν παντοδυναμία τους. ’Αλλά αύτή ή προστασία άπό τραύματα κατωτερότητας είναι μόνο σχετική διόρθωση βλαβών ποΰ προέρχονται άπό τήν έκπαί­δευση· γιατί Από τό Αλλο μέρος ή ταύτιση δδηγεΐ σέ άνάλη- ψη δλων τών έντολών καί τών Απαγορεύσεων πού μεταβιβά­ζουν οί γονείς στό παιδί σάν Αντιπρόσωποι τής κοινωνίας" καί μάλιστα χωρίς κριτική, γιατί τό Έ γώ τοϋ παιδιού, ή Ι­κανότητά του γ ιά κριτική σκέψη, δέν έχει άναπτυχθεΐ άκό­μη. Ά πό τό Αλλο μέρος αύτή ή ταύτιση μέ Ιναν Από τούς γονείς (ή μέ ένα Από τά Αδέλφια) μπορεΐ νά είναι τόσο Ι­σχυρή, ώστε νά παρεμποδίσει ή καί νά βλάψει τήν κανονική ψυχική άνάπτυξη.

Γιά χάρη αύτών τών ξένων έντολών τδ παιδί καταπολεμά σέ δλη του τή ζωή τις δικές του δρμικές έπιθυμίες, κυρίως τίς σεξουαλικές' άναπτύσσει «άμυντικές τεχνικές». Ό Αν­θρωπος αύτοκαταπιέζεται ώς τό βαθμό ψυχικών άσθενειών ή σέ άκραΐες περιπτώσεις ώς τήν ψυχική καταστροφή.

Ό Αμερικανός κοινωνιολόγος Γουίλλιαμ Γκούντ τό θεω­ρεί αύτό, χωρίς νά γνωρίζει τις πιθανές συνέπειες, καλό καί ώφέλιμο: «Τό παιδί πρέπει νά ταυτιστεί μέ τόν ένήλικο. "Αν αύτή ή προϋπόθεση δέν έκπληρωθεΐ Ικανοποιητικά, δ Ανα­πτυσσόμενος Ανθρωπος δέ θά Ιχε ι τά ίδια αισθήματα, τούς ίδιους φόβους καί τά ίδια Αγχη δπως τά Αλλα μέλη τοϋ πο­λιτισμού του ή τής κοινωνίας του. . . οί Αναγκαιότητες τής κοινωνικής δομής δέ θά έκπληρώνονταν.»

7 97

Ό Γκοϋντ διαπιστώνει λοιπόν δτι δ φόβος καί τό άγχος εί­ναι οί βάσεις τής κοινωνία; μας, άλλα μόνο ή οικογένεια εί­ναι σέ θέση να κάνει τό φόβο καί τό ϊγ χ ο ς μηχανισμούς πού λειτουργοϋν αυτόματα στήν ψυχή τοϋ παιδιοϋ. Αύτό σταθε­ροποιεί κάθε κοινωνία καί τήν προστατεύει άπό άνατροπή, μπορεΐ μάλιστα νά παρεμποδίσει άπαραίτητες, άποφασιστι- κές μεταρρυθμίσεις, γιατί ένάντια καί σ’ αύτές οργανώνεται ασυνείδητα μιά ψυχική άμυνα άπό τό αίσθημα τοϋ φόβου καί τοΰ άγχους. ’Αντίθετα οί προκαταλήψεις, οί συνήθειες καί οί παραδοσιακοί τρόποι συμπεριφοράς προσφέρουν εσω­τερική άσφάλεια πού δ άνθρωπο; δέν τήν έγκαταλείπει εύ­κολα. Διασφαλίζουν έπίση;, δπως τονίζει δ Γκούντ, τήν δ- μοιόμορφη συμπεριφορά δλων τών μελών τής κοινωνία; πού είναι δυνατό νά προγραμματιστεί. Αύτό μπορεΐ νά τό έκμε- ταλλευτεΐ ή προπαγάνδα καί ή διαφήμιση.

Ο! σύγχρονε; βιομηχανικές κοινωνίες, καί αύτό ισχύει στόν ίδιο βαθμό καί γ ιά τις άνατολικές, πρέπει λοιπόν νά άπαιτοΰν ψηλή άπόδοση στήν έργασία άπό κάθε ξεχωριστό μέλος τους καί δσο τό δυνατό μή κριτική συμπεριφορά. Γι’ αύτό ό άνθρωπος δέν έπιτρέπεται νά ικανοποιεί τΙς δρ- μικές έπιθυμίες του, ιδιαίτερα τις σεξουαλικές, άλλά έςα- ναγκάζεται άπό ήθικές έντολές νά τις καταπιέζει ή νά τις ικανοποιεί περιορισμένα. Γιατί ή σεξουαλική καταπίεση, πού άρχίζει ήδη άπό τή βρεφική ήλικία, είναι καταπίεση ολόκληρης τής προσωπικότητας.

Ή μονογαμία καί ή μικροοικογένεια είναι γ ι’ αύτό οί κα­ταλληλότεροι θεσμοί (είναι χαρακτηριστικό δτι ή Σοβιετι­κή “Ενωση μετά τό πρώτο σοσιαλιστικό μεθύσι έπανήλθε στίς άρχές τής δεκαετίας τοΰ 30 δριμύτερα στή μονογαμία καί τή μικροοικογένεια). *Ή μικροοικογένεια μπορεΐ νά τε­θεί στήν ύπηρεσία κάθε κοινωνίας», γράφει πολύ σωστά δ Κλέσενς, δηλαδή στή φασιστική, τή σοσιαλιστική, τή γρα­φειοκρατική άνατολικοδ τύπου καθώς στή δική μας κατανα­λωτικά προσανατολισμένη κοινωνία δυτικοΰ τύπου.

98

10. «Ή γυναίκα απουσιάζει άπό τή διαμόρφωση τοΰ κόσμου»

-■'V' πραγματικότητα όλα γυρίζουν γύρω άπό τό γάμο καί τή μικροοικογένεια. Μερικά παραδείγματα:

1. Τά κορίτσια μαθαίνουν άκόμη στήν οικογένεια καί στό σχολείο οτι τό φυσικό του: καθήκον- είναι αύτό τής νοικο­κυρά: καί μητέρα:. Ί Ι σκληρή έπαγγελματική ζωή καί κα­τά συνέπεια ή πολιτική καί ή κοινωνική δραστηριότητα εί­ναι ΰπόΗεση τών άνδρών. Σ τί: άνώτερε; σχολές άποτελοΰν μειονότητα ή διακόπτουν άπότομα τι: σπουδές δταν μείνουν ϊγκυε; ή πρόκειται νά παντρευτούν. Στις άποφασιστικές θέ­τε ι: τή : κοινωνία: μας δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου γυναΐ- κε:. 'Αφαίρεση τή; ευτυχία; στή ζω ή., τό όνομάζει αύτό ό κοινωνιολόγο; Μάς Χορκχάιμερ, ή γυναίκα «Απουσιάζει ά­πό τή διαμόρφωση τοϋ κόσμου .

2. Οί δυσκολίε; πού παρεμποδίζουν τις σεξουαλικές σχέ­σεις άνάμεσα στοΰ; άγαμου; άποτελοΰν διαρκές κίνητρο γιά τό γάμο, δπου ή σεξουαλικότητα παίρνει τήν ευλογία τής ή- Πική; καί τοϋ δικαίου. Τό έκπληκτικό γεγονός δτι γίνονται δλο καί πιό πολλοί γάμοι καί δτι οί άνθρωποι παντρεύονται σέ δλο καί μικρότερη ήλικία θά πρέπει νά άποδοθεΐ στήν α ι­σθητή καταπίεση τή ; προγαμιαίας σεξουαλικότητας — παρά τήν άνεξαρτησία τών σημερινών νέων. (Μιά άλλη πιθανή αιτία γ ιά τοΰ; πρώιμους γάμους: Οί νέοι παραμελοΰνται ά­πό τοΰ; γονείς τους πού ύπεραπασχολοΰνται Επαγγελματικά καί άναζητοϋν μεταξύ τους ύποκατάστατα τοϋ πατέρα καί τής μητέρα;. Αύτό τό πιστοποιεί ή έκπληκτική πίστη άνά­μεσα στά νεαρά ζευγάρια καί ή σύνδεσή τους σέ ζευγάρια.)

3. Τό άντισυλληπτικό χάπ ι δέ δίνεται έλεύθερα στίς ά­γαμε; κοπέλες καί Ιτσι διατηρείται ό φόβος τής έγκυμοσύ- νης ή ή έγκυμοσύνη γίνεται Αναπόφευκτη. Καί έδώ δ γάμος έμφανίζεται σά σανίδα σωτηρίας. Περισσότερες άπό τΙς μι- σές κοπέλες παντρεύονται έγκυες. Ό γυναικολόγος Έ μ περ-

99

χαρτ Σέτσινγκ καί μαζί μ' αυτόν ό Γερμανικός Ιατρικός Σύνδεσμος, οί συντηρητικοί πολίτικο:, ή εκκλησία καί οί κοι­νωνιολόγο: τής οικογένειας θεωρούν τό ~φόόο σαν προόαθ- μίδα τής ήθικής . Αύτή ή στάση αντιστοιχεί απόλυτα στήν ήθική ένός νότιου 'Ιταλού πού κλέβει καί βιάζει τήν έκλε- κτή του, ποΰ δέν τόν θέλει, καί μ’ αύτόν τόν τρόπο τήν εξα­ναγκάζει νά τόν παντρευτεί.

4. ’Απαγόρευση τή; έκτρωσης. Καί αύτή έξαναγκάζει σέ γάμο. τόσο τήν έγκυο γυναίκα δσο καί τόν πατέρα τοΰ παιδιού. Έ δώ δέν παίζει ρόλο άν τόν άνδρα καί τή γυναίκα τούς συνδέει αγάπη ή δχι, άν είναι δοσμένες ή δχι οί απα­ραίτητε; προϋποθέσει; γιά εναν ισόβιο δεσμό ή γ ιά τήν έκ­παίδευση τών παιδιών. 'Αντίθετα μιά συμβίωση παρόμοια μ' αύτή τού γάμου, ποΰ άποτελεΐ φανερή άπόδειξη αμοιβαίας αγάπης, θεωρείται άπορριπτέα καί ανήθικη πράξη.

ό. Ά γα μ ες μητέρες μέ παιδί δέ συναντοΰν μόνο κοινωνι­κή καί επαγγελματική υποτίμηση, άλλά πρέπει νά λάβουν ύπόψη τους καί πολλά κοινωνικά μειονεκτήματα. Γ ι’ αύτό άναζητοΰν εναν άνδρα. Αύτό ισχύει καί γ ιά διαζευγμένες γυναίκες.

6. Οί σεξουαλικές δυνατότητες τής άνύπαντρης γυναίκας είναι έλάχιστες. Ά ν θά ήθελε νά ζήσει σύμφωνα μέ τίς σε­ξουαλικές ή καί κοινωνικές ανάγκες της, θά επρεπε νά λο­γαριάζει μέ τόν κίνδυνο τής κοινωνικής υποτίμησης (σάν πόρνη). θ ά ίχανε άκόμη καί τήν έκτίμηση τών (κρυφών) ερωμένων καί φίλων της.

7. Πολλά κοινωνικά μέτρα τού κράτους εύνοούν αποκλει­στικά τούς Ιγγαμους.

8. Ή ιδεολογική καί ήθική προπαγάνδα τοΰ κράτους καί τών εκκλησιών διακηρύσσει δτι 6 άνδρας καί ή γυναίκα ό- λοκληρώνονται μόνο στήν κοινότητα τοΰ γάμου.

9. Τό διαζύγιο παρεμποδίζεται καί ιτσι μένει κατά βά­ση καί γ ιά τούς 8υό συντρόφους σκληρή τιμωρία γ ιά μιά έ- σφαλμένη άπόφαση πού πήραν ατά νεανικά τους χρόνια, πού συχνά τήν έπέβαλλαν οί «περιστάσεις». Ή δυσκολία είναι έν

100

δψει τοϋ ήθικοϋ κλίματος πού έπικρατεΤ λογική, ?σο Απάν­θρωπη κι Αν είναι: ή γυναίκα πρέπει νά διασφαλιστεί οίκο- νομικά, γ ι’ αύτό δέ χωράει Αμφιβολία, Αλλα ή κοινωνία Ε­στειλε πριν τό κορίτσι χωρίς μόρφιοση στό γΑμο ή τό περιό­ρισε στό ρόλο τής μητέρας καί τής νοικοκυράς καί Ιτσι δέν μπορεΐ πιά νά μάθει Ινα έπάγγελμα ή Ιχει χάσει τή σύνδε­ση μέ τό μαθημένο. Γιά τά παιδιά τών διαλυμένων γάμο)ν, έφόσον είναι Ακόμη μικρά, δ χωρισμός τών γονέων σημαίνει πάντα κίνδυνο βαρυτάτων ψυχικών βλαβών πού συχνά έκ- φράζεται στήν έγκληματικότητα.

Ά λ λά έκτός άπό τήν τύχη τών παιδιών στή μικροοικογένεια πρέπει νά έξετάσουμε καί αύτή τών συντρόφων.

«Άκόμη καί σήμερα ή γυναίκα θεωρεί τήν κατώτερη το­ποθέτησή της σάν κάτι αύτονόητο καί δέν είναι εύκολο νά τής έξηγήσει κανείς δτι αύτό δέν τΙς Αξίζει καί δτι θά πρέ­πει νά προσπαθήσει νά γίνει Ινα Από κάθε Αποψη ισότιμο μέ τόν άνδρα μέλος τής κοινωνίας.»

Αύτή ή έπίκαιρη διαπίστωση Ιχει ήδη ήλικία 70 έτών καί προέρχεται άπό τόν μεγάλο σοσιαλδημοκράτη κομματικό Αρχηγό Ά ουγκουστ Μπέμπελ. Ή «κατώτερη τοποθέτηση τής γυναίκας στήν κοινωνία είναι τόσο φανερή, ώστε περιτ­τεύουν οί Ιδιαίτερες έξηγήσεις.

Στήν κατώτερη τοποθέτηση προστίθεται καί ή έλλιπής Αντιπροσώπευση τής γυναίκας. Στίς Ανώτερες σχολές καί στά πανεπιστήμια οί γυναίκες άποτελοϋν μειονότητα. Τ ις ή- γετικές θέσεις τής οικονομίας, τών κοινωνικών όργανοηεων καί τών κομμάτων σπάνια τις κατέχουν γυναίκες. Ot έλά- χιστες γυναίκες βουλευτές ή ύπουργοί συμβάλλουν μάλλον στή διακόσμηση σύμφωνα μέ τό σύνθημα «πρέπει νά ύπάρ- χει καί μιά γυναίκα».

Έ Αναζήτηση τών αίτιων γΓ αύτόν τόν περιορισμό τής γυναίκας όδηγεΐ πάλι στό γάμο καί τή μικροοικογένεια. Για­τί τό κορίτσι, στό όποιο ή Αστική ιδεολογία διατυμπανίζει Α­

101

κόμη δτι ή ουσιαστική του σημασία σά γυναίκα έγκειται στό ρόλο του σά μητέρα καί νοικοκυρά, είναι οικονομικά έξαρ- τημένο άπό τόν άνδρα που κερδίζει τά χρήματα. Τ ά περισ­σότερα κορίτσια καταφεύγουν άκόμη καί σήμερα έκούσια σ’ αύτή τήν εξάρτηση: "Οπως ό άνδρας φροντίζει μέ άνά- λογη μόρφωση γιά τή μελλοντική οικονομική του διασφά­λιση, ετσι φροντίζουν καί τά κορίτσια μέ τό γάμο. Τό νά φροντίσουν «άλλοι·' γ ι ' αύτά είναι παρ' δλη τή διαφώτιση τό κύριο κίνητρο του γάμου γ ιά τά περισσότερα κορίτσια.

'Εκτός άπό τήν οικονομική καλλιεργείται καί ή άνθρώ- πινη υποταγή τής γυναίκας, π .χ . σέ διάφορα διαφωτιστικά βιολιά. άπό τήν εκκλησία καθώς καί άπό ενα μέρος τής κοι- νωνιολογίας τής οικογένειας.

Σέ μιά διδακτορική διατριβή άναφέρεται π .χ . μέ στόμφο: -Τό πλάσμα 'γυναίκα' εχει καθήκον νά είναι γυναίκα, δη­λαδή σύντροφος τοΰ άνδρα.' Ή γυναίκα πρέπει |ΐόνο νά «α­κολουθεί . Σημαντικό ρόλο παίζει Ιδώ ή προκατάληψη πού αποδίδει στή γυναίκα περισσότερες συναισθηματικές δυνά­μεις, ένώ στόν άνδρα περισσότερη εΰφυία. ΙΙαρατηροΰμε δτι καί οί επιστημονικέ; άνοησίε; είναι πολύ άνθεκτικές στό χρόνο. Τό 1903, δταν ό Μάξ Πλάνκ καί 6 Ά λμ περτ 'Α ϊν­στάιν έκαναν τις επαναστατικές άνακαλύψεις στή φυσική, ό ψυχολόγος Ό ττο Ιίαϊνίνγκερ ισχυριζόταν: «Ή ανώτερη γυ­ναίκα είναι άπειρα κατώτερη άπό τόν κατώτερο άνδρα.» Τό βιβλίο έπανεκδόθηκε 14 φορές!

“Ετσι ή γυναίκα εξαφανίζεται σά -σπιτική σκλάβα τοΰ άνδρα- (Χορκχάιμερ) στήν οικογένεια — καί άπό τή δημό­σια ζωή, πού δπω; πάντα διαμορφώνεται άπό τόν άνδρα. Τό γόητρό τη ; τό άντλεΐ ουσιαστικά άπό τήν κοινωνική θέση τοΰ άνδρα. Ί Ι αισιοδοξία πολλών κοινωνιολόγων, δτι στό γ ά ­μο επιβάλλεται όλο καί πιό πολύ ή ίδέα τής συντροφικότη­τας. επειδή ή γυναίκα εισχωρεί σέ κοινωνικούς καί Ιπαγγελ- ματικοΰ; τομεΐ; πού μέχρι τώρα κατέχονταν άπό τους άν- δρε;, δέν είναι πάντα δικαιολογημένη. Ή τάση γ ιά «συν­τροφικό γάμο·», πού στηρίζεται σέ Ινα είδος συμβολαίου γιά

102

Γσα δικαιώματα καί καθήκοντα, μπορεΐ να ισχύει σέ αύξανό- μενο βαθμό γ ιά τή νέα γενιά- καί έδώ δμως οί παρατηρήσεις δείχνουν δτι ή ισοτιμία τής γυναίκας Αναγνωρίζεται σάν άρ- χή μόνο σέ γάμους μέ σχετικά ψηλό μορφωτικό έπίπεδο καί μέ άνώτερη κοινωνική θέση. Αύτό μειώνεται δμως καί έδώ στό βαθμό πού ή γυναίκα δέν άσκεΐ ή δέν μπορεΐ νά άσκή- σει ενα έπάγγελμα άνάλογο πρός αύτό τοΰ άνδρα καί στό βαθμό πού οί σύντροφοι γερνοΰν. Καταπίεση τής γυναίκας δέ σημαίνει τελικά δτι δέρνεται άπό τόν άνδρα, άλλά δτι ί- χε: λιγότερες προοπτικές καί δυνατότητες γ ιά νά δλοκλη- ρωθΐϊ. Σέ Ινα γάμο μέ παιδιά ή γυναίκα παραιτεΐται δπως πάντα «αύτονόητα» άπό πολλά πράγματα.

Ε κτός άπ’ αύτό ή σεξουαλικότητα Αναγνωρίζεται πολύ λιγότερο στή γυναίκα καί είναι αύστηρότερα περιορισμένη στό γάμο. Ή «μοιχεία» καί ή σεξουαλική «Απιστία» βαραί­νουν περισσότερο στή γυναίκα απ’ δ,τι στόν άνδρα. Παρά τίς άντίθετες Επιστημονικές Αποδείξεις παραμένει Αςερίζωτη ή προκατάληψη δτι ή γυναίκα αισθάνεται σεξουαλικά λιγότε- ρο έντονα άπό τόν άνδρα. Αύτό έκφράζεται καθαρά στήν κα­θημερινή γλώσσα: Έ γυναίκα «δίνεται», «ύποτάσσεται» στή θέληση τοΰ άνδρα. ένώ έ άνδρας σάν Ινας ήρο>α; «κάνει κατακτήσεις» καί «άποπλανεΐ». "Οταν ή γυναίκα Ακολουθεί τόν Γδιο σκοπό βγαίνει σέ φτηνό «κυνήγι τοΰ άνδρα» ή γιά «ψώνισμα».

Οί Ανθρωπολόγοι συσχετίζουν τήν τιμωρία τής μοιχείας τής γυναίκας μέ τό ταμπού τής κλοπής. 'Ο πρωτόγονος άν­θρωπος πού μέ κίνδυνο τής ζωής του Ικλεβε τή γυναίκα ή τήν Αποκτούσε προσφέροντας πλούσια Ανταλλάγματα ή με­γάλες ύπηρεσίες, αισθάνεται νά Απειλείται ή Απαίτησή του γ ιά κατοχή. Ή μοιχεία σημαίνει έπικείμενη Απώλεια ένός μέ πολλούς κόπους Αποκτημένου κτήματος καί κατά συνέ­πεια Απώλεια σεβασμού καί γοήτρου.

Οί ψυχολόγοι πάλι βλέπουν στήν αυστηρότερη τιμωρία τής μοιχείας τής γυναίκας μιά Ασυνείδητη Ανάμνηση σέ πρώιμα παιδικά Αρνητικά βιώματα (τραύματα) , π .χ · στήν

103

αφαίρεση τής Αγάπης άπό τή μητέρα.Ή : Ή κοινωνία άνέχεται περισσότερο ή λιγότερο Ανοι­

χτά τήν πορνεία, άλλά |ΐόνο αύτή πού Ικανοποιεί άνδρικές σεξουαλικές άνάγκες. Μπορντέλα γ ιά γυναίκες είναι κάτι ά- διανόητο. "Αν ή οικονομική έξάρτηση, ή σεξουαλική κατα­πίεση καί ή ιδεολογία τής μητρότητας έμποδίζουν μιά αντί­στοιχη πρός τόν άνδρα μόρφωση τής γυναίκας καί τήν Απο­στερούν άπό τις ίδιες κοινωνικές προοπτικές, ή καταπίεση τής παντρεμένης γυναίκας γίνεται άκόμη πιό φανερή δταν γ ιά νά αυξήσει τά έσοδα τοϋ άνδρα μπαίνει στήν έπαγγελ­ματική ζωή. Το έπάγγελμα προστίθεται τότε στά οικιακά της καθήκοντα.

Ά λ λά ή γυναίκα έκδικεϊται γ ι’ αυτή τήν καταπίεση συ­χνά τόν ίδιο τόν άνδρα.

Έ πειδή δ γάμος, καί δχι τό έπάγγελμα, σημαίνει γ ι’ αύ­τή οικονομική διασφάλιση, προσκολλάται στό γάμο μέ δλες τις «ΐνες τής ύπαρξής της» (Άουγκουστ Μ πέμπελ), άκόμη κι δταν 6 γάμος έχει πρακτικά διαλυθεί. Μόνο σέ άκραΐες περιπτώσεις άνδρικής απιστίας ή όλισθήματος (π.χ. χρησι­μοποίηση βίας, άλκοολισμός) συγκατατίθενται οί γυναίκες γ ιά τό διαζύγιο. Αύτό αύξάνει τήν Ανισότητα' ή Απειλή τοϋ διαζυγίου κάνει τις ήλικιωμένες γυναίκες πιό υποτακτικές.

Ά πό τό άλλο μέρος ή γυναίκα πού ένδιαφέρεται γ ιά τήν οικονομική της διασφάλιση παροτρύνει τόν άνδρα σέ διαρ- κώς μεγαλύτερη άπόδοση στήν έργασία' όφείλει νά προδεύ- σει, νά βελτιωθεί έπαγγελματικά καί οικονομικά καί νά ζη ­τά συχνά αύξήσεις άπό τόν προϊστάμενό του. Αύτή ή συμπε­ριφορά τών γυναικών συναντάται δλοένα ιδιαίτερα στις με­σαίες τάξεις, σέ γυναίκες μεσαίων καί άνώτεροιν υπαλλή­λων. (Αύτές οί γυναίκες εξάλλου γ ιά λόγους γοήτρου σπά­νια έργάζονται, γιατί δέν ύπάρχουν έργασίες Ανάλογες πρός τήν κοινωνική τους θέση. Μιά έργάτρια βρίσκεται έδώ σέ ευνοϊκότερη θέση.) Στις ΙΓΠΑ κυρίως τά ιατρεία τών ψυχιά­τρων καί των νευρολόγων γεμίζουν μέ άνδρες Από τις με­σαίες τάξεις, συνήθως γύρω στά 40 καί 50, ποΰ ταλαιπω-

104

ροϋνται ώς τήν ψυχική καί σωματική έξάντληση άπό τΙς γυναίκες τους καί τά παιδιά τους. Έδώ άνήκει καί τό γε ­γονός δτι άπό Ιλκος τοΰ στομάχου προσβάλλονται περισσό­τερο οί άνδρες καί δτι άπό καρδιά πεθαίνει συχνότερα τό ι­σχυρό φύλο.

Λύτή ή συμπεριφορά τής γυναίκας, πού Ιχε ι τίς ρίζες της στή μονογαμία καί τή μικροοικογένεια, σταθεροποιεί Α­ποφασιστικά μιά κοινωνική κατάσταση μέ τις έλλείψεις της, τίς άδικίες της καί τίς αύταρχικές της δομές μέ τό νά αύξά- νει τήν πίεση γ ιά άπόδοση.

Οί άνδρες ποΰ εξαναγκάζονται μ’ αύτόν τόν τρόπο νά αύ- ξήσουν τήν απόδοσή τους δέν έςεγείρονται, άλλά ύποτάσ- σονται σέ δλες τίς εξουσίες (πράγμα πού τό Ιμαθαν φυσικά ήδη άπό πα ιδ ιά ). Ό άνδρας γίνεται ιδανικός ύποτελής, ή αντίσταση άπέναντι σέ δημόσιες ή έπαγγελματικές έξουσίες ποΰ Ινεργοΰν άδικα καί καταχρηστικά δέν είναι σκόπιμη ή συνδέεται τουλάχιστον μέ σκληρότατες συγκρούσεις τής συν- είοησης. Τόν τελευταίο καιρό τόσο στήν ’Ιταλία δσο καί στήν Α γγλία οί γυναίκες άπεργών φρόντισαν ώστε οί άν- ορε; τους νά γυρίσουν στή δουλειά τους — ένα πειθαρχικό αποτέλεσμα ποΰ δέ θά μπορούσαν νά τό πετύσουν τά συνδι­κάτα, ή κυβέρνηση καί οί έργοδότες.

- Ό ο:ίκογενειακός ρόλος τής γυναίκας Ινισχύει μέ διπλότρόπο τή,ν έξουσία τοό ΰπάρχοντος», λέει δ Μάξ Χορκχάιμερστό Έ ξ ουσία καί οί;αγένεια » : - "Οχι άπλώς μέ τή φροντίδαγ·.ά τήν ϊοια τήν οίκογένεια, άλλά μέ τή διαρκή προειδο-ποίηση ■ί σύζυγος προσκολλάται στό ύπάρχον καί τά παι-διά Ss/c ,νται μέ τή ;μητρική έκπαίδευση τήν άμεση έπίδρα-ση ένός πνεύματος προσαρμοσμένου στήν επικρατούσα τά-ξη τών πραγμάτων.·

«Έ χ,· » οικογένεια , πίσο) άπ’ αύτή τήν πρόταση πού d-κοΰγεται τόσο συχνά κρύβεται μιά έξίσου θλιβερή καί εύνό- ητη ετοιμότητα υποταγής. "Έτσι ή θέση τού άνδρα στή μι- κροοι·/ογένε·.α είναι διαλεκτική: εξουσιάζει φυσικά, οικονο­μικά /'/■. νομικά, καί 5μι»ς έςουσιάζεται — ψυχικά. Σ’ αύ-

105

11. «Τό προπαγανδιζόμενο Ιδανικό τοΟ γάμου είναι σχεδόν ξένο πρός τήν πραγματικότητα»

Παρά τον σημαντικό ρόλο πού παίζε: ό πατέρας στήν οικογέ­νεια, οέν πρέπει φυσικά νά παραβλέψουμε οτι ή πατρική ε­ξουσία περιορίστηκε άρκετά σέ πολλές οικογένειες άπό τήν κοινωνική έξέλιξη. Ί 'π ά ρ /ε ι μιά τάση πρός τήν κοινωνία χωρίς πατέρα> οπος διατύπωσε ό Άλεξάντερ Μίτσερλιχ στό ομώνυμο όιολίο του. Ά λλά άπό τό ενα μέρος ή πατρική ε­ξουσία έπιορά δπως πάντα στήν άποφασιστική φάση τής ζωής τοϋ παιοιοΰ ώς τό έκτο - εόοομο ετος τής ηλικίας και άπό τό άλλο μέρος αντικαθίσταται άπό έξωοικογενειακές ε­ξουσίες: π .χ . άπό τήν όμάοα, τό νηπιαγωγείο, τό σχολείο.

εχει τώρα νά παλέψει μέ μιά καθαρά συναισθηματική εικόνα τού πατέρα, ενώ σέ προηγούμενες εποχές ή κοινή σύνδεση γονέων καί παιδιών πάνω σέ πρακτικά καθήκοντα έπιδροΰ- σε στή μείωση τών συγκρούσεων.» (Άντρέας Φλίτνερ καί Γκύντερ Μπίτνερ, <ΊΙ νεολαία καί οί παραδοσιακές δυνά­μεις τής τάξης»). Ά π ’ αύτό προέρχεται πιθανόν καί ό κίν­δυνος δτι ό νέος δέν εξελίσσεται σέ αυτόνομη προσωπικό­τητα, άφοΰ δλες οί άλλες εξουσίες πού άντικαθιστοϋν έξωοι- κογενειακά τόν πατέρα απαιτούν ύπακοή καί υποταγή (συ­χνά σέ εξαιρετικά αυστηρή μορφή ακριβώς ή όμάδα τών συνομήλικων) ή — δπως τά είδωλα καί τά ιδανικά τοϋ Έ ­γώ παρακινούν τόν νέο νά γίνει απλώς όπαδός πού θαυμά­ζει χωρίς νά άσκεΐ κριτική.

Οί συνέπειες αύτών τών κοινωνικών συνθηκών, πού σέ με­γάλο μέρος μπορούν νά αποδοθούν στήν καταπίεση τής άν- θρώπινης σεξουαλικότητας άπό τήν παιδική ήλικία, ένώ αύ­τή ή καταπίεση διαφοροποιείται καί συνεχίζεται στό γάμο καί στή μικροοικογένεια, είναι συχνά ψυχικές διαταραχές, δπως αποδείχνουν οί στατιστικές. ΙΤερίπου 60% τών Ιγγα- μων γυναικών δεν αισθάνονται όργασμό ή χάνουν αύτή τή σεξουαλική ικανότητα κατά τή διάρκεια τοΰ γάμου. Περισ­σότερες άπό τις μισές γυναίκες δέ θά παντρεύονταν τόν ίδιο άνδρα γιά δεύτερη φορά. Έ νώ πάνω άπό τις μισές Ιγγαμες γυναίκες αύτοϊκανοποιοΰνται σεξουαλικά, 74% θεωρούν ταυ­τόχρονα τόν αυνανισμό άποκρουστικό καί άηδιαστικό ή επι­ζήμιο γ ιά τήν ύγεία.

Ή αναγκαστική άπώλεια τοΰ σεξουαλικοΰ αύθορμητισμοΰ τής συζύγου έκφράζεται ιδιαίτερα καθαρά στό δτι δέν παίρ­νει σχεδόν ποτέ τήν πρωτοβουλία γ ιά τή σεξουαλική πρά­ξη. Σύμφωνα μέ μιά έπιστημονική ϊρευνα πού δημοσιεύτηκε στό περιοδικό «Jasmin» (τεύχος 12/71) 58% τών γυναικών περιμένουν νά άρχίσει δ άνδρας καί νά τις «κάνει δικές του». (Δέν εγινε άξιολόγηση τών στατιστικών στοιχείων γ ιά τή

σεξουαλική συμπεριφορά τών γυναικών κατά κοινωνικά στρώματα.) "Λν ό άνδρας δέν Ιχει δρεξη, καταπιέζουν τή

107

σεξουαλική τους έπιθυμία, κουκουλώνονται μέ τό σκέπασμα κα’ι κοιμούνται. Έ τσ ι δέν έπιοίδονται και σέ τρυφερότητες, πράγμα πού άφαιρεϊ τόν έρωτισμό άπό τις έπικοινονιακές σχέσεις άνάμεσα στους συντρόφους καί τούς όδηγεΐ πιό εύ­κολα σέ έπι θετική έπικοινωνια. Οί γυναίκες περιμένουν ώς τό Σαββατοκύριακο' σύμφωνα μέ τήν Ιρευνα τό Σαββατοκύ­ριακο γίνεται 6 περισσότερος έρωτας». Ό σκληρός κόσμος τής έργασίας πειθαρχεί τή σεξουαλική ζο>ή.

Ά πό τις γυναίκες πού τελικά παίρνουν τήν πρωτοβουλία καί αποπλανούν τόν άνδρα τους Ινα μεγάλο μέρος ένεργεί κυριολεκτικά σέ «κατάσταση άνάγκης».

Α ντίθετα οί περισσότερες γυναίκες δέν τολμούν νά άντι- σταθοϋν, 5ταν οί άνδρες τους Ιχουν δρεξη γ ιά τή σεξουαλι­κή πράξη, αύτές δμως δχι. Ή «καλοαναθρεμένη» σύζυγος «δίνεται» τότε παρά τή θέλησή της. «Κλείνω τά μάτια μου γ ιά πέντε λεπτά καί μετά Ιχω τήν ήσυχία μου.»

Σύμφωνα μέ τήν έκθεση τού περιοδικού «Jasmin» ό σε- ξολόγος, έγκληματολόγος καί ψυχίατρος καθηγητής Βέρνερ Κράουζε άναγνωρίζει μιά «αύστηρά παραδοσιακή στάση- ατό δτι οί γυναίκες χρειάζονται συχνά Ιναν έρεθισμό, ενα κίνητρο άπό Ιξω γ ιά νά αισθανθούν σεξουαλική έπιθυμία: ενα ιδιαίτερο γεγονός δπο)ς έπίσκεψη στό θέατρο ή στό έ- στιατόριο, διεγερτικές εικόνες ή άναγνώσματα, φιλμ ή τη­λεοπτικές ταινίες καί έκτός άπ’ αύτά άλκοόλ. Οί φυσικές, άλλά καταπιεσμένες σεξουαλικές άνάγκες πρέπει λοιπόν νά «άπελευθερωθούν» πρώτα άπέξω, όπότε ό έξωτερικός έρεθι- σμός αύξάνει τή σεξουαλική εύχαρίστηση. Συχνά, κατά τόν Κράουζε, ή γυναίκα αισθάνεται μετά άπό μιά «ώραία βρα­διά» όποχρεωμένη καί δίνεται. (Ά πό νεαρές γυναίκες, πού άγωνίζονται γ ιά τήν ισοτιμία, άκούγεται συχνά πώς αύτό δέν είναι παρά μιά άλλη μορφή πορνείας!)

Οί μισοί περίπου άπό τούς ϊγγαμους άνδρες αισθάνονται σεξουαλικά άνικανοποίητοι στό γάμο καί άκούγεται άρκετά παράδοξο δτι άκριβώς δ αύστηρός διαχωρισμός τών ρόλων, τό κλείσιμο τής γυναίκας στό νοικοκυριό, συμβάλλει σημαν­

108

τικά στήν παρεμπόδιση τής σεξουαλικά αρμονικής συζυγι­κής ζωής! Ή νοικοκυρούλα χάνει τήν έλκυστικότητα γιά τόν άνδρα. Έ 5ώ παρουσιάζονται συχνά σεξουαλικές Αδυνα­μίες ή ψυχοσωματικές άρρώστιες καί νευρώσεις καί στά δύο φύλα, άλκοολισμός καί τάση γ ιά έξωγαμιαϊες σεξουαλικές σχέσεις. Τά γυναικεία περιοδικά κατακλύζονται άπό γράμ­ματα γυναικών πού παραπονιούνται γ ιά τούς «άνευρους» άν- ορε; τους. Είναι χαρακτηριστικό δτι οί σεξουαλικές δυσκο­λίες αυξάνουν στούς άνδρες δσο συχνότερα καταφεύγουν οί γυναίκες στό άντισυλληπτικό χάπ ι, άποβάλλουν έτσι τούς φόβους τους κατά τή συνουσία καί έκφράζουν περισσότερες δικές τους σεξουαλικές έπιθυμίες. Αύτό πλήττει τήν παρα­δοσιακή αύτοπεποίθηση τοΰ άνδρα πού στηριζόταν στήν κα­ταπίεση τής γυναίκας. Σχεδόν οί μισοί άπό τούς έγγαμους άνδρες έχουν σεξουαλικές σχέσεις μέ μιά τουλάχιστον άλλη γυναίκα καί σχεδόν % έπιθυμοΰν νά έχουν τή δυνατότητα γ ι’ αύτό, άλλά ταυτόχρονα οί περισσότεροι, 68%, καταδικά­ζουν τις έξωγαμιαϊες σχέσεις γ ιά λόγους ήθικής καί άρχής. (Τό ποσοστό τών γυναικών γιά τις έξωγαμιαϊες σεξουαλικές

σχέσεις είναι κάπως χαμηλότερο, γ ιατί σ’ αύτές δρά Ισχυρό­τερα τό έσωτερικευμένο αίσθημα ένοχής καί ή άπειλή τής τιμωρίας.) Τό δτι παρά τή διαπιστωνόμενη σεξουαλική άμ­βλυνση σέ έκατομμύρια γάμους σχεδόν 3 /4 τών άνδρών καί 2/3 τών γυναικών θεωροΰν τό γάμο τους εύτυχισμένο, είναι κάτω άπ’ αύτές τις συνθήκες μόνο φανερή άντίφαση.

Ό δρ. Τζών Κιοΰμπερ, καθηγητής τής κοινωνιολογίας στό πανεπιστήμιο τοΰ Ό χά ιο , έθεσε καθήκον του νά έξετά- σει αύτούς τούς «φυσιολογικούς» γάμους πού θεωροΰνται εύ- τυχισμένοι ή τουλάχιστον δτι δέν έχουν προβλήματα.

Ό Κιοΰμπερ καί οί συνεργάτες του μίλησαν μέ έγγαμους, άνδρες καί γυναίκες, άνάμεσα στά 35 καί 55, πού δλοι ήταν παντρεμένοι τουλάχιστον δέκα χρόνια, πού δέν είχαν συμ­βουλευτεί ποτέ έναν σύμβουλο γάμου ή ψυχίατρο καί δέν εί­χαν σκεφτεί ποτέ τό χωρισμό ή τό διαζύγιο. Οί άνδρες ήταν δικηγόροι, δικαστές, γιατροί, ιερωμένοι, βουλευτές, άξιωμα-

109

τικοί, καθηγητές πανεπιστημίων, καλλιτέχνες καί Επιχειρη­ματίες — δηλαδή μιά κάποια έλίτ.

Ό Κιοϋμπερ δέν εκτιμά τις συνηθισμένες προμελετημένες έρωτήσεις πού μετά άξιολογονύται στατιστικά. «Λυτές συλ­λαμβάνουν μόνο ενα κλάσμα της ζωής. Μιλήσαμε πολύ προ­σωπικά καί πολλές ώρες μέ τόν καθένα χωριστά, μέ μερι­κούς μιά όλόκληρη βδομάδα. Δέ σταματούσαμε τή συζήτηση πριν λεχθούν δλα δσα ήταν νά λεχθούν.»

Ή μελέτη άποκαλύπτει σέ πολυάριθμες λεπτομέρειες πό­σο σπάνιοι είναι οί αρμονικοί, πραγματικά γεμάτοι γάμοι καί πόση υποκρισία, αποξένωση καί άπογοήτευση κρύβεται καί έκει πού οί 'ίδιοι οί σύντροφοι νομίζουν πώς ζοΰν £ναν ευτυχισμένο» γάμο. Σχεδόν δλοι οί γάμοι πού έξετάστηκαν

ταριάζουν σέ μιά άπό τις παρακάτω πέντε κατηγορίες.1. Ό γάμος τής φιλονικίας. Σέ πολλές περιπτώσεις συμ­

βαίνουν σποραδικά φασαρίες καί συγκρούσεις — άλλά αύ- τές είναι εποχές κρίσεις καί ό καθένας χαίρεται οταν έπι- κρατεϊ πάλι ειρήνη. Στούς γάμους μέ διαρκείς συγκρούσεις δμως δέν ύπάρχει σχεδόν καθόλου ειρηνική ευτυχία. Δια­τηρούνται μέ συγκρούσεις καί μικροπόλεμο πού συχνά βα­στάει δλη τή ζωή. Καί οί δύο σύντροφοι άγαποΰν τις δια­σκεδάσεις, βρίσκονται ευχάριστα άνάμεσα σέ άλλους άνθρώ­πους καί άποφεύγουν νά μένουν «οί δυό μόνοι τους». Στή χει­ρότερη περίπτωση αρπάζονται στό σπίτι άπό τά μαλλιά, στήν καλύτερη συγκρατοΰν τή γλώσσα τους δταν είναι άλλοι παρόντες. Άρνοϋνται νά ποΰν έστω καί μιά λέξη γ ιά τήν προσωπική τους σφαίρα, γ ιατί δέν είναι ευχάριστη, άλλά σπάνια καταφέρνουν νά κρατήσουν μυστικό άπό παιδιά, συγ­γενείς καί φίλους τόν φιλόνικο χαρακτήρα τοΰ γάμου τους. «Αύτοί οί τύποι», λέει ό Κιοϋμπερ, «γνωρίζουν άπελπιστικά λ ίγα γ ιά τις δυνατότητες άνάμεσα στόν άνδρα καί τή γυ­ναίκα, μέ μιά λέξη γ ιά τήν εύτυχία — άλλά παρ’ δλα αύτά μένουν μαζί.»

2. Ό άδιάφορος γάμος. Έ δώ δέν Ιπικρατεϊ πιά ίνταση καί άγώνας τών ψυχών, δέν άκούγονται ο5τε κακά λόγια οδ-

110

τε ανοιχτό; πόλεμος. Ί ) γάμος εχει χάσει ήδη άπό νο)ρί; τόν :νθου3:α3;ιό καί τό πάθος, εχει «άπονεκρωΟεΙ··. Τόν χα- ρακτηρίζει <λ:at γενική απάθεια. Καί δμως παρά τό πάγωμα ό δεσμός δέν κινδυνεύει — ή συνήθεια καί ή νωχέλεια έμ- ποδίζουν καί τοΰ: δυό συντρόφου: νά τόν σπάσουν, οί έρω- τικές περιπέτειες ή τό διαζύγιο Οά κόστιζαν μόνο νεύρα.

Συνηθίζουν νά λένε πώς άλλα πράγματα Ιχουν κι αΰτά τήν άςία του: καί σκέφτονται τά απιδιά, τήν περιουσία ή τήν οικογενειακή παράδοση. Τέτοια ζευγάρια αισθάνονται γύοο στά πενήντα, δταν δλα κυλάνε ήσυχα, ιδιαίτερα ευχά­ριστα.

:$. 'Ο παθητικό:, άλλά αρμονικός γάμος. Καί εδώ δεν υ­πάρχουν φιλονικίες καί ό γάμο: είναι εξίσου μή παραγω γι­κός. άλλά ό άνδρ/ς καί ή γυναίκα δίνουν μεγαλύτερη σημα­σία στά κοινά τους σημεία ποΰ τά προβάλλουν επιδεικτικά: ό κήπος, τό τέννις. τό μάθημα ιππασίας, τά ταξίδια αναψυ­χής. Στήν πραγματικότητα δμως αύτά είναι μόνο μέσα γιά νά σκοτώσουν μαζί με μή προσωπικό τρόπο τό χρόνο.

Γνωρίζουν τις Απογοητεύσει; του; καί τά θαμένα όνειρά τους , λέει ό Κιοΰμπερ, «άλλά καμαρώνουν σά νά πατοΰν στί; δκρε; των δακτύλων. Τά προφυλακτικά μέτρα γ ιά νά διατηρήσουν τήν ειρήνη στό γάμο είναι τόσο λεπτά δπως οί συμφωνίες άνάμεσα στά συνδικάτα καί τις έπιχειρήσεις.» "Ο­σο περνούν τά χρονιά ή γυναίκα αναπτύσσει δραστηριότητα στόν Ερυθρό Σταυρό ή στό Λαϊκό Πανεπιστήμιο, ένώ 6 4ν- δρα; άποτραβιέται τά βράδια στό γραφείο του ή ταξιδεύει επαγγελματικά — μόνο;.

Ή μεγάλη πλειοψηφία τών 220 γάμων ποΰ έξετάστηκαν άνήκει σέ μιά άπό τις τρεις αύτές κατηγορίες. ’Αποδίδουν αύτές οί άντικειμενικές λεπτομέρειες τήν εικόνα τοΰ «φυσιο­λογικού» γάμου; Γιατί δμως οί σύζυγοι μένουν παρ’ δλα αύ­τά μαζί; Βασικά, λέει ό Κιοΰμπερ, έπειδή δ άνδρας είναι εύχαριστημένος μέ τό έπάγγελμά του, μέ τά χόμπυ του καί τοΰ; φίλους του καί ή γυναίκα εύτυχισμένη στό σπίτι της, μέ τά παιδιά της καί τό ρόλο πού παίζει στήν κοινωνία. Ζοΰν

111

ό Ινας δίπλα στόν άλλο παράλληλα, ή αγάπη οέν τούς συν­δέει π·.ά, άλλα παρ’ δλα αυτά χαρακτηρίζουν τή συμβίωσή τους «εύτυχισμένο γάμο».

01 δύο τελευταίες κατηγορίες είναι τυπικές γ ιά μια μικρή μειονότητα.

4. Ό ζωτικός γάμος ζεί καί τρέφεται άπό μιά τουλάχι­στον πλούσια πηγή πού δέν μπορεΐ να τή βλάψει ή καθημε­ρινή ζωή. Αύτή ή πηγή μπορεΐ νά είναι τά παιδιά, Ινα κοι­νό καθήκον, ό ερωτισμός ή άπλώς ή χαρά ποΰ αισθάνεται ό Ινας άπό τόν άλλο.

ΙΙόσο μεγάλη είναι ή άπόσταση ένός τέτοιου γάμου άπό τούς συνηθισμένους καί «φυσιολογικούς*, τό διαπίστωσε ό Κιοϋμπερ όταν τούς περίγραψε τά γενικά γνωρίσματα έ­νός ζωτικού γάμου. Τά σχόλια τών -φυσιολογικών»- ήταν:« Σάς κορόιδεψαν πάντως γ ιά καλά.»

5. Ό όλοκληρωτικός γάμος — ό σπανιότερος άπ’ δλους — μοιάζει μέ τόν ζωτικό, άλλά μέ τή διαφορά δτι έδώ δέν ύ- πάρχει μόνο ενα κοινό σημείο, άλλά περισσότερα, μάλλον ά­πειρα, καί δτι ή γαμήλια άγάπη διακλαδίζεται άρμονκά σέ ισορροπία άνάμεσα στό κεφάλι, τήν καρδιά καί τό σώμα.

«Ό όλοκληρωτικός γάμος είναι Γσως τόσο σπάνιος", λέει ό Κιούμπερ, «έπειδή τόσο λίγοι άνθρωποι έχουν τήν ώριμό- τητα νά καταλάβουν δ Ινας τόν άλλο, γιατί τούς λείπει γ ι ’ αύτό ή κατανόηση ή ή καλοσύνη ή τό πάθος.-»

ΙΙιστοποίηση τών ψυχαναλυτικών θέσεων γ ιά τήν άποτε- λεσματικότητα τών έσωτερικευμένων ήθικών έντολών άπο- τελεϊ τό παρακάτω άποτέλεσμα μιας Αντιπροσωπευτικής I- ρευνας: Σχεδόν 2 /3 τών γυναικών στή Δ. Γερμανία δέν έν- διαφέρονται γ ιά τή χειραφέτηση παρά τή φανερή παραμέ­ληση καί τήν άνισότητα. 84% τών γυναικών άπέρριπταν τό 1963 τΙς έξωγαμιαΐες σεξουαλικές σχέσεις τών γυναικών’ ή Απόρριψη μειώνεται μέ τήν Ανώτερη μόρφωση τών γυναι­κών. Ό καταπιεσμένος ύποστηρίζει τήν κατάσταση πού τόν καταπιέζει. Έ δώ Ανήκει έπίσης δτι οί περισσότερες γυναί­κες δέν μποροΰν νά φανταστούν σά σύζυγο εναν άνδρα πού

112

οϊν είναι σωματικά ■/.%·. πνευματικά ανώτερος τους, πού δέν μπορούν νά τόν κοιτάζουν άπό κάτω», πού οέν τού; προσ­φέρει άσφάλεια.

Ό ψυχαναλυτή; Άλεξάντερ Μίτσερλιχ καταλήγει μέ βά­ση τις εμπειρίες του μέ ψυχικά διαταραγμένους συζύγους στό συμπέρασμα οτι στόν χριστιανικό - άστικό γάμο δίπλα στήν ευτυχία πού μπορεΐ κάλλιστα νά προσφέρει (καί γ ιά τήν ό­ποια δέν αμφιβάλλουμε) υπάρχει «ενα τόσο τεράστιο μέγε­θος άπό βάσανα, παρεξηγήσεις καί αποτυχία», ώστε φαίνε­ται σχεδόν άδιανότητο νά θεωρήσου^ τό γάμο σάν όριστικό θεσμό. Ό επιστήμονας θεωρεί φυσικά αύτό πού άρνοϋνται οί ηθικολόγοι, «τόν κεντρικό ρόλο μιας αρμονικής σεξουαλικής σχέση;», ουσιαστική προϋπόθεση γ ιά τήν ευτυχία στό γάμο γενικά.

Ά πό τό άλλο μέρος ή έπικρατούσα σεξουαλική συμπερι­φορά, κυρίιυς τών νέων, μάς κάνει νά ύποθέτουμε δτι στή διάρκεια ή μονογαμία θά γίνει κοινωνικό πρόβλημα πρώτης γραμμής.

Φυσικά άνατρέπονται σήμερα Ετσι ή άλλιώς παντοϋ τά σε­ξουαλικά ταμπού, 90% τών άνδρών καί 70% τών γυναικών Ιχουν προγαμιαίες σεξουαλικές σχέσεις, οί έξωγαμιαΐες αυ­ξάνουν, άλλά τά ταμπού διατηρούν τή σταθεροποιητική γ ιά τήν κοινωνία ϊσχύ τους, έφόσον ή προγαμιαία καί έξωγα- μιαία «άκολασία» δέν άπειλεί τό γάμο καί τήν οικογένεια.

Ά πό μιά ερευνά τοϋ ’Ινστιτούτου Σεξουαλικών Ερευνών τοΰ πανεπιστημίου τοΰ Αμβούργου, τήν όποία ό δρ. Φόλκ- μαρ Σίγκους έξέθεσε στήν έπιτροπή ποινικού δικαίου τής γερμανικής βουλής, προκύπτει δτι 20% τών έργατριών, 25% τών έργατών καί 30% τών |ΐαθητών ήλικίας 16 έτών είχαν ήδη πλήρη «σεξουαλική έμπειρία». Ενδιαφέρον στήν Ερευ­να τοΰ Σίγκους παρουσιάζει τό γεγονός δτι οί νέοι αύτοί διασκεδάζουν καί εύχαριστοϋνται μέ τΙς σεξουαλικές σχέ­σεις καί δέν αισθάνονται σχεδόν καθόλου φόβο ή αίσθήματα ένοχής. (Υ πάρχει μόνο 6 «πραγματικός» φόβος τής Εγκυ­μοσύνης.) Ό Σίγκους τονίζει βέβαια δτι οί περισσότεροι νέοι

8 113

είνα: -ροσκολλημένο·. ό ;» ; καί πριν στό μοντέλο γάμο; καί οικογένεια-, άλλά θά διάλεγαν τό ■ προοδευτικό :ερο μον­τέλο, δηλαδή τήν αυστηρή ισοτιμία τοΰ άνδρα καί τής γυ-

ή δική τη; ικανότητα γ ιά σεξουαλικές σχέσεις δέν είναι πο- λΰ μεγάλη. ’Αμερικανικές Ιρευνες δείχνουν δτι Ακριβώς δ αυστηρός διαχωρισμός τών ρόλων άνάμεσα στδν άνδρα καί τή γυναίκα καταστρέφει έντελώς τήν Ιτσι ή άλλιώς χαμηλή ικανότητα γ ιά επικοινωνία σ' αΰτά τα στρώματα σάν προϋ­πόθεση γ ιά αρμονικές σεξουαλικές σχέσεις. Σχεδδν 68% τών γυναικών Αξιολογούν τις σεξουαλικές σχέσεις μέ τούς άνδρες τους αρνητικά ή τίς Απορρίπτουν, Ακόμη καί έκεΐ πού οί άνδρες νομίζουν πώς προσέχουν τίς γυναίκες τους.

(Συμπερασματικά πρέπει νά Αναφέρουμε σ’ αύτή τή συνά­φεια ότι δ άνδρας τών κατώτερον κοινωνικών στρωμάτων Α­πολαμβάνει μέσα στήν οικογένεια λίγο σεβασμό, γιατί τδ χαμηλό του εισόδημα καί τό πενιχρό σέ γόητρο Ιπάγγελμά του τόν παρουσιάζουν στά μάτια τών δικών του σάν «Αμελη­τέα ποσότητα·. Ό μειωμένος στήν προσωπική του αξία άν­δρα; αντιδρά μέ επιθετικότητα, δχι ένάντια στδ κοινωνικέ σύστημα, δπου τελικά βρίσκονται οί αίτιες τής ταπείνωσής του. άλλά, επειδή στήν περιορισμένη του έπίγνωση τής πραγ­ματικότητας τοΰ μένει Ανοιχτός μόνο δ δρόμος τής μικρότε­ρη; αντίστασης, ένάντια στή γυναίκα του καί κυρίως ένάντια στά παιδιά του. Έ Επιθετικότητα, ή έπίδειςη τής δύναμης, μπορεΐ νά Ανορθώσει πάλι τδ προσβλημένο αίσθημα τής προ­σωπικής αξίας’ δ Ανδρας δείχνει ποιδς είναι δ κύριος τού σπιτιού. Έ ψυχρότητα καί ή σκληρότητα τού πατέρα δδη- γούν πάλι σε Αναστολή τής θέλησης τών παιδιών γ ιά Από­δοση καί πρόοδο στή βιομηχανική κοινωνία. "Ενας φαύλος κύκλος.)

12. *Η καταπιεσμένη σεξουαλικότητα σάν α(τ(α γιά τή μανία τής καταστροφής;

ΓΗ χριστιανική θρησκεία θεωρείται μήνυμα τής Αγάπης, καί μάλιστα τή ; Αγάπης πρός τόν πλησίον, άλλά στήν πο­

11δ

ρεία ιών 2000 χρόνων οέν μπόρεσε νά παραμερίσει τό μ ί­σος, τήν ωμότητα, τήν άνθρώπινη μανία τής καταστροφής καί τούς πολέμους. Ό χ ι μόνο ί χριστιανισμός, άλλά ό δυ­τικός πολιτισμός γενικά, πού βρήκε στόν έλληνισμό καί στό διαφωτισμό τόν άνθρώπινο δρθολογισμό, τήν αξιοπρέπεια τοϋ άνθρώπου, τήν ιδέα τής άνοχής, άπέτυχε οίκτρά. Σέ κανέ- ναν αιώνα δέν Ιγιναν περισσότεροι πόλεμοι, δέ σκοτώθηκαν περισσότεροι άνθρωποι καί δέ διαπράχθηκαν φρικιαστικότε- ρες ώμότητες άπ’ δ,τι στόν 20ό αιώνα πού δέν τελείωσε ά-

κΤ η'Σήμερα είναι μάλιστα στό χέρι μας νά καταστρέψουμε ο­λόκληρη τήν άνθρωπότητα καί νά δώσουμε τέλος στήν ιστο­ρία της.

Ή άναδρομή στήν ήθικολογική έξήγηση γ ι’ αύτό τό ά- πογοητευτικό γεγονός, δτι ό άνθρωπος είναι κακός άπό τή φύση του, δτι ή Επιθετικότητα τοΰ βαρυμένου μέ τό προπα­τορικό αμάρτημα είναι προφανώς φυσικός νόμος, είναι πολύ άνετη καί σέ μεγάλο βαθμό έσφαλμένη.

Είναι σωστό δτι ή φύση Ικανέ Ινα μοιραίο σφάλμα δταν άφησε τόν προάνθρωπο νά έξελιχθεϊ χωρίς νά τόν Εφοδιάσει μέ Ινα άποτελεσματικό άνασταλτικό τής τάσης του νά σκο­τώνει ή χωρίς νά ένισχύσει αύτό τό άνασταλτικό.

Πολλοί άνθρωπολόγοι είναι τής γνώμης δτι ό άνθρωπος γεννιέται πρόωρα. "Οταν γεννιέται τό βρέφος μετά άπό Εν­νέα μήνες κύηση, δέν έχει όλοκληρωθεί ή άνάπτυξή του στό μητρικό σώμα. θ ά Ιπρεπε, δπο)ς τά μικρά άλλων θηλαστι­κών, νά μπορεΐ άμέσως μετά τή γέννηση νά τρέχει, δ~ως π.χ . τό πουλάρι, ή τουλάχιστον νά στηρίζεται στή μάνα του δπως ένα πιθηκάκι. Αύτές τις ικανότητες τις άποκτά δμως ό άνθρωπος ενα χρόνο μετά τή γέννησή του. Γ ι’ αύτό ή Ε­πιστήμη ισχυρίζεται δτι 6 πρώιμος τοκετός είναι ή αιτία γ ιά τό δτι ό άνθρωπος είναι ένα δν έφοδιασμένο μέ τήν ικανότη­τα τής γλώσσας καί τής λογικής. Γιατί άν έρχόταν στόν κό­σμο 20 μήνες μετά τή σύλληψη, δπως τά άνυιτερα θηλαστι­κά, Οά οριζόταν άπό τά ένστικτα. ’Επειδή τοΰ λείπει ή ά-

116

ναγκαία γ ιά τή ζωή κατεύθυνση άπό τά Ενστικτα, αναγκά­στηκε νά άναπτύξει άλλες Ικανότητες γ ιά νά μπορέσει νά έπικρατήσει στήν έχθρική φύση — τό λογικό. Ταυτόχρονα τό περιβάλλον είναι σά νά παίζει τό ρόλο μιας «κοινωνικής μήτρας» πού διδάσκει καί άποτυπο'>νει τούς συνηθισμένους στήν δ|ΐάδα τρόπους συμπεριφοράς.

Μιά σοφή άρχή έμποδίζει τά περισσότερα ζώα μέ τό Εν­στικτο νά σκοτώνονται μεταξύ τους (ή δρμή τής λείας καί τοΰ κυνηγιοΰ δέν μπορεϊ νά χαρακτηριστεί σάν έπιθετική). Έ τ σ ι προφυλάσσεται τό είδος άπό τό άμοιβαΐο ξερίζωμα. "Οσο πιό ισχυρά καί Επικίνδυνα είναι τά δόντια ή τά κέρα­τα, τόσο αύστηρότερα ένεργεΐ τό άνασταλτικό τής θανάτω­σης. Ό κατώτερος στόν άγώνα άντίπαλος τοΰ ίδιου είδους δέν κατατρυπιέται οδτε κατακρεουργεΐται.

Τ ά πράγματα δέν είχαν Ιτσι μέ τόν προάνθρωπο. Τ ά δόν­τια του ή τά χέρια του ήταν συγκριτικά άκατάλληλα φονι­κά δπλα, γ ι’ αύτό τό δριο τοΰ άνασταλτικοΰ τής θανάτωσης ήταν χαμηλό. Αύτό μάς έπιτρέπει νά συμπεράνουμε δτι οί προάνθριοποι πρέπει νά ήταν έξαιρετικα ειρηνικοί άνθρωποι, δπως είναι άκόμη οί άνθρωποπίθηκοι. Ό τ α ν ό άνθρωπος βγήκε πρίν άπό μερικές έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια άπό τά προστατευτικά δάση στις πεδιάδες, χρειάστηκε νά προ­μηθευτεί φονικά δπλα γ ιά νά κυνηγά τά ταχύτερα ζώα ή γ ιά νά μπορεϊ νά άμύνεται ένάντια σ’ αύτά ποΰ ήταν ισχυρό­τερα.

Ταυτόχρονα άνακάλυψε δτι μέ ενα ρόπαλο ή μέ Ινα άκόν- τιο μπορεϊ νά σκοτώσει γρήγορα καί τόν συνάνθρωπο, τόσο γρήγορα ποΰ τό άνασταλτικό τής θανάτωσης δέν είχε κυριο­λεκτικά καθόλου χρόνο νά έπιδράσει.

Γ ι’ αύτό Ιπρεπε νά άντικατασταθεϊ τό άδύνατο ένστικτο, άν ήθελε δ άνθρωπος νά ίπ ιζήσει: Τό άντικατάστατο ήταν — γενικά Εκφρασμένο — ή ήθική. Τό ταμπού τής θανάτω­σης δφειλε δηλαδή νά άντικαταστήσει τό ελλιπές άνασταλ­τικό τής θανάτωσης, καί έτσι άρχισε ή «ήθική έξέλιξη τοΰ άνθρώπου.

117

Φυσικά τό ταμπού τής θανάτωσης λειτουργούσε άτελώς καί αύτό μόνο μέσα στή γνωστή δμάοα, δχι δμως άπέναντι σέ δλο τδ είδος, δπως στά ζώα. Ή θανάτωση άλλων ανθρώ­πων δέν ήταν «άνήθικη».

Καί σήμερα; Παρά τά πολυάριθμα ήθικά ταμπού, τΙς έν- τολές καί τί; Απαγορεύσεις, άπδ τά όποια άναπτύχθηκε ένα πολύπλοκο σύστημα δικαίου, άν καί τδ ταμπού τής θανάτω­ση; προστατεύει μέ ήθική καί δίκαιο κάθε Ανθρώπινη ζωή, μένει Ανίσχυρο, δπιος Αποδείχνουν οί Αναρίθμητοι πόλεμοι καί οί ωμότητες τής Ιστορίας.

'Ο άνθρωπο; τοΰ 20οΰ αιώνα δέν ξεπέρασε Ακόμη στήν πραγματικότητα τή νοοτροπία τοΰ πρωτόγονου άνθρώπου, διαπιστώνει 6 ψυχαναλυτής Έ ρ ιχ Φρόμ. Ή ήθική τοΰ προ- τόγονου Ανθρώπου δτι δ ξένος μπορεΐ νά θανατωθεί μέ «ήσυ­χη συνείδηση», σπάζει δλοένα τά έμπόδια τοΰ ταμπού τής θανάτωσης.

Λύτό δέν είναι καί τόσο τρομερό, ισχυρίζεται ή ψυχανά­λυση καί προβάλλει ευσταθείς Αποδείξεις γ ιά τή θέση δτι ο άνθρωπος θά μποροΰσε νά είναι ενα έξίσου εΙρηνικό δν 6- πως οί προάνθρωποι ή οί πίθηκοι, άν είχε τή δυνατότητα γ ι’ αύτό κι άν έκπαιδευόταν Ανάλογα.

Τόν πρώτο φόνο μπορεΐ νά τόν Ικανέ Ινας άνθρωπο; πού στήν ανάγκη του οΐκειοποιήθηκε κάτι πού κατείχε ήδη δ άλλο;: ένα έργαλείο. πού ή κατασκευή του άπαιτούσε Αμέ­τρητο κόπο, ή μιά γυναίκα, γιατί τόν ώθοΰσε ή σεξουαλική όρμή. όπότε τό δπλο δέν άφησε νά ένεργήσει τό Ιτσι ή Αλ­λιώς Ατελώ; Αναπτυγμένο Ανασταλτικό τής θανάτωσης.

Ή δ η αύτή ή άπλή καί θεωρητική δοκιμή έςήγησης πα­ραπέμπει σέ δύο πηγές τής Ανθρώπινης Ιπιθετικότητα;: στή φύση τού άνθρώπου, στί; ψυχικέ; συνθήκες, καθώ; καί στις κοινωνικέ; συνθήκες σέ πλατύτερη Ιννοια.

Ί Ι ψυχαναλυτική θεωρία συγκαταλέγει στί; πολλές ξεχω­ριστέ; όρμέ;. πού εκφράζονται σάν άνάγκε;, Ινα βασικό ζεΰ- γο ; όρμών: τήν επιθετικότητα, πού στήν καθαρή τη; μορφή

118

είναι γυμνή μανία καταστροφής, καί τή λεγάμενη Libido, τή σεξουαλική δρμή.

Αυτές οί δύο βασικές δρμές (ή Ενέργειες) δέν Εμφανίζον­ται σχεδόν ποτέ μάνες, άλλά συνήθως Ανάμικτες. Χωρίς Επι­θετική Ενέργεια ή σεξουαλική Ενέργεια δέ θά μπορούσε νά φτάσε: τό «Αντικείμενά » της (τό αντικείμενο τής όρμής), π .χ . έναν άνθρωπο (ή σέ παθολογικές περιπτώσεις ενα πράγμα, δηλαδή ένα φ ετίχ ), καί πολύ λιγάτερο τόν ποθητό σκοπό, τή χαλάρωση. Γιά δλες τις δραστηριότητες είναι Α­ναγκαία ή σεξουαλικά μετριασμένη Επιθετικότητα, στήν Ε­παγγελματική ή τήν καλλιτεχνική δημιουργία, γ ιά τήν Επί­τευξη όποιωνδήποτε σχεδίων ή σκοπών' Ινα μέρος τής σε­ξουαλικής Ενέργειας μπορεΐ προφανώς νά κατευθυνθεΐ καί σέ άρχικά μή σεξουαλικούς σκοπούς, μπορεΐ δηλαδή νά <με- τουσιωθεΐ".

Κανονικά οί άρμικες Επιθυμίες, πού δέν είναι σύμφωνες μΕ τήν πραγματικότητα, μπορούν νά άναβληθοΰν χωρίς μεγά­λη δυσκολία, δταν λειτουργεί ή γνώση τοΰ Έ γώ γ ιά τήν πραγματικότητα καί υπάρχει προοπτική γ ιά πιθανή ικανο­ποίηση.

ΙΙρόβλημα δημιουργεϊται δταν οί όρμικές Επιθυμίες πρέπει νά άναβληθοΰν. νά Απωθηθούν ή νά καταπιεστούν γ ιά πάν­τα ή γ ιά μεγάλο χρονικό διάστημα, Επειδή τό Απαιτούν ή- θικές Εντολές ή δέ βρίσκεται κανένα Αντικείμενο. Ή συσ- σωρευμένη όρμή Αναζητά μέ δλη τή δύναμη νά λύσει τήν Ανυπόφορη ένταση. Ά ν δέν μπορεΐ νά ύπερνικήσει τήν πραγματικότητα ή τήν ηθική έντολή, πού εδρεύει στό Επί­κτητο Υ πέρ - Έ γώ , τόν Αντιπρόσωπο τής κοινωνίας, άναζη- τά άλλα περάσματα: μιά έκρηξη θυμού π .χ . σά βραχυπρό­θεσμο ψυχικό ξεθύμασμα, ή μένει σέ λανθάνουσα κατάσταση έτοιμη πάντα γ ιά Επιθετικότητα' ή Απευθύνεται, στήν Ανα­ζήτηση Ενός αντικειμένου, μακροπρόθεσμα Ενάντια στό ίδιο τό άτομο.

"Οταν τό κριτικό Έ γώ δέν μπορεΐ κάτω Από τή συσσω- ρευμένη πίεση τής όρμής νά Επικαλεστεί πιά τή μεσολάβηση

119

τής πραγματικότητας, καταρρέει ή Αντικαθίσταται μέ ένα ξένο ιδανικό τοΰ Έ γώ . Ταυτόχρονα μπορεϊ νά έξασΟενήσει καί τό Υ πέρ - Έ γώ , δπότε ot έσωτερικευμένες ήθικές έντολές (ποΰ μπορεϊ νά Εχουν, δπως δείχνει τό ταμποΰ τής θανάτω­

σης καί τής κλοπής, έντελώς έλλογες καί άναγκαϊες λειτουρ­γίες) , άρχίζουν νά κλονίζονται. Ε πέρχετα ι μιά άπώλεια τής πραγματικότητας πού σέ άκραϊες περιπτώσεις μπορεϊ νά «κ- φραστεΐ άτομικά σάν ψευδαίσθηση καί φανατισμός ή συλλο­γικά σά μαζική μανία. Ή πηγή τής σεξουαλικής όρμής έξα- σθενεϊ καί ένισχύεται ή έπιθετική.

Ά ν τό Υ πέρ - Έ γώ έχει μείνει άθικτο, άν ζηλαδή αύτή ή ένδοψυχική ήθική άρχή είναι άρκετά ισχυρή γ ιά νά Απα­γορεύσει στήν έπιθυμία τήν προσβολή μιας ήθικής έντολής (π.χ. έξωγαμιαϊες σεξουαλικές σχέσεις), τίθεται σέ κίνηση

ό μηχανισμός τής «προβολής»: ό άνθρωπος ζεϊ στή φαντασία τήν Απαγορευμένη έπιθυμία στή θέση άλλων πού δέν ένερ- γοΰν σύμφωνα μέ τήν ήθική έντολή, άλλά τή ζεϊ σάν κατα- ναγκαστικό μίσος καί καταδίωξη. Ό σκοπός τής δρμής δμως έπιτυγχάνεται: ή Ινταση μειώνεται καί μέ τό μίσος.

Ή προβολή λαμβάνει χώρα καί δταν έσωτερικευμένες ή­θικές έντολές Απαγορεύουν στόν άνθρωπο, ήδη στό ύποσυνεί- δητό του, νά μισήσει μιά καταπιεστική έξουσία (Ινα πρόσω­πο: τόν πατέρα, τό δάσκαλο, τόν προϊστάμενο, τόν Πάπα— ή Ινα θεσμό: τήν κυβέρνηση, τό Ιθνος, τήν πατρίδα, τό γάμο) καί Αντί γ ι’ αύτό Απαιτούν Αγάπη, λατρεία καί σε­βασμό. Αύτό τό Ασυνείδητο μίσος διοχετεύεται τότε σέ άλλες έξουσίες (π.χ. Από τόν πατέρα στό δάσκαλο) καί προσπα­θεί έτσι νά ικανοποιηθεί. Ή έπιθετικότητα. πού Απελευθε­ρώνεται μέ τήν Απώθηση τών δρμικών έπιθυμιών, φορτίζει κατά κάποιον τρόπο τό έπίκτητο καί έσωτερικευμένο ήθικό σύστημα έπιθετικά — μιά έπικίνδυνη πονηριά τής φύσης. ’Α π’ αύτό έξηγεϊται γιατί «ήθικοί» άνθρωποι δέν Ανέχονται συχνά τοΰς άλλου;, συμπεριφέρονται δηλαδή έπιθετικά. Ή πίεση τών στερητικών ήθικών έντολών μειώνεται μέ τήν κα­ταδίωξη άλλων, τών -<άνήθικων> . Σέ ιστορική συνάφεια μπο-

120

ροϋμε νά ποΰμε πώς δ - ηθικός" φανατισμός κάθε είδους (θρησκευτικός, ιδεολογικός, κοσμοθεωρητικός, ρατσιστικός) Εχυσε περισσότερο αίμα άπό κάθε άλλη άτομική Εγκληματι­κότητα.

Οί άνθρωποι Εξαναγκάζονται καθημερινά νά άπωθοΰν τίς όρμές μέ διάφορους τρόπους, είτε Επειδή τό άπαιτοΰν ήθικοΐ νόμοι, είτε Επειδή οί κοινωνικές συνθήκες δέν Επιτρέπουν τήν ικανοποίηση, είτε άπό όποιονδήποτε άλλο λόγο. Έ ν α ς άνθρωπος που Εξαιτίας μιας στραβής Εξέλιξης σάν παιδί, γ ιά τήν όποια δέ φταίει αυτός, άλλά ή άνατροφή, είναι άνίκανος νά απευθύνει τή σεξουαλική του Επιθυμία σέ Ενα άντικείμε- νο. σέ μιά γυναίκα ή σέ Εναν άνδρα (δυσκολίες Επαφής, ά- τολμία. δισταγμοί). πού δέν μπορεΐ δηλαδή ποτέ, ή σπάνια, ή μόνο Επιφανειακά νά φτάσει οτήν ικανοποίηση, μπορεΐ κά­τω άπό τήν πίεση τής ανυπόφορης έντασης νά παρασυρθεΐ σέ επιθετική Ενέργεια, σέ βιασμό ή καί «σεξουαλικό φόνο-·. Ά λ λά μπορεΐ καί νά ικανοποιήσει τίς Εντάσεις τών όρμών του κάτω άπό τήν πίεση τοΰ Τ π έρ - Έ γώ μισώντας καί κα­ταδιώκοντας τέτοιου; άνθρώπους (προβολή). πού σεξουαλι­κά κάνουν ακριβώς αύτό πού δέν μπορεΐ νά κάνει δ ίδιος (άλλά ασυνείδητα θέλει) . Στά μάτια μα; Εμφανίζεται σάν άνθρωπο; αύστηρών ηθικών άρχών καί τόν σεβόμαστε, άκό­μη κι άν σε ακραία περίπτωση είναι φανατικός ήθικολόγος. Λέν πρέπει 5μω; νά παραβλέψουμε τήν κοινωνική λειτουρ­γία αύτοΰ τοΰ άνθρώπου: σά βουλευτή;, δικαστής, εισαγγε­λέα;. θεολόγο;. Εκπαιδευτικό;, πατέρα;, μητέρα κλπ. άσκεϊ μεγάλη επιρροή σέ άλλου;. Οϊ απόψεις του, οί προκαταλή­ψεις του. οί συμπάθειέ; του ή οί άντιπάθειές του, τά κίνη­τρα τών ενεργειών καί τής συμπεριφοράς του, δλα αύτά πού τά απέκτησε κατά τή διάρκεια τής διαδικασίας τής κοινωνι­κοποίησης. συνήθω; στήν πρώιμη παιδική ήλικία, άποκτοΰν φυσικά αποφασιστική σημασία καί γ ιά άλλους άνθρώπους, μέ τού; όποιου; Ερχεται σέ έπαφή. Ό π ω ς διδάσκει ή καθη­μερινή εμπειρία, δποιο; σκέφτεται διαφορετικά καί δποιος συμπεν.χερεται διαφορετικά γίνεται συχνά άντικείμενο άπο-

121

στροφής ή Επιθετικότητας. Ά νθρωποι |ΐέ ιδιαίτερα διαμορ­φωμένο Υ πέρ - Έ γώ δέν μπορούν νά δείξουν τόσο εύκολα άνοχή, γιατί αύτό; ποΰ συμπεριφέρεται διαφορετικά τοΰ; θυ­μίζει διαρκώς τις δικές τους καταπιεσμένες έπιθυμίες καί τελικά άπειλεΐ νά διαταράξει τήν ψυχική τους δομή. Ή Ε­πιθετικότητα Ιχει σκοπό νά άποτρέψει αυτόν τόν κίνδυνο μέ τήν προβολή.

Άνάμεσα σέ εναν σεξουαλικό Εγκληματία καί εναν Γ.οΰ άπαιτεΐ γ ι’ αυτόν τή θανατική ποινή γ ιά «ήθικούς λόγους·. φαίνεται πώς ύπάρχει μόνο μιά σχετική διαφορά. Καί ot δύο πάσχουν άπό άδυναμία τοΰ Έ γώ καί απώλεια τής πραγμα­τικότητας. Μέ άπλά λόγια, δ Εγκληματίας δέν ύποτάσσει τις δομικές έπιθυμίες του ποΰ Ιχουν γίνει έπιθετικές. δ ήθικο- λόγος δέν ύποτάσσει το έπιθετικό Υ πέρ - Έ γώ του. Κυρίως φαίνεται πώς καί ο! δυό ύπέφεραν άπό έλλειψη άγάπη;, ώστε καί ot Γδιοι Ιχουν γίνει Ανίκανοι γ ιά άγάπη.

Λυτό Εξηγεί γιατί ο! έγκληματίε; προέρχονται κυρίιο; α ­πό άκοινον/ικές συνθήκες (διαλυμένους γάμου;. Ορφανοτρο­φεία, άσυλα) ή άπό παιδαγωγικά αυστηρέ; οΐκογένειε;' ά- κοινωνικότητα σημαίνει έδώ Ιλλειψη άγάπη;. Τό Έ γώ του; είναι άδύνατο. Ιμεινε σέ Ινα παιδικό στάδιο' δέν μπορούν νά βροΰν Ινα αντικείμενο γιά τ ί; σεξουαλικές έπιθυμίες του;, γιατί δέν είχαν ποτέ πραγματικά Αντικείμενα άγάπη;.

Τό ξεχωριστό άτομο δέ ζεΐ μόνο σέ άμεση σχέση μέ άνθρώ­πους. άλλά σέ Ινα μεγαλύτερο περιβάλλον, σέ μιά πολύπλο­κη καί διαφοροποιημένη κοινωνία μέ Ινα σύστημα άπό Εντο- λές. άπαγορεύσει;. κανόνε;. άξιε;, άπόψει;. συνήθειε;. ιδα­νικά. ιδεολογίες κλπ.. ποΰ 5λα προσπαθούν περισσότερο ή λι- γότερο νά έπιβάλλουν μιά ίρισμενη συμπεριφορά", στήν α­νάγκη μέ μιά δλόκληρη σειρά άπό ποινΕ; (ή Επαίνου; καί άμοιβέ;). Ταυτόχρονα ο! σχίσει; Εξουσία;, ή ύπίρταξη καί ή ύπόταξη. ή διαταγή καί ή ΰπακοή κάθε μορφή; καί τελι­κά οί κοινωνικέ; διάφορέ:, οί ταξικέ; δομέ; κλπ. μπορούν

122

τόν παρακολουθούν στό μεγάλων διαστάσεων γραφείο. Ό σύγχρονο; έργαζόμενος 5έν μπορεΐ νά έπηρεάσει τή διαδι­κασία τής έργασίας, οϋτε νά τήν καταλάβει, πρέπει δμως νά

Τά ίδια τού συμβαίνουν καί σαν πολίτη. Ζεΐ σέ μιά σύγ- χρονη πόλη: Σπίτια σάν οικιστικέ; μηχανέ;, άχαρε; προσό­ψεις. καμιά κοινωνική ζο>ή. καμιά δυνατότητα έπαφή;, θα­νατηφόρα μονοτονία. Οί νοικοκυρές πλήττουν, οί νεαροί τεί­νουν στήν * εγκληματικότητα' έςαιτίας τοΰ πλεονάσματος τών όρμων πού δέν μπορούν νά τό διοχετεύσουν πουθενά Ιλ- λογα. ή καταφεύγουν στά ναρκωτικά, οί ψυχικέ; καί οί ψυ­χοσωματικές αρρώστιες αυξάνουν καθώς καί τό ποσοστό τών αυτοκτονιών. Οί -πραγματικές άνάγκες τών ανθρώπων δέν ικανοποιούνται, άλλά αντί γ ι ' αύτό προσφέρονται έφήμερα καταναλωτικά αγαθά σάν υποκατάστατο καί Αποζημίωση. Ή έλλειψη έπαφής καί τό πάγωμα τών κοινωνικών έκφρά- σεων τής ζο>ή; είναι φανερό καί τό βλέπουν καθαρά καί οί ίδιοι οί άνθρωποι πού ζοΰν στί; πόλεις. Ό έμφύλιος πόλε­μος στούς δρόμου; μα; Ιχει πολλές αίτιε;, μιά πρέπει νά ά- ναζητηθεΐ σίγουρα έδώ.

"Οποιος όμως πηγαίνει σέ μιά άρχή ή σέ μιά υπηρεσία πρέπει νά έλπίζει όλο καί λιγότερο σέ άμεση λύση τοΰ προ­βλήματος του, ή τουλάχιστον σέ συμβουλή. Οί «εισηγητές» είναι αρμόδιοι μόνο γ ιά μεμονωμένα ζητήματα. Στή σχέση του; μέ τόν πολίτη οέν έμφανίζονται σάν άνθρωποι, άλλά σάν εξαρτήματα ενός αύτόματου, ίσχυροΰ μηχανισμοΰ. Ή -υπόθεση πρέπει νά άκολουθήσει τόν αύτοματοποιημένο διοικητικό δρόμο. Ό πολίτης τά χάνει, μένει μόνος μέ τά προβλήματά του. Έ κοινωνία τοΰ Ιχε ι γίνει άδιαφανής, τοΰ προκαλεΐ άποθάρρυνση καί άσυνείδητο φόβο. Ό κοινωνιολό­γος θά μιλούσε έδώ γ ιά «Ιλλειψη κατανοητής πληροφορίας». Ταυτόχρονα ή κοινωνία είναι πανταχοΰ παρούσα, ή ζωή τοΰ πολίτη περιορισμένη άπό άπειρο άριθμό διατάξεων, διαταγ- μάτι»ν, κανόνων καί κανονισμών’ γ ιά καθετί, γ ιά κάθε βή­μα πού κάνει χρειάζονται Ιντυπα. Ό σύγχρονος άνθρωπος ζεΐ σήμερα τήν κοινωνία δπως ό πρωτόγονος ζοΰσε τή φύ­ση: σάν παντοδύναμη, άναπόφευκτη μοίρα.

124

13. «Ή πουριτανική σεξουαλική ήθική ευνοεί τό σαδισμό»

Ά πό έλλειψη δυνατοτήτων, που μπορεΐ γρήγορα να γίνει ανικανότητα γ ιά τήν εϋρεση άντικειμένων, στά δποΐα θά ά- πηύθυνε τή σεξουαλική του ένέργεια, ό «Απογοητευμένος» σύγχρονος άνθρωπος προβάλλει αυτή τήν ενέργεια στόν έαυ- τό του, στό δικό του Έ γώ καί σέ άντικείμενα στόν δικό του καταναλωτικό κόσμο, γιατί νομίζει πώς έδώ έχει έλευθε- ρία άποφάσεων.

Τό άποτέλεσμα είναι ένα είδος φιλαυτίας (ναρκισσισμός), άδιαφορία άπέναντι σέ άλλους άνθρώπους, αύξηση τών έγ- κληματικών παραπτωμάτων, άδιακρισία ή έλλιπές πολιτικό ένδιαφέρον γ ιά συνεργασία σέ δημόσια ζητήματα. Δέν εί­ναι χαρακτηριστικό δτι τό κράτος τιμωρεί τή μή παροχή βοήθειας σέ έδικά δυστυχήματα, γιατί ή τύχη τοΰ συνανθρώ­που έχει γίνει άοιάφορη;

Ό ναρκισσισμός μπορεΐ έπίσης νά προσφέρει χαλάρωση τών όρμών, άλλά άτελή. Αύτή τή φιλαυτία καί τόν κατα­ναγκασμό τοΰ άνθρώπου νά ξεθυμαίνει στήν Ιδιωτική ζωή ά­πό τό κυνηγητό τής διαδικασίας τής παραγωγής (έστω καί έπιθετικά) τήν έξυπηρετεΐ βασικά ή τεράστια βιομηχανία τής διασκέδασης καί τής ψυχαγωγίας. Ή κριτική σκέψη, άναγνώρισε άπό καιρό ή βιομηχανία, δημιουργεί δυσαρέ­σκεια. Ό Ά ξ ε λ Σπρίνγκερ (ιδιοκτήτης τοΟ μεγαλύτερου όργανισμοΰ τύπου στή Δ. Γερμανία, σημ. τοϋ Μ.) τό ξέρει αύτό πολύ καλά. «Μετά τό τέλος τοΰ πολέμου κατάλαβα δτι ό Γερμανός άναγνώστης δέν ήθελε ένα πράγμα, νά σκέφτε­ται. Καί σ’ αύτό προσάρμοσα τις έφημβρίδες μου». Πολλοί κοινωνιολόγοι θεωροΰν τΙς προσφερόμενες δυνατότητες ψυ­χαγω γίας καί διασκέδασης κοινωνικά άναγκαΐες «κάτω άπό τίς συνθήκες πού έπικρατοΟν». Πρέπει δμως νά άναφερθεΐ καί τό τίμημα. Ε λλιπ ής χαλάρωση τών όρμών, διατήρηση τής έτοιμότητας γ ιά έπιθετικότητα, άνικανότητα γ ιά προ­

125

σωπικές σχέσεις, πολιτική Αδιαφορία. Απομόνωση.Πόσο ή οργανωμένη ψυχαγωγία εξαπατά τί; σεξουαλικέ;

έπιθυμίες τών άνθρώπων, τό δείχνει τό παρακάτω διαρκώ; επαναλαμβανόμενο γεγονός, άν θέλουμε να πιστέψουμε τά πρακτορεία ειδήσεων: Σέ μιά συνοικία διακόπτεται ενα βρά­δι τό ήλεκτρικό ρεύμα, οί τηλεοράσεις σιωπούν, οί κινηματο­γράφοι, τά μπάρ, τά χορευτικά κέντρα κλείνουν. Μετά άπό έννέα μήνες φαίνεται καθαρά το Αποτέλεσμα: Σ τ ί; κλινικές αυξάνεται άλματωδώς τό ποσοστό τών γεννήσεων.

Ά ν δηλαδή ό άνθρωπος άφεθεΐ μόνος, χωρίς διασπάσεις τής προσοχής καί ψυχαγωγία, εκδηλώνεται ή καταπιεσμέ­νη όρμική έπιθυμία. Ταυτόχρονα ή βιομηχανία τής διασκέ­δασης δέν είναι κατά κανέναν τρόπο πάντα ουδέτερη, μιά «τέχνη γ ιά τήν τέχνη». Συχνά είναι φορέας ιδεολογιών, προ­καταλήψεων καί στερεοτύπων τής σκέψης.

Μιά άπό τίς μικροαστικές ιδεολογίες προσφέρει τό σου­ξέ: Τό δνειρο γ ιά άγάπη καί τρυφερότητα, γ ιά τίς όποιες δέν είναι ικανός ό σεξουαλικά καταπιεσμένος άνθρωπος, άλ­λά τίς ποθεί, έρχεται νά διώξει τίς καθημερινές άνάγκες. Λέν πρέπει νά μάς έκπλήσσει δτι αύτή ή μουσική χωρίς ά- ξιώσεις «έκτιμάται» ιδιαίτερα στά κατώτερα κοινωνικά στρώ­ματα. Ό κακόγουστος ρομαντισμός τού σουξέ δείχνει όλό- κληρο τό μέγεθος τού έρωτικού Ακρωτηριασμού τών Ακροα­τών του, άλλά ή έπικοινωνιακά φτωχή γλώσσα του είναι εύ- κολονόητη, καί αύτή συμβάλλει στήν έπιτυχία του. Ή ιδεο­λογία τού σύγχρονου σουξέ καί κατά συνέπεια ή κοινωνική του λειτουργία ϊγκειτα ι ούσιαστικά στό νά έξαρτά τήν εύ- τυχία τής ζωής καί τήν έρωτική ικανοποίηση τοΰ Ατόμου ά­πό τΙς δυνατότητες τής οικείας του ιδιωτικής σφαίρας. Γιά τήν εύτυχία καί τή δυστυχία Αποφασίζει τό ξεχωριστό ά­τομο, ύποβάλλει τό σουξέ, τό πολύ - πολύ ή καθαρή σύμ­πτωση, άλλά πρέπει κανείς νά συμπεριφέρεται σωστά καί κατά τά άλλα τά πράγματα δέν είναι τόσο άσχημα, ό ήλιος άνατέλλει πάντα.

Τό σουξέ είναι Αθώο, ώραΐο ή δχι. Ά λ λά μαζί μέ τήν

126

άλλη διαρκή προσφορά ιδεολογίας τό είδος αύτό τής ψυχα­γωγίας γίνεται κοινωνική χειραγώγηση, Αποζημίωση γ ιά τό δτι ή πραγματικότητα τής καθημερινής ζωής είναι διαφο­ρετική. Έ δώ έγκειται μιά άπό έκεΐνες τις πολυάριθμες τε­χνικές πού κάνουν δυνατή τήν κάλυψη τής πραγματικότη­τας καί τόν έλεγχο τής συμπεριφοράς.

Στήν ϊδια γραμμή βρίσκεται καί ή ωμή βία πού προσ­φέρει ή βιομηχανία τής διασκέδασης. Ά ν τό σουξέ προσφέ­ρει δυνατότητες διαφυγής σέ εναν παρηγορητικό ψεύτικο κό­σμο, τά ώμά Αστυνομικά μυθιστορήματα κο£ΐ τά «σκληρά* γουέστερν προσφέρουν δυνατότητες ταύτισης γ ιά τις έπιθε- τικές άνάγκες τοϋ καταναλωτή: Ό άνδρας, πού τά κατα­φέρνει σέ δλες τις δύσκολες καταστάσεις καί στήν Ανάγκη περνάει πάνω άπό πτώματα, αυτός είμαι έγώ! Ά λ λά : Ένώ άνάμεσα στόν ψεύτικο κόσμο τοΰ σουξέ καί τήν πραγματικό­τητα ύπάρχει ενα αγεφύρωτο χάσμα, ή ταύτιση μέ τόν ώμό καί σκληρό «ήρωα» μπορεϊ νά έπιτευχθεΐ στήν πραγματι­κότητα. Ή ωμή βία ποΰ προσφέρει ή βιομηχανία τής δια­σκέδασης καί τελικά ασκεί μεγάλη έπίδραση στους νέους, έκπληρώνει Αντικειμενικά τή λειτουργία ένός έξαεριστήρα: ή επιθετικότητα ξεθυμαίνει στή σφαίρα τοϋ έλεύθερου χρό­νου, δέν μπορεϊ νά < μετουσιωθεΐ» σέ κοινωνική Αντίσταση. Στούς Ανορθολογισμούς αύτής τής έποχής Ανήκει δτι ή ύ- ποκριτική ήθική Ανέχεται εναν ρεαλιστικά παραστημένο φό­νο περισσότερο άπό τή σεξουαλική πράξη, τό μέχρι θανάτου βασανισμένο σώμα ένός Ανθρώπου φαίνεται «καθαρότερο» ά­πό μιά γυμνή γυναίκα.

Έ Ικανοποιητική κατανόηση τοΰ «κακοΰ> μέσα στόν άν­θρωπο δέν είναι δυνατή, άν δέ λάβουμε ύπόψη μας δτι αύτό τό δήθεν κακό, ή μανία τής καταστροφής, εύνοεϊται σέ με­γάλο βαθμό άπό τήν κοινωνία. Ό άνθρωπος είναι παρά τούς ήθικούς κανόνες έπιθετικός σέ μιά κοινωνία πού κάνει Από­λυτες τις σχέσεις έξουσίας καί άπαιτεΐ ύποταγή γ ιά νά λει­τουργήσει.

Ά λ λά μέ ποιο τίμημα! Ό άνθρωπο; χειραγωγείται πάν­

τα. Τό δτι προβάλλονται οΕ καταπιεσμένες δρμικές έπιθυμίες σέ κοινωνικέ; μειονότητες καί σέ έξωτερικούς έχθρούς, γ ιά νά βιωθοΰν έκεΐ συχνά σέ αιματηρή καταδίωξη σά μίσος, μένει πάντα λεπτομέρεια. Μανιακές ένέργειες δλόκληρων λαών δείχνουν δτι τά άτομα πάσχουν άπό άδυναμία τοϋ Έ ­γώ , δέν είναι ικανά γ ιά κριτική σκέψη καί Ετσι χάνουν τήν έπίγνωση τή ; πραγματικότητα;. Ή μανία τής καταστρο­φής καί ή ωμότητα γίνονται ύποκατάστατα γ ιά σωματική ευχαρίστηση. Πολιτικά συνθήματα, ιδεολογίες, προκαταλή­ψεις καί προγράμματα βρίσκουν μέσα άπό τό έξασθενημένο Έ γώ ή άπό ενα ιδανικό τοΰ Έ γώ εύκολο πέρασμα στό 6- ποσυνείδητο τοΰ άνθρώπου. Ά νθρω ποι μέ έξασθενημένο Έ ­γώ καί καταπιεσμένοι σεξουαλικά προσκολλοΰνται σ’ αύτά γ ιά νά άντικαταστήσουν τήν άδυναμία τοΰ Έ γώ μέ Ινα ιδα­νικό, γ ιά νά άνορθώσουν τό μειωμένο αίσθημα τής προσω­π ική ; άξία ; μέ τή βία, μέ τή «νίκη», έστω καί φαινομενικά. Οί μεγάλοι «ήγέτες» ζοΰν άπ’ αύτού; τού; ψυχικούς μηχα­νισμούς: άπό τό δτι άποτελοΰν ιδανικό τοΰ Έ γώ πολλαπλα- σιασμένο σέ έκατομμύρια, άπό τό δτι έκατομμύρια άνθρωποι ταυτίζονται μ’ αύτούς γ ιά νά στηρίξουν τό Έ γώ τους μέ τό μεγαλείο τους, γ ιά νά μεταβιβάσουν τις έλπίοες καί τις έπι­θυμίες τους σ’ αύτούς καί ταυτόχρονα νά μειώσουν τούς φό­βους του; μέ τήν παντοδυναμία τους. Τέτοιοι ήγέτες γίνον- :αι άγιοι, άθικτοι, ταμπού. Έ δώ ύπάρχει μιά σχέση σάν ά­νάμεσα σ εναν πατέρα καί τά παιδιά του, οί άνθρωποι έ­χουν μείνει στήν κατάσταση τοΰ παιδιού. Μόνο έτσι ήταν δυνατό; Ινα ; Χίτλερ, έξηγεΐται ενα; Μάο, έννοοΰνται οί ά- κρότητε; κατά τήν ταφή τοΰ Νασσέρ (κατά κάποιον τρό­πο ώφελήθηκαν άπ’ αύτό καί ό Άντενάουερ καί δ ντέ Γκώ λ), καί έξηγοΰνται ό έθνικισμό;, ό ιεραποστολικός φα­νατισμός καί ή έτοιμότητα γ ιά πόλεμο.

Γιατί κάτω άπό τήν πίεση τοΰ Υ πέρ - Έ γώ καί τών συσ- σωρευμένων όρμών τό έξασθενημένο Έ γώ δέν μπορεΐ πιά νά συνειδητοποιήσει τήν πραγματικότητα. Ταυτόχρονα δμως πρέπει νά χαλαρωθεί ή πίεση. Ι ’ι’ αύτό άλλες όμάδες, «οί»

128

οπ<ο; οί αντίπαλο·, τοΰ Χίτλερ στί) τρίτο Ρά ιχ , ή περιφρο- νοϋνται κοινωνικά δπως οί άντίπαλοι τοΰ βιετναμικοΰ πολέ­μου στί; ΗΙΙΑ ή οί ΰποστηρικτέ; τοΰ συμβιβασμού μέ τΙς Α­νατολικές χώρες στή Λ". Γερμανία τής δεκαετίας τοΰ 50.

Ετσι εςηγεΐται ή φαινομενικά άκατανόητη άντίφαση δ- τι οί δήμιοι τοΰ "Αουσβιτς ήταν καί Ιγιναν πάλι σεβάσμιοι καί αθώοι πολίτες, ότι οί νεαροί Εκτελεστές τοΰ Μάυ Λάι είναι στήν ιδιωτική τους ζωή «καλά παιδιά». Είναι άνθρω­ποι σάν έσένα κι έμενα, άνθρωποι μέ παραμορφωμένο Έ γώ σέ μιά καταναγκαστική κοινωνία. «"Οσο πιό πουριτανική εί­ναι ή σεξουαλική ήθική, τόσο πιό σαδιστική είναι ή κοινω­ν ία , λέει ί γνωστός έρευνητής τής άνθρώπινης συμπεριφο­ρά; Ίρενόυς 'Α ιμ πλ - Ά ιμπεσφελτ.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ή φαινομενική Απελευθέρωσητής σεξουαλικότητας και oi συνέπειές της

1. Ή άλλαγή τοΰ χαρακτήρα τής κοινωνικής κυριαρχίας

< Ηθική αναρχία·, πού δέν απειλεί μόνο τό ξεχωριστό 5το- μο, άλλά καί τό κράτος καί τήν κοινωνία,

Χειραφέτηση στήν έννοια μιά ; προοδευτικής, άναγκαία; απελευθέρωση; άπό τά δεσμά τή ; άστικής ήθικής,

"Καθαρή φαινομενικότητα» (Άντόρνο), πού καλύπτει τις ύπάρχουσες σχέσεις Ιξουσίας καί τήν εύκολία τής χειρα­γώγησης τοΰ ξεχωριστού άτόμου καί τής μάζας — αύτές είναι οί τρεις αντιφατικές μεταξύ τους Αξιολογήσεις καί α­ναλύσεις τοΰ φαινόμενου «κύμα τοΰ σέξ».

Είναι βέβαια Αναμφισβήτητο, γιατί είναι όλοφάνερο γ ε ­γονός, δτι στά βιομηχανικά κράτη τοΰ δψιμου καπιταλισμού μέ τυπικά δημοκρατικό καθεστώς παρατηρείται μιά χαλά­ρωση όρισμένων σεξουαλικών τρόπων συμπεριφοράς καί Α­πόψεων, κυρίως άνάμεσα στή νέα γενιά. Προκαταλήψεις καί συμβατικότητες τή ; άστικής καταναγκαστικής ήθική; πα­ραμερίζονται, οί προγαμιαίες σεξουαλικές σχέσεις π .χ . γ ί­νονται κανόνας ή τουλάχιστον γίνονται σιωπηρά Ανεκτές, οί αυταρχικές κυρώσεις μειώνονται, ή ύποτίμηση καί περι­φρόνηση τοΰ Ανθρώπινου σώματος καί τής σεξουαλικής πρά­ξης στήν Ιννοια π .χ . τοΰ 19ου αιώνα φαίνεται παράλογη. Γιά τό έμπορικό φιλμ, τό περιοδικό καί τή διαφήμιση γ ιά καταναλωτικά Αγαθά έχουν γίνει Απαραίτητες οί διάφορες

130

μορφές τής παράστασης τοΰ σέξ. Ή σεξουαλική εύχαρίστη- ση προπαγανδίζεται καί προσφέρεται Ανοιχτά, δχι μόνο σέ σεξουαλικά περιοδικά καί έφημερίδες, άλλά καί σέ περιο­δικά γ ιά τους νέους ή σέ παιδαγωγικές δημοσιεύσεις. Ά κό­μη καί στή μόδα, άπό τή μίνι φούστα καί τά καυτά παντε- λονάκια, φαίνονται οί Αλλαγμένες σεξουαλικές άπόψεις. Λυ­τό δδήγησε τούς έκπρόσωπου; τής ευαγγελικής καί τής κα­θολικής έκκλησία; νά βλέπουν στό κοινό τους σύγγραμμα <Ό νόμος τοΰ κράτους καί ή ήθική τάξη» μιά «σεξουαλική επανάσταση» σέ δράση πού άποτελεΐ τό προοίμιο τής μεγά­λη ; κοινωνική; έπανάσταση;.

Έ τσ ι δημιουργοΰνται δύο έρωτήματα πού θά μποροΰσαν νά αναιρέσουν τή μέχρι τώρα ανάλυσή μας τής συσχέτισης σεξουαλικότητα - κοινωνική κυριαρχία:

"Αν αύτό πού χαρακτηρίσαμε «κύμα τοΰ σέξ» σήμαινε γνήσια χειραφέτηση τοΰ άνθρώπου ή τουλάχιστον τήν Ανάγ­γελλε, ή έννοια τή ; έξουσία; πού παραθέσαμε προηγούμενα δέ Οά ήταν σωστή. Γιατί σύμφωνα μέ τήν Ανάλυσή μα; ή Ανθρώπινη συμπεριφορά όρίζεται Από τ ί; συνθήκες παραγω­γ ή ; καί έςουσία; χω ρί; τήν Αλλαγή τών όποιων ύποθέσα- με σάν Αδύνατη τή σεξουαλική χειραφέτηση.

"Η τό μοντέλο τή ; έξουσία; είναι σωστό, όπότε τό «κύμα τοΰ σέξ» καί ή Αναμφισβήτητη χαλάρωση τής σεξουαλικής συμπεριφορά; καί ή τουλάχιστον μερική κατάργηση τών καταπιεστικών σεξουαλικών κανόνων δέν μποροΰν νά ερμη­νευτούν σάν πραγματική χειραφέτηση τοΰ άνθρώπου πρός τήν έλευθερία καί τήν αύτοδιάθεση. Τό πολύ - πολύ νά ήταν μιά φαινομενική χειραφέτηση στήν έννοια τοΰ Άντόρνο.

Ό όψιμος Βίλχελμ Ρ ά ιχ καί κυρίως ό Χέρμπερτ Μαρκοΰ- ζε ήταν οί πρώτοι πού μέ βάση τις παρατηρήσεις τους στίς ΗΠΑ ύπέδειξαν δτι στά βιομηχανικά κράτη τοΰ δψιμου κα­πιταλισμού είναι προφανώς δυνατή μιά χαλάρωση τών σε­ξουαλικών κανόνων χωρίς Αντίστοιχη δομική άλλαγή τών συνθηκών έξουσίας. «Μπορούμε νά ποδμε πώς δλες οί ?ν- νοιε; πού παράθεσαν οί άνθρωποι γ ιά νά έξηγήσουν τήν 0-

131

παρξή του; κλονίστηκαν στις τελευταίες δύο δεκαετίες. Κα­μία δμως δέν κατέρρευσε τόσο δσο ή Ιννοια τής σεξουαλικής καταναγκαστικής ήθ'.κής πού κυβερνούσε μέχρι πρίν άπό 30 χρόνια ακλόνητα τήν Ανθρώπινη ζωή.» Ό Ρ ά ιχ ύπερβάλ- λει σίγουρα τουλάχιστον σ’ αύτό τό σημείο, γιατί μιά κατα­πιεστική σεξουαλική ήθική μπορεϊ, δπως προσπαθήσαμε νά δείξουμε σέ προηγούμενα κεφάλαια, νά στηρίζεται άκόμη σέ Οχυρές κοινωνικές δυνάμεις καί κυρίως ύπόκειται σ’ αύτή τό μικρό παιδί στήν οικογένεια. Ά λλά στή συμεπριφορά τών ενήλικων καί προπάντων τής νεολαίας διαφαίνεται χωρίς αμφιβολία ή τάση πρός τήν Απελευθέρωση.

ΙΙαρ’ δλα αύτά τόσο ό Ρ ά ιχ δσο καί δ Μαρκοΰζε άναγνω- ριζουν δτι δέ μειώνεται τό έπιθετικό δυναμικό στις βιομηχα­νικέ; κοινωνίες τού δψιμου καπιταλισμού- ot άνθρωποι δέν Ιγιναν πιό ήρεμοι καί ot ψυχικές άσθένειες, πού ή ψυχανά­λυση τις άποδίδει σέ κοινωνικές αιτίες, δέ μειώνονται, άλλά παρουσιάζουν τεράστια αύξηση.

Γιά μιά βούληση γιά αύτοδιάθεση δέν μπορεϊ έπίσης νά γίνει λόγος. Αύτό πού Ισχυρίστηκαν ό Ρά ιχ , δ Μαρκοΰζε, ό Άντόρνο καί δ Χορκχάιμερ στις δεκαετίες τοΰ 30 καί τοϋ 40, Ιχει στό μεταξύ έπαληθευτεΐ: Ή άποπολιτικοποιηση τών άνθρώπων καί ή δυνατότητα χειραγώγησής τους, δη­λαδή ή δυνατότητα νά ώθοΰνται μέ έξωτερικούς έρεθισμούς σέ «προσαρμοστική συμπεριφορά», αύξάνονται. Ή Αδιαφα­νής στό ξεχωριστό άτομο κοινωνία, πώς λειτουργεί, γ ιατί τά πράγματα έξελίσσονται έτσι καί δχι Αλλιώς, ποιά συμφέρον­τα καί Αναγκαιότητες τά κατευθύνουν, ένεργοΰν σά μιά δια­κοπή τής πληροφόρησης, δπου Ακριβώς ή καθημερινή, αύ- ςανόμενη πλημμύρα τών ειδήσεων παρεμποδίζει τόν προσα­νατολισμό- ετσι δέ γίνονται σαφείς ot συναρτήσεις. Ot μάζες οέν καθορίζουν ούτε τις οικονομικές, ούτε τις κοινωνικές καί τελικά ούτε τις πολιτικές διαδικασίες, γιατί δέν Ιχουν καμιά έπιρροή στή διαδικασία τών άποφάσεων- ή πορεία τής έξέλι- ξης τούς μένει ξένη, ανεξήγητη καί γίνεται τότε μόνο άντι- ληπτή, δταν παίρνει χαρακτήρα κρίσης. Ε κτός Απ’ αύτό δ

132

καταμερισμός τής ιδιοκτησίας καί τοϋ είσοδήματος δέν άλ­λαξε. Τ ά ουσιαστικά στοιχεία τής έξουσίας, τής ιδιοκτησίας, τής αρμοδιότητας γ ιά άποφάσεις, τής Αποκλειστικότητας στήν πληροφόρηση καί τά κοινωνικά προνόμια ή οί μεγαλύ­τερες δυνατότητες μένουν δπως καί πριν άθικτα παρά τή σχετική αύξηση τής εύημερίας πλατιών στρωμάτων τοϋ πλη­θυσμού καί παρά τά τυπικά δημοκρατικά πολιτικά συντάγ­ματα.

Αύτές οί γνώσεις δέν είναι νέες, ή κριτική κοινωνιολογία καί ή οικονομία καθώς καί ή ψυχανάλυση έχουν άποκαλύ- ψει ουσιαστικές συσχετίσεις χωρίς βέβαια νά μπορούν νά με­ταβιβάσουν αύτές τίς γνώσεις σέ μιά πλατύτερη βάση. Αι­τία γ ι’ αύτό είναι άπό τό Ινα μέρος ή συκοφάντηση κάθε συ­νεπούς καί ριζικής κοινωνικής κριτικής σάν «άριστερής», «κόκκινης», «μαρξιστικής» ή «ούτοπικής» καί «Αφελούς»1 ά­πό τό άλλο μέρος δμως ή ίδια ή γλώσσα τής κριτικής ένερ- γε ϊ σάν Ινα σχεδόν άνυπέρβλητο έπικοινωνιακό έμπόδιο. Ε ­κτός άπό Ιναν άπαραίτητο μηχανισμό έννοιών, πού τόν χρειάζεται κάθε έπιστημονική γλώσσα, ή γλώσσα αύτή πε­ριέχει μάλλον Ινα πολύπλοκο, στερεότυπο ιδίωμα πού δέν τό καταλαβαίνουν άκόμη καί μορφωμένοι άνθρωποι καί ποΰ πρέπει νά μεταφραστεί πρώτα σέ μιά κατανοητή γλώσσα γ ιά νά γίνει δυνατή ή έπικοινωνία μέ πλατύτερες κοινωνι­κές όμάδες καί κυρίως μέ τίς κοινωνικά καί μορφωτικά μή προνομιούχες.

"Οπως ή σεξουαλική ήθική, Ιχε ι μετριαστεί καί δ κα- ταναγκαστικός χαρακτήρας τής πολιτικής καί κοινωνικής έξουσίας στις δημοκρατίες τού δψιμου καπιταλισμού. Μαθη­τές καί μαθητευόμενοι δέ δέρνονται πιά νόμιμα άπό τό δά­σκαλο καί τό άφεντικό, τό ξεχωριστό άτομο Απολαμβάνει σάν πολίτης καί έργαζόμενος σημαντική νομική προστασία, τό ίδιο σάν κατηγορούμενος ή (τουλάχιστον τυπικά) σά μέ­λος δποιασδήποτε μειονότητας. Τό σύστημα τής κοινωνικής πρόνοια; έγγυάται τουλάχιστον τό κατώτατο δριο συντήρη­ση;, τά εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι θεωρητικά άνοιχτά σέ

133

δλους, ή έλευθερία τής γνώμης είναι έγγυημένη σέ σημαν­τικό βαθμό, επεμβάσεις στήν έλευθερία τής πληροφόρησης συμβαίνουν βέβαια σχεδόν καθημερινά, άλλά ή άποκάλυψή τους είναι πάντα όδυνηρή. Ό άγώνας τής άστικής τάξης τόν 19ο αιώνα γ ιά τήν επέκταση τής νομικής προστασίας καί τών έργατικών όργανώσεων γ ιά έγγυημένες κοινωνικές παροχές διεύρυνε σημαντικά τό χώρο τής έλευθερίας τοϋ άν­θρώπου.

Μεγάλη σημασία καί σημαντικές συνέπειες γ ιά τήν κοι- νωνιν.ή ίξέλιξη είχε καί ή αύξηση τοΰ έλεύθερου χρόνου, μέ τήν όποία τό ένδιαφερον τοΰ ξεχωριστού άτόμου στράφη­κε περισσότερο στήν ιδιωτική σφαίρα. Ή αυξανόμενη σημα­σία αύτή; τής έξέλιξης καί οί συνέπειές της άπό πολιτική, κοινωνική καί ψυχολογική άποψη δέν Ιχουν Αναγνωριστεί άκόμη σέ δλο τους τό μέγεθος.

Ή αύξηση τής παραγωγικότητας μέ τή χρησιμοποίηση τή; τεχνική: καί τής επιστήμης Ικανέ δυνατή τή μείωση τών ώρών εργασίας σέ 42 ώρες τή βδομάδα τελευταία καί τήν αύξηση τών διακοπών. Παρά τόν ιστορικό άγώνα τής οργανωμένη; έργατιά; γ ιά τή μείωση τοΰ ώραρίου θά ήταν πάντω; λάθο; νά Αξιολογήσουμε τις έπιτυχίε; Αποκλειστικά σάν «κοινωνικά έπιτεύγματα» καί νά τις περιορίσουμε στόν Ανθρωπιστικό τομέα. Παρατηρημένο άπό τή λειτουργία τής διευρυμένης ιδιωτικής σφαίρας πρέπει μάλιστα νά Αμφιβάλ­λουμε άν ή αύξηση τοΰ έλεύθερου χρόνου μπορεΐ νά Αξιολο­γηθεί σά στάδιο στό δρόμο τής χειραφέτησης τών έργαζο-

Ό Ά γ γ λ ο ; κοινωνικός μεταρρυθμιστής Ρόμπερτ Ό ουεν (1771 - 1858), πνευματικός αύτουργός τοΰ συνεταιρισμού στή χώρα του, Αναγνώρισε τό 1816 στό ύφαντουργεϊο του στό Νιού Λέναρκ, δτι οί έργάτες του Απέδιδαν περισσότερο Αν εργάζονταν 10,5 ώρε; Αντί 16 ώρε; τήν ήμέρα. Τό μειω­μένο ωράριο έκανε τού; εργάτε; νά έργάζονται γρηγορότε­ρα, γιατί κουράζονταν λιγότερο' εκτό; άπ’ αύτό συγκεντρώ­νονταν περισσότερο στή δουλειά τους καί ετσι έβγαζαν λι-

134

Οί παρατηρήσει; τοΰ Ρόμπερτ “Οουεν, ποΰ σίγουρα είχε καρδιά γιά τοΰ; ίργάτες του καί έβλεπε τή μείωση τοΰ ω­ραρίου κυρίως κάτω άπό Ανθρωπιστική δποψη, Ιχουν σήμε­ρα επαληθευτεί Επιστημονικά και Ερευνηθεί παραπέρα —

Ή Ανώτατη απόδοση τή ; εργασία; έπιτυγχάνεται, δπως διαπιστώνει ή ψυχολογία τή ; εργασία;, μέ 42 ώρες τή βδο­μάδα' θά μπορούσε εξάλλου νά αυξηθεί μέ πολλούς τρόπους, καί πραγματικά πάνω σ' αύτό τό πρόβλημα Εργάζονται δλό- κληρα Επιτελεία γιατρών, ψυχολόγων καί όργανωτών. Μιά δυνατότητα 0ά ήταν π .χ ., αν μετά τήν τρίτη ώρα Εργασίας παρεμβαλλόταν μιά παύση 10 ή τουλάχιστον 5 λεπτών. Ή μείωση τής απόδοσης είναι σημαντική κυρίως στις όρθολογι- σμένες καί αϋτοματοποιημένε; διαδικασίες Εργασίας πού Α­παιτούν διαρκείς λειτουργίες Επιτήρηση; καί ελέγχου, γ ια ­τί ή κούραση αΰξάνει Εξαιτία; τή ; Εξασθένηση; τή ; ικανότη­τα; γιά συγκέντρωση. Λύτη ή σωματικά βέβαια Ελαφρότερη, άλλά Αλλοτριωμένη Εργασία αυξάνει πάλι τήν προδιάθεση γιά ψυχικέ; καί ψυχοσωματικέ; οιαταραχέ; καί Ασθένειες καί όδηγε: σέ περιττή σπατάλη τής έργατική; δύναμης.

Μ' αύτό καί μόνο τό παράδειγμα γίνεται φανερό ότι ή αύξηση τού ιδιωτικού Ελεύθερου χρόνου δέν είναι μόνο μιά ανθρωπιστική παραχώρηση προ; τοΰ; έργαζόμενου;. Αλλά σέ πρ<ότη γραμμή Ενα Αναγκαίο λειτουργικό συστατικό στοι­χείο τών Αναπτυσσόμενο)'/ παραγωγικών δυνάμεων. Ό Ε­λεύθερο; χρόνο; πρέπει σήμερα νά χρησιμοποιείται γιά τήν αναπλήρωση τή; φθορά; τού σώματο; καί τών νεύρων άπό τοΰ: σύγχρονου; τρόπου; παραγω γή;. Κατά κάποιον τρόπο ό Ελεύθερο; χρόνο; είναι μερο; τή ; διαδικασία: τή ; παρα- γω γή;.' γιατί διαφορετικά Οά μειωνόταν ή Απόδοση τή; Ερ­γασία: καί τό κέρδο;. Τελικά είναι παραπάνω άπό συμβολι­κό ότι αΰτ:: τί; συσχετίσει: τί; Αναγνώρισε πρώτο; Ενας Ε­πιχειρηματίας.

γότερο σκάρτο εμπόρευμα. Κέρδος ήταν Επίση; δτι ot μη-

135

έλεύθερουΆ λ λά καί γ ιά άλλους λόγους ή αΰξηση ι χρόνου Εχει οικονομική c

Στόν έλεύθερο χρόνο ό 5 τί γ ια άποφάσεις άγορδς χρειάζεται χρόνος, δχι μόνο στήν

ι δτι χρειάζονται πολλή σκέψη, άλλά μάλλον ό έλεύ- ι ό χώρο; ποΰ ωριμάζουν καί συνειδητο-

. οί έπιθυμίες καί οί άνάγκες. Ε κτός άπ’ αύτό ό ά καλυφθεί καί νά διαμορφωθεί,

,. γ ι ' αυτό προσ- ά καί

ματα ψυχαγωγία;. Ό λόκληρε; βιομηχανίες έχουν γηθεΐ γ ιά νά βοηθήσουν τόν άνθρυπο μέ άγαθά, καί άλλες «τεχνικές» νά «περνά» τόν έλεύθερο χρ

Στό άτομο βέβαια ή ιδιωτική σφαίρα οέ φαίνετί ένσωματωμένη στή διαδικασία τή ; έργασία;, άλλά σάν τόνομος χώρο; ποΰ τίθεται σέ έλεύθερη χρήση. Δέν π, φέρει μόνο ξεκούραση. άλλά καί τό αίσθημα δτι σ’ αν έξισώνεται πάλι ή άπώλεια τή ; προσωπικότητα; ποΰ i: τεϊ καθημερινά σάν τίμημα ή άλλοτριωμένη διαδικασία παραγω γή;. Έ δ ώ είμαι πάλι άνθρωπο;». Ή ιδιωτική σ· ρα φαίνεται πώ ; ικανοποιεί τό ταπεινωμένο Έ γώ . φαίν; πώ ; τοΰ δίνει τή δυνατότητα νά παίρνει άνεξάρτητε; 5 φάσει;. ()■ Γ/.εγχοι γ ιά τήν άπόδοση καί τή ■

Ή ιδιωτική σφαίρα γίνεται δλο ριο; χώρο; ζω ή; τοΰ βαθμό ποΰ τό αύξανόμι

.ι οί ώρε; εργασία;, άλλά αυξάνει ί ρυθμό: κα: τό 5 διαδικασία; τή; ;

2. «Τεχνική τής άγάπης» άντΐ «τέχνη τής αγάπης»

'Ο έλεύθερο; χρόνο; καί ενα ορισμένο εισόδημα είναι δμω: ασυμβίβαστα μέ μιά αυστηρή σεξουαλική ήθική. Ί Ι άργία

136

είναι άρχή όλων τών κακών··, λέει ή παροιμία. Στή διευρυ- μένη Ιδιωτική σφαίρα λείπει εκείνο τό πολύμορφο, 4μεσο σύστημα έλεγχο.», στό όποιο ύπόκειται ό άνθρωπο; στή οια- οικασία τή : εργασία:. Νομίζει πώ ; μπορεΐ νά καθορίζει δ ί- οιο: τοϋ: κανόνε: τή: συμπεριφορά; του καί έτσι παραβαίνει ολο καί πιό συχνά τι; διατάξει; καί τούς κανόνες μιας αύ- στηρή; σεξουαλικής ήθική: καί άρχίζει νά προσβάλλει τά ταμπού τη; ή νά ανέχεται τί; προσβολές τους.

Ά ν ομω: παρατηρήσουμε καλύτερα πώ ; άξιοποιοΰνται αϋτέ: οί δυνατότητες γ ιά μιά πιό έλεύθερη σεξουαλική ήθι­κή, Οά \Άς έκπλήξει ή πενιχρότητα. Αέν μπορεΐ νά γίνει λόγο: γιά μιά σεξουαλική κουλτούρα σαν αύτή τών άνώ- τερων στρωμάτιον τή ; ελληνική; καί ρωμαϊκή; αρχαιότητα;, ή —■ σέ άλλο έπίπεοο — - σάν αύτή πού άρχίζει νά διατυπιό- νεται τώρα σάν παιδαγο>γικός σκοπός στίς σκανδιναβικές χώρε;. Οί εξωτερικά καί κατά κάποιον τρόπο τυπικά προσ- όλημίνοι σεξουαλικοί κανόνε; αποδείχνουν τή διαρκή έπιρ- ροή του:, έπειοή μένουν άθικτε; οί έσωτερικευμένες ρίζες του;.

Λύτό δείχνεται καί στήν ελλειψη φαντασίας πού έπικρα- τει στή σεξουαλική ζωή. Ή σεξουαλικότητα περιορίζεται καί έκτελεΐται μόνο στή σεξουαλική πράξη. Οί παραλλαγές τών στάσεων στή συνουσία θεωρούνται άπό τά περισσότερα ζευγάρια, κυρίως άπό τις γυναΐκε;, άσεμνες καί άφύσικες. Ή περιγραφή του; καί ή παράστασή τους πού άποτελοΰσε κεντρικό θέ|ΐα τής τέχνης τής άρχαιότητας φαίνεται σήμε­ρα σάν πορνογραφία ή τουλάχιστον περνιέται καί κατανα­λώνεται σάν τέτοια. Τό πολύ - πολύ νά τις θεωροϋσε κανείς «τεχνικές τή ; άγάπη;», ένώ ό 'Οβίδιος είχε τραγουδήσει τήν τέχνη τής άγάπης.

Ή διαφορά άνάμεσα στήν «τεχνική τής άγάπης» — μιά Ιννοια άνάλογη στήν «τεχνική» έποχή — καί στήν τέχνη τής άγάπης παραπέμπει σέ μιά κοινωνικά προκλημένη αί­τια: Στήν ύποανάπτυξη τών μερικών δρμών, ή δποία έπιβλή- θηκε στό μικρό παιδί κατά τή διάρκεια τής διαδικασίας τής

137

. Ί Ι πολΰ σπάνια ποοσφερόμενη καί πολΰ νωρίς άφαιρούμενη ευχαρίστηση -τοϋ βρέφους '- ό σώμα τή: μητέρας (στοματική σεξουαλικότητα) ή ή καταπιεσμένη ευ­χαρίστηση τοΰ δίχρονου ή τρίχρονου παιδιού στο ίδιο του τό σώμα κατά τήν πρωκτική φάση (πού χαρακτηρίζεται άπό κινητικότητα, περιέργεια, ισχυρογνωμοσύνη καί υπερηφά­νεια γ:ά τίς πρώτες Ιπιτυχίες στή μάθηση, άλλά καί άπό τήν αρνητική στάση τών γονέων νά επιβάλλουν στό παιδί μέ εκγύμναση στήν τάξη μιά συμπεριφορά πού παρεμποδίζει τήν ψυχική ώρίμανση πέρα απ’ αύτό τό στάδιο), καί εκτός άπ’ αυτά ή συνεχής υποτίμηση τών γεννητικών οργάνων παρεμποδίζει τήν εύαισΟητοποίηση τού σώματος, τή σωμα­τική αίσθηση τής ευχαρίστηση:, τή σεξουαλικότητα γενικά. Σχεδόν όλες οί ζώνες τοϋ σώματος Οά μπορούσαν νά ευαι­σθητοποιηθούν καί νά γίνουν πηγές ευχαρίστησης. Ή τυπι­κή όμως γ ιά τόν χριστιανικό - δυτικό πολιτισμό άσκηση καί έχθρότητα άπέναντι στό σώμα παράχωσε αύτές τίς πηγές καί περιόρισε τή σεξουαλικότητα μόνο στόν τομέα τών γεν­νητικών οργάνων, γιατί ετσι επρεπε νά διασφαλιστεί ή ά- ναπαραγωγή.

Ή καθήλωση τής πλατιάς άνθρώπινης σεξουαλικότητας σέ άποκλειστικά γεννητική μπορεΐ νά θεωρηθεί σά μιά άπό τίς ούσιαστικές αιτίες γ ιά τό δτι καί ή συναισθηματική σχέ­ση, ή άγάπη πρός τόν έτερόφυλο a άναπτυγμένη καί μπορεΐ νά έκούς, κοινωνικούς παράγοντες. Ή ικανοποίηση τής c λικής δρμής καθαυτής άπαιτεΐ λίγη £ καμιά συναισθηματική δαπάνη. Τήν τρυφερότητα τήν α ι­σθάνεται συχνά ή όρμή ποΰ άπαιτεΐ χαλάρωση σάν άναβο- λή ποΰ προκαλεΐ δυσαρέσκεια καί σάν έμπόδιο.

Έ συναισθηματική δαπάνη, ο! τρυφερότητες μέ τόν σύν­τροφο, φαίνεται πώς Ιχουν γίνει κυρίως γ ιά τόν άνδρα πε­ρισσότερο ή λιγότερο τελετουργικό ι χει εύκολότερα τό σκοπό τής δρμής, τή < είναι «τεχνικές κατάκτησης» ή «μέσα άποπλάνησης». Στά

138

ι αδυναμία. Ά λ ­ικα στρώματα δέ

η ή κοινωνικά -ροκαλούμενη ύ-οπλασία τής σεξουαλικότητα;, δπω; απέδειξαν ψυχολογικές Ιρευνες. Ε ί­ναι πιθανό δτι οί καλοπροαίρετες προσπάθειες, γ ιά νά γ ί­νει ή γεννητική σεξουαλικότητα πιό έλκυστική γ ιά τό σύν­τροφο μέ ευφάνταστε; παραλλαγές καί νά μειωθεί ή έσωτε- ρικευμένη δειλία καί οί δισταγμοί, δέ δημιουργούν άνάγκη

Ή χαλάρωση δμω; τή ; σεξουαλική; ήθικής άπέναντι στή συσχετίνόμενη με τά γεννητικά όργανα σεξουαλικότητα ί- οηγεΐ σχεοόν αναγκαστικά στό δτι ή αμοιβαία συγκατάθεση γιά τή συνουσία δέ χρειάζεται πιά |ΐακρό προοίμιο’ Ιτσι ot σχίσει; τών συντρόφων μένουν άπό τήν άρχή συνήθως ξερές καί αντικειμενικέ;. Ί Ι σύγχρονη" άγάπη περιορίζεται στή φυσική, έπιθετική πράξη. Οί ΰποανάπτυκτε; μερικέ; όρμές εξαιτία; ακατάλληλων εκπαιδευτικών μεθόδων καί ή άπαι- τούμενη άπό τήν ήθική άποχή δέν έπιτρέπουν τή μετουσίω­ση καί τήν έκλέπτυνση τών έπιθυμιών τοΰ Αύτοΰ ( id ) , ά­κόμη κι δταν χαλαρώνονται οί σεξουαλικοί κανόνες. “Ετσι ή αυστηρή σεξουαλική ήθική καί οί περισσότερο ή λιγότερο ά- νεκτ:: προσβολε; τών ταμπού καί τών κανόνων δέν έπιτρέ­πουν τήν ανάπτυξη τή : ικανότητα; γιά άγάπη καί τή συν­τροφική σχέση άνάμεσα στό Έ γώ καί τό Έσύ. Συνέπεια αύ­τοΰ είναι δτι δύο σύντροφοι άποξενώνονται καί σάν άνθρωποι δταν '/■ συνεννοούνται πιά μεταξύ του; σεξουαλικά»- ή άντί- στροφα: ή σεξουαλική αποξένωση. ?στω μόνο μιά «άπιστία", οιαλύ:: ιυνήΜω; τή σχέση πρό; τόν άλλο γενικά ή σημαίνει

139

τουλάχιστον σοβαρή άναταραχή. Ό Σίγκμουντ Φρίυντ Οεο)- ροΰσε τή νομιμοποιημένη στή μονογαμία γεννητική σεξουα­λικότητα άπλώς σάν «άνταμοιβή» γ ιά τήν έπιβεβλημένη πα­ραίτηση άπό προγαμιαίες καί έξωγαμιαΐες σεξουαλικές σχέ­σεις. Ή έχθρική άπέναντι στή σεξουαλικότητα ήθική έξιδα- νίκευσε αύτή τήν «άνταμοιβή» σέ «μεγάλη εύτυχία». Αύτή ή εύτυχία διαλύεται γιατί «μόνο» πάνω στή σεξουαλική δρ- μή, πού άπδ τή φύση της δέν είναι έξάλλου μονογαμική, δέν μπορούν νά στηριχτούν στή διάρκεια συντροφικές - συναν- θρώπινες, τρυφερές σχέσεις. Είναι άπιτητικές, έγωκεντρι- κές καί τελικά μή άναπτυγμένες ούσιαστικά πέρα άπδ μιά παιδική ή οιδιπόδεια βαθμίδα. Μιά τέτοια γεννητική - σε­ξουαλική άγάπη καταδιώκει τδν σύντροφο, πού προσπαθεί νά άποφύγει τήν κατάκτηση άπδ τδν άλλο, μέ ζηλοτυπία καί μίσος. Ό φόνος άπδ ζηλοτυπία είναι ή τελευταία συνέπεια τής άπαίτησης γ ιά κατοχή. Ή κοινωνική λειτουργία αύτής τής έσωτερικευμένης ήθικής δείχνεται στήν άμοιβαία κατα­πίεση τών συντρόφων πού δέν μπορούν νά δώσουν δ ενας στδν άλλο έλευθερία. Αύτδ φαίνεται πώς δικαιολογεί τήν ύ- πόθεση ?τι ή έπιβεβλημένη ύποπλασία τή ; άνθρυ>πινης αί­σθησης τής εύχαρίστησης, πού τελικά είναι ύποανάπτυξη τί,; συγκινησιακής Ικανότητας καί κατά συνέπεια καθήλωση τή: συμπεριφοράς, κάνει τδν άνθρωπο «ικανό γ ιά γάμο και έ­τσι «ικανό γ ιά τήν κοινωνία».

Ή ύποανάπτυξη τής «σύγχρονης» σεξουαλική; ζω ή; εί­ναι φανερή παρά τή σημερινή τάση γ ιά χαλάρωση ορισμέ­νων κανόνων τής παραδοσιακή; ήθική;. Οί προγαμιαίε; σε­ξουαλικές σχέσεις δέν άποτελοΰν ίσως πιά πρόβλημα, άλλά οί «έξωγαμιαΐες»' παραμένουν αναμφισβήτητα άκόιιη. έστω κι άν 5λο καί περισσότεροι σύζυγοι τολμούν νά κάνουν - ά- πιστίες».

Ά πό τό άλλο μέρος ή πορνεία βρίσκεται σέ μεγάλη άνθη­ση. πράγμα πού δέν μπορεΐ νά θεωρηθεί σά σημάδι σεξουα­λ ική; άπελευθέρωση;. Στό μεταξύ ή άλλοτε ευυπόληπτη, πνευματώδη; έταίρα ή παλλακίδα Ιχει γίνει πόρνη ή στήν

140

καλύτερη περίπτωση χώλλ - γκέρλ, προέρχεται κυρίως άπό άθλιες οικογενειακές συνθήκες, είναι κοινωνικά άποτυχημέ- νη καί ζεί στό περιθώριο τής κοινωνίας, στόν ύπόκοσμο. Ά λ ­λά ή πελατεία της αυξάνει, καί πιθανόν αύτό δείχνει τήν ύ- ποανάπτυξη τής σεξουαλικότητας καί τή διατήρηση τής κα­ταπιεστικής ήθικής, ένώ στήν περιφρόνηση άπέναντι στήν πόρνη έκδηλώνεται ή ύποκρισία αυτής τής ήθικής.

'Εκτός άπ ' αύτό φαίνεται πώς ή δήθεν άπελευθέρωση τής σεξουαλικότητας, τό «κύμα τοΰ σέξ», κεΐται σέ μεγάλο βαθ­μό απλώς στήν Υ,οονοδλεψία. Ή άποκάλυψη τοΰ άνθρώπινου σώματος, κυρίως τοΰ γυναικείου, σέ φιλμ καί περιοδικά σάν αντικείμενο παρατήρησης καί σάν καταναλωτικό κίνητρο, ή αυξανόμενη κυκλοφορία πορνογραφικών περιοδικών καί έντυπων είναι μάλλον σημάδια σεξουαλικής άνάγκης παρά απελευθέρωσης τής σεξουαλικότητας.

Έ αιτία καί ταυτόχρονα ό χώρος γ ιά τή σχετική σεξουα­λική έλευθερία είναι σχεδόν άποκλειστικά ή Ιδιωτική σφαί­ρα. Ό οικονομικός καί δημόσιος τομέας μένουν αισθητά άθι­κτοι άπ’ αύτή τήν έξέλιξη' οί ρόλοι έδώ καθορίζονται άπό τήν άπόδοση, τήν πειθαρχία καί τόν έλεγχο. Αύτή ή έτοι­μότητα γ ιά υποταγή φαίνεται πώς έχει ψυχικά κίνητρα: Ή προοπτική γ ιά τήν έλεύθερη ιδιωτική σφαίρα κάνει ύποφερ- τή τήν καταπίεση τοΰ δημόσιου τομέα. Ά λ λά πιθανόν καί τό κίνητρο τής ένοχής παίζει εναν έξίσου μεγάλο ρόλο, δπως υποθέτει ό Λέο Κόφλερ («Ό άσκητικός έρωτας») : Αύτός πού προσβάλλει στήν ιδιωτική του σφαίρα τούς έσωτερικευ- μένους σεξουαλικούς κανόνες έπιστρέφει στή δημόσια σφαί­ρα, χωρίς νά τοΰ είναι συνειδητές οί συσχετίσεις, σά μετανοη· μένος αμαρτωλός. Ή ήθικά «έκλυτη» συμπεριφορά στόν έ­λεύθερο χρόνο βιώνεται σάν άδικη πράξη. ’Εκτός άπ’ αύτό φαίνεται πώς έδώ παίζει ρόλο καί ό φόβος γ ιά τό δτι ό «άρ- γόσχολος» θεωρείται ήδη άνήθικος, γιατί μόνο ή έργασία έ- ξευγενίζει, δίνει νόημα στή ζωή. Α ρχαϊκές άναμνήσεις— ora et labora — συγκαθορίζουν προφανώς τή συμπερι­φορά τοΰ «σύγχρονου» άνθρώπου.

141

3. Ή κατανάλωση σάν Αποζημίωση γιά τήν παραί­τηση άπό τή συμμετοχή στήν πολιτική

Ό διαχωρισμός τής ιδιωτικής σφαίρας άπό τή δημόσια, συμ­περιλαμβανομένου καί τοΰ τομέα τής έργασίας, έχει έκτός άπδ τ’ άλλα σά συνέπεια δτι οί ιδιωτικές καταναλωτικές ά­νάγκες άναγνωρίζονται σχεδόν άποκλειστικά σάν οί πραγ­ματικές άνάγκες. Συνθήματα δπως «ευημερία γ ιά δλους» καί άλλα συνθήματα σά συστατικά στοιχεία μιας ιδεολογίας ύ- ποδάλλουν ταυτόχρονα ισότητα προοπτικών καί τή δυνατότη­τα μιάς ίσης κατανομής τοΰ εισοδήματος. Ή κοινωνικά με- σολαβημένη πραγματικότητα άποπολιτικοποιείται στό βαθμό πού παρουσιάζεται σάν άποτέλεσμα άτομικής άπόδοσης καί ικανότητας, ή άποτυχίας. Ή ιδιοκτησία καί ή συμμετοχή στήν κατανάλωση γίνονται προϋποθέσεις γ ιά μιά πετυχημέ­νη διαμόρφωση τής ζωής.

Έ τσ ι παραμελοΰνται άλλες, ίσως σπουδαιότερες άνάγκες, δηλαδή δέ συνειδητοποιούνται, γιατί βρίσκονται στόν απρό­σιτο, άλλοτριωμένο δημόσιο τομέα: Ή άπαίτηση γ ιά ένα Α­ποτελεσματικό, δίκαιο έκπαιδευτικό σύστημα, γ ιά καλύτε­ρα νοσοκομεία, γ ιά προστασία τοΰ περιβάλλοντος, γ ιά έξυ- γείανση τών πόλεων ή γ ιά βελτίωση τοΰ συγκοινωνιακού συ­στήματος προσκρούει σέ έλάχιστο ένδιαφέρον σέ άνθρώπους πού αισθάνονται τήν ιδιωτική σφαίρα σάν καταφύγιο. Ή πραγματοποίηση αύτών τών έργων άνατίθεται στό κράτος, τό όποιο δμως πρέπει νά προσανατολιστεί στά συμφέροντα έ- κείνων πού διαθέτουν τά μέσα παραγωγής καί κατά συνέ­πεια είναι άναγκαστικά καί στήν πολιτική οί συνεταίροι του. Τό κράτος προτιμά μάλλον νά άναβάλλει τήν Ικανοποίηση πραγματικών αναγκών παρά νά δεχτεί περιορισμό τών ιδιω­τικών καταναλωτικών έπιθυμιών πού θά μπορούσε νά δδηγή- σει σέ πολτική κρίση.

Άκόμη καί τόσο ζωτικές άνάγκες δπως ή Ικανοποιητική καί Ανθρωπιστική οικοδόμηση δέν μπορεϊ πιά νά γίνει άπό

142

τήν ίδιωτικοποιημένη συνείδηση πολιτικό ζήτημα. Mix ά ξιοπρεπής κατοικία φαίνεται κι αύτή σάν καταναλωτικό ά- γαθό πού μπορεΐ ή δέν μπορεΐ κανείς να τό άγοράσει. Ή ά- ποπολιτικοποιημένη, προσανατολισμένη στήν ιδιωτική σφαί­ρα συνείδηση Αποδέχεται δτι ή οικοδόμηση καί ή πολεοδο­μία ύπόκεινται στούς νόμους τοΰ κέρδους. Ό ,τ ι δέν άποδί- δει κέρδος, παραμελεΐται. Οί προερχόμενες άπό τις συνθή­κες κατοίκησης ψυχικές βλάβες Ιχουν αύςηθεϊ σημαντικά. Έ Αυστριακή ·ΙΓυχολογική Ε τα ιρ ία τό άπέδειςε αύτό σέ μιά Ιρευνα πού ΐκανε τό καλοκαίρι τοΰ 1971. Ot άχαρες πολυ­κατοικίες τών μεγαλουπόλεων δηλητηριάζουν τήν ψυχή μας», συνόψισε τό αποτέλεσμα τής Ιρευνας ό πρόεδρος τής εταιρίας, δρ. Μαξιμίλιαν ΙΙίπερεκ. Ή οικοδόμηση μέ σκοπό τό κέρδος όδηγεί σέ μικρές, άπομονωμένες, άν καί στριμωγ- μένες ή μιά δίπλα στήν άλλη κατοικίες σέ τεράστια οικο­δομήματα πού υποβιβάζουν τό άτομο σέ άνθρώπινο μυρμήγ­κι. Οί συνέπειες είναι αύξανόμενη έπιθετικότητα, έρεθιστι- κότητα, έλλιπής ικανότητα συγκέντρωσης, άγχος καί κάθε είδους ψυχικές άρρώστιες. Γ ι' αύτό καί τό ποσοστό τών αύ- τοκτονιών σ' αύτά τά οικοδομικά γκέττο είναι ψηλότερο. Ή άπαίτηση γιατρών, κοινωνιολόγων καί άρχιτεκτόνων, γ ιά νά ληφθοΰν έπιτέλους ύπόψη στήν οικοδόμηση ψυχολογικές καί Ιατρικές άπόψεις, δέν είσακούγεται. "Οποιος μάλιστα άπαι- τεί τή συνεργασία ειδικών ψυχολόγων στήν οικοδόμηση χλευάζεται σάν αφελής ούτοπιστής. Ot γνήσιες άνάγκες εί­ναι σπάνιο προϊόν στήν καταναλωτική κοινωνία, γ ι’ αύτό ot καταναλωτές αισθάνονται εύτυχεΐς δταν πιάσουν Ινα τέτοιο «σύγχρονο» σπίτι. Τ ις ζημιές αύτής τής νόμιμης, άλλά έγ- κληματικής κερδοσκοπίας τις πληρώνει δ καταναλωτής καί ή κοινωνία γενικά. Τ ά κακά κοινωνικοποιούνται.

Ό διαχωρισμός τής ιδιωτικής ζωής άπό τή δημόσια, ή έλκυστικότητα τής ιδιωτικής σφαίρας μέ τόν έλεύθερο χρό­νο καί τις φαινομενικά έλεύθερες άποφάσεις έκλογής στήν κατανάλωση άπό τό ενα μέρος καί ot αύξανόμενοι καταναγ­κασμοί προσαρμογής στή δημόσια σφαίρα άπό τό άλλο I-

143

χουν σά συνέπεια ότι ό άνθρωπος άναζητα καί βρίσκει τήν ικανοποίησή του σαν ιδιώτης, δχι δμως στό ρόλο του σ4ν έρ- γαζόμενος καί πολίτης. Γιά τήν απουσία τους άπό τήν πολι­τική οί μάζες άποζημιώνονται' ιδιωτική σφαίρα, έλεύθερος χρόνος καί καταναλωτικές δυνατότητες μποροΰν νά θεωρη­θούν αποζημιώσεις. Ό συγκαθορισμός, ή συμμετοχή σέ δια­δικασίες αποφάσεων, πού προϋποθέτουν συγκέντρωση καί ά- νάλυση πληροφοριών, δεν παρουσιάζουν ένδιαφέρον, γιατί ϋά έκτελοϋνταν εις βάρος τού προσωπικού έλεύθερου χρόνου. Ί Ι πολιτική καί κριτική σκέψη προκαλούν στούς άνθρώπους ποΰ έχουν μείνει ψυχικά στήν κατάσταση τοΰ παιδιοΰ δυσα­ρέσκεια. Είναι δμως φανερό δτι οί μεταρρυθμίσεις καί οί άλ- λαγές δέν μπορούν νά γίνουν πρώτα στήν ιδιωτική σφαίρα, άλλά στή δημόσια. Οί μάζες πού έχουν καταφύγει στήν Ι­διωτική σφαίρα άπουσιάζουν άπό τή διαμόρφωση τής κοι­νωνίας, ή λήψη άποφάσεων βρίσκεται στά χέρια λίγων δμά- οων, τών έλίτ, τών συμβουλίων τών κομμάτων, τών όργανώ- σεων, τών συνδέσμων καί τής κρατικής γραφειοκρατίας πού ανταγωνίζονται μεταξύ τους ή συνεργάζονται άνάλογα μέ τίς περιπτώσεις.

Ό ξεχωριστός έργαζόμενος δέν μπορεΐ πιά νά συλλάβει τή διαδικασία τής παραγωγής στήν έπιχείρηση πού έργάζε- ται. Στό παραγόμενο προϊόν συμμετέχει μόνο μέ μερικές κ ι­νήσεις τών χεριών, φαντασία δέ χρειάζεται, ή έργασία δέν ικανοποιεί, άλλά προκαλεϊ δυσαρέσκεια. Σ ’ αύτό προστίθεται δτι στις μεγάλες έπιχειρήσεις οί άρχές ποΰ παίρνουν τίς ά- ποφάσεις μένουν άνώνυμες στό βαθμό πού δέν είναι δρατές σάν προσωπικότητες. Στόν ξεχωριστό έργαζόμενο λείπουν συγκεκριμένα άντικείμενα σά στόχοι τής συμπάθειάς του, τών έπιθυμιών του, τών έλπίδων του ή τής κριτικής του. Οί διευθύνοντες μένουν άόρατοι, «αύτοί έκεΐ πάνω» δέν είναι προσιτοί στόν «μικρό άνθρωπο», φαντάζεται μόνο τήν παρου­σία τους καί γνωρίζει τή δύναμή τους.

Οί κοινωνιολόγοι Χόρστ Κέρν καί Μίχαελ Σούμαν άπο- κάλυψαν γ ιά μιά άκόμη φορά αύτές τις συσχετίσεις στήν έ-

144

) συνείδηση. μποροΰμε νά Απαντήσουμε μόνο ψυχολο- i μόνο Ινα κομμάτι τής κοι-

3τή δημόσια σφαί- ι τοΰ έργάτη (τό ϊδιο

; μάλιστα είναι, κατά τόν >μοσμένος καί λιγότερο

ς>·), «γιατί ή κοινωνία τόν Αφήνει κατά ε τό αΓσθημα δτι είναι άτομικά άντικαταστάσιμος καί > Αφαιρεΐ τήν έγγύηση σταθερών συνθηκών ζωής μέ

τής Αποκτημένης θέσης» (Κέρν/

τική σφαίρα' ό έργαζόμενος νομίζει πώς κάτι θά χάσει. Αύ- τός ό φόβος δέν τοϋ έπιτρέπει νά Αγωνιστεί στή σφαίρα τής

ιυμφέροντα δπως συμμετοχή στις >μή τοϋ εισοδήματος, βελτίωση

>γής κλπ.

4. Ό κοινωνικό προκαλούμενος φόβος γίνεται «Ιδιωτικός»

Ό φόβος καί ή άδυναμία πρέπει δμως κατά κάποιον τρόπο νά άπωθηθούν. Ό 'Αμερικανός ψυχαναλυτής Κοΰρτ "Λισλερ όλέπει τόν πολίτη στί; τεχνικά διοικούμενες. αδιαφανείς κοι­νωνίες στήν ίδια θέση οπως τό στρατιώτη στήν πολεμική μη­χανή.

Ό φοβισμένος στή σφαίρα τής παραγωγής άνθρωπος παίρνει τό φόβο καί τήν άδυναμία του καθώς καί τήν αυξη­μένη του επιθετικότητα στήν ιδιωτική σφαίρα πού μπορεΐ νά τήν επισκοπεί. 01 συγκρούσεις πού θά επρεπε νά λυθούν στή σφαίρα τής παραγωγής, άλλά δέν μπορούν νά λυθούν ί- ξαιτίας τών καταναγκασμών προσαρμογής, λύνονται εδώ. Κοινωνικά προκαλούμενες συγκρούσεις γίνονται «ιδιωτικές-·.

Αυτές οί διαδικασίες είναι συχνά Ολοφάνερες καθημερι­νές έμπειρίες. Ό κουρασμένος πατέρας π .χ . ξεθυμαίνει τήν έρεθιστικότητά του στή γυναίκα καί τά παιδιά του’ ξεσπά σέ έκρήξεις θυμού μέ τήν κάθε μικρολεπτομέρεια. Ή Απόδει­ξη τής ισχύος του (τής παντοδυναμίας του) τόν ξεκουράζει ψυχικά, ή ^πρωτόγονη» έπιθετική πράξη άνορθώνει τό τα­πεινωμένο του Έ γώ . "Οσο μικρότερο είναι τό γόητρο τού έ- παγγέλματός του, δσο πιό κουραστική γ ιά τό σώμα καί τά νεύρα ή δραστηριότητά του, δσο λιγότερες δημιουργικές δυ­νατότητες προσφέρει, δσο χαμηλότερα βρίσκεται στήν Ιεραρ­χία τής έπιχείρησης, τόσο συχνότερα θά συναντήσουμε μιά τέτοια συμπεριφορά. Ά ποτελεΐ σχεδόν κανόνα στά κατώτε­ρα κοινωνικά στρώματα.

Τ ά μέλη τής οικογένειας δμως δέν προσφέρονται άρκετά σάν άντικείμενο γ ιά τό ξεθύμασμα τής Απογοήτευσης άπό τή διαδικασία τής παραγωγής καί γ ιά τήν Απόδειξη τής παντο­δυναμίας. Γιά τήν Απώθηση ή τήν Απόκρουση τοϋ φόβου προσφέρονται πολλές καί μετουσιωμένες δυνατότητες. ΙΙάθη δπως τό κοτό, τό πέρασμα τής ώρας στό καφενείο ή στή μπυ-

146

έοηθοΰν τόν άνθρωπο νχ απωθεί ή νά ξεχνά τήν πρχγμχτι- κότητχ καί νχ όνειρεύετχι ενχν κχλΰτερο κόσμο.

ΙΙολΰ πιό άμεσα καί εϋχχριστχ μπορεϊ κάνει; νχ προσκο­μίσει τήν Απόδειξη τής πχντοδυνχμίχ; μέ τήν οδήγηση τοΰ αυτοκινήτου, πράγμα πού στό μεταξύ εχει μεταβάλλει τού; δρόμου; μα; σέ χώρου; διεξαγω γή; Εμφύλιου πολέμου. Ή μοναξιά στό αυτοκίνητο προσφέρει αίσθημα ελευθερία: άπό κάθε έλεγχο καί αναστέλλει προφανώ; κάθε συνείδηση ευ­θύνη;. ποΰ άλλιώ; Επιβάλλεται άπέξω. άλλά δέν είναι τίποτε άλλο άπό καταναγκασμό; προσαρμογή:. 'Ο Ελεγχο; τοΰ αυ­τοκινήτου καί τή ; δύναμή; του ωφελεί τό έξασθενημένο Έ ­γώ καί μειώνει τήν προσοχή άπέναντι στόν κίνδυνο ποΰ κα­ραδοκεί παντού. Τό μεγαλύτερο ή ταχύτερο αυτοκίνητο δ- μω; αϋτοΰ ποΰ κάνει προσπέλαση θίγει τό αίσθημα τή; προ­σωπική; άξία ; καί προκαλεϊ αισθήματα Εκδίκηση; καί μί­σους- στό ταχύτερο ή μεγαλύτερο αύτοκίνητο μπορεϊ ξαφνικά νά βρίσκεται 6 προϊστάμενος, τόν όποιο μόνο μέ Επικίνδυνη όδήγηση μπορεϊ κανείς νά τόν φοβίσει καί νά τόν τρομάξει. Ή τό Εσωτερικευμένο κίνητρο τοΰ άνταγωνισμοΰ καί τής ά- πόδοση; δρίζει τόν τρόπο όδήγηση;. Επίση; μιά μορφή από­δειξης τής παντοδυναμίας, καί Εξουδετερώνει δλα τά σήμα­τα κινδύνου καί τή διακριτική συμπεριφορά.

Ό άγώνας τής άπόδοσης καί τοΰ άνταγωνισμοΰ Εμφανί­ζεται μέ τήν ίδια οξύτητα καί σάν καταναλωτική συμπερι­φορά.

Ένώ μιά κατεύθυνση τής ψυχολογίας (στή συνέχεια τοΰ Ά λφ ρεντ Ά ντλερ) θεωρεί τήν Επιδίωξη τοΰ άνθρώπου γιά άναγνώριση σάν ενα είδος Ενστικτου, ot διάφοροι τρόποι συμ­περιφοράς στή σφαίρα τοϋ Ελεύθερου χρόνου μποροϋν νά πα­ρατηρηθούν μάλλον σάν παιδιστικές μορφές Ενέργειας καί συμπεριφοράς.

Έ μανία γ ιά άναγνώριση καί γόητρο μέ Επιδεικνυόμενα καταναλωτικά Αντικείμενα σημαίνει βαριά βιώματα Απώ­λειας στήν παιδική ήλικία κατά τή διάρκεια τής διαδικα-

147

κατάσταση θά χειροτερέψει. Κάτω άπό τίς δοσμένες κοινο)- ν.κές συνθήκες ή πολιτική άπάθεια αντιστοιχεί στήν άρχή τής ήοονής σέ μιά πολύ χαμηλή βαθμίδα τής άνάπτυξης τοϋ Έγώ*, γράφει δ Κλάους Χόρν. («Ή σχέση άνάμεσα στό φό­βο καί τήν πολιτική άπάθεια» ) . Ή φαντασία άποσπά τήν προσοχή άπό τό άσυνείδητα οδυνηρά αισθητό γεγονός 8τι τό ξεχωριστό άτομο είναι άγραφο χαρτί έκεϊ ποΰ παίρνονται οί αποφάσεις στόν τομέα τής έργασίας καί τής πολιτικής, πού δεν μπορεΐ νά είναι σίγουρο ούτε γ ιά τούς δρους τών ύλι-

κών «άμοιβών» καί άκριβώς Εξαιτίας αυτής τής άόεβαιότη- τας υποτάσσεται μέ μεγαλύτερη προθυμία. «Κοινωνικοποιη- μένο ναρκισσισμό - όνόμασε δ Τέοντορ Β. Άντόρνο αύτή τήν υποχώρηση τοϋ ατόμου στό Έ γώ του στήν Ιδιωτική σφαίρα, γ:ά νά βεβαιωθεί στόν καταναλωτικό άνταγωνισμό δτι έχει κάποια άξία.

Ά ν καί ή ιδιωτική σφαίρα είναι διαχωρισμένη μόνο φαι­νομενικά άπό τή σφαίρα τής παραγωγής, τό ξεχωριστό ά­τομο τήν αισθάνεται σάν ξεχωριστό, αυτόνομο τομέα, δπου αύτός είναι ί κύριος. Μόνο δ φόβος μεσολαβεί γ ιά τή σύν­δεση τών δύο σφαιρών' αύτός ό φόβος δέν είναι δμως συνει­δητός, άλλά Εκφράζεται μόνο στή συμπεριφορά. Έ ιδιωτική σφαίρα είναι άναγκαίο κομμάτι τοϋ συστήματος παραγωγής' έπιτρέπει Ελεγχο τής συμπεριοφοράς χωρίς αύταρχική πίε­ση καί χωρίς αύστηρό ηθικό σύστημα κανόνων.

Έ άστική ήθική τής άπόδοσης Επιβάλλεται μάλλον μέ τό φόβο παρά μέ τήν αύταρχική πίεση. Ό Εργαζόμενος αισθά­νεται δτι ή εργατική του δύναμη καί ή άνταλλαγμένη μ’ αυ­τή άξία, δ μισθός, είναι στήν πραγματικότητα ή μοναδική του Ιδιοκτησία. Έ φροντίδα γ ιά τήν «ποιότητα» αύτής τής παραγωγικής δύναμης, δηλαδή ή φροντίδα γ ιά τήν Επαγ­γελματική μόρφωση είναι υπόθεση τοϋ ξεχωριστού άτόμου. Ό καθένας είναι δημιουργός τής τύχης του. Ά πό τήν Εργα­τική δύναμη Εξαρτάται ή κοινωνική θέση τοϋ άτόμου' τό γό­ητρο ένός Επαγγέλματος καί ή άνταλλακτική του άξία (τό ΰψος τοϋ εισοδήματος) άποφασίζουν γ ιά τήν «άξία τοϋ άν­θρώπου» (ή κοινωνική ώφελιμότητα δέν παίζει ρόλο. Έ να ς σκουπιδιάρης ή Ινας καθαριστής ύπονόμων κάνουν ίσως κοι­νωνικά πιό ώφέλιμη Εργασία άπό Ιναν διπλωματούχο κατα­σκευαστή άμαξωμάτων. Τό κοινωνικό γόητρο καί τό εισό­δημα τοΰ σκουπιδιάρη είναι δμως χαμηλό, Ενώ τοΰ διπλω­ματούχου κατασκευαστή άμαξωμάτων ψηλό). Έ Εργατική δύναμη σά μοναδική παραγωγική Ιδιοκτησία κάνει τόσο τόν Εργάτη δσο καί τόν άνώτερο υπάλληλο νά προσκολλοΰνται στό status quo. Ή άπώλεια τής Εργατικής θέσης ξυπνά τό

149

φόοο, γιατί άπειλεΐ τήν ιδιωτική σφαίρα. Ή κοινωνική δια­φορά ανάμεσα σ' αυτόν πού μπορεΐ νά εργάζεται καί σ' αυ­τόν πού δέν έργάζεται, τον ανάπηρο, τό συνταξιούχο κλπ. δέ φαίνεται μόνο άπό τ ί; περιορισμένες καταναλωτικές δυνατό­τητες έςα ιτία; τού μικρότερου εισοδήματος, άλλά πολύ πιό καθαρά άπό τόν κοινωνικό αποκλεισμό καί τήν άπομόνωση. Έ τσ ι ό έργοδότη; γίνεται εντεταλμένος μιάς άγαθής μοί­ρας. Ή εργασία είναι χάρη μέσα σέ ενα σύστημα πού δέν προσφέρει καμιά έγγύηση γιά σίγουρη έργασία καί σίγουρο εισόδημα καί διατηρεί έτσι διαρκώς τήν άνασφάλεια. Έ έρ­γασία ΰπόκειται στό νόμο τή; προσφοράς καί τής ζήτησης. “Ετσι ί έργαζόμενος ένδιαφέρεται γ ιά τή διατήρηση τού ύ- πάρχοντος συστή|ΐατος παραγωγής καί τών παρεχόμενων κοινωνικών καί υλικών άμοιβών.

5. Νεανικότητα καί σέξ σάν πολιτισμική νεύρωση

Ί Ι ασκούμενη καταπίεση τής σεξουαλικότητας κατά τή διάρ­κεια τής διαδικασίας τής κοινωνικοποίησης, πού διαμορφώ­νει αυταρχικούς καί προσαρμοστικούς χαρακτήρες μέ ταυ­τόχρονη μείωση τής ικανότητας τοϋ Έ γώ γ ιά τήν κατανόη­ση τής πραγματικότητας καθώς καί ή μερική χαλάρωση σε­ξουαλικών ήθικών κανόνων γ ιά έφηβους καί ενήλικους έπι- τρέπουν μόνο μιά υποτυπώδη σεξουαλική δραστηριότητα. Ή σεξουαλικότητα γίνεται καταναλωτικό προϊόν πού τρώγεται σάν τόσο πιό νόστιμος μεζές δσο ξυπνούν ταυτόχρονα άπωΟη- μένοι φόβοι καί αισθήματα ένοχής πού τής αύξάνουν κατά κάποιον τρόπο τήν άξία. Οί χειραφετικές δυνατότητες μιάς μή καταπιεστικής σεξουαλικής άγωγής μένουν Ανεκμετάλ­λευτες, οί παραδοσιακοί θεσμοί τής κοινωνίας δέν πρέπει νά άλλάξουν, το ίδιο καί οί συνθήκες εξουσίας. Ά ν ή έπιδίω- ξη τής σεξουαλικής (γεννητικής) ήδονής σήμαινε Αλλοτε «κοινωνική έκρηκτική δύναμη >, πού οπως πιστεύει άκόμη

150

καί σήμερα εσφαλμένα ή κοινωνιολογία τής οικογένεια; α­πειλούσε κάθε κοινωνία καί γ ι’ αύτό έπρεπε νά καταπιεστεί, ή Αμεση αυταρχική καταπίεση είναι τουλάχιστον σάν τάση ξεπερασμένη ιστορικά, άφοΰ ή πρίν ένιαία ζωή χωρίστηκε σέ δύο: σέ μιά φαινομενικά έλεύθερη ιδιωτική σφαίρα καί σέ μιά δημόσια πού ό άνθρωπο; τή δέχεται σά μοίρα. Ή μοί­ρα, ή βιομένη εξάρτηση καί άδυναμία προκαλοΰν φόβο καί επιθετικότητα ποΰ πρέπει νά Απιοθηθοΰν μέ προβολή ή μέ υ­ποχώρηση άπό τή δημόσια στήν ιδιωτική σφαίρα. ’Εδώ ή< προοιδιπόοεια ικανοποίηση τών άναγκών» γίνεται 6 μονα­δικά δυνατό; σκοπός τής ζωής.

Γιά νά αποδείξουμε δτι ή κοινωνία γενικά στέκει σέ μιά παιδική βαθμίδα ή Οπισθοδρομεί πρός αύτή καί Οργανώνεται καθημερινά σέ άνηλικότητα, δέ θά χρειαζόμασταν νά παρα­θέσουμε άφηρημένε; κοινωνιολογικές ή ψυχαναλυτικές θεω­ρίες. Έ πραγματικότητα τό δείχνει καθαρά.

"Λ; πάρουμε Ivjiv «διαφημιστικό φορέα», ενα περιοδικό, και ά ; μελετήσουμε τις έπικεφαλίδες καί τά διαφημιστικά κείμενα: «Αυτοκίνητα γ ι’ αύτούς πού είναι καί Ιμειναν νέοι»— «Νεανικά καί μοντέρνα υπνοδωμάτια» — «Προστατέψτε τά νειάτα τοΰ δέρματός σας» — «Δείχνε νεανικό πρόσωπο»— «Μείνε νέο; καί ζωηρό;» — «Υπάρχουν χίλιοι τρόποι νά φαίνεσαι νεότερο;» — "Νέος, φρέσκος, θρασύς» — «Δέν υπάρχει λόγος γ ιά πανικό» — «Ή σημερινή γενιά έκμεταλ- λεύεται τις έπιτυχίες της. Ε ξαντλεί τις δυνατότητες τής σύγ­χρονης ζωής συνειδητά. Καί τις Απολαμβάνει! Ξέρει τί έχει σημασία: Έ διατήρηση καί ή ένίσχυση τής δραστηριότη- τάς της.»

Καί σάν όπτικό συμπλήρωμα νέοι Ανθρωποι, ιδανική σω­ματική διάπλαση, Ακτινοβολία Ομορφιάς καί εύτυχίας, Α- θλητικότητα, έλευθερία στήν Απόλαυση, σύγχρονοι ’Απόλ­λωνες καί ’Αφροδίτες. Φαίνεται σά νά μπορούσε τελικά νά ικανοποιηθεί ό πόθος τής Ανθρωπότητας γ ιά αιώνια νειάτα, σάν ή ουτοπία νά !χε ι γίνει πραγματικότητα.

’Αλλά στήν πραγματικότητα έδώ ύποδαυλίζεται μέ ώμό

151

τρόπο ό φόβος τοΰ άνθρώπου μπρός στά γερατειά, τή μο­ναξιά καί τήν αποτυχία, ουσιαστικά δ φόβο; τοΰ αποκλει­σμού άπό τήν κοινωνία, γ ιά νά Εξαναγκαστεί σέ μιά ορισμέ­νη καταναλωτική συμπεριφορά. Καί τότε έρχεται ή άμοιόή: «Λέν υπάρχει λόγος γ ιά πανικό»' άλλιώς καλύτερα θά είναι νά κάνει τή διαθήκη του.

Αύτή ή αφύσικη ψυχική εξέλιξη τών ενήλικων πρός τά πίσω παρουσιάζει ήδη χαρακτηριστικά μιας συλλογικής νεύ­ρωσης καί ύπογραμμίζει γ ιά μιά άκόμη φορά τή χειραγω- γικότητα τού ανθρώπου στόν έλεύθερο χρόνο.

- τ ή σφαίρα τοϋ ελεύθερου χρόνου δέν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ειδικές γ ιά τούς ενήλικους συνήθειες, κυριαρχεί, α­παρατήρητο στήν ώμότητά του, τό ιδανικό τής νεανικότητας. (Τό πολύ - πολύ θά μπορούσε νά χαρακτηριστεί σάν ειδική συνήθεια τών ενήλικων ή βραδινή τηλεόραση' άλλά ή παθη­τική κατανάλωση τής προσφερόμενης ψυχαγωγίας δείχνει καθαρά τήν κούραση πού έχει προκαλέσει ή έργασία καί o r / επιτρέπει σχεδόν καθόλου τήν ένεργητική διαμόρφωση τού Ελεύθερου χρόνου. Ή τηλεόραση είναι έκφραση τής πα­ραίτησης καί τής φυγής άπό τήν πραγματικότητα, τελικά τού φόβου. Ί Ι τηλεόραση απομονώνει, καλύπτει τίς όρμικές Επιθυμίες μέ προσφορές ταύτισης, καί έδώ δ τηλεθεατής α­φήνει πρόθυμα νά άποσπαστεί ή προσοχή του, γιατί δέν ξέ­ρει πιά τί νά κάνει μέ τις όρμικές έπιθυμίες του. Ή νεανι- κότητα Ιχει γίνει συνώνυμο τής ευτυχίας γενικά, τής πετυ- χημένης διαμόρφωσης τής ζωής, τής άποδοτικότητας. τής ζωτικότητας, τής απόλαυσης τής ζωής καί κυρίως τής Ε­λεύθερης σεξουαλικότητας.

Οί επιτυχίες στις πωλήσεις καταναλωτικών άγαθών <γιά νέους» καθώς καί ή δλο καί πιό φανερή τάση τών Ενήλικων γ ιά νεανική συμπεριφορά δείχνουν δτι ή διαφήμιση πετυ­χαίνει άπόλυτα τό στόχο της όταν άπευθύνεται στό φόβο. Ή μανία τής νεανικότητας Ιχει γίνει συλλογικό ιδανικό τοΰ Έ ­γώ. Τό νά μήν τό Επιδιώκει κανείς θά σήμαινε πώς δμολογει δτι δέν περιμένει πιά τίποτε άπό τή ζωή, πώς Ιχει περάσει

152

ή μπογ:ά του. πώ : είναι ξοφλημίνος-. 'Ο π ω ; ή προσβολή τού Ύ πίρ - Έ γώ προ/αλί: φόβο τιμωρία: καί ένοχής, έτσι καί ή προσόολή τού ιδανικού τοΰ Έ γώ προκαλεί φόβο άπόρ-

Ί ί οπισθοδρόμηση τών ενήλικων στήν κατάσταση τοΰ παι­διού. οπω; εκφράζεται στή συμπεριφορά στήν κατανάλωση καί στόν έλεϋΟερο χρόνο. δημιουργεί ενα κενό, δηλαδή οί έ- νήλικο: πού συμπεριφερονται σάν παιδιά δέν άποτελοϋν γιά τόν νεαρό σάν πατίρε; ή μητερε;. άλλά καί σά δάσκαλοι ή άλλο: προϊστάμενο: κατάλληλα αντικείμενα γιά ταύτιση καί ανταγωνισμό σέ εκείνη τήν ψυχικά δύσκολη καί γεμάτη συγκρούσεις διαδικασία. κατά τήν όποια άποφασίζεται όρι- στ:κά ή ώρ'.μότητα καί ή συμπεριφορά τοϋ κατοπινού ένή- λ:κου. Ί Ι φάση τή : :^ηο::ας εχει γίνει δυσκολότερη, ή βιο­λογική ώριμότητα άρχίζει νωρίτερα, ενώ ή είσοδο; στήν έ- παγγελματική ζωή καί στόν κόσμο τών ένήλικων άργότερα.

'Ο νεαρό; δεν Ιχει πιά κανεναν κριτικό άντίπαλο στούς γονεΐ; του. μέ τόν όποιο Οά μπορούσε νά άναμετρηθεϊ καί νά άποδεσμευτεί άπ' αϋτόν. γιά νά φτάσει στό δικό του ιδανικό τοϋ Έ γώ καί στή δική του προσωπικότητα, σέ δίκες του ά­ξιε;. σέ δική του ικανότητα γ ιά λήψη άποφάσεων, σέ αρμο­νικέ; σχίσει; μέ τοΰ; άλλου; καί τελικά στό ένδιαφέρον γιά συμμετοχή στά γεγονότα Ιξω άπό τόν ιδιωτικό τομέα. Ή έ- πανεμφάνιση τή ; οιδιπόδειας σύγκρουσης (ή σύνδεση τοΰ παιδιού μέ τόν έτερόφυλο γονέα καί οί διάφορες άμυντικές μορφές τής ταύτισης: τό άγόρι π .χ . ταυτίζεται μέ τόν ισχυ­ρό πατέρα καί Ικανοποιείται μέ τή μερική κατοχή τής μητέ­ρας, ή ταυτίζεται μέ τή μητέρα, άλλά άγαπα ταυτόχρονα καί τόν ισχυρό άντίπαλο, τόν πατέρα), πού πλήττει τώρα τόν γεννητικά ωριμότερο άνθρωπο, δέν μπορεΐ νά διευθετη­θεί. Δέ γίνεται τό βήμα πρός τήν ένηλικίωση, ό νεαρός μέ­νει παιδί, μένει κατά κάποιον τρόπο κρεμασμένος άπό τό δένδρο, άν καί δέ σέβεται τούς γονείς του. Ή «έλλιπής ταύ­τιση» (Μίτσερλιχ) τοϋ μεγαλύτερου μέρους τών νεαρών έκ- φράζεται δχι μόνο στήν άδιαφ ορία άπέναντι στά πολιτικά -

153

κοινωνικοι γεγονοτα. ά/./.α και απέναντι στις '.^y'jyjzzι άςιες τών ενήλικων καί τήν κρατούσα σεξουαλική ήθική. Έ νεο­λαία περιφρονεϊ κατά βάση τόν κόσμο τών ενήλικον καί πα­ραβαίνει τό σύστημα κανόνων πού επικρατεί δχι τόσο άπό κριτική διόραση (εξαιρείται μια έλίτ νεαρών) . όσο άπό πεί­σμα καί άντιπολίτευση. άπό ναρκισσιστική φιλαυτία καί ελ- λειψη ένός σταθερού ιδανικού τού Έ γώ . Ίσ ω ς καί τό ήθικό σύστημα είναι εμπόδιο στις καταναλωτικές ανάγκες τών νέ­ων που τίς εκμεταλλεύτηκε τά τελευταία χρόνια ή βιομη­χανία σάν έπικερδή αγορά. Γιατί δπου γίνεται κατανάλωση, ο'έ μπορεΐ νά υπάρξει ασκητική ήθική. Ό Λλεξάντερ Μί- τσερλιχ περιγράφει αυτόν τόν τύπο τοϋ νεαρού στό βιβλίο του <Ή ανικανότητα νά λυπούμαστε : -Τείνει σέ έπαναστρο- φή. δείχνει μιά άνάγκη γιά πρώιμη κοινωνική καί υλική δια­σφάλιση. Κατά βάση δέν άποδεσμεύεται άπό τούς γονείς του. άκόμη κι αν τούς σέβεται λίγο. Αύτή ή καθήλωση δυσχεραί­νει καί επιβραδύνει τή δυνατότητα γιά τήν πλήρη ανάληψη σχέσεων μέ άνθρώπους καί πράγματα εξω άπό τήν οϊκογέ-

Έ τσ ι έ νεαρός άναζητα συχνά άσυνείδητα άλλες εξουσίες καί ιδανικά τοϋ Έ γώ : Συλλογικά στήν έξωοικογενειακή έ- μάδα τών συνομήλικων, τήν «κλίκα-, στούς ήρωες τοϋ ποδο­σφαίρου καί στούς άστέρες τοϋ κινηματογράφου καί τής πόπ

’Αντί γ ιά αυτόνομη ;

154

Τό δτι ή σεξουαλική άμοιβή δέν αποδείχνεται έςαιτίας τή: '·:επ ίραστη: οιδιπόδεια; σύγκρουση; σταθερή βάση γιά διαρκει: συ,υγικέ; τ /ίζ ι·.ζ . τό δείχνει το μεγάλο ποσοστό τών διαζυγίων. Αλλά αύτά είναι ατομικά προβλήματα πού πρέπει νά τά λύσουν ο: ίδιο·, οί ένδιαφερόμενοι. Ή κοινωνία :νδ·.α:::ρετα·. μόνο γιά τήν τεχνική ρύθμιση, π .χ . γ ιά τήν οικονομική διασφάλιση «δυνατότερου συζύγου.

Ί Ι φετιχοποίηση τή: νεανικότατα: πού εχει καταντήσει πολιτισμική νεύρωση δέν περιορίζεται βέβαια μόνο στόν το- μία τή: κατανάλωση: και τοΰ έλεύθερου χρόνου, άλλά γίνε­ται αποφασιστικό κριτήριο γιά δλο καί περισσότερα επαγ­γέλματα στόν τομέα τή: εργασία:. Ή άποδοτικότητα καί ή δυναμικότητα συσχετίζονται καί έδώ μέ τή νεανικότητα. Οί εφημερίδες είναι γεμάτες μέ αγγελίες πού ζητούν τόν «νεα­ρό. δυναμικό συνεργάτη- , Τό όριο ηλικία; άκόμη καί γ ιά ά- νώτατε; θέσεις μειώνεται συνεχώς.

Ό ανταγωνισμό; άνάμεσα στού; νέου; καί τού; μεγαλύτε­ρου; εχει καί τί; συνέπειες του. "Ανδρες 45 ή 50 έτών στις μεσαίες καί τ ί; ανώτερε; υπαλληλικέ; θέσεις πέφτουν σέ βα- ριέ; ψυχικέ; κρίσεις. Δέν άντεςαν στήν κούρσα, άλλοι, νεό­τεροι, τούς ςεπέρασαν. Τό βίωμα τής απογοήτευσης δέν προ- καλεΐ μόνο πίκρα, άλλά μπορεί νά οδηγήσει σέ βαριές ψυχι- κέ; ή ψυχοσωματικές άρρώστιες. Τόσο ή -ψυχή, δσο καί τό σώμα προσπαθούν νά έπεξεργαστοΰν κατά κάποιον τρόπο τήν προσβολή τοΰ αισθήματος τής προσωπικής άξίας, είτε μέ

φοροι) /ε ίτ ε μέ ύπερδραστηριότητα, άλλά συχνότερα μέ κα­ταθλίψεις, άδράνεια, μελαγχολία καθώς καί μέ Ιλκος τοΰ στομάχου, γρηγορότερο γέρα: κλπ. Τελικά αύτοί οί άνδρες ο

, άλλά καί στό σπίτι. Ή άπώλεια τοΰ γοήτρου, τό αίσθημα τής Αποτυχίας είναι ίσως πιό όδυνηρό μπροστά στά μάτια τών μελών τής οικογένειας. Οί γυναίκες καί τά παιδιά, καί δχι ot προϊστά-

155

γαλύτερε; άπαιτήσει; καί προσδοκίε; στήν επαγγελματική άπόοοση τοΰ τροφοδότη τοϋ σπ-.τ'.οϋ (άπό τόν όποιο εξαρτ·/· τα1, καί τό γόητρο τών μελών τή: οικογένεια;) .

Μπορούμε νά υποθέσουμε ότι ό νεαρό;, δυναμικό; ΰπάλ ληλο; δέν ταυτίζεται μόνο απόλυτα μέ τήν έπιχείρησή του. άλλα καί μέ τί; κοινωνικέ: συνθήκε; καί τ ί: συνθήκε; εξου­σία; γενικά. Τό μικρό περιθώριο χρόνου πού τοΰ μένει γιά νά κάνει τό μεγάλο πήδημα πρό; τά πάνω πριν μαραθούν τά νειάτα. άπαγορεύει κάθε είδο; αντίσταση; καί απείθεια:. Έτσι αυξάνεται ή πίεση τή ; άπόδοτη; γ.νλ τοϋ ανταγωνι­σμού ώ; τό έμφραγμα τή; καρδιά; καί τό :λκο; τοϋ στομά­χου.

Έ μανία τή; νεανικότητα; εχει πέρα άπό τήν εκμετάλ­λευσή τη; άπό τήν αγορά συγκεκριμένε; κοινωνικέ; αίτίε;. Έ κ τό ; άπό τήν πρωιμότερη βιολογική ώρίμανση καί τήν ο­ψιμότερη είσοδο στήν επαγγελματική ζωή ποΰ αναγκαστι­κά μεγαλώνουν τή φάση τή; «νεανικότητα; . μεγάλο ρόλο παίζει καί τό γεγονό; δτι σήμερα οί νέοι έχουν πολΰ μεγα­λύτερη οικονομική άνεση σέ σύγκριση μέ τοΰ; νέου; προη­γούμενων έποχών. Έ τσ ι ικανοποιούν τ ί; ειδικέ; έπιθυμίε; του; δπω; ταξίδια, χορό. ενδυμασία, βιβλία, δίσκου; κλπ. Έ νεολαία δημιούργησε εναν δικό τη ; υποπολιτισμό με δι­κού; τη ; κανόνες συμπεριφορά;, μέ πιό ελεύθερε; ήθικέ; α­πόψεις, άκόμη καί μέ δική τη ; γλώσσα.

Αυτό τό φαινομενικά άποδεσμευμένο άπό τή μουντή καθη­μερινότητα νεανικό ιδανικό έςαναγκάζει τόν ένήλικο ή νά συμπεριφερθεί δμοια καί νά λάβει μέρος ή νά παραιτηθεί.

Στόν σεξουαλικό τομέα φαίνεται πώ ; δέν ύπάρχουν πιά ταμπού καί περιορισμοί. Ή «άπολιθωμένη κουλτούρα» τών γέρων μέ τό «διπλό της πρόσωπο» καί τήν «ύποκρισία» τη; δέχεται άμείλικτες έπιθέσεις.

Αύτή ή νεανική Ιπιθετικότητα Θ4 ήταν δικαιολογημένη καί 04 μπορούσε νά Ιχει χειραφετική έπίδραση. άν ήταν σέ θέση νά κάνει τό δεύτερο' βήμα καί φωτίσει τό κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στό όποιο μπορεΐ νά κινείται τόσο Ιπιθετικ4

156

καί άτιμώρητα. ’Έτσι 5μως δέν ύποψιάζεται δτι ή ίδια εί­ναι ίσως θύμα τών συνθηκών παραγωγής πού έπικρατοΰν, γιατί δέν αντιλαμβάνεται τήν άλλαγή σάν κατευθυνόμενη, άλλά τήν αποδίδει στό ένεργητικό τη ;.

Ή νεολαία επιθυμεί νά «δουλέψει σκληρά» γ ιά νά δημι­ουργήσει εξω άπό τόν κόσμο τής έργασίας, στόν τομέα τής κατανάλωσης, μιά «δική της κουλτούρα». Μέ άφελή ψυχρό­τητα οί έκπρόσωποί της καταπιάνονται μέ τά έπίκαιρα προ­βλήματα χωρίς νά διαβλέπουν τή διαλεκτική τους. Οί ίδιοι λένε: Ί Ι νέα ηθική τών νέο>ν «είναι ή άποψη μιάς μεγάλης, πλατιάς πλειοψηφίας φυσιολογικών νέων καί τών δύο φύ­λων πού, δπως φαίνεται καθαρά άπό άλλες πληροφορίες καί έρευνες, δέν έπιθυμοΰν καμιά έπανάσταση, κανένα ριζοσπα­στισμό άπό άριστερά καί δεξιά, καμιά βίαιη άνατροπή τής κοινωνίας, άλλά άγαποϋν τις καλοπληρωμένες δουλειές τους, θέλουν νά άποκτήσουν σπίτι, οικογένεια, αυτοκίνητο, πα ι­διά καί αυξανόμενη εύημερία, πού έπιδιώκουν τήν παραπέ­ρα εξέλιξη τής καταναλωτικής κοινωνίας, πού άγαποϋν τό πλύσιμο, τήν περιποίηση τοϋ έαυτοϋ τους καί τό καλό ντύ­σιμο.» («Twen 11/1969). Έ δώ συγχέεται φανερά ή έλευ­θερία στήν κατανάλωση μέ τή χειραφέτηση.

Αυτός δ συλλογικός άνορθολογισμός, αύτή ή όπισθοχώρη- ση σε παιδικές βαθμίδες τής συμπεριφοράς δέ θά έξανθρωπί- σει τόν κόσμο. ’Αντίθετα: Σύμφωνα μέ τήν άποψη τής ψυ­χανάλυσης καί τής κριτικής κοινωνιολογίας δ παιδισμός εί­ναι ιδιαίτερα άνοιχτός στή χειραγώγηση καί σέ έκείνες τις τεχνικές πού κάνουν δυνατή τήν προσαρμοστική συμπεριφο­ρά καί τούς έλέγχους της. Πολιτικές στερεότυπες σκέψεις, ά­κόμη καί φυλετικές προκαταλήψεις δέν τΙς ϊχ ε ι άποβάλλει ή πλειοψηφία τών νέων κατά κανέναν τρόπο στό βαθμό πού έχει άποβάλλει τις σεξουαλικές. Ή ένεργητική, κριτική, συνεπής μειονότητα άλλάζει τήν εικόνα τής νεολαίας στή δη­μόσια ζωή.

Ή ώμότητα τής μανίας τής νεανικότητας πλήττει τελικά τούς ένήλικους. Καμιά στατιστική ή έρευνα δέ μάς πληρο-

157

φορεΐ γ ιά τό μέγεθος τοΰ Ατομικού πόνου πού συνεπάγεται καί μόνο ή προσπάθεια νά παρουσιαστεί κανείς νέος' καί κυ­ρίως ή τελική Αποτυχία: "Οταν οί ρυτίδες στό πρόσωπο γ ί­νονται βαθύτερες, τό κεφάλι φαλακρό, τά μαλλιά άσπρα, δ­ταν τό πόπικο πουκάμισο ή ή μίνι φούστα γελοιοποιούν τό φορέα τους, δταν — μέ λίγα λόγια — ή όμολογία είναι Ανα­πόφευκτη: γέρασες, δέν μπορεϊς πιά νά κάνεις τίποτε — τό­τε άρχίζει 6 θάνατος μέ δόσεις, δχι τόσο ό σοηιατικός. άλλά 6 ψυχικός. (Στά διαφημιστικά τμήματα τής βιομηχανίας I- χει (ί)ριμάσει στό μεταξύ ή σκέψη ότι οί ήλικιωμένοι καί οί συνταξιούχοι άποτελοΰν μιά άκόμη Ανεκμετάλλευτη άγορά. Προετοιμάζονται διαφημιστικές εκστρατείες πού νά Απευθύ­νονται στήν ιδιοσυγκρασία τών γέρων. νΙσως νά δημιουργη- θεϊ άπ’ αύτό £νας. ύποπολιτισμός τών γέρων — έν δψει τής μοναξιάς τοΰ άνθρώπου στήν «τρίτη φάση τής ζωής» ενα εύ- χάριστο γεγονός.) Αύτός ό πόνος κι αύτός δ φόβος μπρός στά γερατειά Εχουν καί κοινωνική σημασία: Άφοΰ σάν Αποτυ­χημένη διαμόρφωση τής ζωής πρέπει νά ξεπεραστοΰν ατο­μικά, διαχωρίζουν τά άτομα καί τά δδηγοΰν στήν απομόνω­ση. "Οποιος πρέπει νά κινητοποιήσει δλη του τή δύναμη γ ιά νά κατανικήσει στήν ιδιωτική σφαίρα τόν πόνο καί τό φόβο. δέν είναι «κριτικός πολίτης», αύτός δ ρόλος δέν μπορεΐ νά διατηρηθεί. Ή «εύφορία τής εύτυχίας», Ετσι λέει ό Χέρ- μπερτ Μαρκοΰζε, έμποδίζει τό ξεχωριστό άτομο, ή οικονο­μική καί κατά συνέπεια ή κοινωνική σημασία τοΰ όποιου κείται σχεδόν Αποκλειστικά στό ρόλο του σάν καταναλωτής, νά διακρίνει τό βαθμό τής χειραγωγικότητας καί τις τεχνι­κές της.

Ά π ό τήν Ανάλυση τής συμπεριφοράς τοΰ σύγχρονου άν­θρώπου στόν έλεύθερο χρόνο καί τήν κατανάλωση φτάνουμε σχεδόν Αναγκαστικά στό συμπέρασμα δτι οί έκκλησίες σάν έκπρόσωποι τής αύταρχικής ήθικής βρίσκονται σέ δύσκολη θέση. Δέν άντιλήφθηκαν τά σημεία τών καιρών, έν μέρει έ- πειδή δέν μπόρεσαν νά άποβάλλουν τή δυσπιστία τους άπέ- ναντι στίς κριτικές Ανθρωπιστικές έπιστήμες καί Αντί γ ι’ αύ-

158

τό έπέμειναν σέ δογματικέ; διατυπώσει; ή τό πολύ - πολύ προσανατολίστηκαν στ:; θετικ:στικε;, περ:γραφικε; κοινωνι­κέ; έπιστήμε;. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί ή απεριόριστη προσφορά καταναλωτικών αγαθών καί ύπη- ρεσιών δρχισε νά καταργεί τήν ασκητική, αύστηρή ήθική. Οί έκκλησίε; δέν Ιλαβαν ύπόύη τους δτι τήν ήθική τήν κα­θορίζουν οί κοινωνικοοικονομικέ; συνθήκε; κα! ίχ ι όποιεσ- δήποτε καλοπροαίρετε; ή απειλητικέ; διδασκαλίε;' ή απα­γορευτική ήθική του; βασίστηκε έπί δύο χιλιετηρίδε; στήν ύλική αθλιότητα τοΰ ανθρώπου. Ή σημερινή κριτική τών εκκλησιών στή γενική μανία γ ιά υλικά άγαθά είναι ή προσ­πάθεια γιά τήν ανάκτηση τή ; χαμένη; εξουσία; του;. Δέ βασίζεται σέ κριτική ανάλυση καί γ ι’ αύτό άπορρίπτεται ά­πό Ινα μεγάλο μίρο; τών άνθρώπων. Ό λόγο; είναι δτι ή ιδιωτική σφαίρα μέ τήν παροχή τών καταναλωτικών αγαθών προσφέρει αρκετέ; δυνατότητε; γ ιά τήν άπώθηση τών αισθη­μάτων ένοχή; καί φόβου τοΰ ανθρώπου, πού Ιτσι έλπίζει σέ μιά καλύτερη ζωή στόν έδώ κόσμο. Οί έλπίδε; καί οί έπι­θυμίες τοποθετούνται στόν έδώ κόσμο καί έν μέρει ικανοποι­ούνται, άνεςάρτητα άπό τ ί; θυσίε; πού άπαιτεΐ αύτή ή ικανο­ποίηση.

159

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Ή διαλεκτική τής πορνογραφίας

1. Ό φυσιολογικός χαρακτήρας τής πορνογραφίας

Ί Ι πορνογραφία είναι ενα; ιδιαίτερο; τομέα; τού σεξουαλι­κού. Ί Ι προσπάθεια νά τήν όρίσουμε άκριβώς είναι Ιξαιρετι- κά δύσκολη' εξαρταται κυρίω; άπό θρησκευτικέ;, έκπαιδευ- τ:κέ;, κοσμοθεωρητικέ; ή όποιεσδήποτε άλλε; Ιπιδράσει; 2- χει δεχτεί αύτό; πού τήν κρίνει. ΓΓ αύτό τό πρόβλημα τή ; πορνογραφία; μπορεΐ έδώ να περιοριστεί μόνο σ’ αύτό πού πρόκειται νά εννοηθεί στά πλαίσια αύτή; τή ; ερευνά; σάν πορνογραφία.

Ή πρώτη καί πάντα επίκαιρη δυσκολία γ ιά τον έριαμό τού περιεχομένου άρχίζει £κεί πού ή τέχνη συλλαμβάνει σά θέμα καί παριστάνει τήν άνθρώπινη σεξουαλικότητα.

Ή άποψη δτι ή παράσταση τοΰ γυμνού σώματος, καί μά­λιστα τή ; σεξουαλικής πράξη;, είναι δπωσδήποτε ήδη πορ­νογραφία, είναι Αναμφισβήτητα πολύ διαδομένη καί προσ- διοριστική. "Οπου έπικρατεί αύτή ή άποψη έξαφανίζονται άθάνατα εργα τών εικαστικών τεχνών στίς άποθήκες τών μουσείων, μυθιστορήματα, ποιήματα καί δράματα μπαίνουν στόν κατάλογο τών Απαγορευμένων. Κατά τή διάρκεια τής αυξανόμενης σεμνοτυφίας τών περασμένων αιώνων Ιργα τέ­χνη ; Ανεκτίμητη; Αξία; Ιπεσαν θύματα τής αύστηρής κριτι­κής. Ή έρωτική τέχνη δλων τών αιώνων καταπιέστηκε καί Απαγορεύτηκε, καί αύτό συνεχίζεται καί σήμερα.

160

T i αποτελέσματα επιστημονικών έρευνών πάνω στήν πορ­νογραφία οέν είναι άκόμη πολλά στόν άριθμό. Έφόσον δμως υπάρχουν τέτοια αποτελέσματα, τά περισσότερα φτάνουν στο συμπέρασμα ότι ή πορνογραφία οέν είναι έπιζήμια ούτε γιά τού; ενήλικου; οΰτε γ ιά τοΰ; ανήλικους καί οέν άπειλεϊ οδ- τε το γάμο καί τήν οικογένεια ή τό κράτο; καί τήν κοινω­νία. Οί περισσότεροι αρμόδιοι επιστήμονες φτάνουν μάλιστα μέ τήν πρώτη ματιά στό έκπληκτικό συμπέρασμα δτι κάτο) άπό τήν επικρατούσα έχθρική άπέναντι στή σεξουαλικότητα ήθική ή πορνογραφία οχι μόνο δέν είναι έπιζήμια, άλλά μπορεΐ άνάλογα μέ τ ί; περιπτώσει; νά είναι ώφέλιμη. Τό ινστιτούτο γ ιά τήν ερευνά τή ; συμπεριφοράς τού πανεπιστη­μίου τή ; Καλιφόρνια; διαπίστωσε μάλιστα μέ μιά Ερευνα πάνω σέ τρεΐ; όμάδε; ατόμων (κατάδικοι γ ιά σεξουαλικά παραπτώματα, καταναλωτές πορνογραφικού ύλικού καί μιά δοκιμαστική όμάδα), δτι ενα; άνθρωπο; πού στά νεανικά του χρόνια δέν μπόρεσε νά ικανοποιήσει τή σεξουαλική του περιέργεια, είναι έκτεθειμένο; πολύ περισσότερο στόν κίν­δυνο νά άναπτύξει 'αργότερα άνώμαλη σεξουαλική συμπερι­φορά σέ περίπτωση πού δεχτεί δυσμενεΐ; έκπαιδευτικές έπι- δράσει;. Αύτό παρατηρήθηκε καθαρά σέ κατάδικους πού εί­χαν βιάσει γυναίκες ή κακοποιήσει παιδιά. Ενήλικοι πού συμπεριφέρονται «φυσιολογικά» είχαν, σύμφωνα μ’ αύτή τήν ερευνά, στή νεανική τους ήλικία Ιλθει σέ πολύ μεγαλύτερη έπαφή μέ τήν πορνογραφία άπό «σεξουαλικά βλαμένες δμά- δες». Ot «φυσιολογικοί» ένήλικοι καταναλώνουν έπίσης πε­ρισσότερη πορνογραφία άπό άνθρώπους πού διέπραξαν σε­ξουαλικά έγκλήματα.

Αύτή ή μελέτη τών δύο καθηγητών Χάρολντ Κάντ καί Μίχαελ Γκολντστάιν είναι μέρος μιάς πολύ μεγαλύτερης Ε­ρευνας πού Ιγινε μέ έντολή τής κυβέρνησης τών ΗΠΑ. Αύτή ή έπίσημη έπιτροπή Ιρευνας κατέληξε γ ιά τήν πορνογραφία στό συμπέρασμα: «Ή έπιτροπή δέ βρήκε έμπειρικές - έπι- στημονικές Αποδείξεις γ ιά μιά συσχέτιση άνάμεσα στήν κα­τανάλωση πορνογραφίας καί όποιωνδήποτε βλαβών γ ιά άνή-

11 161

λικους ή Ενήλικους.» Ό πρόεδρος Νίξον άπέρριψε γ ιά Εκλο­γικούς λόγους τήν Εκθεση σά «μή Επιστημονική» καί «ήθική χρεωοκοπία». Έ πλειοψηφία τής γερουσίας χαρακτήρισε Ε­πίσης τήν Εκθεση μή Επιστημονική, 4ν καί δπως διαπίστω­σε τδ περιοδικό «Psychology today» οί περισσότεροι γερου­σιαστές δέν τήν είχαν διαβάσει!

Τ ά άποτελέσματα τοΰ Κάντ καί τοΰ Γκολντστάιν τά π ι­στοποίησε άνεξάρτητα ό καθηγητής Ρ . Λέμπ τοΰ ψυχιατρι­κού καί νευρολογικοΰ τμήματος γ ιά νέους τοΰ πανεπιστημίου τοΰ Τύμπινγκεν. Ό Λέμπ, δ δποϊος έμφανίζεται συχνά σάν εμπειρογνώμονας σέ δίκες, διαπίστωσε δτι δ «μεγαλύτερος άριθμδς τών νεαρών πού οιαπράττουν σεξουαλικά παραπτώ­ματα ή καί έγκλήματα δέν Εχουν άσχοληθεΐ στή φαντασία τους άμεσα ή πολύ χρόνο πριν άπό τήν πράξη μέ σεξουαλι­κά πράγματα ούτε παροτρύνθηκαν άπέξω.» Αύτοί οί νέοι Ε­χουν Ελθει σέ σύγκρουση μέ τδ νόμο γιατί «γιά πολλούς λό­γους δέν τούς ήταν δυνατδ νά ξεθυμάνουν έσωτερικές σεξου­αλικές έντάσεις μέ τή φαντασία, γιατί δέν είχαν στή διά­θεσή τους αύτή τή σεξουαλική φαντασία».

Γι’ αύτδ δ Λέμπ έξάγει τδ συμπέρασμα: «Τά πορνογρα­φικά Εντυπα καί τά φιλμ άποτελοϋν σίγουρα, τουλάχιστον σέ μερικές περιπτώσεις, μέσα γ ιά τήν άπόλαυση καί τδ ξε- θύμασμα στή φαντασία Εσωτερικών σεξουαλικών Εντάσεων.»

Σέ τέτοια ή παρόμοια συμπεράσματα καταλήγουν καί άλ­λες Ερευνες όνο|ΐαστών έπιστημόνων. Σέ ενα κοινωνικδ κλί­μα δπου ή σεξουαλικότητα παρουσιάζεται άπδ μιά αύστηρή ήθική σάν κάτι βρώμικο, κακδ καί άφύσικο, ή πορνογραφία Εχει τή λειτουργία μιας διεξόδου' είναι ύποκατάστατο γιά τήν ύποανάπτυκτη σεξουαλικότητα.

Στδ σεξολογικδ ίνστιτοΰτο τοϋ πανεπιστημίου τοϋ 'Α μ­βούργου Εξετάστηκε iv ή πορνογραφία Ερεθίζει τδν άνθρω­πο καί τδν κάνει Ετσι σεξουαλικά Επιθετικό. Γιά τδ σκοπδ αύτδ Εδειξαν κατά τή διάρκεια πειραμάτων σέ μιά σειρά ά­πδ άνθρώπους πορνογραφικές εικόνες καί φίλμ, έν μέρει Ε­ξαιρετικά «σκληρή» πορνογραφία. 24 ώρες άργότερα τά &-

162

τομχ τών πειραμάτων ρωτήθηκκν γιά τί; άντιξράσει; του;. Ό Ά ντολφ Έ ρνστ Μάυερ 3υνοψίζει τό Αποτέλεσμα: · Λύ- τά τά Αποτελέσματα δείχνουν καθαρά ότι παρά τού; εξαι­ρετικά ισχυρού; ερεθισμού; δέν μπορεϊ νά γίνει λόγο; γιά έκρηξη τών Ορμών.- Σέ 2/3 ώ ; 4 /5 τών ατόμων τοΰ πε:ρά- ματο;, χωρισμένα κατά γυναΐκε; καί ανδρε;. δέν έκανε εν­τύπωση ούτε καί ή σκληρή πορνογραφία, δη λα δή δέν επη­ρεάζει μιά ήδη έφαρμοζόμενη 3εξουαλική συμπεριφορά.

Ακόμη κι αν οί παρακάτω παρατηρήσει; δέν είναι δια­σφαλισμένε; επιστημονικά, φαίνονται πάντω; συμπερασμα­τικέ; καί επαληθεύουν Αποτελέσματα ερευνών.

Ό Λέο Μάντσεν. πού σάν δ μεγαλύτερο; Σκανδιναβος παραγω γό; πορνογραφικού ύλικοΰ πρέπει νά εχει Οπωσδή­ποτε γνώμη πάνω σ’ αύτό τό ζήτημα, ίμολογεΐ ανοιχτά δτι δ κύκλος εργασιών του μειώθηκε Ανεπανόρθωτα στί; σκαν­διναβικέ; χώρε; άπό τότε πού στή Δανία καί τή Σουηδία έπετράπη ή πορνογραφία. Ά ν πρίν πουλούσε Από Ινα πορ­νογραφικό βιβλίο 40.000 ώς 50.000 αντίτυπα, τώρα μόλις καταφέρνει νά πουλήσει 400 - 500 Αντίτυπα. Στό μεταξύ πολλοί πορνογραφικοί εκδοτικοί οίκοι Ικλεισαν. Ά λ λο ι ζοΰν Από τ ί; έξαγωγές στό σεμνότυφο έξωτερικό, κυρίω; στή Δ. Γερμανία.

Ό Λέο Μάντσεν παρατηρεί: «Οί νέοι δέν Αγοράζουν πορ­νογραφία, γιατί δεν τού; Ινδιαφέρει, καί Από Ινα πράγμα, γ ιά τό Οποίο δέν ένδιαφέρεται κανείς, δέν μπορεϊ νά διαφθα- ρεϊ.»

Αύτό τό γεγονός τό πιστοποίησε καί 6 καθηγητής Ά λε- ξάντερ Μίτσερλιχ μπρός στήν έπιτροπή ποινικού δικαίου τής γερμανικής βουλής: «Ή πορνογραφία είναι κάτι γ ιά μάς τούς ήλικιωμένους», είπε σαρκαστικά, ξεφεύγοντας άπό τό κείμενο τής δμιλίας του. Έ εφημερίδα «Frankfurter Allge- meine» διαπίστωσε σέ συζητήσεις μέ ιδιοκτήτες περιπτέρων καί πωλητές δτι «τήν πελατεία γ ιά πορνογραφικό ύλικό δέν τήν άποτελοΰν ot νέοι, άλλά κυρίως άτομα άνω τών 40 έ- τών».

163

Έ γ ε-ρ ε τα : ή α π ο φ α ν τ ικ ή :ρώ ·:ή3τ(, —οιός πρ έπ ε : να· πραγματικά άπο τήν πορνογραφία, ά^ροϋ ιό με-

2. Ή Αναζήτηση τής χαμένης Αθωότητας

Πολύ πιό δύσκολα μπορεΐ νά έκτιμηθεί ή έπίδραση τή ; πορ­νογραφίας σέ παιδιά. Ά λ λά καί έδώ ot έρευνες έπιτρέπουν το συμπέρασμα δτι μιά βλαβερή έπίδραση είναι άμφισβητή- ο'.μη. "Οταν είναι βέβαιο δτι τά παιδιά δέν Αποκομίζουν-βα­ριές ψυχικές βλάβες άκόμη κι άν κακοποιήθηκαν σεξουαλι­κά (χωρίς βία) άπό ένήλικους, (διαταραχές καί βλάβες έμ- φανίζονται συχνά μόνο δταν άνακαλυφθεί Ινα τέτοιο παρά­πτωμα καί τό παιδί βρεθεί ξαφνικά στό έπίκεντρο τής έξα­ψη». τής άγανάκτησης καί τών εντατικών Ανακρίσεων Από γονείς, Αστυνομία, εισαγγελέα κλ π .), δέν μποροϋμε νά κα­ταλάβουμε, γιατί ή όπτική πορνογραφία πρέπει νά Ιχε ι 6- πωσδήποτε ψυχικά δυσμενή έπίδραση. Τό δτι τά παιδιά πα­θαίνουν μερικές φορές σόκ δταν «συλλαμβάνουν» τούς γονείς του; στή συνουσία, δέν πρέπει νά Αποδοθεί στό ξαφνικό βίω­μα μιά ; σεξουαλική; πράξη;, άλλά στό δτι τό παιδί νομίζει πώ ; 6 πατέρας ασκεί στή μητέρα ωμή βία, πώς θέλει νά τή σκοτώσει.

«"Ολες οί ίρευνες γ ιά τήν έπίδραση τή; πορνογραφία; π ι­στοποιούν πώ ; είναι Ακίνδυνο άν πορνογραφικές εικόνες ή κείμενα πέσουν τυχαία στά χέρια παιδιών. Λυτό πού βλέ­πουν ή διαβάζουν τά παιδιά ξεπερνάει άπλώ; τόν Ορίζοντα τή ; σκέψη; καί τών βιωμάτων του;, τοΰ; μένει ξένο, δέν τό καταλαβαίνουν καί γ ι’ αύτό δέν έχει έπίδραση»' αύτά π ι­στεύει τουλάχιστον 6 ψυχολόγος Χέλμουτ Κέντλερ.

Μεγαλύτερο ένδιαφέρον γ ιά τήν πορνογραφία δημιουρ- γείται γενικά κατά τήν έφηβική ήλικία δταν 6 νεαρός ή ή κοπέλα Αποκτούν συνείδηση τή; γεννητική; του; σεξουαλι­κότητας. Τό ένδιαφέρον καί ή περιέργεια θά είναι φυσικά τόσο πιό μεγάλα δσο πιό έντονα καί έπιτακτικά ύποβλήθηκε πριν στοΰ: έφηβους σάν παιδιά δτι ή σεξο·>αλκότητα ή τά γεννητικά ϊργανα είναι κάτι άφύσικο καί βρώμικο καί δση λιγότερη διαφώτιση δέχτηκαν, στήν όποια άνήκει τελικά

165

καί ή όπτική παροχή γνώσης. Για Ινα δωδεκάχρονο ή δεκα- τριάχρονο άγάρι είναι πολύ φυσικό να θέλει νά μάθει πώς είναι μιά γυμνή γυναίκα καί τά γεννητικά της δργανα λε­πτομερώς. θ ά ήταν μεγάλο κέρδος καί ή διαφώτιση θά βρι­σκόταν σέ καλύτερη μοίρα, άν οί Ινήλικοι ήθελαν νά θυμη­θούν πώς καί πού διαφωτίστηκαν οί ίδιοι. Είναι παράλογο νά θέλει κάθε γενιά νά έξαναγκάσει τήν επόμενη νά κάνει γιά μιά άκόμη φορά τίς ίδιες όδυνηρές έμπειρίες. Έ τ σ ι άναπα- ράγεται ή καταπίεση καί ή «άφύσικη σεξουαλικότητα» άπό γενιά σέ γενιά.

Ή άγανάκτηση τών ένήλικων γ ιά τό ένδιαφέρον τών νεα­ρών γ ιά τήν πορνογραφία προέρχεται τελικά καί άπό τήν άξεπέραστη προκατάληψη δτι τό παιδί είναι Ινα άσεξουα- λικό, άθώο πλάσμα, ένώ άντίθετα διεφθαρμένο στό χαρακτή­ρα όταν δείχνει σεξουαλική περιέργεια ή «τάση». Σ ’ αύτή τήν έσφαλμένη καί παράλογη εικόνα γιά τήν άθωότητα καί τήν αγνότητα τοΰ παιδιοΰ συνέβαλλαν ή λογοτεχνία, ή πα ι­δαγωγική, ή ιατρική, ή φιλοσοφία καί κυρίως ή θεολογία τοΰ 18ου καί 19ου αιώνα, άκόμη καί τοΰ 20οΰ, κάτω άπό τήν πίεση μιας καταπιεστικής ήθικής. Αύτή τήν ίποχή ή βασανιζόμενη άπό αισθήματα ένοχής καί φόβου φαντασία τών ένήλικων άρχισε νά βλέπει στό παιδί Ινα σύμβολο γιά τή χαμένη δλότητα τοΰ άνθρο')που' τό παιδί Ιγινε άντικείμε- νο πόθου, παραδεισιακό άντιθετο τής εύτέλειας τών ένήλι­κο) ν.

Στήν πραγματικότητα τό παιδί είναι άπό τήν πρώτη μέ­ρα τής ζωής του Ινα σεξουαλικό δν (άν καί δχι σέ πρώτη γραμμή Ινα γεννητικά όριζόμενο δπως ό ένήλικος), πού έ- ξαναγκάζεται δμιος άπό τίς Ιδέες τών ένήλικων γ ιά τήν «α­γνότητα» νά άπωθεϊ σεξουαλικούς έρεθισμούς καί έξωτερι- κεύσεις γ ιά νά άνταποκριθεϊ σ’ αύτή τήν εικόνα τής Αγνό­τητας. Ό Βόλφγκανγκ Χοχάιμερ, διευθυντής τοϋ ’Ινστιτού­του Παιδαγωγικής Ψυχολογίας τοΰ Βερολίνου, λέει: «Τό παιδί είναι μέ τόν δικό του. σέ μεγάλο βαθμό ανεπαίσθητο τρόπο σεξουαλικό δν. . . Έ ν α ς μεγάλος άριθμός σχετικών

166

•ρευνών καί παρατηρήσεων στα πλαίσια τής φροϋδική; ψυ­χανάλυσης, άλλά καί άλλων κατευθύνσεων τής παιδοψυχο- λογίας οιέψευσαν κατά τόν 20οό αιώνα τό μύθο γ ιά τό 'άσε- ξουαλικό’ παιδιά.

Ό ’Αμερικανός σεξολόγος Ά λφρεντ Κίνσεϋ διαπίστωσε μάλιστα πολυάριθμες περιπτώσεις προεφηβικού όργασμοΰ σέ παιδιά ήλικίας άπό πέντε μηνών ώς τήν άρχή τής έφηβείας. Σέ μιά σειρά έρευνών πού άναφέρει δ Χοχάιμερ, 200 άπό 21-4 παιδιά Ιζησαν αύτό τό «σεξουαλικό άνώτατο αΓσθη|ΐα ή­δονής» καί δ ίδιος δ ΚίνσεΟ διαπίστωσε 273 περιπτώσεις παι­δικού οργασμού. ’Εκπληκτική ήταν έπίσης ή συχνότητα τής παιδικής ικανότητας γ ιά δργασμό.

«Μέ λίγα λόγια», γράφει δ Χοχάιμερ, «ή παιδική σεξουα­λική ζωή διακρίνεται γ ιά τόν πλούτο καί τήν άνώτατη ικα­νότητα άπόδοσης πού στέκουν σέ μεγάλη άντίφαση πρός τούς ξένους πρός τήν πραγματικότητα ισχυρισμούς γ ιά τό ^ σ ε ­ξουαλικό’ παιδί.» Ό Κίνσεϋ διαπίστωσε δτι μόνο λίγοι ενή­λικοι είναι ικανοί γ ιά περισσότερες άπό τέσσερες ή πέντε έκσπερματώσεις, Ινώ Ινα δεκάχρονο παιδί πού έκλέχτηκε τυχαία κατά τή διάρκεια τής Ιρευνας εφτασε σέ εξη καί πε­ρισσότερους όργασμούς, «καί 1/4 τών νεαρών τής προεφη­βικής ήλικίας ώς 10 καί μάλιστα 20 καί περισσότερους σέ λίγες ώρες».

Αύτές οί έπιστημονικές Ιρευνες μπορούν νά φανούν κακό­γουστες στόν μή ειδικό, άλλά συμβάλλουν στήν καλύτερη κα­τανόηση τοΰ άνθρώπου καί μποροΰν νά βοηθήσουν στό πα­ραμέρισμα τών προκαταλήψεων. Είναι άπαραίτητες. Ά λλά αύτές ot Ιρευνες είναι δύσκολες στόν σεξουαλικό τομέα, δ- που έμποδίζονταν γενικά γ ιά πολύ χρόνο άπό τήν ήθική. «Πρέπει νά διαπιστώσουμε κι έδώ δτι ή πραγματικότητα τής συμπεριφοράς καλύπτεται άπό τά ήθικά |ΐας άξιώματα καί τούς κανόνες. Ό άνθρωπο; δέν άποδέχεται τόν έαυτό του, ή τόν άποδέχεται μέ δρους. Στήν πραγματικότητα δέ θέλει νά ξέρει τίποτε γ ιά τόν έαυτό του ή δέ θέλει νά ξέρει δλη τήν άλήθεια>, γράφει δ Βόλφγκανγκ Χοχάιμερ.

167

3. Ή πορνογραφία σαν πρόβλημα τοϋ άντιπορνογράφου

Σχεδόν πουθενά δέ συναντιέται τόσο συχνά ή υποκρισία δσο στόν τομέα τή ; σεξουαλική; ήθικής, άν καί ή υποκρισία δέν εννοείται έοώ σάν ήθική κρίση, άλλά σάν ψυχολογική δια­πίστωση (απώθηση, εκλογίκευση, προβολή κλπ.) . Ό ηθι­κολόγο; δέν καταλαβαίνει δτι ή ηθική του αυστηρότητα εί­ναι |«ά πράξη |·.έ τήν όποια πρέπει νά καταπολεμήσει τίς δικές του σεξουαλικέ; έπιθυμίες, φαντασίες καί φόβου;. Λυ­τό μπορεΐ νά γίνει έπικίνδυνο δταν ή καταπιεσμένη σεξουα­λικότητα απευθύνεται σάν έπιθετικότητα ενάντια σέ έκεί- νους πού δε συμμορφώνονται μέ τούς ηθικού; - φυσικού; κανόνες συμπεριφορά;. Ή άπιοθημένη επιθυμία θέλει νά ι­κανοποιηθεί στό μίσος, άν δχι στήν καταδίωξη τοϋ φιλήδο­νου, πού τότε παρουσιάζεται συχνά παραλλαγμένη σά φυλε­τική, θρησκευτική ή ιδεολογική.

Στήν πραγματικότητα τό πρόβλημα τή ; πορνογραφίας φαίνεται πώς είναι ατομικό πρόβλημα τοϋ ήθικολόγου άντι- πορνογράφου πριν πάρει κοινωνικές διαστάσεις: Καί δ άν- τιπορνογράφο; είναι τελικά άνθρωπος πού ή σεξουαλικότητά του διαμορφώθηκε άπό μιά δρισμένη τύχη τής ζωής του.

ΣτΙς περισσότερες περιπτιόσεις Ιχει μάθει νά άπωθεΐ ρι­ζικά μιά κατά τά άλλα κανονικά άναπτυγμένη σεξουαλική αίσθηση. Ή δ η τή σκέψη σέ σεξουαλικά πράγματα πρέπει νά τήν άπωθεΐ. γιατί άλλιώς έμφανίζονται ξαφνικά αισθήματα ένοχής. Ά λλά ή ύποτιμημένη σεξουαλική δρμή έκδικεΐται τό ίδιο τδ «ήθικδ» άτομο μέ τδ νά σεξουαλικοποιεΐ περισσότε­ρο, νά «δηλητηριάζει» καί νά βασανίζει Ιτσι τή φαντασία του ή τδ υποσυνείδητο. Ά λ λά αύτδ τδ βασάνισμα τής σεξουαλι- κοποιημένης φαντασίας ή τοΰ ’υποσυνείδητου δέν μπορεΐ, δ­πως άπέδειξαν δ Κίνσεϋ καί δ Φρόυντ, νά Εεπεραστεΐ μόνο μέ τήν άποχή. Ή μεταβίβαση τής σεξουαλικής ένέργειας σέ άλλους σκοπούς, δραστηριότητες, π .χ . στήν έργασία (μετου­σίωση) , άποτελεί βέβαια διέξοδο, άλλά δέν πετυχαίνει πάν­

168

τα, γιατί δ άνθρωπος είναι δραστήριος σέ διάφορους ρόλους καί άπό τό δλλο μέρος δέν προσφέρει ριζική βοήθεια (κατά τόν ΚίνσεΟ δέν προσφέρει καμιά βοήθεια, θεωρεί τή μετου­σίωση άδύνατη). Λυτός πού Απωθεί τις σεξουαλικές έπιθυ- μίες του είναι σά νά βρίσκεται στή θέση ένδς αιχμάλωτου πού είναι καταδικασμένος σέ διαρκή πείνα, ή φαντασία τοΟ όποιου στριφογυρίζει συνειδητά ή Ασυνείδητα γύρω άπό τό φαγητό. Γερμανοί αιχμάλωτοι τοΰ πολέμου πιστοποίησαν δτι ή διαρκής πείνα Αποιθησε σιγά - σιγά δλες τις άλλες σκέψεις (π.χ. τήν απόλυση ή τούς οικείους) καί κατάργησε τελικά

κοινωνικούς δεσμούς δπως φιλία, διακριτικότητα ή τό ταμπού τής κλοπής. Ό ποιος είχε νά φάει κάτι κέρδιζε τό φθόνο καί τό μίσος τών πεινασμένων.

Μέ τόν ίδιο τρόπο, άν καί ψυχικά πιό διαφοροποιημένα, ξεπερνάει ό Αντιπρονογράφος τήν άπωθημένη του σεξουαλι­κότητα. Καταδιώκει «Αναγκαστικά» έκεΐνον πού χαίρεται τήν πορνογραφία, γιατί κι ό ίδιος θέλει, Ασυνείδητα, νά δο­κιμάσει αύτόν τόν «μεζέ-, άλλά δέν τοΰ επιτρέπεται.

Ό Ά λφρεντ Κίνσεϋ παράβαλλε τήν ήθική στάση ιδιαί­τερα αύστηρών Ανθρώπων μέ τή συχνότητα, κατά μέσον δ- ρο, τής σεξουαλικής τους δραστηριότητας καί διαπίστωσε: "Οσο λιγότερο σεξουαλικά δραστήριος είναι §νας τέτοιο; άν­θρωπος (είτε αύτό έξαρτάται κοινωνικά, είτε σπανιότερα ά­πό τή φύση του). τόσο πιό έπιτακτικές είναι οί Απαιτήσεις του γ ιά Αποχή καί «καθαρότερη ήθική πού θέτει στούς άλ­λους. στήν κοινωνία καί στή νομοθεσία της. Πραγματικά φαίνεται πώς ot Αδιάλλακτοι χαρακτήρες καταφεύγουν στή νομοθεσία» (Ιφόσον πρόκειται νά γίνουν νόμοι ot ήθικοι κα­νόνες) , γράφει ό Ά γγλ ο ς ψυχίατρος καί κοινωνιολόγος Ά - λεξ Κόμφορτ στό βιβλίο του «Τό σέξ στήν κοινωνία»'. «’Απ’ αύτό προέρχεται ή τάση τών νύμων νά Αντικατοπτρί­ζουν τις Απόψεις τών λιγότερο φιλελεύθερων».

ΙΓράγματι ot διατάξεις γ ιά τή σεξουαλικότητα στό ποινι­κό δίκαιο δέν Αντικατοπτρίζουν κατά κανέναν τρόπο τις συνήθεις Απόψεις καί τούς τρόπους συμπεριφοράς στήν κοι­

169

νωνία- διαφορετικά 0ά Επρεπε νά είναι ούσιαστικά πιό έλα- στιχές. Τό δτι ot ήθικοί κανόνες τοϋ δυτικοϋ πολιτισμού κα­θορίστηκαν καί καθορίζονται άκόμη σέ μεγάλο βαθμό άπό τήν καθολική έκκλησια κα'ι αύτό σημαίνει συγκεκριμένα: ά­πό σχετικά λίγους άνδρες ποΰ Ιχουν ύποβληθεϊ σέ πλήρη σε­ξουαλική άποχή, πρέπει νά χαρακτηριστεί άντικειμενικά σάν τό παράλογο τής πολιτιστικής καί Ιστορικής έξέλιξης τής Ευρώπης.

4. «Έρωτας — τό καλύτερο πλαίσιο γιά τή διαφήμιση»

«Στις ύπεραναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες εχει δημι- ουργηθεΐ δ συμβιβασμός νά πουλιέται ή σεξουαλικότητα σάν εμπόρευμα ή νά συμπεριλαμβάνεται σάν κίνητρο στή δια­φήμιση γιά καταναλωτικά άγαθά. Ό βαθμός τής έλευθερίας γ ι ' αύτό τό πράγμα έξαρτάται άπό τά προβλήματα τής οικο­νομίας στήν πώληση τών προϊόντων καί δχι άπό όρθολογική άπόφαση γιά τήν Απελευθέρωση τής σεξουαλικότητας γ ιά α­τομικές άνάγκες», γράφει δ κοινωνιολόγος Γύργκεν Φρήντ-

P‘X«·Τό περιοδικό «Jasmin» προσφέρεται μέ μιά αύτοδιαφήμι-

ση στή βιομηχανία μέ τήν υπόδειξη «Γιατί δ Ιρωτας είναι τό καλύτερο πλαίσιο γ ιά τή διαφήμιση».

Μετά άπό τις άρχικές δυσκολίες τό σέξ μπήκε στή διαφή­μιση σάν ενα άπό τά πιό Απαραίτητα στοιχεία της. «Μέ τήν πτώση καί άλλων ταμπού ή προσφορά έρωτικών κινήτρων θά αύξηθεί άκόμη», λέει ή Γκαμπριέλε Χμιελέφσκι άπό τή διαφημιστική έταιρία A R C τής Φρανκφούρτης. Τό σέξ μέ κάθε τίμημα καί γ ιά κάθε προϊόν θά έξαφανιστεΐ βέβαια, λέ­νε ot ειδικοί, άλλά Αντί γΓ αύτό θά συγκεντρωθεί σέ προϊ­όντα, τήν πώληση τών δποίων ευνοεί ή έρωτική αϋρα. Τό μέλλον Οά Απαιτήσει πολΰ πιό τολμηρές διαφημιστικές ιδέες- είναι ζήτημα χρόνου γιά τό πότε ή διαφήμιση Οά χρήσιμο­

ί 70

τερ-/2υμϊνου; ήθικοΰ; κανόνε; — μάλλον μέ ντροπή καί 4- ουνηρά αισθήματα, αν καί μόνο δταν είναι δλλοι παρόντε;.

ξη; - p i ; μια στοματική βαθμίδα. στή λεγόμενη στοματιν.ή επανχστροφή·. Είναι π .χ . όίβαιο ίτ ι παιδιά ποΰ αναπτύσ­σονται κάτω άπό μια κυριαρχική μr,τέρα ποΰ τά πχρχφρον- τίζει τείνουν εύκολα σέ παχυσαρκία ποΰ γίνεται χρόνα χω ­ρίς νά υπάρχουν βλάόε; τών αδένων.)

Ή πορνογραφία — κυρίω; ή οπτική — έκπληρώνει ϊτσι μιά διαλεκτική λειτουργία στί; ύπεραναπτυγμένε; βιομηχα­νικέ; κοινωνίες. Ά πό τό Ινα μέρο; προσφέρει διέξοδο καί χαλάρωση σέ Απογοητευμένε; καί έπιθετικά φορτισμένε; σε­ξουαλικέ; φαντασίε;. Ά πό τό άλλο μέρο; ή πορνογραφία, κυρίω; ή «καθαρή» παραλλαγή της. ή διαφήμιση γ ιά τήν κατανάλωση, κρατάει τήν Ανθρώπινη σεξουαλικότητα σέ μια παιδική. Ανώριμη βαθμίδα. "Ετσι δέν εμποδίζει μόνο τή χ ε ι­ραφέτηση καί δέ συμβάλλει στή Ανάπτυξη τή ; συνείδηση; γ ια σεξουαλικά προβλήματα, άλλά δδηγεΐ καί σέ σοβαρέ; συγκρούσει;.

5. Ή πορνογραφία σάν καθρέφτης τής ύποανάπτυκτης σεξουαλικότητας

Ί Ι πορνογραφία δέν είναι σήμερα κατά κανέναν τρόπο π:ά «έκφραση τής χαρά; στή ζωή», άλλά τή ; σεξουαλική; Ανάγ­κη ; καί τοΰ μαρασμοΰ. Δείχνει δτι οί άνθρωποι στις κατανα­λωτικές κοινωνίες δέν ικανοποιούνται σεξουαλικά Αρκετά, δτι κατά βάση δέν ξέρουν τί νά κάνουν μ: τή σεξουαλικότη- τά τους παρά τή σημαντική αύξηση τοΰ ελεύθερου χρόνου καί τή σέ σύγκριση μέ προηγούμενε; έποχέ; πιό έλκυστική

ιδιωτική σφαίρα. Ή μαζική άνάγκη γ ια κατανάλωση εύκο­λου σέξ μέ τά μάτια Αποκαλύπτει τήν έλλειψη καί οχι τόν κορεσμό.

Στήν ηδονοβλεψία τών άνδρών Αντιστοιχεί ή έπιδειξιομα- νία τών περισσότερων γυναικών καί κοριτσιών: Έ σχεδόν μανιώδης τάση νά φκιασιδώνονται δχι μόνο «σέξυ-, άλλά καί νά εμφανίζονται μέ δσο τό δυνατό πιό κοντές καί στενές μί- νι φούστες, στί: όποιες προστίθεται ορισμένες φορές σάν α­παραίτητο συμπλήρωμα ή όμοιόχρωμη κυλοτίτσα, μέ στενά «καυτά παντελονάκια» ή μέ μικροσκοπικά μπικίνι. Ή γυναί­κα προσφέρεται, σά χειραφετημένη έξαπατώντας τόν έαυτό της, στήν ήδονοβλεπτι/.ή άνάγκη τού άνδρα, Απολαμβάνον­τας τή λίγη έκδικητική χαρά πού αισθάνεται βλέποντάς τον έρεθισμένο νά σπαρταρά. Έ ιδεολογικά μεσολαβημένη τάση τής γυναίκας γιά οικονομική διασφάλιση άπό τόν «τροφοδό­τη» άνδρα, στόν όποιο προσφέρει σά σεξουαλική άμοιβή τό σώμα της, φαίνεται έδώ καθαρά, πιθανόν καί ό φόβος μή­πως χάσει αύτόν τόν τροφοδότη. Υπονοώντας αυτόν τόν φό­βο καί ταυτόχρονα προειδοποιώντας άπό παραίτηση άπό τήν κατανάλωση, διαφημίζει ή Μπεάτε Ούζε: «Χαρίζετε στόν άνδρα σας κάπου - κάπου μιά καινούργια γυναίκα, άλλά φροντίζετε νά είσθε έσεΐς αύτή!» Έ τσ ι οί γυναίκες έξαναγ- κάζονται διαρκώς νά άγοράζουν καί νά άσχολοΰνται μέ τήν «περιποίηση τοΰ σώματός» τους γ ιά νά είναι πάντα ετοιμες γιά τόν άνδρα καί νά μή σκέφτονται τίποτε άλλο. Έ δώ εί­ναι όλοφάνερη ή πανάρχαιη, άμοιβαΐα καταπιεστική σχέση τών δύο φύλων καθώς καί τά οικονομικά συμφέροντα τής βιομηχανίας πού κατευθύνει τή μόδα.

Ή πορνογραφία, ιδίως ή έμπορική της Εκμετάλλευση, εί­ναι σημάδι τής άφύσικης, καταπιεσμένης σεξουαλικότητας καί δχι τής άπελευθέρωσης. Κατά βάση ένισχύει τό άφύσικο καί εύνοεΐ μιά έσφαλμένη στάση. Γιατί ή προσφερόμενη άπ’ αύτή εικόνα τής διαρκώς «λάγνας» γυναίκας, πού ποθεί μόνο τό ζευγάρωμα σέ δλες τίς δυνατές στάσεις, είναι, άνε- ξάρτητα άπό τήν αισθητική πλευρά, έξίσου ξένη πρός τήν

173

πραγματικότητα δπως ή εικόνα τοΰ παντοδύναμου άνδρα πού μπορεΐ στα γρήγορα να φέρει κάθε γυναίκα σέ «έκρηκτικό όργασμό». Ή πορνογραφία προσφέρει Ιναν παραμυθένιο σε­ξουαλικό κόσμο' μπορεΐ νά γίνει έπικίνδυνη γ ιά τις σχέσεις άνάμεσα στά ζευγάρια, άν ληφθεΐ άσυνείδητα σά μέτρο μέ τό όποιο ό ενας σύντροφος μετράει τόν άλλο καί κρίνει άπ' αύτό τή σεξουαλική του Ικανότητα. Τό άποτέλεσμα μπο- ρεϊ νά είναι άπογοήτευση άπό τόν σύντροφο καθώς αισθή­ματα κατωτερότητας καϊ φόβο; έξαιτίας τή ; προσωπική; δήθεν άνικανότητα;. Ή πορνογραφία δέν μπορεΐ νά άπο- κλειστεΐ σά πηγή ψυχικών διαταραχών καί σάν άπειλή μιάς σειράς γάμων.

Γιατί ή πορνογραφία περιορίζεται στή σεξουαλικότητα τών γεννητικών όργάνων, περιγράφει τεχνικές' ή σεξουαλι­κή άντοχή γίνεται άποπροσωποποιημένη άπόδειξη άπόδοσης, ή εγωιστική σκέψη τή; άπόδοση; άπό τόν τομέα τής έργα- σία; καί τή ; κατανάλωσης έμφανίζεται πάλι. Τό στοιχείο τή ; τρυφερότητα; λείπει, τά πρόσωπα συμβολίζουν τήν άπο- μόνωση καί τή μοναξιά τοΰ «σύγχρονου» άνθρώπου. Ή πορνο­γραφία είναι «όργανωμένη άγλωσσία», μέ τήν κατανάλωσή της τό ξεχωριστό άτομο δέν μπορεΐ νά ξεπεράσει τις σεξουα­λικέ; δυσκολίες του.

Ή κατανάλωση τή; πορνογραφία; είναι τό άλλο άκρο τών ήθικολογικών οιαφωτιστικών πραγματειών. Καί ot δύο δψεις αύτοΰ τού ίδιου νομίσματος έμποδίζουν τήν άντικειμενική, έ- λεύθερη στάση άπέναντι στή σεξουαλικότητα.

Τό ήθικό σύστημα κανόνων τοΰ δυτικοχριστιανικοΰ πολι­τισμού φερει ένα κεφάλι Ίανοΰ. Πέτυχε άναμφισβήτητα έκεΐ πού προσπάθησε νά προστατεύσει τόν συνάνθρωπο καί νά διατηρήσει τήν άξιοπρέπειά του. Ά πό τό άλλο μέρος δμως άπέτυχε αύτό τό ήθικό σύστημα, έπειδή Ιθεσε μεγάλες Απαι­τήσει; στόν άνθρωπο, κυρίω; στόν σεξουαλικό τομέα. Ό Σίγκμουντ Φρόυντ συνόψισε τό 1930 τήν κριτική του στό ύ­παρχον ήθικό σύστημα, πού Ιχει πάρει τή μορφή ένό; «πο­λιτιστικού Υ π έ ρ -Έ γ ώ - . στά παρακάτω λόγια: «Καί αύτό

171

δέν ένδιαφέρεται Αρκετά γ ιά τήν ψυχική ιδιοσυγκρασία τοΰ Ατόμου, έκδίδει μιά Ιντολή καί δέ ρωτά άν δ άνθρωπος μπο- ρεί νά τήν Ακολουθήσει. Υποθέτει μάλλον δτι στό ’Εγώ τοϋ ανθρώπου είναι ψυχολογικά δλα δυνατά, δτι μπορεϊ νά τοϋ αναθέσει τά πάντα καί δτι τό Έ γώ Εχει Απεριόριστη έξουσία πάνω στό Αύτό. Τοΰτο είναι λάθος.»

Λυτό τό σύστημα Ιγγυάται βέβαια δπως πάντα τάξη καί σταθερές συνθήκες έξουσίας, άλλά τίς καλύπτει Απέναντι στήν Αντίληψη καί τήν κριτική Αντίσταση καί Ετσι έμποδίζει κάθε προοπτική γ ιά χειραφέτηση. Ή μαζική πορεία πίσω πρός τόν παιδισμό συνεχίζεται.

175

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

1. ΑφορισμοΙ Φράντς Κάφκα2. 'Η βλάβη Φρήντριχ Ντύρενματ3. Ή άπόρριψη Φράντς Κάφκα4. Ταξική άγάπη Κάριν Στρούκ5. Ή Αμερική δέν ύπάρχει Πέτερ ΜπΙξελβ. Ό φύλακας στή σίκαλη Τζ. Ντ. Σάλινγκερ 7. Κεφάλι καί κοιλιά Γκέρχαρτ Τσθέρεντς

ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ1. Διαλεκτική Μάρκοθιτς - Μαρκοΰζε - Κόζικ2. Αναλυτική κοινωνιοφυχολογία "Εριχ Φρόμ3. Ό μετασχηματισμός τής δημοκρατίας Άνιόλι4. Ή άριστερά άπαντά στόν Μαρκοΰζε Χόλτς-Στάιγκερβαλντ5. Αλλοτρίωση Πέτροθιτς - Χόφμαν - Άντόρνο β. Αυτοδιαχείριση Μιχαήλο Μάρκοβιτς7. Περιβάλλον καί ποιότητα τής ζωής Έντσενσμπέργκερ8. Κολλεκτιβισμός καί αυτοδιαχείριση

στήν 'Ισπανία 1836-1938 ΆουγκουστΙν Σούχυ9. ΟΙ άναρχικοΙ Τζέημς Τζόλ

10. ΕΙσαγωγή στή μελέτη τοϋ Μάρξ, τοϋ "Ενγκελς καί τοϋ Λένιν Γιόζεφ Σλάιφσταϊν

11. Ή γλώσσα τής σύγχρονης μουσικής Ντόναλντ Μίτσελ12. Μανιφέστα καί προγράμματα τής άρχιτεκτονικής

τοϋ 20οϋ αΙώνα Ούρλιχ Κόνραντς13. Ή σχολή τής Φρανκφούρτης

καί ή κριτική θεωρία Ζάν-Μαρ( Βενσάν14. Σεξουαλικότητα καί πορνογραφία "Αντον-'Αντρέας Γκούα15. Ή καταπιεστική οίκογένεια Ντήτριχ Χένς16. ΟΙ μεγάλοι διαλεκτικοί Ρόμπερτ Χάις17. Γιά μιά θεωρία τών μέοων έπικοινωνίας Έντσενσμπέργκερ

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ1. Τό νόημα τής ζωής ‘Αντλερ2. Ή άγωγή τοϋ παιβιοϋ "Αντλερ3. Ή γνώση τής ζωής "Αντλερ4. Ό πολιτισμός πηγή δυστυχίας Φρόυντ5. Ψυχολογία τής έρωτικής ζωής Φρόυντ β. Πρακτική ψυχανάλυση Φρόυντ7. Νέα σειρά τών παραδόσεων γιά τήν είσαγωγή

στήν ψυχανάλυση Φρόυντ β. Ψυχολογία τών μαζών καί άνάλυση τοϋ 'Εγώ Φρόυντ 9. "Ανθρωπος καί ψυχή Γιούνγκ

10. Ό νευρωτικός άνθρωπος τής έποχής μας Κάρεν Χόρνεϋ11. Ή κατάκτηση τής εύτυχίας Μπέρτραντ Ράσσελ12. Ψυχοθεραπεία Τόμας ΚΙρναν13. Μελέτες γιά τήν ψυχανάλυση Φρόυντ14. Τοτέμ καί ταμπού Φρόυντ15. 'Υπαρξιακή ψυχολογία Ρόλο ΜαΙη