Ο ερωτικός Καβάφης

Αγάθη Γεωργιάδου

Σχ. Σύμβουλος

Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά Jeanne D’ Arc

3 Φεβρουαρίου 2014

Ποιητής οικουμενικός

• 1903: Γρηγόριος

Ξενόπουλος

ελληνικό κοινό

• 1919: Έντουαρντ M.

Φόρστερ Αγγλόφωνο

κοινό

η αξία του ποιητή ήταν και

είναι δεδομένη, η εμβέλεια

και η απήχησή του

παγκόσμια.

• Τα πιο μελετημένα ή

τουλάχιστον

σχολιασμένα ποιήματά

του ήταν τα ιστορικά

και τα φιλοσοφικά, ενώ

τα ηδονικά ή ερωτικά

ή αισθησιακά ποιήματα

του Καβάφη, ιδίως η

ιδιωτική του ζωή, ήταν

θέμα απαγορευμένο.

Σημαντικοί

μελετητές των

δεκαετιών 1920

και 1930

χαρακτήριζαν ως

«ανώμαλο» και

«νοσηρό» τον

ερωτισμό της

Καβαφικής

ποίησης.

• Λιγότερο συντηρητική η

εποχή μας θέτει στο

μικροσκόπιο των αναλύσεων

τον «ομοφυλόφιλο Καβάφη».

• Μελετητές διαβάζουν τα

Κρυμμένα και Ατελή και

Αποκηρυγμένα ποιήματά του,

αποκλείοντας κάθε ίχνος

γνήσιου ερωτισμού στον

ποιητή.

• Ο Καβάφης πέτυχε να αφαιρέσει την

ευτέλεια των πρόσκαιρων εμπειριών

με τις ποιητικές του δεξιότητες και να

μας προσφέρει μια ποίηση διανοητικά

και αισθητικά εκλεπτυσμένη με

λυρισμό εξαίσιο.

• Εβδομήντα πέντε από τα 154

αναγνωρισμένα ποιήματά του έχουν

ερωτικό περιεχόμενο.

• Η στάση του αφηγητή του σε αυτά

είναι αμφίθυμη: μετεωρίζεται μεταξύ

της απόλαυσης της «έκνομης» ηδονής

και της μεταμέλειας για τη μορφή της

ηδονής.

«Επήγα»

• Δεν εδεσμεύθηκα. Τελείως αφέθηκα κ’ επήγα.Στες απολαύσεις, που μισό πραγματικές,μισό γυρνάμενες μες στο μυαλό μου ήσαν,επήγα μες στην φωτισμένη νύχτα.Κ’ ήπια από δυνατά κρασιά, καθώςπου πίνουν οι ανδρείοι της ηδονής.

• 1913

«Ομνύει»

Ομνύει κάθε τόσο ν’ αρχίσει πιο καλή ζωή.Aλλ’ όταν έλθ’ η νύχτα με τες δικές της συμβουλές,με τους συμβιβασμούς της, και με τες υποσχέσεις της·αλλ’ όταν έλθ’ η νύχτα με την δική της δύναμιτου σώματος που θέλει και ζητεί, στην ίδιαμοιραία χαρά, χαμένος, ξαναπηαίνει.

1915

• Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη

συνήθως αναφέρονται στο

παρελθόν και έχουν ως αφόρμηση

μια προσωπική εμπειρία ή μια

σκέψη ή συναισθηματική διάθεση.

• Στην πρώτη περίπτωση τα

ποιήματα είναι κυρίως

αφηγηματικού χαρακτήρα, ενώ στη

δεύτερη, που είναι και η

πολυπληθέστερη, είναι αμιγώς

λυρικά.

• Τα λυρικά ερωτικά καβαφικά

ποιήματα είναι χαμηλόφωνα κι

εξομολογητικά. Ο ποιητής

εκμυστηρεύεται ερωτικές εμπειρίες

και επιθυμίες σ’ έναν υπονοούμενο

αναγνώστη, συνήθως σε πρώτο

πρόσωπο.

«Εκόμισα εις την Τέχνην»

Κάθομαι και ρεμβάζω. Επιθυμίες κ’ αισθήσειςεκόμισα εις την Τέχνην— κάτι μισοειδωμένα,πρόσωπα ή γραμμές· ερώτων ατελώνκάτι αβέβαιες μνήμες. […]

• 1921

• Βασικό μοτίβο των

λυρικών ερωτικών

ποιημάτων του Καβάφη,

το οποίο επανέρχεται με

επιμονή, είναι το είδωλο

της νεότητας και η

εξύμνηση της ευρωστίας

του σώματος και του

«ωραίου σφρίγους».

• Η αποθέωση της ομορφιάς αποτελεί κεντρικό

άξονα της ποίησης του Καβάφη και

συνυφαίνεται με την αυτοαναφορικότητα της

καβαφικής ποίησης.

• Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη είναι στην

πλειονότητά τους ποιήματα ποιητικής.

«Έτσι πολύ ατένισα-»

• Την εμορφιά έτσι πολύ ατένισα,που πλήρης είναι αυτής η όρασίς μου.[…]

• Πρόσωπα της αγάπης, όπως τάθελενη ποίησίς μου .... μες στες νύχτες της νεότητός μου,μέσα στες νύχτες μου, κρυφά, συναντημένα ....

1917

«Να μείνει»

[…]

Σάρκας απόλαυσις ανάμεσαστα μισοανοιγμένα ενδύματα·γρήγορο σάρκας γύμνωμα — που το ίνδαλμά τουείκοσι έξι χρόνους διάβηκε· και τώρα ήλθε να μείνει μες στην ποίησιν αυτή.

• 1919

«Ζωγραφισμένα»

[…]

Τι ωραίο παιδί˙ τι θείο μεσημέρι το έχειπαρμένο πια για να το αποκοιμίσει.-Κάθομαι και κυττάζω έτσι πολλήν ώρα.Και μες στην τέχνη πάλι, ξεκουράζομαι απ’ την δούλεψή της.

1915

«Πέρασμα»

[…]

Κ’ έτσι ένα παιδί απλό

γένεται άξιο να το δούμε, κι απ’ τον Υψηλό

της Ποιήσεως Κόσμο μια στιγμή περνά κι αυτό

— το αισθητικό παιδί με το αίμα του καινούριο και ζεστό.

1917

• Η προτίμηση του Καβάφη προς

το κάλλος της νεότητας και την

καλαισθησία φαίνεται τόσο από

την επίμονη εστίασή του σε

λεπτομέρειες του ανθρώπινου

σώματος όσο και από την

κατάχρηση του επιθέτου

«ωραίος»

• Οι λέξεις, άλλωστε, που απαντούν

συχνότερα στην καβαφική ποίηση

σχετίζονται με τον έρωτα. Όπως

επεσήμανε ο Δημαράς ήδη από το

1932, η λέξη «ηδονή» είναι από τις

πιο συνήθεις στην ποίηση του

Καβάφη.

• Οι ηλικίες που

επαινούνται στα

ποιήματα του

Καβάφη κυμαίνονται

μεταξύ 22 και 29

χρόνων. Ιδιαίτερα τα

29 θεωρούνται ως η

ηλικία της «πλήρους

αισθησιακής

απόδοσής» των νέων.

• Κάτω από το φως της λάμπας ή

ενός κεριού αναδύονται τα

είδωλα του παρελθόντος, «της

Αγάπης η Σκιές» κι

«αισθηματοποιούν» το χώρο και

το χρόνο για τον ποιητή.

• Συνηθισμένη, επίσης, καβαφική

τακτική είναι η επίκληση της

μνήμης για να επαναφέρει στο

παρόν την ερωτική συγκίνηση.

•

«Γκρίζα»Κυττάζοντας ένα οπάλλιο μισό γκρίζοθυμήθηκα δυο ωραία γκρίζα μάτιαπου είδα· θάναι είκοσι χρόνια πριν ....

......................................................................

Για έναν μήνα αγαπηθήκαμε.Έπειτα έφυγε, θαρρώ στην Σμύρνη,για να εργασθεί εκεί, και πια δεν ιδωθήκαμε.

Θ’ ασχήμισαν — αν ζει — τα γκρίζα μάτια·θα χάλασε τ’ ωραίο πρόσωπο.

Μνήμη μου, φύλαξέ τα συ ως ήσαν.Και, μνήμη, ό,τι μπορείς από τον έρωτά μου αυτόν,ό,τι μπορείς φέρε με πίσω απόψι.

• 1917

• Είναι άραγε όλα όσα θησαυρίζονται στην

ποίηση του Καβάφη μόνο φαντασιώσεις

ενός μονήρους ιδιόρρυθμου ανθρώπου ή

είναι εμπειρίες βιωμένες;

• Πολλά αφηγηματικά ποιήματα του

Καβάφη περιγράφουν συγκεκριμένα

στιγμιότυπα, μια αυθεντική εμπειρία ζωής

που συνοδεύεται από συγκεκριμένη

διάθεση, συνήθως τη συγκίνηση για την

ερωτική εμπειρία.

• Σ’ αυτά τα ποιήματα ο «χώρος» του έρωτα, το «σώμα»,

η «κάμαρη», η «εξαίσια κλίνη», το «μπαλκόνι», η

«συνοικία», ο «δρόμος», το «καπηλειό», το «καφενείο»,

το «μαγαζί», περιγράφονται επίμονα, σχεδόν

σχολαστικά, το ίδιο και ο χρόνος, τόσο λόγω του

πάθους του ποιητή για το «συγκεκριμένο και το

λεπτομερειακό» όσο και γιατί ο χώρος είναι

καθοριστικός για τη μορφή και την ποιότητα της ηδονής.

«Μια νύχτα»

[…]

Κ’ εκεί στο λαϊκό, το ταπεινό κρεββάτιείχα το σώμα του έρωτος, είχα τα χείλητα ηδονικά και ρόδινα της μέθης —τα ρόδινα μιας τέτοιας μέθης, που και τώραπου γράφω, έπειτ’ από τόσα χρόνια!,μες στο μονήρες σπίτι μου, μεθώ ξανά.

• 1915

• Όπως γράφει ο R. Beaton: «στα ποιήματα του

Καβάφη η ‘Τέχνη’ αποκτά τη δύναμη να

μεταμορφώνει τις ατέλειες της εμπειρίας σε

τέλειο αισθητικό αντικείμενο».

• Έτσι, η ποίηση γίνεται για τον Καβάφη,

σύμφωνα με τη Σ. Ιλίνσκαγια, «ένας μεγάλος

λυτρωτής και παρηγορητής, που κρατά και

διαιωνίζει το περαστικό και το στιγμιαίο,

δένοντας με το λόγο ό,τι η μνήμη θέλει να

βαστήξει…».

«Επέστρεφε»

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,

αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με –

όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,

κ’ επιθυμία παληά ξαναπερνά στο αίμα.

όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,

κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,

όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται …

• Η ύπαρξη των τεσσάρων «ε» μέσα στη

λέξη και οκτώ συνολικά μέσα στο στίχο,

σε συνδυασμό με την τετραπλή

επανάληψη του ρήματος (μαζί με τον

τίτλο) σε σύνολο οχτώ στίχων

δημιουργούν την αίσθηση μιας

αργόσυρτης και βασανιστικής νοσταλγίας

και ένα παιχνίδι μεταξύ παρελθόντος και

παρόντος, επιθυμίας και βιώματος.

• Σημαντική είναι και η επανάληψη του

ρήματος «παίρνε με» (τρεις φορές

συνολικά), με την οποία ο ποιητής

φαίνεται να επιζητεί και την «υλική»

αίσθηση της ανάμνησης, την αίσθηση

δηλαδή της επαφής, την οποία κάποτε

αισθάνθηκε έντονα στα χείλη και στο

δέρμα.

• Κατ’ εξοχήν ερωτικά είναι και τα επιτύμβια ποιήματα του

Καβάφη, τα οποία αισθητοποιούν με μεγάλη δραματικότητα

την αντίθεση «έρως-θάνατος», τον έρωτα που, αν και δεν

ελπίζει πια σε ανταπόδοση, νικά το θάνατο και κερδίζει την

αιωνιότητα.

• Μια άλλη κατηγορία ερωτικών ποιημάτων του Καβάφη,

συνήθως αφηγηματικών, αναφέρονται στις προσπάθειες του

ποιητικού υποκειμένου στη διάρκεια της νεότητας ν’ αλλάξει

τρόπο ζωής.

«Η αρχή των»

[…]

Πλην του τεχνίτου πώς εκέρδισε η ζωή.Aύριο, μεθαύριο, ή με τα χρόνια θα γραφούνοι στίχ’ οι δυνατοί που εδώ ήταν η αρχή των.

1921

• Με κατακτημένη αυτογνωσία και αυτοσυνείδηση,

ιδίως μετά το 1911, ο Καβάφης μέσα από τις

δανεισμένες περσόνες είτε από την Ιστορία είτε

από την καθημερινότητα, ανοίγει τη σεξουαλική

ταυτότητά του προς τα έξω, αδιαφορώντας για τη

χλευαστική κριτική.

«Θέατρον της Σιδώνος (400 μ.Χ.)»

Πολίτου εντίμου υιός — προ πάντων, ευειδήςέφηβος του θεάτρου, ποικίλως αρεστός,ενίοτε συνθέτω εν γλώσση ελληνικήλίαν ευτόλμους στίχους, που τους κυκλοφορώπολύ κρυφά, εννοείται — θεοί! να μην τους δουνοι τα φαιά φορούντες, περί ηθικής λαλούντες —

στίχους της ηδονής της εκλεκτής, που πηαίνειπρος άγονην αγάπη κι αποδοκιμασμένη.

«Πολύ σπανίως»

Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε.

Στα μάτια των τα ζωηρά περνούν η οπτασίες του.

Το υγιές, ηδονικό μυαλό των,

η εύγραμμη, σφιχτοδεμένη σάρκα των,

με την δική του έκφανσι του ωραίου συγκινούνται.

Ευχαριστώ!