Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΑΠΟ ΤΟ 315 π.Χ. ΕΩΣ ΤΟ 1888 μ.Χ.

Η γεωγραφική θέση της πόλης της Θεσσαλονίκης εξασφάλιζε πολλά πλεονεκτήματα στην πόλη και τους κατοίκους της.

Στον τομέα της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, την παροχή νερού εξασφάλιζαν τα υπόγεια νερά. Τα υπόγεια νερά οδήγησαν τους κατοίκους της πόλης να ανοίξουν πηγάδια για να έχουν νερό. Στην Θεσσαλονίκη υπήρχαν περίπου 3060 πηγάδια.

Όταν αυξήθηκε ο πληθυσμός της πόλης τα πηγάδια δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες σε νερό, έτσι χρειάστηκε να μεταφερθεί νερό στην πόλη από τα γύρω βουνά που είχαν πηγές με τρεχούμενα νερά. Τα νερά αυτά μεταφερόταν στην πόλη με φυσική ροή.

Υπήρχαν τρεις τέτοιες πηγές. Οι πηγές του Χορτιάτη, οι πηγές του Ουρουντζουκίου (Ρετζίκι) και οι πηγές του Λεμπέτ (Σταυρούπολη).

Ο Χορτιάτης είναι ένα από τα τρία σημεία που τροφοδοτούν με νερό την πόλη από τη Ρωμαϊκή εποχή μέχρι σήμερα. Οι πηγές βρίσκονται στους πρόποδες του βουνού σε υψόμετρο 400 έως 900 μέτρα.

Το υδραγωγείο του είναι έργο της Ρωμαϊκής εποχής και πιθανότατα έργο του 4ου αιώνα μ.Χ. όταν διοικητής της πόλης ήταν ο Γαλέριος.

Την εποχή εκείνη η πόλη πληρούσε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την δημιουργία σημαντικών έργων, βρισκόταν σε οικονομική άνθιση και επικρατούσε ειρήνη σ’αυτήν. Ένα ακόμη στοιχείο που δηλώνει την εποχή δημιουργίας του υδραγωγείου είναι η υδατογέφυρα που βρίσκεται λίγο πριν μπούμε στο σημερινό χωριό του Χορτιάτη, το κάτω μέρος της είναι Ρωμαϊκό , το αμέσως επόμενο Βυζαντινό και το επάνω Τούρκικο. Οι τεχνικοί που το έφτιαξαν ήταν άριστοι τεχνίτες αλλά πιθανότατα αγράμματοι αφού δεν άφησαν καθόλου γραπτά στοιχεία για την κατασκευή του.

Την εποχή εκείνη έγιναν πολλά σημαντικά έργα στην πόλη όπως η πύλη του Γαλέριου (Καμάρα), η Ροτόντα, η Αρχαία Αγορά και πολλά λουτρά. Τέτοια λουτρά βρέθηκαν κάτω από το Ναό του Αγίου Δημητρίου, τη Βασιλική της Αχειροποιήτου κ.α. Το μεγαλύτερο λουτρό ανασκάφτηκε το 1969 στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Αντιγονιδών. Όλα αυτά υδροδοτούσαν από το υδραγωγείο του Χορτιάτη.

Από διάφορες μαρτυρίες και ιστορικές πηγές βγαίνει το συμπέρασμα ότι η πόλη υδροδοτούνταν από το νερό του Χορτιάτη και ότι το νερό έμπαινε στην πόλη κάνοντας μια συγκεκριμένη διαδρομή προς το Πανόραμα το Ασβεστοχώρι ως το Επταπύργιο και τέλος στην πόλη. Η διαδρομή του δεν άλλαξε ουσιαστικά στα 1500 χρόνια λειτουργίας του, αφού πρόσφατα μέχρι το 1975 υδροδοτούσε την πόλη.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι διάδοχοι των Ρωμαίων, οι Βυζαντινοί συντηρούσαν το υδραγωγείο συνήθως με μόνιμο προσωπικό. Επιπλέον το βελτίωσαν επισκευάζοντάς το την εποχή του Ιουστινιανού με σκοπό την αύξηση της ποσότητας του τρέχοντος νερού. Κατά την Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιούσαν το νερό όχι μόνο ως πόσιμο αλλά και ως κινητήρια δύναμη, στους νερόμυλους για την παραγωγή ενέργειας στις βιομηχανίες.

Το νερό λοιπόν έπαιξε σημαντικό πόλο στην οικονομικοπολιτιστική ανάπτυξη της πόλης και την ευημερία των κατοίκων. Στο τέλος της Βυζαντινής περιόδου οι συνεχείς πόλεμοι εξάντλησαν τη πόλη και το υδραγωγείο παραμελήθηκε.

Το 1430 οι Τούρκοι κατακτητές του Μουράτ του Β’ βρήκαν το υδραγωγείο σε κακή κατάσταση. Το επισκεύασαν προσθέτοντας το τρίτο μέρος της υδατογέφυρας για να καλύψουν την υψομετρική διαφορά. Ο Μουράτ εγκατέστησε πολλούς

άστεγους στην περιοχή με σκοπό την φύλαξη του υδραγωγείου. Με τις επισκευές του Μουράτ αυξήθηκε η ποσότητα νερού και ήταν σχεδόν ίδια με τη σημερινή.

Το υδραγωγείο και οι πηγές του ήταν πάντα κρατική περιουσία και όταν απελευθερώθηκε η πόλη της Θεσσαλονίκης το 1912 η χρήση των πηγών Χορτιάτη, Ρετζικιού και Λεμπέτ πέρασαν στο ελληνικό κράτος και συγκεκριμένα στο Δήμο Θεσσαλονίκης που είχε την εκμετάλλευση και τη φροντίδα του μέχρι το 1939.

Το νερό του Χορτιάτη έπαιξε σημαντικό ρόλο και στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Για παράδειγμα όταν ο Μουράτ ο Β’ πολιορκούσε την πόλη δεν θα μπορούσε να το καταφέρει εάν δεν έκοβε την παροχή νερού από το Χορτιάτη. Οι κάτοικοι έμειναν χωρίς νερό και δεν μπορούσαν να αντισταθούν, έτσι κατακτήθηκαν.

Επίσης κατά τη Γερμανική κατοχή έχασαν τη ζωή τους πολλοί άνθρωποι Γερμανοί αλλά και Έλληνες. Οι αντάρτες έστησαν ενέδρα στους Γερμανούς που πήγαιναν στο υδραγωγείο εκεί σκοτώθηκαν οι Γερμανοί. Τότε αυτοί με τη σειρά τους για αντίποινα έκαψαν το χωριό του Χορτιάτη και σκότωσαν πολλούς Έλληνες.

_______________________________________________________

Nεότερη ιστορία της ύδρευσης

Η νεότερη ιστορία της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης ξεκινάει στο τέλος του 19ου αιώνα (1888), οπότε το οθωμανικό κράτος υπό την πίεση για αλλαγές στην επικράτεια της αυτοκρατορίας άρχισε να εκσυγχρονίζει τα μεγάλα αστικά κέντρα. Το Hatti-Humayun (1856) σηματοδοτεί το άνοιγμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην ευρωπαϊκή τεχνολογία και στο ευρωπαϊκό κεφάλαιο.Οι μεγάλες αλλαγές ξεκινούν με την επίσκεψη του σουλτάνου Αβδούλ Μετζήτ στην Θεσσαλονίκη στα 1858. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης υπερδιπλασιάζεται, οπότε σημαντικές αλλαγές επέρχονται στην δομή της πόλης. Έτσι τα παραλιακά τείχη γκρεμίζονται (1861), ενώ ανάμεσα στα χρόνια 1871 έως 1907 η πόλη αποκτά σιδηροδρομικό δίκτυο (18710 από την Θεσσαλονίκη στη Φλώρινα και στην Κωνσταντινούπολη, νέο λιμάνι (1902), δίκτυο αεριόφωτος (1890), δίκτυο ύδρευσης (1892) και δίκτυο ηλεκτροδότησης (1907).

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

Η ύδρευση της Θεσσαλονίκης από το 1888-1939

Η ύδρευση μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1912, τα υδραγωγεία Χορτιάτη, Ρεντζικίου και Λεμπέτ περιήλθαν στην κυριότητα του Δήμου, ο οποίος φρόντιζε για την καλή λειτουργία και την εκμετάλλευση των υδροληψιών αυτών. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν και γεωτρήσεις μέσα στην πόλη για την κάλυψη της αυξανόμενης ζήτησης νερού.

Ταμιωλάκης Γ., Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, 1985

1918: Πρόγραμμα ανακαίνισης- βελτίωσης υδραγωγείων

Το 1918 ξεκινά ένα ευρύ πρόγραμμα ανακαίνισης και βελτίωσης των τριών υδραγωγείων που απαίτησε σημαντικά χρηματικά ποσά. Για το υδραγωγείο του Χορτιάτη χρειάστηκαν 108.500δρχ. (πράξη Δημοτικού Συμβουλίου 157/19-6-1919), ενώ για το Λεμπέτ 29.900δρχ (πράξη Δημοτικού Συμβουλίου 348/24-10-1918). Το 1919 (πράξη 197/17-7-1919) χλωρίωση του νερού για την αποστείρωσή του και στα τρία υδραγωγεία.Συγχρόνως με την ανακαίνιση των υδραγωγείων ανοίχτηκαν και πολλές γεωτρήσεις μέσα στην πόλη (κυρίως κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου). Το 1912 οι γεωτρήσεις ήταν 20 με διάμετρο 40mm και έδιναν 400mm(κυβικά) νερό ανά 24ωρο.Το 1917 η μεγάλη πυρκαγιά προκαλεί οξύτατα προβλήματα στην ύδρευση της πόλης. Καταστράφηκε το δίκτυο διανομής της πόλης.Στη δεκαετία 1915-1925 επισκευάστηκαν και συντηρήθηκαν τα τρία υδραγωγεία.

Ταμιωλάκης Γ., Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, 1985

Πηγές και Υδραγωγείο Χαριλάου

Το υδραγωγείο αυτό υδροδοτούσε το συνοικισμό Χαριλάου και ήταν ιδιόκτητο. Ανήκε στην "Πρώτη Οικοδομική Εταιρία Χαριλάου". Κατασκευάστηκε το 1917 από Γάλλους μηχανικούς αξιωματικούς του συμμαχικού στρατού, για να καλύψει τις ανάγκες της μονάδας τους, που ήταν στρατοπεδευμένη στο σημερινό συνοικισμό Χαριλάου. Το έργο ήταν άριστης κατασκευής γι' αυτό λειτουργεί ακόμη και σήμερα.

Ταμιωλάκης Γ., Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, 1985

Η ΥΔΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΒΕΛΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ 1890-1931.

-Υπογραφή Σύμβασης του Οθωμανικού Δημοσίου και της Εταιρίας Υδάτων Θεσ\νίκης.

Παράλληλα με την ύδρευση της Θεσσαλονίκης από το Δήμο, ένας άλλος φορέας, ο κατεξοχήν υπεύθυνος για την ύδρευση της πόλης, ήταν η Βελγική Εταιρία.

Στις 5 Ιουνίου 1888 παραχωρήθηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα (ιραδέ) στον επιχειρηματία Νεμλή-Ζαδέ-Χαμδή Εφέντη το προνόμιο της υδροδότησης του κεντρικού τμήματος της πόλης, το τμήμα δηλαδή στο οποίο, κυρίως, επιφανείς Τούρκοι από την ανώτερη οικονομικά τάξη και διοικητικοί υπάλληλοι. Ο Τούρκος επιχειρηματίας δημιούργησε Εταιρία με Βελγικά κεφάλαια που ανέρχονταν σε 5.000 φράγκα, με την επωνυμία "COMPANIE OTTOMANE DES EAUX DE THESSALONIQUE" δηλαδή "Οθωμανική Εταιρία Υδάτων Θεσσαλονίκης" και ανάλαβε την εκτέλεση έργων με βάση τις μελέτες των Βέλγων μηχανικών Verder Campion και Vanper Stekien.

Ταμιωλάκης Γ., Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, 1985

Αρχικά έργα κατασκευής

Μετά την υπογραφή της σύμβασης αυτής υποβλήθηκαν οι μελέτες και άρχισαν οι εργασίες στα 1890. Ύστερα από επιτόπια έρευνα επιλέχτηκε η περιοχή της Κασκάρκας, πεδιάδα δίπλα στο Γαλλικό ποταμό (σημερινό Καλοχώρι) για την ανόρυξη γεωτρήσεων που έδιναν άφθονο αρτεσιανό νερό, κατάλληλο για ύδρευση.

Ταμιωλάκης Γ., Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης Η Ιστορία της Ύδρευσης της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, 1985

Το 1888 δίνεται το προνόμιο για την υδροδότηση του κέντρου της πόλης

Στα 1888 δίνεται στον Νεμλή - Ζαδέ- Χαδμή Εφέντη το προνόμιο για την υδροδότηση του κέντρου της πόλης. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή του έργου γίνεται από Βέλγους τεχνικούς. Από το Βέλγιο προέρχονται και τα κεφάλαια για την επένδυση. Η εταιρεία που συστήνεται φέρει την ονομασία Companie Ottomane des Eaux de Thessaloniki.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

Τα έργα που συμπεριλάμβάνονται στις εργασίες του 1890

Οι εργασίες ξεκινούν στα 1890. Στα πρώτα έργα συμπεριλαμβάνονται:

Ανόρυξη πέντε γεωτρήσεων στην περιοχή του σημερινού Καλοχωρίου.

Κατασκευή από σκυρόδεμα συλλεκτικού υδραγωγείου ελλειπτικής διατομής και μήκους περίπου 3 χλμ. , το οποίο μεταφέρει το νερό από τις γεωτρήσεις στη δεξαμενή καθίζησης και καταμέτρησης.

Δεξαμενή καθίζησης στην διαδρομή ανάμεσα στις γεωτρήσεις και στο Κεντρικό Αντλιοστάσιο Σφαγείων.

Από την δεξαμενή καθίζησης ως το Κεντρικό Αντλιοστάσιο των Σφαγείων διπλός μεταλλικός αγωγός μήκους περίπου 3 χλμ. Οι αγωγοί ήταν τοποθετημένοι με κλίση ( 40 εκατοστά ανά χιλιόμετρο) και μπορούσαν να μεταφέρουν το νερό με φυσική ροή.

Το Κεντρικό Αντλιοστάσιο στην περιοχή των Σφαγείων (1892), με ανυψωτική δύναμη 3.200 κ.μ. νερού ανά 24ωρο.

Καταθλιπτικός αγωγός μήκους περίπου 4 χλμ. , ο οποίος ξεκινούσε από το Κεντρικό Αντλιοστάσιο και κατέληγε στην δεξαμενή της οδού Κασσάνδρου και στην συνέχεια ανηφόριζε στην δεξαμενή της Μονής Βλατάδων.

Δύο δεξαμενές, αυτές της οδού Κασσάνδρου και της Μονής Βλατάδων.

Δίκτυο διανομής σε δύο ζώνες:Η πρώτη ζώνη ( ζώνη χαμηλής πίεσης) αφορούσε στην περιοχή κάτω από την οδό Αγίου Δημητρίου ως την θάλασσα και υδροδοτούνταν από την δεξαμενή της οδού Κασσάνδρου. Η δεύτερη ζώνη ( ζώνη υψηλής πίεσης) αφορούσε στην περιοχή από την Αγίου Δημητρίου ως την Άνω Πόλη και υδροδοτούνταν από την δεξαμενή της Μονής Βλατάδων.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

Για την κατανάλωση του νερού

Η κατανάλωση του νερού αυξήθηκε σημαντικά με την πάροδο του χρόνου. Έτσι από μέση κατανάλωση 10,87 λίτρα την ημέρα ανά κάτοικο στα 1902, η κατανάλωση αυξήθηκε στα 19 λίτρα την ημέρα ανά κάτοικο μόλις στα 1911. Στην ίδια χρονική περίοδο ( 1902-1911) ο αριθμός συνδρομητών της Companie Ottomane des Eaux de Thessaloniki αυξήθηκε από 2.085 συνδρομητές στα 1902 στους 7.141 συνδρομητές στα 1911. Στα 1912 οι αυξανόμενες ανάγκες της περιοχής των Εξοχών, οδηγούν στην κατασκευή της δεξαμενής Ευαγγελίστριας και στη δημιουργία της τρίτης ζώνης υδροδότησης, της ονομαζόμενης των Εξοχών.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στα 1912, η βελγική εταιρεία υπογράφει νέα σύμβαση, με το ελληνικό πλέον δημόσιο υπό τον έλεγχο του Δήμου Θεσσαλονίκης και μετονομάζεται από Companie Ottomane dew Eaux de Thessaloniki σε Companie dew Eaux de Thessalonigue. Ο Βέλγος αρχιμηχικός Α. Trylemans μελετάει τρόπους για την βελτίωση της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

Η υδροδότηση στα 1917-18

Το υδραγωγείο κατασκευάστηκε από Σέρβους αιχμαλώτους και πουλήθηκε στην Οικοδομική Εταιρεία για Χαριλάου για την υδροδότηση του συνοικισμού της Χαριλάου στα 1917.Την ίδια χρονιά μεγάλο τμήμα του εντός των τειχών της πόλης δικτύου

ύδρευσης καταστρέφεται μετά την μεγάλη πυρκαγιά. Οι καταστροφές στο δίκτυο οφείλονται κυρίως στις εκσκαφές μετά την πυρκαγιά για την απομάκρυνση των άχρηστων οικοδομικών υλικών, καθώς και στην αλλαγή του σχεδίου της πόλης.Παράλληλα με τις αλλαγές στο δίκτυο διανομής, την ίδια εποχή ( 1918), γίνεται εκτεταμένη συντήρηση στα υδραγωγεία του Χορτιάτη, του Λεμπέτ Κι του Ρεντζικίου, επί Δημάρχου κ. Αγγελάκη. Τέλος, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου η Ε.Δ.Υ.Θ. αποφασίζει για πρώτη φορά τη χλωρίωση του νερού.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.

ύδρευσης καταστρέφεται μετά την μεγάλη πυρκαγιά. Οι καταστροφές στο δίκτυο οφείλονται κυρίως στις εκσκαφές μετά την πυρκαγιά για την απομάκρυνση των άχρηστων οικοδομικών υλικών, καθώς και στην αλλαγή του σχεδίου της πόλης.Παράλληλα με τις αλλαγές στο δίκτυο διανομής, την ίδια εποχή ( 1918), γίνεται εκτεταμένη συντήρηση στα υδραγωγεία του Χορτιάτη, του Λεμπέτ Κι του Ρεντζικίου, επί Δημάρχου κ. Αγγελάκη. Τέλος, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου η Ε.Δ.Υ.Θ. αποφασίζει για πρώτη φορά τη χλωρίωση του νερού.

Βαλαβανίδου Αναστασία, " Η Υδροδότηση των πόλεων: Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Θεσσαλονικέων πόλις 1(2000), σ. 133-142.