ΚΥΝΗΓΙ ΜΑΓΙΣΣΩΝ

Η κυριάρχηση του Κακού και η δαιμονοποίηση της γυναίκας.

Της Έφης Ασημακοπούλου (Μεταπτυχιακής φοιτήτριας στο πρόγραμμα «Ιστορία και

Φιλοσοφία Επιστημών και Τεχνολογίας» του Τμήματος Μεθοδολογία, Ιστορία, Θεωρία Επιστημών –

Μ.Ι.Θ.Ε. του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)

Η παρούσα μελέτη δημοσιεύτηκε στο περιοδικό CORPUS, τ. 72, Αθήνα, 2005.

Στο μαβί αντιφέγγισμα της αυγής, το κάστρο του Εδιμβούργου αποκάλυπτε

αργά τον σκοτεινό και βαρύ πέτρινο όγκο του. Ξημέρωνε 25 Ιουνίου του έτους

1591. Η Effie MacClyan άκουσε βήματα να σταματούν έξω από την υγρή πόρτα του

κελιού της. Ίσα που πρόλαβε να ψελλίσει τα λόγια μιας προσευχής πριν εισβάλλουν

οι δεσμοφύλακές της για να τη σύρουν έξω, στον προαύλιο χώρο του κάστρου. Το

θαμπωτικό φως του πρώτου ήλιου τύφλωσε το βλέμμα της, αλλά εκείνη ήξερε πως

είχε φτάσει η ώρα να το αντικρύσει για τελευταία φορά. Το πλήθος βυθισμένο στον

παροξυσμό, αλάλαζε: «Κάψτε τη μάγισσα»! Πριν τυλιχτεί στις φονικές φλόγες,

δεμένη σφιχτά στον ξύλινο πάσαλο, άφησε την ματιά της να πλανηθεί στα

χαλκοπράσινα καλοκαιρινά λιβάδια που έσμιγαν νωχελικά στην άκρη του ορίζοντα

με τις όχθες του Forth, λίγο πριν εκείνος ξεχυθεί στα βαθιά νερά της Βόρειας

θάλασσας.

1

Αν αναψηλαφίσουμε τα γεγονότα που οδήγησαν στη βαριά καταδίκη της Effie

MacClyan θα κατανοήσουμε, έστω εν μέρει, τους μηχανισμούς μέσα από τους

οποίους χιλιάδες άνθρωποι -στην τραγική πλειοψηφία τους γυναίκες- οδηγήθηκαν

στον θάνατο κατά την διάρκεια κυρίως του 16ου και 17ου αιώνα, θύματα όλοι του

φαινομένου που ιστορικά έχει καταγραφεί ως «κυνήγι μαγισσών». Η συγκεκριμένη

περίπτωση είναι μέρος της περίφημης υπόθεσης «οι μάγισσες του Berwick», η οποία

διαδραματιζόμενη επί της βασιλείας του Σκώτου βασιλιά Ιακώβου Στ΄και αργότερα

Ιακώβου Α΄ της Αγγλίας, αποτέλεσε το εναρκτήριο λάκτισμα για τις μαζικές διώξεις

που ακολούθησαν στην Σκωτία με αφορμή τις πεποιθήσεις περί μαγείας. Η βασική

πηγή των ερευνητών παραμένει ένα φυλλάδιο της εποχής, το οποίο κυκλοφορούσε με

τον τίτλο Newes from Scotland και αναφέρεται με λεπτομέρειες στην θανατική

καταδίκη του Dr. Fian, ενός δάσκαλου από το North Berwick, μία παραλιακή

πολίχνη, μερικά χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Εδιμβούργου. Ο δάσκαλος, μία

ηλικιωμένη φτωχή χήρα, η Agnes Sampson που ζούσε μόνη και κέρδιζε τα προς το

ζην ως μαία, η Geillis Duncan, μια υπηρέτρια με κάποιες γνώσεις για τα θεραπευτικά

βότανα, και οι τρεις κάτοικοι του Berwick συνελήφθησαν, δικάστηκαν από τον ίδιο

τον βασιλιά και εκτελέστηκαν με την κατηγορία ότι συνωμότησαν εναντίον του,

κάνοντας χρήση μαγικών μέσων αφού πρώτα είχαν συνάψει συμφωνία με τον

Διάβολο. Ο σκοπός της συνομωσίας εναντίον του –ασπαζόμενου τον καλβινισμό-

Ιακώβου Στ΄ δεν ήταν άλλος παρά η πρόκληση μιας σειράς από καταιγίδες, στην

Βόρεια Θάλασσα, στις αρχές του Σεπτέμβρη 1590, οι οποίες εμπόδισαν καταρχήν την

άφιξη στην Σκωτία της πριγκίπισσας της Δανίας Άννας, μελλοντικής συζύγου του,

ενώ στη συνέχεια, και αφού ο γάμος τελικά τελέστηκε τον Νοέμβριο στο Όσλο,

δημιούργησαν μεγάλα προβλήματα στην επιστροφή του βασιλικού ζεύγους. Ο

Ιάκωβος Στ΄, κατά την παραμονή του στη Δανία, συνάντησε τον θεολόγο Niels

Hemmingsen, συγγραφέα ενός έργου για την μαγεία με τον τίτλο Admonitio de

Superstionibus Magicis Vitandis. Με την άφιξή του στο Εδιμβούργο ο Ιάκωβος Στ΄

έδωσε εντολή να συλληφθεί η Geillis Duncan μετά την καταγγελία του αφεντικού της

David Seaton ότι είχε αποκτήσει ύποπτες θεραπευτικές ιδιότητες. Το κουβάρι των

διώξεων ξετυλίχθηκε γρήγορα και οι αποσπάσεις των ομολογιών γίνονταν μέσω

αφόρητων βασανιστηρίων, και μάλιστα υπό την επίβλεψη του βασιλιά. Η υπηρέτρια

αναγκάστηκε να ομολογήσει και να κατονομάσει ως συνεργάτη της στην σκοτεινή

δολοπλοκία την Agnes Sampson, η οποία λόγω της ηλικίας της σε συνδυασμό με τη

δεινή κοινωνική θέση της ήταν έτσι κι αλλιώς απομονωμένη από την υπόλοιπη

2

κοινότητα. Ακολούθως, η ομολογία της Agnes, η οποία υποβλήθηκε με την σειρά της

σε φρικτούς βασανισμούς, περιείχε αναφορές για λατρευτικές σατανιστικές συνάξεις

(Sabbath) διακοσίων μαγισσών, που ελάμβαναν χώρα πάντα στη διάρκεια της νύχτας

και με την παρουσία του διαβόλου, ο οποίος μάλιστα σε μια από αυτές πρόσταξε τους

συμμετέχοντες να δολοφονήσουν τον Ιάκωβο Στ΄, «τον μεγαλύτερο εχθρό του επί της

γης». Οι μάγισσες αφού φίλησαν τα διαβολικά οπίσθια χρησιμοποίησαν δαίμονες,

ξόρκια, φίλτρα και μία μαύρη γάτα για να προκαλέσουν καταστροφικές καταιγίδες

που δεν θα ματαίωναν απλώς το ταξίδι και τον γάμο της Άννας αλλά θα αφάνιζαν τον

ίδιο τον βασιλιά. Η Geillis κατήγγειλε επίσης ως συνεργό της τον Fian. Αναφέρθηκε

παράλληλα σε μία αλυσίδα ονομάτων, η οποία κατέληγε στην αριστοκρατικής

καταγωγής από το Εδιμβούργο και εγνωσμένης παιδείας Effie MacCalyan, κόρη

συνήγορου και γερουσιαστή του College of Justice και στενός συγγενής του David

Seαton. Μεταξύ των κατηγορουμένων βρέθηκε και ο αντιστασιακός Francis Steward,

λόρδος του Bothwell και εξάδελφος του βασιλιά, ο οποίος κατάφερε να δραπετεύσει.

Η Effie MacCalyan, για αρκετό καιρό πριν από τη σύλληψή της εθεωρείτο από τις

αρχές ως αμετανόητη οπαδός του καθολικισμού. Η περιουσία της μετά την εκτέλεσή

της δημεύτηκε όπως όριζε ο νόμος. Στην πολύκροτη δίκη «Οι μάγισσες του

Berwick» ενεπλάκησαν 200 άνθρωποι –στην συντριπτική πλειοψηφία τους γυναίκες-

ενώ άλλες αναφορές κάνουν λόγο για 70. Το μεγάλο κύμα των διώξεων είχε

εγκαινιασθεί στη Σκωτία. Ο Ιάκωβος Στ΄ φρόντισε μάλιστα για το διανοητικό

υπόβαθρο των διωγμών γράφοντας, το 1597, το γνωστό εγχειρίδιο Daemonologie.

Διαπιστώσεις της ιστορικής έρευνας

Το παραπάνω σκηνικό επαναλήφθηκε αναρίθμητες φορές σε πολλές περιοχές

που έφταναν μέχρι τις εσχατιές της δυτικής και της κεντρικής Ευρώπης. Από την

χαρτογράφηση των δικών και των διώξεων, η οποία επιχειρείται από τον Robin

Briggs, σημειώνουμε ότι οι πρώτες σποραδικές δίκες λαμβάνουν χώρα τον 15ο αιώνα.

Από το 1550 αυξάνονται δραματικά και η ένταση των διώξεων διαρκεί μέχρι το 1700.

Ως τελευταίο θύμα ωστόσο αναφέρεται η Anna Göldi, η οποία θανατώνεται το 1782,

δηλαδή τον αιώνα του Διαφωτισμού (!), στην πόλη Glarus της Ελβετίας.

Εντοπίζουμε, επίσης, μεγάλα κύματα διώξεων σε περιοχές όπου δεν διεξήχθη καμία

δίκη όπως το Wurzburg στη Γερμανία. Οι διώξεις αυξάνονται με την διάσπαση της

ενωμένης χριστιανικής εκκλησίας από την Μεταρρύθμιση. Όπως παρατηρούμε στην

Ιταλία και στην Ισπανία όπου η καθολική εκκλησία παραμένει ισχυρή οι δίκες και οι

3

εκτελέσεις μαγισσών είναι περιορισμένες, εξαιτίας της προσήλωσης της Ιεράς

Εξέτασης στην εξολόθρευση των αιρετικών, των Εβραίων και των μουσουλμάνων.

Εξαίρεση αποτελούν οι περιοχές της βόρειας Ιταλίας και οι περιοχές των γαλλο-

ισπανικών συνόρων. Στην Γερμανία και την Ελβετία όπου τα αντίπαλα θρησκευτικά

ρεύματα των μεταρρυθμιστών και των αντι-μεταρρυθμιστών μάχονται βίαια για την

επιβολή των απόψεών τους οι εκτελέσεις είναι μαζικές. Οι δύο χώρες είναι

κατακερματισμένες σε πολλά κρατίδια και κατά συνέπεια η κεντρική εξουσία είναι

αδύναμη. Η ψύχωση εκδηλώθηκε εντονότερα στις περιοχές όπου κράτος και

εκκλησία εμφάνιζαν έλλειμμα ισχύος. Οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης, όπου το

κυρίαρχο δόγμα ήταν η ορθοδοξία δεν επηρεάστηκαν από τη μανία της μαγείας.

Η συστηματική ιστορική έρευνα σχετικά με το «κυνήγι μαγισσών» απασχολεί

σοβαρά την επιστημονική κοινότητα μόλις από την δεκαετία του 1970. Μέχρι τότε οι

ερμηνείες του φαινομένου περιορίζονταν στην άποψη των ιστορικών του 19ου αιώνα,

που έκανε λόγο για ένα ανελέητο ξέσπασμα μιας μαζικής υστερίας, ανάξιο

επισταμένης μελέτης. Οι ιστορικοί αντλούν πλέον το υλικό τους για το γένος, την

κοινωνική θέση και το επάγγελμα των θυτών και των θυμάτων καταρχήν από την

αναδίφηση στα αρχεία –όσα τουλάχιστον έχουν διασωθεί- των δικών που έλαβαν

μέρος στη διάρκεια των αιώνων που κορυφώθηκαν οι διώξεις, δηλαδή του 16ου και

του 17ου αιώνα, και δευτερευόντως από τα εγχειρίδια ή από τα λογοτεχνήματα της

εποχής, τα οποία ήταν επηρεασμένα από τα κηρύγματα κατά των μαγισσών και

προσπαθούσαν να αναδείξουν την πρακτική της μαγείας ως την σοβαρότερη απειλή

στον κόσμο.

Το επιστημονικό ενδιαφέρον δικαιολογείται εξαιτίας της κεντρικής θέσης που

είχε το μεγάλο κυνήγι στην διαμόρφωση της πρώιμης μοντέρνας Ευρώπης. Η

μεθοδική ανάλυση των διωγμών φωτίζει τις κοινωνικές και πολιτισμικές πτυχές της

ανάδυσης της νεοτερικότητας καθώς και των διαδικασιών ανάπτυξης του πρώιμου

καπιταλισμού. Οι ιστορικοί ερίζουν για το αν το φρικτό παραλήρημα, που οδήγησε

στον θάνατο χιλιάδες ανθρώπους είναι η συνέχεια των μεσαιωνικών καταβολών ή αν

η εποχή των διώξεων είναι ένα αντιφατικό γέννημα της εποχής του Λόγου. Εξάλλου

οι ερμηνευτικές προσπάθειες ποικίλουν. Ωστόσο, είναι αναμφισβήτητο ότι την ίδια

χρονική περίοδο που οι ευρωπαίοι αναφωνούν «Στην πυρά! Στην πυρά!», τα

ουμανιστικά ιδεώδη της Αναγέννησης είναι ήδη διαδεδομένα ενώ έπονται ο

καρτεσιανός ορθολογισμός και η νευτώνεια φυσική, που μεταλλάσουν το

κοσμοθεωρητικό Παράδειγμα ώστε το σύμπαν να ερμηνεύεται ως μια τεράστια

4

μηχανή. Η Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα θέτει τα θεμέλια της

νεοτερικότητας και μεταβάλλει το εννοιολογικό περιεχόμενο και την μεθοδολογία

της επιστήμης προκειμένου να αντιμετωπισθούν τα πραγματολογικά ζητήματα μέσα

από γνωσιοθεωρητικές προσεγγίσεις που απομακρύνονται από τον κόσμο του

υπεραισθητού. Την ίδια στιγμή, λοιπόν, οι λαοί της πρώιμης μοντέρνας Ευρώπης -και

όχι της μεσαιωνικής- είναι αυτοί που σύρουν χιλιάδες συμπολίτες τους και

συγχωριανούς τους στα μπουντρούμια για να καταλήξουν στην πυρά! Η ορθολογική

θεώρηση και η στροφή προς το υποκείμενο συμπορεύονται με την ενδυνάμωση

βίαιων κατασταλτικών μηχανισμών και την κατεύθυνση της θρησκευτικής αντίληψης

προς το εσωτερικό του ανθρώπου.

Η έρευνα έχει οδηγήσει επίσης στην αποκάλυψη ενός αδιαμφισβήτητου

στοιχείου, το οποίο προκαλεί πολλά ερωτηματικά και καμία σοβαρή μελέτη δεν

μπορεί να το παραβλέψει: 80-85% των θυμάτων είναι γυναίκες και σε κάποιες

περιοχές το ποσοστό πλησιάζει το 90 και 95%, όπως στη Δανία, την Ουγγαρία και

την Αγγλία. Σπάνιες εξαιρέσεις αποτελούν η Ισλανδία, στην οποία σύμφωνα με τα

στοιχεία που παραθέτει ο Robin Briggs το 90% των κατηγορουμένων ήταν άντρες και

η Φινλανδία όπου το ανάλογο ποσοστό αγγίζει το 50%. Ο απολογισμός των θυμάτων

αποτελεί επίσης πεδίο διαμάχης μεταξύ των ερευνητών. Οι αναφορές κυμαίνονται

μεταξύ 9 εκατομμυρίων, όπως υποστηρίζεται από την Andrea Dworkin και την

φεμινιστική ιστορική άποψη, και 40 χιλιάδων, όπως ισχυρίζονται οι πλέον

μετριοπαθείς εκτιμήσεις. Η καταμέτρηση των δικών και των εκτελέσεων είναι αρκετά

δύσκολη λόγω των μεγάλων κενών που εντοπίζονται από τα χαμένα αρχεία. Επίσης

παραμένει ανεξακρίβωτος ο αριθμός των δικών που είχαν ως έκβαση τελικά τη

θανατική καταδίκη ή εγκατέλειψαν τα θύματα στις φυλακές μέχρι το θάνατό τους. Ο

Brian Levack υποστηρίζει ότι έγιναν 110.000 δίκες και 60.000 εκτελέσεις. Τα μισά

θύματα ζούσαν στις γερμανόφωνες περιοχές και στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Η Anne Llewellyn Barstow αναφέρει 200.000 διώξεις και 100.000 θανατικές

καταδίκες.

Η διώκουσα κοινωνία και οι «εχθροί» της

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται από τους μελετητές στις αλληλεπιδράσεις της λόγιας

και λαϊκής κουλτούρας, δηλαδή στο διανοητικό κλίμα, το οποίο επέτρεψε την

εδραίωση αρνητικών στερεοτυπικών απεικονίσεων των διάφορων θρησκευτικών,

κοινωνικών, εθνοτικών και πολιτισμικών μειονοτήτων. Οι διακρίσεις έχουν ήδη κάνει

5

την εμφάνισή τους στο εσωτερικό των μεσαιωνικών κοινωνιών υπό την μορφή των

«δαιμονικών μειονοτήτων» μέσω της οποίας η ετερότητα του άλλου εμφανίζεται

απειλητική για την χριστιανική Ευρώπη. Η εκκλησία σκληραίνει τη στάση της από

τον 12ο αιώνα και σε συνεργασία με την κοσμική εξουσία νομιμοποιεί τη βία

εναντίον κατηγοριών ανθρώπων και αντιλήψεων που απεργάζονται, κατά την άποψη

της καθεστηκυίας τάξης, την καταστροφή των χριστιανικών κοινωνιών. Στην λογική

του αποκλεισμού και του στιγματισμού κάθε εναλλακτικής θρησκευτικής και

πολιτισμικής ταυτότητας παρασύρονται, στην πορεία, πλατιά κοινωνικά στρώματα. Η

σύγχρονη ιστοριογραφία κάνει λόγο για τη μακρά διαδικασία συγκρότησης της

«διώκουσας κοινωνίας», η οποία επιτίθεται με βία κατά των αιρετικών, των Εβραίων,

των τσιγγάνων, των λεπρών και των μουσουλμάνων. Η υψηλή κληρικαλιστική

κουλτούρα των ύστερων μεσαιωνικών χρόνων δρα ως συνεκτική ιδεολογία των

αριστοκρατιών της λατινικής χριστιανοσύνης. Από την πλευρά τους οι λόγιοι,

επιδιώκοντας την αποκλειστικότητα στην επάνδρωση των εξουσιαστικών

γραφειοκρατικών μηχανισμών -σε μια Ευρώπη που χάνει αργά αλλά σταθερά τις

φεουδαλικές δομές της και προσανατολίζεται ολοένα και περισσότερο στις σύνθετες

κοινωνίες των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, στην εκχρηματισμένη οικονομία

και την εκμηχάνιση, στην απομάκρυνση από τους δεσμούς με τη γη και στην

κατασκευή των πρωτο-εργοστασίων, στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων, στην

εδραίωση της συγκεντρωτικής εξουσίας των εθνικών μοναρχιών και στη θεμελίωση

του κράτους- επινοούν τα διανοητικά εργαλεία που συνδέουν τους εξουσιαστές με τις

βουλές της Θείας Πρόνοιας και την αποστολή που έχει ανατεθεί στους χριστιανούς. Η

υπερβατικότητα και η δαιμονολογία αποτελούν τον ιδεολογικό εξοπλισμό της λόγιας

επίθεσης ενάντια στον παλαιό «μαγικό» κόσμο, όπου όμως ο άνθρωπος είχε τη

δυνατότητα να ελίσσεται και να προστατεύεται με διάφορους τρόπους από κάθε

κακό.

Τον 15ο αιώνα, στο λυκόφως του Μεσαίωνα, καλλιεργείται συστηματικά από

τις πνευματικές ελίτ μια εντελώς διαφορετική αντίληψη για το Κακό. Τον 16ο και 17ο

αιώνα, η αντίληψη αυτή διαχέεται στον λαϊκό πολιτισμό προκειμένου να

διασφαλιστεί η θρησκευτική συνοχή και η διαμόρφωση της νέας συλλογικής

ταυτότητας που θα υπηρετεί χωρίς αμφισβητήσεις τους σκοπούς της συγκεντρωτικής

πολιτικής αρχής και της εκκλησιαστικής εξουσίας. Η εδραίωση του νέου μοντέλου

των κοινωνικών σχέσεων απαιτεί ισχυρότερα σύμβολα. Η μεταστροφή στη

διαχείριση της μορφής του Κακού επηρεάζει βαθιά το αξιακό πλαίσιο των

6

ευρωπαϊκών κοινωνιών και επιβάλλει την υπακοή στις επιταγές μιας αυστηρότερης

θρησκευτικής και κοινωνικής ηθικής. Ενώ στη λαϊκή μεσαιωνική σκέψη ο διάβολος

συναντάται αποδυναμωμένος κάτω από την κυριαρχία του ένθρονου Χριστού και οι

άνθρωποι μπορούν να τον χλευάσουν ή ακόμα και να τον ξεγελάσουν, μετά τον 14ο

αιώνα αναδεικνύεται σε ανώτερη οντότητα, ισοδύναμη με το Καλό. Ο Σατανάς

απαλλάσσεται από τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του και αποκτά με τη σειρά του

θρόνο και βασίλειο. Η κόλαση και η τρομακτική μορφή του Εωσφόρου με τις

λεγεώνες του εξαπολύονται από τα εργαστήρια και τις βιβλιοθήκες των μοναστηριών

για να κατακλύσουν το συλλογικό φαντασιακό των Ευρωπαίων. Οι εκκλησίες

διακοσμούνται ανάλογα. Η τέχνη και η γραμματεία της εποχής αναπαριστούν με

πάθος τον δαιμονικό κόσμο. Η έννοια της αμαρτίας καταλαμβάνει σημαίνουσα θέση

στο δαιμονολογικό κήρυγμα και η εξομολόγηση προβάλλεται ως μέσο σωτηρίας.

Φυσικά, η δαιμονολογία ασχολείται με το νόημα της ύπαρξης και υποδεικνύει τον

τρόπο διακυβέρνησης σύμφωνα με τη δικαιοσύνη που επιθυμεί ο Θεός, ο οποίος για

τους αμαρτωλούς επιφυλάσσει την αιώνια καταδίκη στα βασανιστήρια της κόλασης.

Ο Robert Muchembled σημειώνει σχετικά: «Ο λαός συνηθίζει σταδιακά στην ιδέα πως

ένα καθαυτό γνώρισμα της κυριαρχίας είναι η ισχύς της τιμωρού ρομφαίας. Κι έτσι,

ανοίγει βαθμιαία ο δρόμος που οδηγεί σε ένα αυστηρότερο Κράτος Δικαίου και σ’ ένα

βασιλέα ικανό να χειρίζεται, στο όνομα του Θεού, ολόκληρο οπλοστάσιο

βασανιστηρίων προσαρμοσμένων στη σοβαρότητα κάθε εγκλήματος». Ο βαθύς

κοινωνικός ανασχηματισμός, ο οποίος θα αποτελέσει το άρμα της Ευρώπης στις

μελλοντικές κατακτήσεις της, περνά μέσα από αυτό το διπολικό σύστημα σκέψης, το

οποίο ενισχύει τον κοινωνικό έλεγχο. Όπως υποστηρίζει ο Jérôme Baschet

αναπτύσσεται ένας εντονότερος ατομικός ενοχοποιητικός μηχανισμός ώστε ο πιστός

να ακολουθεί πειθήνια τον δρόμο που του υποδεικνύουν. Η φιλοσοφία του φόβου

θεμελιωμένη σε μανιχαϊστικές απόψεις σχετικά με την πάλη του Καλού και του

Κακού και την προσωποποίηση του διαβόλου θα διευκολύνει την αστυνόμευση των

ευρωπαίων από την κρατική εξουσία.

Ο Εωσφόρος, ως παντοδύναμος καταστροφέας πλέον, έχει αποκτήσει τα

χαρακτηριστικά με τα οποία τον συναντούμε στη διάρκεια του κυνηγιού των

μαγισσών. Τον 16ο αιώνα, στην πρώιμη νεότερη περίοδο, είναι κοινή πεποίθηση ότι

μπορεί να μεταμορφωθεί σε ζώο και να εισβάλλει σε οποιοδήποτε ανθρώπινο σώμα.

Το Κτήνος λοιπόν φωλιάζει μέσα σε κάθε άνθρωπο με σκοπό να τον μετατρέψει σε

ενεργούμενό του. Το Κακό εσωτερικοποιείται. Στο ίδιο πνεύμα, υβρίδια και

7

τερατώδη πλάσματα κατέχουν εξέχουσα θέση στις μικρογραφίες που κοσμούν τα

επιστημονικά εγχειρίδια της εποχής. Η κρίση της Μεταρρύθμισης εντείνει το φόβο

για το δαιμονικό και η μισαλλοδοξία διαπερνά τη συλλογική συνείδηση των

ευρωπαϊκών κοινωνιών. Σε αυτό το κλίμα της δυϊστικής αντίληψης και της

δαιμονοποίησης του σώματος οι καθολικοί εξόρκιζαν προτεσταντικούς δαίμονες και

οι μεταρρυθμιστές έβλεπαν στα πρόσωπα των άγαμων καθολικών ιερέων τους

συνεργούς του διαβόλου. Ο Λούθηρος και ο Καλβίνος εναντιώνονται σε δογματικά

και τυπικά στοιχεία του καθολικισμού. Εντούτοις διατηρούν ακλόνητες τις

πεποιθήσεις περί μαγείας και επιδίδονται σε έναν παράφορο αγώνα για την

εξολόθρευσή της.

Η στροφή προς τον δαιμονισμό, όπως αναμενόταν, μετασχηματίζει την έννοια

και τις πρακτικές της μαγείας. Στη μεσαιωνική Ευρώπη ο χώρος της μαγείας είναι ένα

συνονθύλευμα πεποιθήσεων του μεσογειακού κλασικού πολιτισμού και δοξασιών

των γερμανικών και κελτικών φύλων με σταχυολογήματα από την εβραϊκή και

μουσουλμανική λαϊκή παράδοση. Η διάκριση μεταξύ φυσικής και δαιμονικής μαγείας

δεν είναι ακόμα αποσαφηνισμένη και η πρώτη ταυτίζεται πολλές φορές με την

μεσαιωνική επιστήμη. Οι μοναχοί χρησιμοποιούσαν φαρμακευτικά και μαγικά

8

βότανα, εξορκισμούς καθώς και γνώσεις από την κλασική ιατρική γραμματεία, η

οποία συχνά εμπεριείχε μαγικά στοιχεία. Σε πολλές περιπτώσεις εκπαίδευαν ανάλογα

τους λαϊκούς θεραπευτές και τους πλανόδιους πρακτικούς γιατρούς. Η εκκλησία μετά

τον 13ο αιώνα σε μια προσπάθεια αναμόρφωσης απαγορεύει στους μοναχούς να

χρησιμοποιούν μαγικές τεχνικές και υποστηρίζει την προσπάθεια του

νεοεμφανιζόμενου θεσμού των πανεπιστημίων να πάρει η ιατρική τον δρόμο της

επιστήμης. Στην καρδιά του Μεσαίωνα, η επίσημη θέση της εκκλησίας για την

μαγεία κινείται στον κανονικό νόμο capitulum Episcopi, ο οποίος ακολουθούσε πιστά

το διάταγμα του Καρλομάγνου, σύμφωνα με το οποίο η πίστη στη μαγεία είναι

ειδωλολατρικό έθιμο και η καύση της μάγισσας τιμωρείται με θάνατο. Ενδεικτικά

αναφέρουμε ότι τον ενδέκατο αιώνα, ο βασιλιάς της Ουγγαρίας Κολομάν αρνείται

στη νομοθεσία να αναφέρεται σε μάγισσες αφού αυτές δεν υπάρχουν και τον 12ο

αιώνα οι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι διακηρύσσουν σε όλους τους τόνους ότι μόνο

οι άπιστοι και οι ειδωλολάτρες έχουν την παραίσθηση των νυχτερινών πτήσεων και

των μεταμορφώσεων των μαγισσών. Ο πάπας Αλέξανδρος Δ΄, το 1258, διατάσσει

στους ανακριτές της Ιεράς Εξέτασης να ερευνούν τις αιρέσεις χωρίς να ασχολούνται

με στοιχεία περί μαγείας και οι σχετικές υποθέσεις να εξετάζονται από τις τοπικές

αρχές, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο.

Τον 14ο αιώνα ωστόσο η εκκλησία ανατρέπει τη στάση της. Ο μάγος

(sorcerer) από μοναχικός μοχθηρός άνθρωπος που προσπαθεί να επηρεάσει τις ζωές

των προσωπικών του εχθρών μετατρέπεται σε σατανολάτρη μάγο (witch), ο οποίος

εκτελεί με τους ομοίους του νυχτερινές ιεροτελεστίες (Sabbath) με απώτερο σκοπό

την κατάλυση της χριστιανοσύνης. Στις σαββατικές συνάξεις των μαγισσών όπου

επικρατούν η λαγνεία και το μίσος ο διάβολος εμφανίζεται συνήθως με το κεφάλι

τράγου, παιδιά στραγγαλίζονται για να αποτελέσουν το γεύμα των αντίχριστων μελών

της σατανικής σέκτας, γίνεται χρήση αλοιφών και μαγικών φίλτρων, καλούνται

δαίμονες που θα διεκπεραιώσουν τα σκοτεινά σχέδια και λαμβάνουν χώρα έξαλλοι

χοροί και σεξουαλικά όργια Ενίοτε είναι παρούσα μία μαύρη γάτα, οι μάγισσες

πετούν ψηλά με τη συνοδεία υβριδικών τεράτων, ενώ ο ασπασμός των οπισθίων του

διαβόλου είναι η πράξη που επισφραγίζει την απόλυτη υποταγή στη δύναμή του.

Το πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η μαγεία σφυρηλατεί την ολοένα

και πιο σατανική θεώρησή της έχει στους κόλπους του, μετά το τέλος του Μεσαίωνα,

άρχοντες, δικαστές, διανοούμενους και ανώτατους κληρικούς. Η περιρρέουσα

ατμόσφαιρα ξεχύνεται σε κάθε γωνιά της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης,

9

υποστηριζόμενη συν τοις άλλοις από τα επιτεύγματα της αναπτυσσόμενης

τυπογραφίας. Πλήθος είναι τα συγγράμματα, οι ξυλογραφίες και οι αναπαραστάσεις

της εποχής, που μπορεί να ανατρέξει κανείς για να διαπιστώσει την επικράτηση της

δαιμονομανίας. Το 1484, ο πάπας Ιννοκέντιος Η΄ εκδίδει την περίφημη βούλα

Summis desiderantes affectibus και επικυρώνει το Malleus Maleficarum (Σφυρί των

μαγισσών), έργο των δομινικανών Heinrich Kramer και James Sprenger, το οποίο

γνωρίζει από το 1487 και για τους επόμενους δύο αιώνες πολλές εκδόσεις στην

κεντρική και δυτική Ευρώπη και αποτελεί το διάσημο εγχειρίδιο των διωκτικών

αρχών στην πάταξη της μαγείας. Το 1486, κυκλοφορεί η πραγματεία του Hans

Vintler, Tugendspiegel με χαρακτικά που απεικονίζουν σαββατικές συνάξεις. Στη

γερμανική εικονογραφία αναπαράγεται μέσα από τις ξυλογραφίες του Ulrich Molitor

και τα έργα των Dürer, Altdorfer και Grien η εικόνα της μάγισσας που πετάει, ενίοτε

χρησιμοποιώντας κοντάρι ή σκουπόξυλο, με οδηγό τον διάβολο. Ο ανθρωπιστής Jean

Bodin, βιώνοντας τη δογματική διαμάχη μεταξύ του αναζωογονημένου καθολικισμού

και του προτεσταντισμού επηρεάζεται από τους Ουγενότους των Παρισίων.

Ενηλικιώνεται σε μια εποχή που το σώμα είναι δαιμονοποιημένο, ο Θεός

παρακολουθεί τον κόσμο ως τρομερός εκδικητής και τα προστάγματα της

πουριτανικής ηθικής πρέπει να ακολουθηθούν πάση θυσία. Τα Six livres de la

République, τα οποία εκδίδει το 1576, παρουσιάζουν τις ουμανιστικές θέσεις της

πολιτικής και νομικής σκέψης της γαλλικής Αναγέννησης. Εντούτοις, παράλληλα

διακατέχεται από την κουλτούρα της δαιμονολογίας και το 1580, δημοσιεύει το

σύγγραμμά του De la Demonomanie des Sorciers, στο οποίο εμφανίζεται ως

ένθερμος υποστηρικτής των βασανιστηρίων ακόμη και εναντίον αδύναμων

ανθρώπων και παιδιών, κατηγορώντας ταυτόχρονα ως οπαδό της μαγείας όποιον

αμφιβάλλει για την ύπαρξή της.

10

Οι τροποποιήσεις στο δικονομικό σύστημα παίζουν καταλυτικό ρόλο στην

κυριαρχία των πρακτικών του στιγματισμού οτιδήποτε ή οποιουδήποτε είναι ύποπτος

για δαιμονική δράση. Η τέταρτη Λατερανή Σύνοδος (1215) εισάγει την ανώνυμη

καταγγελία ως διαδικασία απαγγελίας της κατηγορίας και μάλιστα χωρίς να είναι

απαραίτητη η παρουσία του καταγγέλλοντος, ο οποίος μέχρι τότε, σύμφωνα με το

μεσαιωνικό σύστημα lex talionis ήταν αναγκασμένος να πληρώνει το κόστος της

δίκης ή ακόμα και να τιμωρείται αυστηρά σε περίπτωση που ο κατηγορούμενος

αθωωνόταν. Η συγκεκριμένη νομική αντίληψη περνά στα κοσμικά δικαστήρια και θα

πρέπει να αναφέρουμε ότι ενώ το κράτος και η δικαιοσύνη έχουν αρχίσει ήδη να

εκσυγχρονίζονται και να αυτονομούνται από την εκκλησία, στην περίπτωση της

μαγείας η πορεία τους, όπως ήδη εξηγήσαμε, είναι κοινή. Επιπλέον δεν είναι λίγοι οι

μελετητές που διακρίνουν μια περισσότερο αδιάλλακτη στάση των πολιτικών

δικαστηρίων σε σχετικές υποθέσεις. Οι υποθέσεις μαύρης μαγείας, εμπρησμών και

11

δολοφονιών δικάζονται από την κοσμική δικαιοσύνη, η οποία τιμωρεί με θανατικές

καταδίκες στο όνομα της προστασίας της κοινωνίας. Ο Keith Thomas ερευνώντας τις

δίκες της περιόδου 1567-1640, στο York της Αγγλίας, επισημαίνει ότι στο ½ των

περιπτώσεων που εξετάστηκαν από τα εκκλησιαστικά δικαστήρια οι κατηγορούμενοι

για μαγεία απαλλάχθηκαν χωρίς να υποστούν κανένα βασανιστήριο αρκεί να

κατέθεταν τέσσερις μάρτυρες υπεράσπισης. Ακόμα δε σκληρότερη αντιμετώπιση

έχουν αυτοί που οδηγούνται κατηγορούμενοι στα τοπικά δικαστήρια. Η Anne

Barstow αναφέρει ότι στα κοινοτικά δικαστήρια το 90% των κατηγορουμένων

κατέληγαν στον θάνατο ενώ στα εθνικά δικαστήρια μόνο το 30%. Στα μέσα του 16ου

αιώνα, η μαγεία αντιμετωπίζεται περισσότερο ως βαρύτατο ποινικό αδίκημα παρά ως

πνευματικό ατόπημα. Ο χριστιανισμός, σύμφωνα με την Christina Larner, στην

μακρόχρονη ανάπτυξη του έθνους –κράτους, μετατρέπεται σε πολιτική ιδεολογία και

η αποκλίνουσα θρησκευτική συμπεριφορά ισοδυναμεί με εσχάτη προδοσία Ανώτατοι

δικαστικοί υπάλληλοι επιδίδονται στη συγγραφή εγχειρίδιων, τα οποία υποδεικνύουν

πως μπορεί να ανακαλύψει κάποιος πολίτης μια μάγισσα και πως πρέπει να

διεξάγονται οι δίκες. Το 1532, η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εγκρίνει τη χρήση

βασανιστηρίων και την τιμωρία με θάνατο στην πυρά. Το 1542, η αγγλική κυβέρνηση

ανακηρύσσει την μαγεία ως το πλέον αποτρόπαιο έγκλημα και η σχετική νομοθεσία

μεταφέρεται στις αποικίες. Το 1563, η βασίλισσα Ελισάβετ εκδίδει σκληρούς νόμους

κατά των οπαδών της μαγείας. Οι κυνηγοί των μαγισσών αμείβονται από το κράτος ή

την εκκλησία. Αρκετοί από αυτούς καρπώνονται μέρος της δημευμένης περιουσίας

του θύματος. Ένας διάσημος στην εποχή του κυνηγός, ο Matthew Hopkins,

συγγραφέας του The discovery of witches (1647), έδρασε στο Essex και κατόρθωσε

να οδηγήσει στον θάνατο 200 ανθρώπους.

Η υιοθέτηση των ιεροεξεταστικών ανακριτικών μεθόδων από τα κοσμικά

δικαστήρια, η παρότρυνση εκ μέρους των δικαστών και των ιεροεξεταστών προς τους

πολίτες να αναζητούν υπόπτους για μαγική δράση και να τους καταγγέλλουν αμέσως

για να μην λογοδοτήσουν και οι ίδιοι την Ημέρα της Κρίσεως, αλλά και η

ενθάρρυνση ανώνυμων καταγγελιών επιτρέπουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες να

μεταμορφώνονται σε «κοινωνίες καταδοτών». Μπορούμε να φανταστούμε ότι κάτω

από αυτές τις συνθήκες πίσω από τις υποθέσεις μαγείας μπορούν να καλυφθούν

ανεξέλεγκτα ξεκαθαρίσματα λογαριασμών. Ο φθόνος για τον πλησίον έχει βρει με

την βοήθεια της δικαιοσύνης το κατάλληλο προσωπείο και ο ατομικισμός, ο οποίος

επιβάλλεται από τις πρώιμες καπιταλιστικές σχέσεις της αστικοποίησης και της

12

προλεταριοποίησης και την ανερχόμενη γραφειοκρατική ελίτ, ένα ακόμα πεδίο να

αναπτυχθεί. Η κοινοτική οργάνωση υποχωρεί ραγδαία από τον 17ο αιώνα. Οι

κοινωνίες της πρώιμης νεότερης περιόδου διαπνέονται από τον φόβο του θανάτου και

του Κακού που απλώνει τη σκιά του απειλώντας καθημερινά την ζωή του ανθρώπου.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι, οι πολιτικές εντάσεις, οι σιτοδείες (εξαιτίας του «Μικρού

Παγετώνα» που εκδηλώθηκε με δραματικές συνέπειες από τα μισά του 15ου αιώνα και

διήρκεσε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα) σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού

τον 16ο αιώνα, οι επιδημίες πανούκλας, αλλά και νεοφερμένων ασθενειών από τις

αποικίες και η ανασφάλεια αναφορικά με την επιβίωση σε έναν κόσμο που

μεταλλάσσεται εντείνουν τον συλλογικό φόβο.

Η δαιμονοποίηση της γυναίκας

Οι ερμηνείες για το κυνήγι μαγισσών διαφέρουν και καμία από αυτές δεν

φαίνεται να κατανοεί εντελώς τα αίτια της καθολικότητας του φαινομένου. Ωστόσο,

γνωρίζουμε ότι η εξέλιξη ενός μεγάλου ιστορικού γεγονότος εξαρτάται από το

συνδυασμό πολλών παραμέτρων. Οι σύγχρονοι μελετητές όποια προσέγγιση και αν

υιοθετήσουν αναγκάζονται να ενσκήψουν στο βασανιστικό ερώτημα: Γιατί τα θύματα

είναι κυρίως γυναίκες; Το ζήτημα από την δεκαετία του 1980 έχει γίνει αντικείμενο

συστηματικής έρευνας και προβληματισμού αν και δεν έχουμε οδηγηθεί προς το

παρόν σε ασφαλή συμπεράσματα. Η φοβική διαχείριση των αντιλήψεων για τον

κόσμο αλλά και των μεταφυσικών ανησυχιών ταυτίζεται με τις λεγόμενες

επικίνδυνες τάξεις. Γιατί ανάμεσά τους περιλαμβάνονται μεγάλοι αριθμοί γυναικών;

Η απόδοση των κακοτυχιών σε έναν δαιμονικό εχθρό και όχι στην κοινωνικο-

οικονομική πραγματικότητα είναι μια αντίδραση που εξυπηρετεί φανερά τους

σκοπούς της άρχουσας τάξης. Οι μετασχηματισμοί του 16ου αιώνα και η γενικευμένη

κρίση του 17ου αιώνα κυρίως λόγω των αιματηρών θρησκευτικών πολέμων (1618-

1678) προσφέρουν το κατάλληλο έδαφος για τα νέα πρότυπα συμπεριφοράς που

διαπερνούν τις διαπροσωπικές σχέσεις και την αντιμετώπιση του άλλου. Ας μην

ξεχνούμε ότι τον 17ο αιώνα είναι πλέον νομιμοποιημένη ηθικά και πολιτικά η

αποικιακή δουλεία. Τον 16ο αιώνα, το πνεύμα της μεσαιωνικής κοινοτικής

αλληλεγγύης δέχεται βαρύ πλήγμα από την μεταστροφή σε μια νέα κοινωνική

αντίληψη της φτώχειας. Με πρωτεργάτες τους προτεστάντες θεωρητικούς και

ηγεμόνες εφαρμόζεται η ποινικοποίηση της φτώχειας: Ο φτωχός αποτελεί επικίνδυνο

κοινωνικό μίασμα που βιώνει δίκαια τις συνέπειες της οκνηρίας του αφού έχει χάσει

13

με την στάση του τα δώρα της χάρης του Θεού. Στην διάρκεια των δύο αιώνων που

μελετούμε καταδικάζεται η επαιτεία, «ιεροποιείται» η εργασία καταρχήν στις

προτεσταντικές και πολύ σύντομα στις καθολικές χώρες και οι εθνικές μοναρχίες

εδραιώνουν τον θεσμό των πτωχοκομείων ως αναμορφωτήρια και κέντρα

καταναγκαστικής εργασίας για όλες τις ηλικίες και των δύο φύλων προς εξασφάλιση

πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού. Στις μάζες των απόκληρων οι γυναίκες,

ιδιαίτερα οι ηλικιωμένες και οι μοναχικές, καταλαμβάνουν την πιο δεινή θέση. Η

ανίσχυρη κοινωνικά γυναίκα μεταμορφώνεται στη συλλογική συνείδηση σε όργανο

του διαβόλου που εκδικείται με μαγικά μέσα για την κατάστασή της. Ο Keith Thomas

και ο Alan MacFarlane υποστηρίζουν ότι στις πρώιμες καπιταλιστικές κοινωνίες, το

οικονομικό στρες και η διάβρωση του αισθήματος της αγαθοεργίας και της θετικής

διάθεσης απέναντι στα περιθωριοποιημένα μέλη της κοινότητας καθιστούν ακόμα πιο

ευάλωτες τις γυναίκες, κυρίως χήρες αφού αποενοχοποιείται ο γείτονας και ο

συγγενής όταν αντικαθιστά τη βαθιά ριζωμένη εθιμική υποστήριξη με την αδιαφορία

ή ακόμα και την εξόντωση του αδυνάτου. Ίσως πράγματι έτσι εξηγείται η διάδοση

του στερεότυπου της «γριάς –μέγαιρας» που διδασκόμαστε ακόμα και σήμερα στα

παραμύθια του Hans Christian Andersen και των αδελφών Grimm. Οι προσεγγίσεις

που στηρίζουν την επιχειρηματολογία τους στην ταξική πάλη, επισημαίνουν ότι η

εμπορευματοποίηση των προσωπικών σχέσεων και το οικονομικό αδιέξοδο αφενός

οδηγούν στην αναζήτηση αποδιοπομπαίου τράγου και άρα αναπόφευκτα σε

ενδοκοινοτικές συγκρούσεις και αφετέρου υποδαυλίζουν την βίαιη έκφραση των

αντιθέσεων που υφίστανται μεταξύ των ισχυρών και ανίσχυρων κοινωνικών τάξεων.

14

Οι ιστορικοί που εστιάζουν περισσότερο το ενδιαφέρον τους στη σχέση των

φύλων με το κυνήγι των μαγισσών διαπιστώνουν ότι ο γυναικείος πληθυσμός

διαθέτοντας μία στενότερη σχέση με τη φύση και την οικογένεια διαχειριζόταν με

παραδοσιακό τρόπο τα σύμβολα διαμορφώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μία

κουλτούρα που έπρεπε να ξεριζωθεί για να πάρει τη θέση της η κουλτούρα των ελίτ

για τους λόγους που ήδη θίξαμε. Οι οικονομικές αλλαγές και οι κοινωνικές

διαφοροποιήσεις παίζουν καταλυτικό ρόλο στη φρενίτιδα που περιβάλλει το κυνήγι

των μαγισσών. Το αναδυόμενο status φαίνεται να ενισχύει το μοντέλο του

διαχωρισμού και της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο φύλων καταρχήν στην

οικογένεια και την κοινότητα και αργότερα σε ολόκληρη την οργανωμένη

ανδροκρατούμενη κοινωνία.

Η φεμινιστική άποψη κάνει λόγο για «πόλεμο των φύλων» και ερμηνεύει τις

διώξεις ως τμήμα της διαδικασίας υποδούλωσης των γυναικών και κυριαρχίας της

πατριαρχικής κοινωνικής οργάνωσης.

Η θέση της γυναίκας επιβαρύνεται ακόμα περισσότερο από τον εκτεταμένο

μισογυνισμό, ο οποίος εντείνεται ήδη από τον 15ο αιώνα. Στο πλαίσιο της ανόρθωσης

του Κακού, πολλοί είναι αυτοί που επικαλούνται τον ρόλο της Εύας στο προπατορικό

αμάρτημα και τη βιβλική προτροπή: «Μάγισσαν δεν θέλεις αφήσει να ζει» (Έξοδος

ΚΒ:18). Στη γυναίκα ελλοχεύει η μυστική, κακόβουλη δύναμη του διαβόλου. Το

γυναικείο σώμα μετατρέπεται σε έδρα των δυνάμεων του Άρχοντα του Σκότους. Η

μορφή της Λίλιθ εξάλλου υπενθυμίζει την ανεξάντλητη αρνητικότητα από την οποία

κινδυνεύει η επιβεβλημένη ηθικά και θεσμικά από προτεστάντες και καθολικούς

ανδρική κυριαρχία. Οι δαιμονολόγοι της πρώιμης νεότερης περιόδου συγκροτούν το

ιδεολογικό οπλοστάσιό τους εναντίον της γυναικείας φύσης, κάνοντας εκτός των

άλλων χρήση της αριστοτελικής άποψης που θέλει την γυναίκα «ως ατελές

αρσενικό». Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι το γυναικείο σώμα κατευθύνει

αποκλειστικά την συμπεριφορά του «ασθενούς» και «ασταθούς» φύλου και από το

γεννητικό του σύστημα πηγάζουν όλες οι αρρώστιες, και κυρίως η υστερία.

Παράλληλα με τον στιγματισμό της γυναίκας ως άβουλο όργανο του διαβόλου

εξαιτίας της αρχέγονης φυσικής ροπής της προς την αμαρτία οι συγγραφείς της

εποχής αναλίσκονται στην διάδοση μη σχετικών με τη μαγεία αντιλήψεων, οι οποίες

ωστόσο είναι επίσης εξαιρετικά δυσφημιστικές για το γυναικείο φύλο. Μεταξύ των

λιβελογραφημάτων περιλαμβάνεται το δηλητηριώδες Alphabet de l’ imperfection et

malice de femmes (1617). Τα αναρίθμητα ανάλογου περιεχομένου δημοσιεύματα της

15

ίδιας περιόδου καλλιεργούν συστηματικά την ιδέα του άντρα που πέφτει θύμα της

γυναικείας απληστίας και μηχανορραφίας. Πολλά από αυτά μάλιστα περιέχουν

μισογυνιστικούς ευτελείς αστεϊσμούς πάντα με αφορμή τις «εγγενείς» γυναικείες

αδυναμίες.

Οι αντι-ηδονιστικές αρχές μεταρρυθμιστών και αντι-μεταρρυθμιστών που

επιβάλλουν τη ρητή απαγόρευση των προγαμιαίων σχέσεων σχηματίζουν μία

πουριτανική ηθικολογία, η οποία καταδικάζει την ροπή της ενοχοποιημένης πλέον

σάρκας για σεξουαλικά εγκλήματα. Στη διαδικασία της δαιμονοποίησης του σώματος

βοηθούν η αναβίωση στους ακαδημαϊκούς κύκλους των νεο-πλατωνικών αντιλήψεων

αλλά και ο ορθολογικός δυισμός που διαχωρίζει την ύλη από το πνεύμα. Η γυναικεία

φύση παραμένει ανολοκλήρωτη, ανόητη και επιρρεπής στη λαγνεία, στο φθόνο, την

ματαιοδοξία και την αλαζονεία. Η θηλυκότητα κατά συνέπεια αποτελεί τη γέφυρα

ένωσης με το Κακό και την μαύρη μαγεία καθώς και το δόλιο μέσο των γυναικών

κατά των θεοσεβούμενων αντρών και της έννομης τάξης. Είναι φυσικό λοιπόν να

διαθέτει λιγότερη πίστη, να πλησιάζει περισσότερο τον διάβολο και να δρα

καθοδηγούμενη από την ορμέμφυτη επιθυμία της ενάντια στη θεία βούληση. Το

«ρυπαρό» γυναικείο σώμα και η βρώμικη, ατίθαση σεξουαλικότητά του

κατηγορούνται εκτός των άλλων και για την επιδημία της σύφιλης που εξαπλώνεται

ραγδαία στην πρώιμη μοντέρνα Ευρώπη. Ο θανατηφόρος υπερατλαντικός επισκέπτης

ενέπνευσε ολέθριο τρόμο και σύμφωνα με τον Stanislav Andreski ενίσχυσε αρκετά

την διάθεση των αρχών να ποινικοποιήσουν τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Ο Brian

Levack, προσπαθώντας να εξηγήσει ψυχαναλυτικά τον λόγο που καταδιώκεται

κυρίως η ηλικιωμένη γυναίκα καταλήγει ότι ένα από τα κίνητρα μπορεί να είναι ο

φόβος του άντρα στην αρπακτική σεξουαλική φύση της ώριμης γυναίκας. Ο

πουριτανισμός μεταφέρεται αυτούσιος στην αμερικανική ήπειρο. Γνωρίζουμε όλοι

πως ο ίδιος μηχανισμός διαχείρισης των πεποιθήσεων περί μαγείας ξεδιπλώνεται

στην περίπτωση των μαγισσών του Σάλεμ, στα τέλη του 17ου αιώνα.

16

Η παρεκκλίνουσα σεξουαλικότητα και η ερωτική συνεύρεση με τον Διάβολο

πιστοποιείται από τους διώκτες που αναζητούν στα βασανισμένα κορμιά των

θυμάτων τους το καταραμένο σημάδι που έχει χαραχτεί από τον εχθρό του

ανθρώπινου γένους.

Το Malleus Maleficarum συμπυκνώνει με απόλυτες θέσεις το κλίμα του

μισογυνισμού. Η ρίζα των κακών είναι η γυναίκα, ισχυρίζονται οι δύο δομινικανοί

και την βαφτίζουν εχθρό και αναγκαίο κακό της φύσης. Παράλληλα, σημειώνουν:

«Όταν μια γυναίκα σκέπτεται μόνη της, σκέπτεται σατανικά»! Οι διεστραμμένες

αντιλήψεις των δύο ιεροεξεταστών εκτίθενται μέσα από τις φρικτές περιγραφές των

βασανιστηρίων, στα οποία πρέπει να υποβάλλονται οι κατηγορούμενες για μαγεία

ενώ δεν παραλείπονται οι άφθονες πορνογραφικές λεπτομέρειες της υποτιθέμενης

σεξουαλικής συνεύρεσης των μαγισσών με τον διάβολο. Δυστυχώς το εν λόγω

εγχειρίδιο αποτέλεσε τον νομοθετικό κώδικα δικαστών και ιεροεξεταστών μέχρι τα

τέλη του 17ου αιώνα.

17

Η υποταγή της γυναίκας στον άντρα που θα προστατέψει εκείνη και την

κοινωνία από τα αμαρτωλά ένστικτά της αποτελεί κατά συνέπεια επιτακτική ανάγκη.

Όποια γυναίκα δεν ακολουθεί το κυρίαρχο μοντέλο και παραμένει εκούσια ή ακούσια

ανεξάρτητη είναι ύποπτη για μαγεία και πρέπει να τιμωρείται. Η ύποπτη γυναίκα και

τα μάγια της ευθύνονται για την κακή σοδειά ή την ασθένεια του γείτονα, τον θάνατο

ενός βρέφους, την επιδημία που απλώνεται στο χωριό, τη στέρφα αγελάδα. Κάθε

μεταφυσική εμπειρία της γυναίκας έχει ως πηγή της τον Εωσφόρο. Από την Ιωάννα

της Λωραίνης, η οποία κάηκε ως μάγισσα το 1413 έως τον 18ο αιώνα, ο άντρας

καθαγιάζεται και η γυναίκα δαιμονίζεται ως προσφιλής στόχος του Σατανά. Όπως

18

εύστοχα αναφέρει η Christina Larner στον Μεσαίωνα το 80% των αγίων είναι άντρες

ενώ στους κατοπινούς αιώνες το 80% των σατανιστών μάγων είναι γυναίκες.

Το γεγονός ότι πολλές γυναίκες καταδίδουν άλλες γυναίκες ή ότι αρκετοί

άντρες, συγγενείς τους συνήθως ή άλλοι που αντιστέκονται στα πλοκάμια του

παραλογισμού, τις ακολουθούν στο θάνατο ενισχύει μάλλον παρά αποδυναμώνει την

άποψη, σύμφωνα με την οποία το στερεότυπο της μάγισσας στηρίζει τις πατριαρχικές

νόρμες της θηλυκότητας. Αρκετοί μελετητές διευκρινίζουν ότι οι καταδότριες

προβαίνουν στις καταγγελίες είτε επειδή φοβούνται μήπως εξαιτίας του φύλου τους

ταυτιστούν με τους εχθρούς του Θεού και της χριστιανικής κοινωνίας είτε επειδή

αναγκάζονται από τα βασανιστήρια στο πλαίσιο της ανακριτικής διαδικασίας.

Επίσης, μεγάλος αριθμός γυναικών έχει ενηλικιωθεί σ’ ένα κλίμα που υπερτονίζει την

αμαρτωλότητα του θηλυκού ενώ δεν είναι λίγες οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις

θυμάτων που μέσα στην απελπισία τους ή στην ανέχειά τους παραδέχονται ότι είναι

μάγισσες για να εκφοβίσουν τους συντοπίτες που τις έχουν καταδικάσει στην

απομόνωση. Ασφαλώς θα πρέπει να αναφερθούμε και στις περιπτώσεις της

βρεφικής θνησιμότητας κατά τις οποίες οι μητέρες φοβούμενες μήπως κατηγορηθούν

από τον περίγυρο ή διαχειριζόμενες την ένοχή τους κατηγορούν τις μαίες ως

μάγισσες που επιβουλεύτηκαν την τύχη τους. Σημειώνουμε ότι οι μαίες βρίσκονται

συχνά στο στόχαστρο των διωκτικών αρχών: Η χρήση αναλγητικών

παρασκευασμάτων που ανακουφίζουν τη μητέρα από τους πόνους της γέννας

θεωρείται εγκληματική επειδή έτσι η γυναίκα αποφεύγει την δίκαιη τιμωρία που της

επέβαλε ο Θεός με την έξοδο από τον Παράδεισο. Εξάλλου, η δραστηριότητά τους

θεωρείται ανταγωνιστική ως προς την επίσημη ιατρική όπως αυτή ασκείται, εκείνη

την περίοδο, αποκλειστικά από τους άντρες επαγγελματίες γιατρούς. Την ίδια

αντιμετώπιση συναντάμε και απέναντι στις λαϊκές θεραπεύτριες, οι οποίες ως

κληρονόμοι της γνώσης των φαρμακευτικών ιδιοτήτων της φύσης προσφέρουν τις

υπηρεσίες τους κυρίως στις φτωχές μάζες. Η Lyndal Roper αναζητεί τα αίτια πολλών

καταγγελιών σε ψυχοσεξουαλικές ανησυχίες που καλλιεργούν καταστροφικούς

ανταγωνισμούς μεταξύ γυναικών με σημείο αναφοράς τη μητρότητα και τη

γονιμότητα.

Οι νεοπαγανιστικοί κύκλοι από την πλευρά τους υπενθυμίζουν και

αναλαμβάνουν να στηρίξουν την εργασία της Margaret Murrey, η οποία εκδόθηκε το

1921 με τον τίτλο Witch-Cult in Western Europe. Σύμφωνα με την Murrey, οι δίκες

19

υποδηλώνουν την αποφασιστική στάση των δύο εκκλησιών απέναντι στα κατάλοιπα

των προχριστιανικών θρησκειών και ως εκ τούτου τα θύματα είναι ιέρειες και ιερείς.

Ο Stuart Clark, πάντως, στο υπόμνημά του με τίτλο The “Gendering” of

Witchcraft in French Demonology: Misogyny or Polarity? εστιάζει το ενδιαφέρον του

στην πολικότητα της δυτικής σκέψης και το δυιστικό σύστημα του καλού/κακού,

ιερού/ανίερου, άντρα/γυναίκας. Στα ζεύγη των αντιθέτων, τα οποία προβάλλονται

από τους δαιμονολόγους, ο άντρας εκπροσωπεί τις θετικές δυνάμεις και η γυναίκα,

ως ο άλλος πόλος, τις αντίθετές τους.

Όποια και αν είναι τα αίτια της συλλογικής ψύχωσης, η οποία τροφοδότησε το

κυνήγι των μαγισσών με θύματα αναρίθμητες γυναίκες, το ιστορικό αυτό φαινόμενο

ξεπήδησε από την ίδια μήτρα που γέννησε τον μοντέρνο πολιτισμό της Ευρώπης.

Ακόμα και σήμερα, στην μεταμοντέρνα πλέον εποχή μας ο πολιτισμός μας παραμένει

έμφυλος και ενώ δεν δηλώνει με την επίσημη γλώσσα του την ενδόμυχη πεποίθησή

του για τη φύσει υποδεέστερη θέση του θηλυκού, εξακολουθεί φανερά να διατηρεί

ασυμμετρίες και ανισότητες τέτοιες που να θυμίζουν τις τραγικές επινοήσεις της

διώκουσας κοινωνίας του 16ου και του 17ου αιώνα.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία :

Barstow, Llewellyn Anne, Witchcraze: A new history of the European witch hunts,

Pandora, London, 1995

Briggs, Robin, Witches and Neighbors, Viking Books, N. York, 1996

Clark, Stuart, The “Gendering”of Witchcraft in French demonology: misogyny or

polarity?, French History, τόμος 5ος, τεύχος 4, Δεκέμβριος 1991

Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999

Dowrkin, A., Woman Hating: A radical look at sexuality, Feminist Press, N. York,

1973

Ginzburg, Carlo, Ecstasies: Deciphering the Witches’ Sabbath, Penguin Books, N.

York, 1991

Hester, Marianne, Patriarchal reconstruction and witch hunting: Studies in Culture

and Belief. Cambridge: Cambridge UP, 1998.

Hufton Olwen, Ιστορία των γυναικών στην Ευρώπη (1500 -1700), Νεφέλη, Αθήνα,

2003

Kieckhefer, Richard, Η Μαγεία στον Μεσαίωνα, Π. Τραυλός, Αθήνα, 2000

20

Larner Christina, Enemies of Cod, John Donald, Edinburgh, 2000

Levack, Brian, The Witch-hunt in Early Modern Europe, Longman, New York, 1987

MacFarlane, Alan, Witchcraft in Tudor and Stuart England. A regional and

comparative study, Routledge, London, 2000.

Muchembled, Robert, Μια ιστορία του διαβόλου 12ος -20ος αιώνας, Μεταίχμιο, Αθήνα,

2000

Roper, Lyndal, Witch Craze – Terror and Fantasy in Baroque Germany, Yale

University Press, 2004

Rowlands, Alison, Witchcraft and old women in early modern Germany, Past and

Present, Society, Oxford, 2001

Thomas, Keith, Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular Beliefs in

Sixteenth and Seventeenth Century England, Oxford UP, 1997.

Λεζάντες:

1. Οι μάγισσες συναντούν σε σαββατική σύναξη τον Σατανά, ο οποίος με τη μορφή

τράγου απαιτεί από την κάθε μία τη θυσία ενός μωρού. Francisco de Goya, 1789

(Museo Lazzaro Galdiano, Μαδρίτη)

2. Οι μάγισσες πετούν στον αέρα. Francisco de Goya, 1797-1798 (Museo del Prado,

Μαδρίτη)

3. «Οι τέσσερις μάγισσες», λιθογραφία του Albrecht Dürer, 1497 (Germanisches

Nationalmuseum, Νυρεμβέργη). Το γυμνό γυναικείο σώμα εκφράζει την ανυπότακτη

θηλυκή σεξουαλικότητα, η οποία όμως κρύβει τη φθορά και τον θάνατο που

επιφυλάσσει η μάγισσα στον άνδρα. Σε άλλα χαρακτικά της εποχής τα γυμνά σώματα

παριστάνονται γερασμένα για να δηλώσουν την ορμέμφυτη γυναικεία λαγνεία, η

οποία εντείνεται με την ηλικία.

4. Σαββατική σύναξη, ξυλογραφία του Hans Baldung Grien, 1510.

5. «Ο μαγικός κύκλος», John William Waterhouse, 1886, Tate Britain, Λονδίνο.

6. Το παραμύθι «Χάνσελ και Γκρέτελ» των Jacob και Wilhelm Grimm (1812, 1857)

βασίστηκε στην λαϊκή παράδοση των περασμένων αιώνων και διατηρεί το αρνητικό

στερεότυπο της καταβρωχθιστικής «γριάς-στρίγγλας»

7. Περίπου 100.000 άνθρωποι, εκ των οποίων το 85% γυναίκες, κάηκαν ή πνίγηκαν ή

κρεμάστηκαν με την κατηγορία της μαγείας στην πρώιμη μοντέρνα Ευρώπη.

Σήμερα, η διεπιστημονική προσέγγιση αναζητεί τα αίτια μιας από τις πιο νοσηρές

περιόδους στην ιστορία της ανθρωπότητας.

21

8. Στην περίφημη υπόθεση του Loudun της Γαλλίας οι ουρσουλίνες καλόγριες της

περιοχής κατηγόρησαν τον ιερέα Urbain Grandier ότι τις «μάγεψε» και

καταλήφθηκαν από δαίμονες. Το έγγραφο προέρχεται από την δίκη που έγινε το

καλοκαίρι του 1634. Η δαιμονισμένη ηγουμένη απαλλάχθηκε από τον δαίμονα

Ασμοδέο μετά από εξορκισμό και αυτός αναγκάζεται να της υπαγορεύσει το κείμενο

για την λύση της συμφωνίας που εκείνη είχε κάνει μαζί του. Ο ιερέας κάηκε

ζωντανός.

9. «Arresting a witch», Howard Pyle, 1883. To θέμα εμπνεύστηκε ο καλλιτέχνης από τις

δίκες του Σάλεμ του 17ου αιώνα.

10. Ο πολυδιαφημισμένος στην εποχή του κυνηγός μαγισσών Matthew Hopkins

ισχυρίστηκε ότι εντόπισε το σημάδι του Σατανά σε 200 συνανθρώπους του και

τεκμηρίωσε έτσι την ετυμηγορία που τους οδήγησε στον θάνατο.

11. Το επαίσχυντο Malleus Maleficarum περιέχει ανατριχιαστικές λεπτομέρειες και

οδηγίες προς τις διωκτικές αρχές σχετικά με τα βασανιστήρια, στα οποία θα πρέπει

να υποβάλλονται οι μάγισσες για να ομολογούν την ενοχή τους. Η γυναίκα

δαιμονοποιείται στη νοσηρή φαντασία των δομινικανών συγγραφέων του και

καταγγέλλεται ως η πηγή κάθε κακού στον κόσμο.

12. Η δαιμονολογική πραγματεία θριαμβεύει τον 16ο και 17ο αιώνα. Οι ειδήμονες του

δαιμονισμού δίνουν μέσα από τα κείμενά τους οδηγίες αναγνώρισης και προφύλαξης

από τις μάγισσες.

22