"Ερνστ ΦΙσερ - Φράντζ Λ/όρεχ: Ό Λένιν μέ τα όιχά του λόγια

ΕΡΝΣΤ ΦΙΣΕΡ - ΦΡΑΝΤΖ ΜΑΡΕΚ

Ο

Λ Ε Ν Ι Ν

ΜΕ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΟΥ

Λ Ο Γ Ι Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΙΔΑΝΟΣ

Τίτλος τοΟ γερμανικοΟ πρωτοτύπου: Εηίδΐ ΡϊβοΗβΓ - ΡΓβηζ ΜΒΓΒΚ: \νβ5 ίβηϊη \νΪΓΚ1ίς1ι 33£(6

Μετάφραση άκό τά γερμανικά ΦΩΤΗΣ ΘΑΛΗΣ

Οοργπβ1ιΐ 1973 Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα, Ακαδημίας 41 Στοιχειοθετήθηκε καΐ τυπώθηκε στό

έργοστάσιο Γραφικών Τεχνών Γ. ΚΟΚΚΙΖΑ ΦΑΙΣΤΟΥ 4

Χ Ρ Ο Ν Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1870 22 τοΟ "Απρίλη: Γεννήθηκε στό ΣνμπΙρσκ (τώρα Ούλιά-νοβσκ) 6 Βλαδίμηρος "Ιλιτς Ούλιάνωβ.

1887 20 τοΟ Μάη: Εκτελέστηκε 6 μεγαλύτερος άδελοός τοϋ Λένιν, Α. Ζ. Ούλιάνωβ, γιά συμμετοχή σέ άπόπειρα κατά τής ζωής τοΟ "Αλέξανδρου Γ . 22 τοΟ "Ιούνη: Ό Λένιν άποφοιτβ άπό τό γυμνάσιο, λα-βαίνοντας χρυσό μετάλλιο. Αύγουστος: Ό Λένιν μπαίνει στό Πανεπιστήμιο τοϋ Κ,αζάν. Πρώτες του έπαφές μέ Επαναστατικές φοιτητι-κές όμάδες. 19 τοΟ Δεκέμβρη: Απελαύνεται άπό τό Καζάν, καΐ τόν Εχει 6πό έπιτήρηση ή άστυνομία.

1888 "Οχτώβρης: έπιστροφή στό Καζάν. Πρώτη έπαφή του μέ μαρξιστικές όμάδες.

1889 Μετοικεί στή Σαμάρα. 1890 Μεταφράζει Τό Κομμουνιστικά Μανιφέστο. 1891 "Ως φοιτητής πού δέν έχει φοιτήσει σ' αύτό τό Πανε-

πιστήμιο, περνά τΙς έξετάσεις στή νομική σχολή τοΟ Πανεπιστημίου τής Πετρούπολης.

1893 Διαβάζει τις πρώτες του μαρξιστικές μελέτες σέ όμό-φρονες φίλους του στήν Πετρούπολη. Πρώτη έπαφή του μέ έργάτες.

1894 Ό Λένιν άναλαβαίνει τήν ήγεσία τών σοσιαλδημοκρα-τικών τής Πετρούπολης καΐ γράφει τό πρώτο μεγάλο 6ργο του: ΤΙ είναι οΐ«Φίλοι τοϋ Λαοϋ» και πώς πολε-μούν τούς σοσιαλδημοκράτες, πού δημοσιεύτηκε νόμιμα σέ κάμποσες έκδόσεις.

1895 Μάης: Πρώτο του ταξίδι στό Εξωτερικό. Στήν "Ελβετία ό Λένιν έρχεται σέ έπαφή μέ τήν όμάδα τοΟ Πλεχάνωβ «Χειραφέτηση τής Εργασίας». "Επισκέπτεται τό Πα-ρίσι καΐ τό Βερολίνο. Φθινόπωρο: "Ιδρύει στήν Πετρούπολη, τήν «"Ενωση άγώνα γιά τήν χειραφέτηση τής Εργατικής τάξης». Προκηρύξεις. Φυλλάδια. 71 τοϋ Δεκέμβρη: Ό Λένιν συλλαμβάνεται.

1897 10 τοΟ Φλεβάρη: Ό Λένιν καταδικάζεται σέ τρία χρό-νια έξορία στή Σιβηρία. Άρθρα, κριτικές, μεταφράσεις. Δουλεύει Επισταμένως τή μελέτη του Ή άνάπτυξη τον καπιταλισμού στή Ρωσία, τήν όποία όλόκληρώνει τό 1899. Τό Εργο αύτό τυπώθηκε νόμιμα μέ τό όνομα ((Βλα-δίμηρος 'Ιλυϊν».

1898 Μαζί μέ τήν Ν.Κ.Κρούπσκαγια, τήν όποια παντρεύεται στίς 22 τοΟ "Ιούλη, ό Λένιν μεταφράζει τόν Ιο τόμο τής Βιομηχανικής Δημοκρατίας τών 5ΐ<Ιηβγ καΐ ΒββΙποβ

Δημοσιεύεται Ό Μπερνστάιν καΐ τό σοσιαλ-δημοκρατικό πρόγραμμα τοΟ Κάουτσκυ.

1900 ιο τοΟ Φλεβάρη: Τελειώνει ή έξορία. Ιούλης: Ό Λένιν φεύγι στό έξωτερικό. Δεκέμβρης: "Εκδίδεται στό Μόναχο τό πρώτο φύλλο τής "Ισκρα.

1902 Εκδίδεται σχή Στουτγάρδη τό ΤΙ πρέπει νά κάνουμε; 1903 Ό Λένιν πηγαίνει καΐ μένει στό Παρίσι δπου έργάζε-

ται γιά τή σοσιαλδημοκρατία μέσα στούς δκεϊ Ρώσους. Τέλη Απρίλη: Μεταφέρει τήν "Ισχρα στή Γενεύη. 30 Ιούλη - 23 Αύγουστου: Δεύτερο συνέδριο τοΟ Ρωσι-κοΟ σοσιαλδημοκρατικού έργατικοΟ κόμματος, πού εί-χε Ιδρυθεί τό 1898. Τό συνέδριο άρχισε στίς Βρυξέλλες καΐ κατόπιν μεταφέρθηκε στό Λονδίνο. 1 τοΟ Νοέμβρη: Ό Λένιν έγκαταλείπει τή συντακτική έπιτροπή τής Ίσκρα, δπου οΐ Μενσεβίκοι (χουν τήν πλειοψηφία.

1904 19 τοΟ Μάη: Δημοσιεύεται στή Γενεύη τό Ένα βήμα μπρός, δυό βήματα πίσω

1905 * τοΟ Γενάρη: Βγαίνει στή Γενεύη ή νέα έφημερίδα (Βπερυόντ) τοΟ Λένιν. 9 τοΟ Γενάρη: "Αρχή τών έπαναστατικών έξελίξεων στή Ρωσία. 25 ιού "Απρίλη ώς τό Μάη: Τρίτο συνέδριο τοΟ Ρ.Σ.Ε.Κ. « Λ 6γινε ύπό τήν προεδρία τοΟ Λένιν καί χωρίς τή συμμετοχή τών Μενσεβίκων. Ιούνης - Ιούλης: ΟΙ Δύο ταχτικές τής σοσιαλδημοκρα-τίας στή δημοχρατιχή έπανάσταση. Τέλη "Οχτώβρη: Ό Λένιν πάει στή Ρωσία.

1906 Τέταρτο (δνωτικό) συνέδριο τοΟ Ρ.Σ.Ε.Κ., πού έγινε στή Στοκχόλμη, μέ συμμετοχή καί τών δυό παρατάξεων.

1907 13 Μάη - 1 Ιούνη: Πέμπτο συνέδριο τοΟ Κόμματος, στό Λονδίνο. 8 τοΟ Ιούλη: Ό Λένιν γίνεται άντιπρόσωπος τών Ρώσων σοσιαλδημοκρατών στό Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο. 9 τοΟ Ιούλη: Ενάντια, ατό μποΟχοτάρισμα. 18-23 τοΟ Αύγούσιου: συμμετέχει στό συνέδριο τής Σοσιαλιστικής Διεθνούς στή Στουτγάρδη. 25 τοϋ Δεκέμβρη: άρχίζει ή δεύτερη περίοδο τής έμιγ-κράτσιας τοΰ Λένιν.

1908 Γράφει τό Ματεριαλισμός χαΐ Έμπειριοχριτιχισμος πού έκδίδεται στή Μόσχα τό Μάη. Μετοικεί άπό τήν 'Ελβετία στό Παρίσι.

1910 Επισκέπτεται τόν Γκόρκυ στό Κάπρι τής Ιταλίας. 28 Αύγ. - 3 Σεπτ.: Συμμετέχει στό συνέδριο τής Σοσια-λιστικής Διεθνούς στήν Κοπεγχάγη.

1911 Τέλη Αύγούστου:Όργανώνει μιά Κομματική σχολή στό ίοη&)υΐΜ3υ, κοντά στό Παρίσι.

1912 18-30 "Ιούνη: ΟΙ Μπολσεβίκοι σχηματίζουν δικό τους κόμμα στήν Πράγα. Ό Λένιν πηγαίνει στήν Κρακοβία γιά νά έξασκεΐ στενότερο Ελεγχο στή σύνταξη τής και-νούριας έφημερίδας τοϋ Κόμματος, τής Πράβντα.

1913 13 τοΟ Μάη: Δημοσιεύεται στήν Πράβντα 'Η καθυστε-ρημένη Ευρώπη χαΐ ή προχωρημένη Ασία. "Ιούλης: Ή Πράβντα άπαγορεύεται. Βγαίνουν άντικα-ταστάτριές της έφημερίδες.

8

1914 Γενάρης: Γίνεται σχήν Κρακοβία συνεδρίαση για νά συζητηθεί ή δουλειά τής ώμάδας τών Μπολσεβίκων στό ρωσικό κοινοβούλιο. 8 τοΟ Αύγουστου: Λόγω τοΟ πολέμου οί αυστριακές άρ-χές πιάνουν τόν Λένιν. Ό Λένιν πηγαίνει στήν ουδέτερη Ελβετία. Δοκίμια καΐ φυλλάδια γιά τόν πόλεμο, τήν κατάρρευση τής Διεθνούς καΐ άλλα σχετικά θέματα.

1915 Αύγουστος: Σχετικά μέ τό σύνθημα γιά τά Ένω/ιένα "Εθνη τής Εύρώπης. 2-4 τοΟ Σεπτέμβρη: Συμμετέχει στήν άντιπολεμική Συν-διάσκεψη τοΟ Τσίμμερβαλντ, Οπου όργανώνει τήν άρι-στερή πτέρυγα.

1916 Τελειώνει τό βιβλίο του Ό Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο τον καπιταλισμού-

1917 10 τοΟ Μάρτη (24 τοΟ Φλεβάρη, παλιό ήμερολόγιο): Αρχίζει ή έπανάσταση στή Ρωσία. 20 τοΟ Μάρτη: Ό Λένιν άρχίζει τά Γράμματα από μα-κριά. 9 τοΟ "Απρίλη: Ό Λένιν καΐ ή Κρούπσκαγια ξεκινούν γιά τή Ρωσία. 16 τοΟ Απρίλη: "Αφιξη στό σταθμό Φιλανδίας στήν Πετρούπολη. 17 τοΟ "Απρίλη: «θέσεις τού Απρίλη» γιά τά καθήκον-τα τής έπανάστασης. 22 τοΟ Απρίλη: Δημοσιεύεται στήν Πράβντα τό άρθρο Ή δυαδική έξονσία. 4 τοΟ Ιούλη: "Η διαδήλωση τοΟ "Ιούλη. Ό Λένιν μπαί-νει στήν παρανομία. 8-16 τοΟ Αύγουστου: Έκτο συνέδριο τοΟ κόμματος τών Μπολσεβίκων, πού γίνεται μέ άπόντα τόν Λένιν. 4 τοΟ Σεπτέμβρη: Ό Λένιν πάει στή Φινλανδία. Αύγουστος - Σεπτέμβρης: Γράφει τό Κράτος και Επα-νάσταση. Σεπτέμβρης: Ή έπικείμενη καταστροφή καϊ τιώς νά κα-ταπολεμηθεί, Σχετικά μέ τους συμβιβασμούς, Μπορονι· οί Μπολσεβίκοι νά διατηρήσουν τήν κρατική έξονσία; Μαρξισμός καϊ έξέγερση, κλπ. 20 τοΟ 'Οχτώβρη: Επιστροφή στήν Πετρούπολη. 7 τοΟ Νοέμβρη (25 τοΟ 'Οχτώβρη, παλιό ήμερολόγιο): άρχίζει ή Ενοπλη έξέγερση. Ό Λένιν μιλα σέ μιά συνε-δρίαση τοΟ Σοβιέτ τής Πετρούπολης. 8 τοΟ Νοέμβρη: Συντάσσει τά διατάγματα γιά τήν είρήνη καί τή γή καί τήν άπόφαση γιά τό σχηματισμό τής κυ-βέρνησης έργατών καί άγροτών. Μιλά στή βραδυνή συνεδρίαση τοΟ ΠανρωσικοΟ συνεδρίου τών Σοβιέτ, πού τόν έκλέγει πρόεδρο τοΟ Συμβουλίου τών "Επιτρό-πων τοΟ ΛαοΟ. 12 τοΟ Νοέμβρη: Διάγγελμα «Πρός όλους».

1918 10 τοΟ Φλεβάρη: Τηλεγράφημα στή ρωσική άντιπροσω-

9

πεία στή διάσκεψη εΙρήνης τοϋ Μπρέστ - Λιτόβσκε, μέ τό όποΙο ζητά να ύπογραφεΐ Δμέσως συνθήκη είρή-νης μέ τή Γερμανία. 21 τοΟ Φλεβάρη: Ή έπαναατατική φρασεολογία. 15 τοΟ Μάρτη: Τό Εκτακτο συνέδριο τών Σοβιέτ έγκρί-νει τή θέση τοϋ Λένιν γιά τήν υπογραφή συνθήκης εΐ-ρήνης. 28 τοΟ "Απρίλη: Τά άμεσα καθήκοντα τής Σοβιετικής Κυβερνήσεως. 30 τοΟ Αύγουστου: Ή σοσιαλεπαναστάτρια Φάννυ Καπλάν πυροβολεί καί τραυματίζει σοβαρά τόν Λένιν.

1919 10 τοΟ Νοέμβρη: δλοκληρώνει τήν μπροσούρα Προλε-ταριακή έπανάσταση χαΐ ό άποστάτης Κάουτσκυ. 2-6 τοΟ Μάρτη: Ιδρυτικό συνέδριο τί|ς Κομμουνιστι-κής ΔιεθνοΟς. 28 τοΟ Ιούνη: Ό Λένιν τελειώνει τό "Ενα μεγάλο ξεκί-νημα. 30 τοΟ 'Οχτώβρη: Οικονομία καί πολιτική στήν έποχή της διχτατορίας τον προλεταριάτου.

1920 17 τοΟ Απρίλη: Ό Λένιν τελειώνει τό Άριστερισμός, παιδική άρρώστια τον κομμουνισμοί). 19 τοΟ Ιούλη - 7 τοΟ Αύγούστου: Δεύτερο συνέδριο τής Κομμουνιστικής ΔιεθνοΟς. 30 τοϋ Δεκέμβρη: Όμιλία του στα συνδικάτα.

1921 25 τοΟ Γενάρη: Ό Λένιν τελειώνει τήν μπροσούρα του Και πάλι γιά τά συνδικάτα, ή τρέχουσα κατάσταση και τά λάθη τοϋ Τρότσκυ καί τοϋ Μπουχάριν. 8-16 τοΟ Μάρτη: Δέκατο συνέδριο τοϋ Ρωσικοϋ Κ.Κ. (Μπολσεβίκων). Καταστολή τής έξέγερσης στό Κρόν-στατ. 21 τοϋ Απρίλη: Ό Λένιν τελειώνει τή μπροσούρα: Γιά τό φόρο σέ είδος. 22 Ιούνη -12 Ιούλη: Τρίτο συνέδριο τής Κομμουνιστι-κής ΔιεθνοΟς. 6 τοϋ Δεκέμβρη: Ό Λένιν ζητά άπό τόν Γκόρκυ να κάνει έκκληση στόν Βέρναρντ Σώ καί τόν Ούέλς νά ένεργή-σουν νά όργανωθεί βοήθεια γιά τή μαστιζόμενη άπό λιμό Ρωσία.

1922 Τέλη Φλεβάρη: Σημειώσεις δημοσιογράφου. Ανεβαί-νοντας ίνα ψηλό βουνό. 2 τοϋ Μάη: Γιά τή δέκατη επέτειο τής Πράβντα. 26 τοϋ Μάη: Άρχή σοβαρής άρρώστιας.

1923 4-6 τοϋ Γενάρη: Γιά τούς συνεταιρισμούς. 16-17 τοϋ Γενάρη: Ή επανάσταση μας. 2-9 τοϋ Φλεβάρη: Καλύτερα λιγότερα, άλλα καλύτερα.

1924 21 τοϋ Γενάρη: Πεθαίνει δ Λένι«.

10

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Τό βιβλίο τοΟτο είναι μιά προσπάθεια τών συγγραφέ-ων τοϋ « Ό Μάρξ μέ τά δικά του λόγια» νά παρουσιάσουν τόν «Λένιν μέ τά δικά του λόγια», καί πάλι μέσα σέ διακό-σιες μόνο σελίδες. Αύτή τή φορά τό έργο μας είναι πολύ πιό δύσκολο. Παρά τόν ήγετικό του λόγο στή Διεθνή "Ενωση Εργατών, ό Μάρξ ήταν πρώτιστα θεωρητικός. Ό Λένιν, παρά τά θεωρητικά του εργα, ήταν πρώτ' άπ' δλα ό στρατηγικός καί τακτικός νοΟς τί|ς έπανάστασης.

Ό Μάρξ λέει γιά τόν πρώτο τόμο τοϋ Κεφαλαίου, πώς είναι τό πιό τρομερό βλήμα πού έκσφενδονίστηκε ποτέ στό κεφάλι τής άστικής τάξης. Ό Λένιν διέκοψε τό χει-ρόγραφο τοϋ Κράτος και Επανάσταση μέ τά έξής λόγια:

«Ή μπροσούρα αύτή γράφτηκε τόν Αϋγουστο καί Σεπτέμβρη τοϋ 1917. Είχα κιόλας καταρτίσει τό σχέδιο τοϋ έπόμενου, έβδομου, κεφαλαίου: ,,Ή πείρα τών ρωσικών έπαναστάσεων τοϋ 1905 καί 1917". Εκτός δμως άπό τόν τίτλο δέν τά κατάφερα νά γράψω ούτε άράδα άπό τό κεφά-λαιο αύτό: μέ ,,έμπόδισε" ή πολιτική κρίση, ή παρα-μονή τής 'Οχτωβριανής Έπανάστασης τοϋ 1917. Άπό 6να τέτοιο ,,έμπόδιο" μπορείς μόνο νά χαίρεσαι. Θά χρειαστεί ώστόσο ν' άναβάλουμε ίσως γιά πολύ τό δεύτερο μέρος τής μπροσούρας (πού θά είναι άφιερωμένο στήν ,,Πείρα τών ρωσικών έπαναστάσεων τοϋ 1905 καί 1917"). Είναι πιό εύχάριστο καί πιό ώφέλιμο νά φτιάχνει κανείς τήν ,,πείρα τής έπανάστασης", παρά νά γράφει γι' αύτήν.

Ό συγγραφέας1» Πετρούπολη 30 τοϋ Νοέμβρη 1917

11

Τό έβδομο αυτό κεφάλαιο δέ γράφτηκε ποτέ : υπαγο-ρεύτηκε στήν πραγματικότητα, τήν άντιφατική, σκληρή πραγματικότητα τής έπανάστασης πού ματαίωσε πολλά σχέδια, άνάτρεψε πολλές έννοιες καί διόρθωσε πολλές θεωρίες στό φώς τής πράξης. Γι* αύτό βλέπουμε πώς τό έργο πού άρχισε δ Μάρξ είναι πιό ένιαϊο, πιό δλοκληρω-μένο, καί είναι πιό εύκολο νά τό έπισκοπήσουμε —παρά τή μακρηγορία του— άπό τό άνολοκλήρωτο έργο ζωής τοϋ άνθρώπου πού έτοίμασε τό δρόμο γιά τή μεγαλύτερη έπανάσταση στήν Ιστορία, τήν όδήγησε στή νίκη καί, πεθαίνοντας, τήν άφησε σάν ένα τεράστιο κορμό: έργο ζωής ξέχειλα γεμάτο μέ άκραΐες καταστάσεις, κοφτές άντιθέσεις καί άπρόσμενες άλλαγές κατευθύνσεων.

01 συγγραφείς (ό Φράντς Μάρεκ ώς συντάκτης και ό "Ερνστ Φίσερ ώς σύμβουλος καί συνεργάτης) είχαν λοι-πόν νά άντιμετωπίσουν προβλήματα πού δέν Εχουν κανένα λόγο νά τά άποκρύψουν άπό τούς άναγνώστες τους: Νά περιγράψουν καί νά έρμηνεύσουν τά γεγονότα τά όποια άντιμετώπισε ό Λένιν —άπό θεωρητική, στρατηγική και τακτική άποψη— καί πού, έν μέρει τουλάχιστο, τά διέ-πλασε ό Ιδιος; Νά καταπιαστούν μέ μιά κριτική τών θεω-ριών τοϋ Λένιν, καθώς καί μέ τή στρατηγική καί τακτι-κή του συγκρίνοντάς τις μέ άλλες μαρξιστικές θεωρίες καί άπόψεις; "Η νά άφήσουν, κατά τό πλείστον, τόν Λέ-νιν νά μιλδ ό ίδιος καί νά κάνουν μόνο τά άπαραίτητα, γιά τήν κατανόηση τών λεγομένων του, σχόλια; Αποφά-σισαν νά άκολουθήσουν τήν τρίτη μέθοδο και νά χωρί-σουν τό βιβλίο σέ κεφάλαια άνάλογα μέ τά είδικά προβλή-ματα, έπιλέγοντας χαρακτηριστικά παραθέματα γιά τό κα-θένα.Ό Μάξ Βέμπερ έλεγε πώς ή έπιλογή άποτελεΐ αύτή καθαυτή μιά μορφή άξιολογικής κρίσης. Αύτό άληθεύει άσφαλώς γιά τοϋτο τό βιβλίο.

Ό Λένιν πού ή έπιλογή μας αύτή θέλει νά άποκαλύ-ψει, δέν είναι κανένας όσιοποιημένος Λένιν, δέν είναι κα-νένας άγιος καί Πατέρας τής Εκκλησίας, είναι έπαναστά-της ήγέτης καί στοχαστής, άνθρωπος μέ δλες τις άντιφά-σεις τού άνθρώπου.

"Οταν ό Στάλιν γιά πρώτη φορά βρέθηκε σέ μιά συγ-κέντρωση άντιπροσώπων δπου θά μιλούσε ό Λένιν, ρώ-τησε πότε θά 'ρθει δ Λένιν. «Νά τον, έκεΐ είναι», τοϋ είπαν,

12

και είδε μέσα σέ μιαν όμάδα συντρόφων, έναν άνθρωπο, πού δέν ξεχώριζε άπό τους άλλους, νά μιλά, νά άκούει καί νά άπαντδ μέ φιλική ζέση. Ό Στάλιν έμεινε κατάπληκτος. Νόμιζε πώς δλοι θά κάθονταν σιωπηλοί περιμένοντας νά μιλήσει ό Λένιν. Ύστερα, ξαφνικά, έγινε άπόλυτη ήσυ-χία στή συγκέντρωση: ό άθέατος ώς έκείνη τή στιγμή ήγέτης άνέβηκε στό βήμα.

Άνακατευόνταν άνετα μέ τούς άλλους, φιλικός, ζω-ηρός, άνίκανος νά παίρνει πόζα ή νά δημιουργεί έπίτη-δες άπόσταση άνάμεσα στόν Ιδιο καί τούς συντρόφους του· τέτοιος ήταν ό Λένιν «ιδιώτης». Είναι άλήθεια πώς δλα τά προσωπικά πράγματα ό Λένιν τά είχε περιορίσει στό έλάχιστο, τά άφησε νά ύπάρχουν μόνο στό περιθώ-ριο τής ζωής του. "Ομως τό περιθώριο αύτό δέν ήταν ά-σήμαντο, δταν θυμηθοϋμε λ.χ. πώς ό Λένιν απόφευγε νά άκούει τή μουσική τοΰ Μπετόβεν γιατί τόν συγκινοϋσε καί τοϋ 'φερνε δάκρυα, τήν ήμέρα πού ήξερε πώς όφειλε νά είναι σκληρός, ή πώς βοήθησε προσωπικά έν άγνοία τής Κεντρικής Επιτροπής, τόν Μάρτσωφ, τόν πολιτικό του άντίπαλο, τόν καιρό άκριβώς πού τοϋ Εκανε άνελέητη έπίθεση δημόσια. Ό φιλικός, ό πρόθυμος νά βοηθήσει, ό εύαΐσθητος, ό μετριόφρων Λένιν ύπήρχε- άλλα ό ού-σιαστικός Λένιν ήταν ό άνθρωπος ό όλοκληρωτικά άπορ-ροφημένος άπό τήν ύπόθεση γιά τήν όποΐα άγωνιζόταν, ό ταυτισμένος μ' αύτήν.

Τό 1887 οί δήμιοι τοΟ Τσάρου έκτέλεσαν τό μεγαλύ-τερο άδελφό τοϋ Βλαδίμηρου "Ιλιτς Οϋλιάνωβ,πού ήταν τότε 17 χρονών.Έμεινε κενή μιά θέση: τήν πήρε ό Λένιν. Άπό κείνη τή στιγμή ή ζωή του ύπήρξε άντιπροσωτιεντική μέ τή βαθύτερη σημασία τής λέξης. Ό χ ι τόσο γιατί άντιπροσώπευε τόν άδελφό του ή γιατί γινόταν άντικα-ταστάτης του, μάλλον μπορεί νά πει κανείς πώς τό αίμα τοϋ άδελφοϋ του πού χύθηκε, τόν συνέδεσε μέ τήν ύπόθε-ση — τήν ύπόθεση τής έπανάστασης ένάντια στό «βα-σίλειο τοϋ σκοταδιοϋ», δπως είχε όνομάσει τό τσαρικό καθεστώς ό Ντομπρολιούμπωβ, τής έπανάστασης γιά μιά Ρωσία πού νά μήν είναι πιά βάρβαρη, άλλα δημοκρατική καί σοσιαλιστική.Απόλυτα ταυτισμένος μέ τήν ύπόθεση τής έπανάστασης, ό Λένιν ήταν κάτι άσύγκριτα πάρα πάνω άπό πραγματοποιός καί ήταν ταυτόχρονα καί έμ-

13

πνευστής της, δχι άπλώς 6 έκπρόσωπος Ιστορικών τάσε-ων, άλλά καί μια ένεργός δύναμη στόν καθορισμό τών τά-σεων αύτών, πού έπηρέασε τήν πορεία τους καί τό ρυθμό τής άνάπτυξής τους. Ή ύπόθεση πού ένστερνίσθηκε δέν ήταν κάτι ήδη δοσμένο, σχηματισμένο καί δλοκληρωμέ-νο· βρισκόταν σέ μια κατάσταση πού Εμοιαζε μέ τό λυω-μένο, πυρακτωμένο μέταλλο πού χρειάζεται τό μάστορα νά τοΟ δώσει μορφή.

Ό Λένιν ήταν ήφαίστειο έπαναστατικοΟ πάθους. Με-ρικές—έλάχιστες—σύντομες ταινίες, πού Εχουν συγκρα-τήσει γιά τούς μεταγενέστερους τις μορφές τοΟ Λένιν ρή-τορα, δείχνουν αύτό τό πάθος, αύτόν τό δυναμισμό καί τή ζωτικότητα. Μέ τήν κάθε του κίνηση πλάθει, διαμορφώ-νει, κομματιάζει τις λέξεις πού χρησιμοποιεί, ρίχνει δλο του τό κορμί σέ κάθε φράση πού λέει, έκσφενδονίζει τόν έαυτό του στό πλήθος τών άνθρώπων πού είναι άποφασι-σμένος νά πείσει καί νά κερδίσει γιά τήν ύπόθεση. Θέλει νά τόν καταλάβει δ καθένας, δ μορφωμένος μαρξιστής καθώς καί οί άγράμματοι άγρότες. Τονίζει, ύπερβάλλει, έπαναλαμβάνει — καί ξαφνικά, μές στή μέση μιδς περιό-δου διδακτικής πολιτικής προπαγάνδας, πετάει μιά μετα-φορά μεγάλης ποιητικής Εντασης, δπως έκείνη γιά τό «άνέ-βασμα σέ ψηλό βουνό», πού τή θαύμαζε τόσο πολύ δ Μπρέχτ. Ακούραστος καθώς ήταν καί άξιος νά βγάζει μισή ντουζίνα λόγους, ή νά γράφει μισή ντουζίνα άρθρα σέ μιά καί μόνη μέρα, δέν τόν Ενοιαζε πού έπαναλάμβανε τόν έαυτό του: άντίθετα, Ελεγε καί φώναζε τό ίδιο πράμα έκατό φορές, ώσπου, δχι μόνο νά κολλήσει στήν έπιφά-νεια, μά καί νά άπορροφηθεΐ άπό τή σάρκα καί νά μπει στό αίμα τών ζωντανών άνθρώπων. Πολλά άπό τά δοκίμια, τΙς διακηρύξεις καί τις μπροσούρες πού Εγραψε ό Λένιν, διαβάζονται σάν προφορικός λόγος. Τά έπίθετα άκολου-θοϋν τό Ενα τ' άλλο, σκοντάφτουν τό ένα πάνω στ' άλλο σά ρέμα πού κυλά πλημμυρισμένο —δέν τοϋ άρκεΐ Ενα, πρέπει νά βρει άλλο πιό έντονο καί μετά πάλι άλλο άκόμη έντονότερο, τοϋ χρειάζονται τουλάχιστον τρία έπί-θετα, κάποτε καί πέντε ή Εξι, γιά νά πετύχει τό άνώτατο δριο άποτελεσματικότητας — καί άκρίβειας έπίσης.

Μά δ Λένιν δέν ήταν καθαυτό ήφαίστειο: τό μυαλό του δούλευε σάν έργαστήρι τής έπανάστασης, σάν άκριβής

14

έπιστημονική μηχανή πού αρνιόταν νά λαβαίνει ύπόψη της προσδοκίες καί έλπίδες. Καμιά φορά, σέ καταστάσεις άκραίας έντασης, δέν ήθελε νά παραδεχτεί τά δυσμενή άποτελέσματα μιας πρώτης δοκιμής· άπόρριπτε τρο-χάδην τό πρόδηλο και ταυτίζονταν τώρα άκόμη πιό δλο-κληρωμένα άπό πριν μέ τήν κατάσταση, άρνιόταν νά θεωρήσει έξαντλημένες τις δυνατότητές της, προσπαθοΟ-σε νά πείσει τόν έαυτό του καί τους άλλους πώς μέ έπαρκή δύναμη θέλησης, θά μποροΟσε άκόμη νά έπιτευ-χθεΐ ό έπιδιωκόμενος σκοπός, παρά τις άποθαρρυντικές ένδείξεις. Σέ τέτοιες στιγμές δ Λένιν έδιωχνε κάθε άντίρ-ρηση, έκανε βιαιότατη πολεμική σ' όποιονδήποτε είχε άπόψεις ή υποστήριζε τακτικές διαφορετικές άπό τις δι-κές του, και φερόταν καταπληκτικά βάναυσα στούς άντι-πάλους του. Οί έπίγονοι του, οί τόσο διαφορετικοί άπ' αυτόν άπό άλλες άπόψεις, οικειοποιήθηκαν προθυμότατα αύτή τή μέθοδο συζήτησης. Ό Λένιν δμως ό «βολοντα-ριστής», ένώ πάσκιζε νά κάνει τά άδύνατα δυνατά μέσα σέ μιά δοσμένη κατάσταση, είχε ταυτόχρονα προσεχτικά στημένο τό άφτί του στήν πραγματικότητα. Πρόσεχε τή στάση τής μάζας τών εργατών και τών άγροτών, σημεί-ωνε κάθε άλλαγή στίς άντιδράσεις τους σέ γεγονότα, κάθε τροποποίηση στό συσχετισμό τών κοινωνικών δυνάμεων, και τότε, μέ μιας έστριβε γενναία τό τιμόνι και άποφάσιζε όπισθοχώρηση, συμβιβασμό, στρατηγική υποχώρησης.

Ό Λένιν ποτέ δέ θεωροΟσε τόν έαυτό του άλάθητο, δέν τόν ένδιέφερε αύτό πού άλλοι πολιτικοί όνομάζουν «γόητρο» — καί οί όποιοι τήν άπώλεια τοΟ γοήτρου τους τή φοβοΟνται πολύ περισσότερο άπό τις συνέπειες πού φέρνει ή έπιμονή σέ έσφαλμένες άποφάσεις. "Ηξερε νά συνδυάζει τήν όρμητική άποκοτιά μέ τήν έπιφυλακτική περίσκεψη, τό ριζοσπαστισμό μέ τό ρεαλισμό. Δέ δίσταζε νά μεταχειρίζεται σκληρά λόγια, άπεχθανόταν ώστόσο τήν έπαναστατική κούφια καί πομπώδικη φρασεολογία. Από-λυτα άπορροφημένος άπό τήν ύπόθεση τής έπανάστασης, ποτέ δμως άποσπασμένος άπό τήν πραγματικότητα (τήν πραγματικότητα δχι σάν στιγμιαίες συνθήκες πού μπο-ροΟν νά έκφραστοϋν μέ στατιστική όρολογία, άλλά σάν περίπλοκη δυναμική διεργασία, άποτελούμενη άπό πολ-λούς διαφορετικούς παράγοντες μέ τά σπέρματα ένός άδη-

15

μιούργητου άκόμη μέλλοντος) άγνοοϋσε συχνά τήν πλειο-ψηφία σέ στιγμές άποφασιστικές — λ.χ. στις 16 τοϋ Απρί-λη 1917, άμέσως μετά τήν (ίφιξή του στήν Πετρούπολη— δταν διακήρυξε τό πέρασμα άπό τήν άστική στήν προλε-ταριακή έπανάσταση, ή άμέσως πρίν άπό τήν ένοπλη έξ-έγερση τοϋ 'Οχτώβρη 1917, ή κατά τις διαπραγματεύσεις τής εΙρήνης τοϋ Μπρέστ - Λιτόβσκ τό Φλεβάρη τοϋ 1917. Σέ τέτοιες περιπτώσεις ήταν σκληρός στούς παλιούς συν-αγωνιστές του δταν τοϋ έφερναν άντιρρήσεις. Ωστόσο, δταν είχε νά έπιβάλει τό αΐτημά του, ήταν άξιος νά τούς ξαναφέρνει στον άγώνα. Συνεργαζόταν μέ έπαναστάτες δια-φόρων πεποιθήσεων καί ήξερε νά τούς ένώνει σέ μιά γερή μαχόμενη κοινότητα, σεβόμενος ταυτόχρονα τις προσω-πικές τους άπόψεις. Άκόμη και μετά τή μοιραία άπόφαση τοϋ Δέκατου Συνεδρίου τοϋ κόμματος τών Μπολσεβίκων (8 - 16 Μάρτη 1921), πού διακήρυξε τή «μονολιθική» φύ-ση τοϋ Κόμματος και άπαγόρευε τις φράξιες μέσα στό Κόμμα, ό Λένιν δέν έμπόδιζε τήν άνοιχτή συζήτηση μέσα στό Κόμμα: άπαιτοϋσε πειθαρχία, δχι στρατιωτική τυφλή ύπακοή.

Μόλο πού θεωρούσε τήν άντίφαση μεταξύ λόγων και έργων ώς ένα άπό τά χειρότερα έλαττώματα τής άστι-κής κοινωνίας καί διακήρυχνε πώς ή ένότητα θεωρίας καί πράξης είναι ούσιαστικό γνώρισμα τοϋ έπιστημονι-κοϋ έπαναστατικοϋ σοσιαλισμού, ό Λένιν βρέθηκε άρκε-τές φορές σέ καταστάσεις δπου ή Ισορροπία θεωρίας και πράξης ήταν έξαιρετικά άκροσφαλής. "Οπως δλοι οί με-γάλοι έπαναστάτες, είχε τήν τάση νά υπερτιμά τήν ταχύ-τητα τής έπαναστατικής έξέλιξης καί περίμενε νά φανοϋν τά άποτελέσματα μέσα σέ λίγες μέρες ή βδομάδες, ένώ στήν πραγματικότητα δέν μποροϋσαν νά έπιτευχθοϋν παρά σέ δέκα χρόνια. Λαχταρώντας νά έπιταχύνει τήν πορεία τών πραγμάτων, προσάρμοζε καμιά φορά τΙς θεωρίες στήν δρμητικότητα τής δικής του προσωπικότητας καί στίς ά-παιτήσεις τών αμέσων σκοπών του. «Έν άρχή ήν ή πρά-ξις». Σέ κανέναν άλλον δέν ταιριάζουν τόσο καλά τά λό-για τοϋτα τοϋ Γκαίτε άπό τό «Φάουστ», δσο στό Λένιν.

Ό Μάρξ ένδιαφερόταν πάνω άπ' δλα γιά τήν έπανα-στατική γνώση, ό Λένιν γιά τήν έπαναστατική πράξη.

Κατά τήν 3η δεκαετία τοϋ αΙώνα μας ό "Ελ Λισσίτσκυ, ό

16

Ρώσος «φορμαλιστής» καλλιτέχνης, σχεδίασε ένα μνημείο πού έξέφραζε γνήσια τή μεγαλοφυία τοϋ Λένιν. ΤΗταν μιά κατασκευή άπό άτσάλι πού έμοιαζε μέ πομπό άσυρ-μάτου, προεκτεινόμενο διαγώνια στό διάστημα, σύμβολο τοϋ αιώνα τών έπιστημονικών καί τεχνικών κατορθω-μάτων. Αντίθετα άπό τό λοξό πύργο τής Πίζας, ό λυ-γερός τοϋτος μετάλλινος πύργος δέν είναι στατικός, έ-χει τό δυναμισμό ένός έργου πού προχωρεί, λές κ' είναι καταπέλτης έτοιμος νά έκτοξεύσει ένα βλήμα στόν κόσμο. Τό βλήμα αύτό, πάνω σέ μιάν έξέδρα, γέρνει πρός τά μπρός, λές καί παίρνει φόρα νά όρμήσει: είναι ό Λένιν. Μοιάζει σά νά έπαναλαμβάνει τή βίαιη κίνηση τοϋ κα-ταπέλτη, Ισως καί νά τήν προκαλεί. "Εχει κανείς τό αί-σθημα πώς δπου καί νά'ναι, τό βλήμα αύτό θά πετάξει πρός τό άγνωστο, πρός κάποιο κοντινό ή άπώτερο μέλ-λον, πρός ήμέρες καί χρόνια πού θά τραντάξουν τόν κόσμο.

2 17

I ΟΝ δΈΝΟΑΟΕ

Ό Μαρξ καί 6 "Ενγκελς παραδέχονταν τήν άποψη τοΟ Χέγκελ, πώς ή Ιστορία δέν είναι μιά τυχαία σειρά άπό μεγάλες πράξεις πού τις έκαναν έμπνευσμένοι άνδρες, μιά άπλή συσσώρευση γεγονότων, μιά χωρίς νόημα άκο-λουθία άπό συμβάντα άσχετα τό ένα μέ τό άλλο. Προχώ-ρησαν δμως πάρα πέρα άπό τόν Χέγκελ, πού τοϋ άρκοϋσε νά κοιτάζει μέσα άπό τήν πολύχρωμη κρούστα τών έξω-τερικών φαινομένων γιά νά κατανοήσει καί νά καταστή-σει συνειδητή τήν ούσία τής Ιστορικής έξέλιξης. Ξεκι-νώντας άπό νόμους τής Ιστορίας πού είχαν άνακαλυφθεΐ, δ Μάρξ καί δ "Ενγκελς είδαν πώς ήταν άνάγκη νά δημιουρ-γηθεί άλλαγή, πώς έπρεπε νά κλονίσουν δλες τις άποστεω-μένες κοινωνικές σχέσεις δείχνοντας τις άστήρικτες άντι-φάσεις καθώς καί τις δυναμικότητες πού έμπεριέχουν. Εί-χαν τήν πεποίθηση δτι οί συνθήκες μέσα στις δποϊες ζοϋν καί βγάζουν τό ψωμί τους οί άνθρωποι καθορίζονται σέ μεγάλο βαθμό άπό τό ποιός κατέχει τά κύρια μέσα παρα-γωγής, καί δτι οί σχέσεις παραγωγής πρέπει, σέ τελευταία άνάλυση, νά άντιστοιχοϋν στήν άνάπτυξη τών παραγω-γικών δυνάμεων, στά έργαλεΐα καί τά δργανα πού φτιά-χνουν οί άνθρωποι κατά τήν προσπάθειά τους νά δαμάσουν τή φύση, στις μέθοδες, στις έμπειρίες καί τις μορφές τής έργασίας, στις γνώσεις καί τις κρίσεις τοϋ άνθρώπου.

Είναι άλήθεια πώς κάπου-κάπου, γιά νά τονίσουν τή σημασία τής νέας τους θεωρίας, δ Μάρξ καί δ "Ενγκελς συγκρίνουν τή λειτουργία αύτοϋ τοϋ νόμου τής Ιστορικής κίνησης μέ τις διεργασίες στή φυσική ίστορία. "Εχουν δμως έπίσης τονίσει πολλές φορές πώς χρειάζεται μεγά-

18

λη προσοχή δταν συγκρίνουμε Ιστορικές τάσεις μέ φυσι-κούς νόμους. ΟΙ άνθρωποι είναι ο( φορείς μι&ς μεταβαλ-λόμενης κοινωνίας. Είναι καί ύποκινητές καί δργανα, πα-ράγοντες τής κοινωνικής άλλαγής, είναι καί συγγραφείς καί ήθοποιοί στό δρόμο τής Ιστορίας. Έχοντας βρει τά ίχνη όρισμένων νόμων κίνησης, μπορούν συνειδητά καί έπιστημονικά νά λαβαίνουν ύπόψη τους τούς νόμους, μπο-ρούν νά δροΟν πρός τήν ίδια κατεύθυνση μ' αύτούς, καί έτσι νά συντομεύουν τις ώδίνες τής νέας κοινωνίας καί νά τις κάνουν λιγότερο όδυνηρές.

Ή πολυσύνθετη θεωρία μιδς ιστορίας τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς έγινε τό «πιστεύω» έκατομμυρίων έργατών. Τήν πίστη τους σ' αύτές τις έπιστημονικές άνακαλύψεις τις συνδύασαν μέ μιά πίστη στό άναπόφευκτο τής Σο-σιαλιστικής Έπανάστασης, πού θά άντικαθιστοϋσε τήν καπιταλιστική ιδιοκτησία καί παραγωγή μέ μιά κοινωνία θεμελιωμένη στήν κοινωνικοποίηση τών μέσων παραγωγής. Πίστευαν πώς, άκριβώς δπως ό καπιταλισμός διαδέχθηκε τό φεουδαρχισμό, έτσι καί ό σοσιαλισμός θά διαδεχθεί άναπόφευχτα τόν καπιταλισμό. Είχαν λησμονηθεί οί προ-ειδοποιήσεις τών δασκάλων τους δτι οί γενικές κατευθύν-σεις τής Ιστορικής έξέλιξης δέν άποτελοϋν Ασφαλιστή-ριο συμβόλαιο ένάντια στις δυνάμεις τής βαρβαρότητας — τις είχε πνίξει ή πολεμική Ιαχή: «Ό κόσμος θά γίνει δικός μας παρ* δλα τά έμπόδια!». Καθώς προχωρούσε τό σοσιαλιστικό μαζικό κίνημα, ό μαρξισμός άπλοποιήθηκβ μηχανικά καί ή φιλοφοφία τής πράξης κατάντησε μιά άψυχη μοιρολατρεία, πού παρέλυε τήν έλεύθερη βούλη-ση καί τήν εύθύνη μέ τό «σιδερένιο Πρέπει τής Ιστορίας». Οί νόμοι τής φύσης παρείχαν τό πρότυπο γιά τή διαδοχή τών κοινωνικών συστημάτων στήν ίστορία. Οί άνθρωποι έκεΐνοι θεωρούσαν τήν έξέλιξη πρός τό σοσιαλισμό τόσο άναπότρεπτη — παρατηρούσε άργότερα σαρκαστικά ό Άντόνιο Γκράμσι —, δσο καί τό μεγάλωμα μιας χιονο-στιβάδας, μπορούσε λοιπόν, σίγουρος γιά τή νίκη, νά κά-θεται κανείς άδρανής περιμένοντας νά έρθει ό σοσιαλι-σμός. Έβλεπαν τήν ίστορία σάν έκεϊνες τις αύτόματες μηχανές πού βάζεις ένα νόμισμα καί πετάγεται μιά σοκολά-τα ή κάτι άλλο, λ.χ. έλεγε, βάζεις μέσα πέντε λιρεττών βιομηχανικό καπιταλισμό καί βγαίνει άπό τήν άλλη ά-

19

κρη πέντε λιρεττών σοσιαλισμός. Έτσι λοιπόν γεννήθηκε μιά θεσμική Ιδεολογία πού

έπικαλοϋνταν έπιστημονικές άρχές, άλλά προωθούσε τίς μυθοποιήσεις τοϋ άγοραίου ύλισμοϋ.

Ή σημασία τοϋ Λένιν γιά τήν Ιστορία τοϋ θεωρητι-κού μαρξισμοϋ βρίσκεται στό γεγονός δτι, μόλο πού δέν ήταν τελείως άπαλλαγμένος άπό τίς άντιφάσεις καί τΙς πλάνες τής έποχής του, ξαναζωντάνεψε μέ έπιτυχία τήν έννοια τοϋ μαρξισμοϋ ώς φιλοσοφία τής πράξης. Γιά τόν Λένιν ή γνώση, ή άπόφαση ή παρμένη μέ έλεύθερη βούληση καί ή έκκληση πρός ήθικότητα άποτελοϋσαν ούσιαστικά στοιχεία τής Ιστορικής άναγκαιότητας, πού δέν δρδ άνεξάρτητα άπό τούς άνθρώπους, άλλά έμπεριέχει τΙς έμπειρίες καί τίς άποφάσεις τών άνθρώπων. Ή κοινωνική άνάπτυξη, έλεγε, θά προχωρήσει νικηφόρα μόνο μέ τήν προϋπόθεση πώς δλο καί περισσότεροι άνθρωποι θά άγω-νίζονται γι* αύτήν. Ή μομφή γιά βολονταρισμό, πού εί-χαν άπευθύνει στό Λένιν ένόσω ζούσε άκόμη, έχει τίς ρίζες της σέ έλλειψη γνώσης, ή, συχνότερα, σέ έλλειψη κατανόησης τής φύσης τής μαρξιστικής φιλοσοφίας τής Ιστορίας. Είναι ώστόσο εύνόητη μορφή. Συζητώντας καϊ καταπολεμώντας τΙς μηχανιστικές καί μοιρολατρικές ά-πόψεις πού έκαναν τό μαρξισμό άψυχο, δ Λένιν, ό άνθρω-πος τής πράξης, δ έμψυχωτής καί προπαγανδιστής, δ ήγέ-της ένός πολιτικοϋ κόμματος σέ δράση, τόνιζε σαφέστερα, πιό ρητά άπό τό Μάρξ καί τόν Ένγκλες, τή σημασία τής θέλησης ώς σημαντικοϋ παράγοντα. Ή στάση αύτή έκ-δηλώθηκε δταν δ Λένιν — μόλις 24 χρονών τότε — δι-εύθυνε μιά συζήτηση μέ τούς λεγόμενους «Ναρόντνικους» ή «Λαϊκούς», πού όποστήριζαν πώς ή Ρωσία μποροϋσε νά άντιπαρέλθει τό στάδιο τοϋ βιομηχανικού καπιταλισμοϋ καί νά άναπτύξει τό σοσιαλισμό μέσα άπό τά ύπολείμμα-τα τής παραδοσιακής κοινότητας τοϋ χωριοϋ. Στή μεγά-λη του μπροσούρα ΤΙ είναι οί «Φίλοι τον Λαον» καί πως πολεμούν τσύς Σοσιαλδημοκράτες, άπόδειξε πώς τό στά-διο τοϋ βιομηχανικού καπιταλισμού στή Ρωσία ήταν ή-δη πολύ προχωρημένο καί δέν μποροϋσε πιά νά άναχαι-τισθεϊ. Τά πολιτικά συνθήματα, έλεγε, πρέπει νά στηρί-ζονται σέ γεγονότα έπιστημονικώς άποδεκτά. Ή άποψη τοϋ Λένιν δέν ήταν ώστόσο — δπως έγραψε ένας συγγρα-

20

φέας Ναρόντνικος —άποτέλεσμα μιδς μηχανιστικής άν-τίληψης τής Ιστορίας, σύμφωνα μέ τήν όποια οί άνθρωποι είναι άπλώς άνδρείκελα πού οί έγγενεΐς νόμοι τής Ιστορι-κής άναγκαιότητας τά ζωντανεύουν μυστηριωδώς. Ή μαρ-ξιστική θεωρία τής Ιστορίας καθόλου δέν καταργεί

«ούτε τή λογική, ούτε τή συνείδηση τού άνθρώπου, ούτε τήν έκτίμηση τών πράξεών του. Εντελώς τό άντίθετο, μόνο ή ντετερμινιστική άποψη έπιτρέπει νά κάνουμε μιάν αύστηρή καί σωστή έκτίμηση καί δχι νά τά φορτώνουμε δλα στήν έλεύθερη βούληση. Τό ίδιο καί ή Ιδέα τής Ιστορικής άναγκαιότητας δέν ύποσκάπτει καθόλου τό ρόλο τής προσωπικότητας στήν Ιστορία: δλη ή Ιστορία άποτελεΐται ίσα-ϊσα άπό πράξεις προσωπικοτήτων, πού άναμφισβήτητα είναι δρώντες παράγοντες. Τό πραγματικό έρώτημα, πού προβάλλει κατά τήν έκτίμηση τής κοινωνικής δράσης τής προσωπικότητας είναι τούτο δώ: μέσα σέ ποιές συνθήκες έξασφαλίζεται ή έπιτυχία αύτής τής δράσης; ΤΙ έγγυήσεις ύπάρχουν δτι ή δράση αύτή δέ θά παραμείνει μιά μεμονωμένη πράξη, πνιγμένη μέσα στόν ώκεανό άντίθετων πράξεων; Αύτό είναι άλλωστε καί τό πρόβλημα πού τό λύνουν κατά διαφο-ρετικό τρόπο οί σοσιαλδημοκράτες καί οί άλλοι Ρώ-σοι σοσιαλιστές: ή δράση, πού τείνει στήν πραγματο-ποίηση τοϋ σοσιαλιστικού καθεστώτος, μέ ποιόν τρό-πο πρέπει νά τραβήξει τίς μάζες γιά νά μπορεί νά δώ-σει σοβαρά άποτελέσματα; Είναι δλοφάνερο δτι ή λύ-ση τού προβλήματος αύτού έξαρταται κατευθείαν καί άμεσα άπό τήν άντίληψη πού έχει κανείς καί τή διά-ταξη τών κοινωνικών δυνάμεων στή Ρωσία, καί τήν πάλη τών τάξεων πού άποτελεΐ τή ρωσική πραγμα-τικότητα»2.

Ό Λένιν άρνιόταν τήν άποψη δτι οί μαρξιστές προσπα-θούν νά χώσουν μέ τή βία τήν πραγματικότητα στήν προ-κρούστεια κλίνη τών θεωριών τού Χέγκελ καί τού Μάρξ. 'Η δλο καί άναπτυσσόμενη έκβιομηχάνιση, ή συγκέντρωση τού κεφαλαίου, ή κοινωνικοποίηση τής διαδικασίας τής παραγωγής, κλπ. ήταν γεγονότα άντικειμενικώς καί έπιστη-μονικώς άποδείξιμα καί άποτελούσαν έκδήλωση μιδς Ιστο-ρικής ροπής πρός ένα νέο σύστημα ζωής.

21

«... Οί μαρξιστές παίρνουν χωρίς συζήτηση άπό τή θεωρία τοΟ Μάρξ μόνο τις πολύτιμες μέθοδες, χωρίς τις όποιες είναι άδύνατο νά έξηγηθοϋν οί κοινωνικές σχέσεις καί,συνεπώς, δέν έχουν καθόλου σάν κριτήριό τους γιά τήν έκτίμηση αύτών τών σχέσεων τά άφηρη-μένα σχήματα καί άλλες παρόμοιες άνοησίες, άλλά τήν δρθότητα αύτής τής θεωρίας καί τήν άντιστοι-χία της μέ τήν πραγματικότητα»3.

Ή βιομηχανική - καπιταλιστική άνάπτυξη ήταν προο-δευτική σέ σύγκριση μέ τις βάρβαρες μισο-φεουδαρχικές σχέσεις, γιατί—καί δέν είναι αύτό τό λιγότερο—

«... ξυπνά τό μυαλό τοϋ έργάτη, μετατρέπει τή βουβή καί άόριστη δυσαρέσκεια σέ συνειδητή διαμαρτυ-ρία»4.

Τά θεωρητικά έργα τών σοσιαλιστών πρέπει νά στρέ-φονται πρός συγκεκριμένη μελέτη, τά πρακτικά τους έργα πρέπει νά βοηθοϋν τούς έργάτες νά άφομοιώνουν τή θεωρία καί νά βρίσκουν τήν όργάνωση πού ταιριάζει στις ύπάρ-χουσες συνθήκες.

«Κάτω άπό αύτές τις συνθήκες ή θεωρητική καί ή οικονομική άνάπτυξη γίνονται ένα»6, καί τό «άμεσο καθήκον τής έπιστήμης, κατά τόν Μάρξ, είναι νά δώσει τό άληθινό σύνθημα τής πάλης»9.

Ή ένότητα τούτη θεωρίας καί πράξης, συνθήματος καί πραγματικότητας, νόμου καί θύμησης, άποτέλεσεν τή βάση γιά τή δημιουργική έρμηνεία τοϋ μαρξισμού πού ό Λένιν τή συνόψισε, μέ έξαιρετικά όξεία καί έλλειπτική διατύπω-ση, στό άρθρο του Τό πρόγραμμα μας, γραμμένο στήν έξο-ρία τό 1898, τή χρονιά πού Ιδρύθηκε τό Ρωσικό Σοσιαλδη-μοκρατικό Εργατικό Κόμμα. Τό πραγματικό καθήκον, έγραφε:

«Δέν ήταν νά καταστρωθούν σχέδια γιά τήν άνάπλα-ση τής κοινωνίας, νά γίνονται κηρύγματα ήθικής στούς καπιταλιστές. Τό πραγματικό καθήκον ήταν»: «... ή όργάνωση τής ταξικής πάλης τοϋ προλε-ταριάτου καί ή καθοδήγηση αύτής τής πάλης, πού τελικός σκοπός της είναι ή κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας άπό τό προλεταριάτο καί ή όργάνωση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας»7. «Έμεΐς δέν βλέπουμε καθόλου τή θεωρία τοϋ Μάρξ

22

σάν κάτι τό τελειωμένο καί τό άπαραβίαστο. Απεναν-τίας έχουμε τήν πεποίθηση πώς ή θεωρία αύτή έβαλε μόνο τούς άκρογωνιαίους λίθους τής έπιστήμης έκεί-νης πού οί σοσιαλιστές έχουν καθήκον νά τήν προω-θούν παραπέρα πρός δλες τΙς κατευθύνσεις, δν δέν θέλουν νά μείνουν πίσω άπ' τή ζωή. Νομίζουμε πώς γιά τούς Ρώσους σοσιαλιστές είναι Ιδιαίτερα άπα-ραίτητη μιά αύτοτελής έπεξεργασία τής θεωρίας τοϋ Μάρξ, έπειδή ή θεωρία αύτή δίνει μόνο γενικές καθο-δηγητικές θέσεις πού είδικά στήν Αγγλία έφαρμό-ζονται διαφορετικά άπ' δ,τι στή Γαλλία, στή Γαλλία διαφορετικά άπ' δ,τι στή Γερμανία, στή Γερμανία δια-φορετικά άπ' δ,τι στή Ρωσία»8.

Αργότερα, δταν ή συνήθεια νά παραθέτουν περικοπές άπό τό Λένιν είχε φτάσει σέ ύπερβολή, σπάνια θύμιζαν τούτες τις άπόψεις.

Τόν παράγοντα θέληση τόν τονίζει ό Λένιν δταν μιλά γιά τΙς ειδικές συνθήκες τής ρωσικής πολιτικής, καί ειδι-κότερα άκόμη στό περίφημο έργο του Τί νά χάνουμε; Τό βιβλίο αύτό πού άφησε έποχή γράφτηκε στίς άρχές τοϋ 1902 στή συζήτηση μέ τούς λεγόμενους «ΟΙκονομιστές», μιά ρωσική παραλλαγή τού ρεβιζιονισμού πού έκπροσω-πούσε ό Γερμανός σοσιαλδημοκράτης "Εντουαρντ Μπέρν-σταΐν, πού ή βασική του Ιδέα συνοψιζόταν στή ρήση: «Ό σκοπός δέν είναι τίποτε, τό κίνημα είναι τό πάν». 01 «ΟΙκο-νομιστές» στή Ρωσία συνιστούσαν νά περιορίζονται οί έρ-γάτες στήν οίκονομική καί συνδικαλιστική πλευρά τού άγώνα, πού, άργά ή γρήγορα, θά άποφέρει Ικανοποιητικά άποτελέσματα, τόσο στούς μαρξιστές διανοούμενους, δσο καί στή φιλελεύθερη άστική τάξη. Ή θεωρία αύτή πού βα-σιζόταν όλοκληρωτικά στό αύθόρμητο κίνημα τών μαζών, ξεκινούσε άπό τήν πίστη στούς αύτόματους νόμους τής κοινωνικής έξέλιξης.

Ό Λένιν, άντίθετα, ύποστήριζε, πώς ή σημασία τής μαρ-ξιστικής θεωρίας συνίσταται άκριβώς στό δτι κοιτάζει πρός τά μπρός καί άναπτύσσει τή σωστή άγωνιστική στρα-τηγική. Δέν μπορεί λοιπόν νά ύπάρχει έπαναστατικό κίνη-μα χωρίς έπαναστατική θεωρία, καί μόνο ένα κόμμα όδη-γούμενο άπό έπαναστατική θεωρία μπορεί νά παίξει τό ρόλο τού πρωτοπόρου στόν άγώνα, τόσο περισσότερο πού

23

ή Ιστορία Εφερε τήν έργατική τάξη τής Ρωσίας μπροστά σέ ένα άμεσο καθήκον «πού είναι τό πιό έπαναστατικό άπό δλα τά άμεσα καθήκοντα πού έχει νά άντιμετωπίσει τό προ-λεταριάτο δποιασδήποτε χώρας»®. Τό πιό σπουδαίο καθή-κον γιά τούς μαρξιστές ήταν λοιπόν νά διαπαιδαγωγήσουν τήν έργατική τάξη στό συνειδητόν άγώνα, νά άναπτύξουν τήν έπαναστατική της συνείδηση. Τό στοιχείο τού αυθορ-μητισμού στούς μαζικούς άγώνες τής δεκαετίας 1890 - 1900 ήταν «συνείδηση σέ έμβρυακή μορφή». Αργότερα ύπήρ-ξαν «πολύ μεγαλύτερες άναλαμπές συνειδητότητας... οί συστηματικές άπεργίες άποτελούσαν τό έμβρυο τής ταξι-κής πάλης... άλλά οί έργάτες δέν είχαν, καϊ δέν μπορούσαν νά Εχουν, συνείδηση τού άνειρήνευτου άνταγωνισμού τών συμφερόντων τους πρός δλο τό σύγχρονο πολιτικό καί κοινωνικό σύστημα». Τό στοιχείο τού αύθορμητισμοϋ έξα-κολουθοϋσε νά είναι τό έπικρατέστερο γιατί ό άγώνας ήταν άκόμα πρώτιστα συνδικαλιστικός, καί δχι σοσιαλιστι-κός Ή σοσιαλιστική συνείδηση μόνο άπό έξω μπορούσε νά Ερθει στήν έργατική τάξη—γιά νά είμαστε άκριβεΐς, μόνο άπό τούς μαρξιστές διανοούμενους.

«Ή ίστορία δλων τών χωρών δείχνει δτι ή έργατική τάξη άποκλειστικά μέ τίς δικές της δυνάμεις είναι σέ θέση ν* άναπτύξει μόνη τρέΐντ-γιουνιονιστική συνεί-δηση, δηλ. τήν πεποίθηση δτι είναι άνάγκη νά ένωθεΐ σέ σωματεία, νά κάνει άγώνα ένάντια στ' άφεντικά, ν* άγωνίζεται γιά ν* άναγκάσει τήν κυβέρνηση νά έκδώσει τούτους ή έκείνους τούς νόμους, πού είναι άπαραίτητοι γιά τούς έργάτες κλπ. 'Η σοσιαλιστική δμως διδασκαλία άναπτύχθηκε άπό τίς φιλοσοφικές, Ιστορικές καί οικονομικές θεωρίες, πού τίς έπεξερ-γάστηκαν οί μορφωμένοι έκπρόσωποι τών ίδιοχτη-τριών τάξεων, ή διανόηση. Οί θεμελιωτές τού σύγ-χρονου έπιστημονικού σοσιαλισμού, ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς, άνήκαν καί οί ίδιοι ώς πρός τήν κοινωνική τους θέση, στήν άστική διανόηση»10.

Ή πολιτική συνείδηση δέν προήλθε αύτόματα άπό τόν οίκονομικό άγώνα. Τούς έργάτες τούς έπηρέαζε ή άστική Ιδεολογία, πού ήταν πολύ προγενέστερη άπό τή σοσιαλι-στική καί διέθετε άσύγκριτα μεγαλύτερα μέσα διάδοσης. 'Η έργατική τάξη Ετεινε αύθόρμητα πρός τό σοσιαλισμό,

24

άλλα οί μαρξιστές διανοούμενοι δέν μπορούσαν νά βασί-ζονται σ' αύτό τόν αύθορμητισμό καί τριπόδιζαν στήν ούρά τών γεγονότων ώς «άπλοί ύπηρέτες τοϋ κινήματος τής έργα-τικής τάξης». Αύτό ήταν άρνηση κάθε στρατηγικής καί τακτικής:

((Σημαίνει δτι μειώνει τήν πρωτοβουλία καί τήν ένερ-γητικότητα τού συνειδητοϋ άγωνιστοΟ, ένώ άντίθετα δ μαρξισμός δίνει γιγάντια ώθηση στήν πρωτοβουλία καί τήν Ενεργητικότητα τοΟ σοσιαλδημοκράτη, άνοί-γοντάς του τϊς πιό πλατιές προοπτικές καί θέτοντας (δν μπορούμε νά έκφραστούμε έτσι) στή διάθεσή του τΙς Ισχυρές δυνάμεις τών έκαταμμυρίων έργατών πού ξεσηκώνονται σύθόρμητα στόν άγώνα»11.

Γι* αύτό δ ρόλος τών έπαναστατών δέ συνίσταται στήν έμπιστοσύνη στά αύθόρμητα κινήματα. Αναλύοντας δχι μόνο τήν οίκονομική πλευρά, άλλά δλες τίς πλευρές τής κοινωνικής ζωής, πρέπει νά άναπτύσσουν τήν κοινωνική συνείδηση τών μαζών, πρέπει νά πείθουν τΙς μάζες γιά τήν άνάγκη τής έπαναστατικής δράσης, δχι μόνο σχετικά μέ τά άμεσα οικονομικά ζητήματα, άλλά δείχνοντας έπίσης τΙς βάναυσες μέθοδες τής άστυνομίας, τούς διωγμούς τών θρησκευτικών αΙρέσεων, τό μαστίγωμα τών χωρικών, τήν κακομεταχείριση τών φαντάρων, τό πνίξιμο καί τών πιό άθώων πολιτιστικών έκδηλώσεων.

«Τό καθήκον δμως τών σοσιαλδημοκρατών, δέν έξαν-τλεϊται μέ τήν πολιτική ζύμωση πάνω σέ οίκονομική βάση. Τό καθήκον τους είναι νά μετατρέψουν αύτή τήν τρέΐντ - γιουνιονιστική πολιτική σέ σοσιαλδημο-κρατικό πολιτικό άγώνα, νά χρησιμοποιήσουν τΙς ά-ναλαμπές πολιτικής συνείδησης πού γεννά άνάμεσα στούς έργάτες ή οίκονομική πάλη, γιά ν άνεβάσουν τούς έργάτες ώς τό έπίπεδο τής σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής συνείδησης»12.

"Ετσι, λοιπόν, καθήκον τών μαρξιστών διανοουμένων ήταν νά μεταδίδουν πολιτικές γνώσεις στούς έργάτες καί νά άρνούνται νά θεωρούν τήν πολιτική ώς πεδίο δράσης μιδς έλίτ διανοουμένων. Ιδεώδης ήγέτης δέν είναι δ γραμ-ματέας συνδικάτου πού άρκεΐται νά συντρέχει τούς έργά-τες στόν οίκονομικό άγώνα.

«Όσο κι δν έπιμένετε, δέν θά τονίσετε άρκετά, δτι

25

αύτό δέν είναι άκόμα σοσιαλδημοκρατισμός. Τό Ιδα-νικό τοϋ σοσιαλδημοκράτη, δέν πρέπει νά είναι ένας γραμματέας τρέϊντ - γιούνιον, άλλά ένας λαϊκός κάρντιος, πού νά ξέρει ν* άντιδρα σ' δλες τις έκδηλώ-σεις αύθαιρεσίας καί καταπίεσης, δπουδήποτε κι δν παρουσιάζονται, δποιοδήποτε στρώμα ή τάξη κι δν άφοροϋν, πού νά ξέρει νά συνοψίζει δλες αύτές τίς έκ-δηλώσεις σέ μιά είκόνα άστυνομικής βίας καί κεφα-λαιοκρατικής εκμετάλλευσης, πού νά ξέρει νά Εκμε-ταλλεύεται τήν κάθε μικρολεπτομέρεια, γιά νά έκθέτει μπροστά σ' δλους τίς σοσιαλιστικές του πεποιθήσεις καί τά δημοκρατικά του αίτήματα, γιά νά έξηγεΐ σ' δλους τήν κοσμοϊστορική σημασία τοϋ άπελευθερω-τικοϋ άγώνα τοϋ προλεταριάτου»13.

01 μαρξιστές διανοούμενοι δέν μπόρεσαν νά τά βγάλουν πέρα μέ τό έργο αύτό γιατί τούς έλειψαν κατάλληλα Εκ-παιδευμένοι όργανωτές καί ήγέτες, πού θά τούς έκαναν ίκανούίς νά γίνουν ή Εμπροσθοφυλακή τοϋ κινήματος. Μέ τή λατρεία τοϋ αύθορμητισμοϋ, πού δδήγησε στό νά «χάσκουν μέ δέος μπρός στήν ούρά τοϋ ρωσικοϋ προλε-ταριάτου», ένθαρρυνόταν άπλώς δ άναρμόδιος έρασιτε-χνισμός στά όργανωτικά ζητήματα. Ή όργάνωση είναι καί αύτή τέχνη δπως καί κάθε άλλη.

Ά ν ό σκοπός ήταν νά άνεβάσουν τούς έργάτες στό έπί-πεδο τών έπαναστατών, ήταν άπαραίτητο οί έπαναστάτες νά μήν είναι άπλοί έρασιτέχνες.

Όλόκληρη ή σειρά τών Ιδεών τοϋ ΤΙ νά κάνουμε; τοϋ πιό σημαντικοϋ έργου στήν Ιστορία τοϋ μαρξισμοϋ, πού άντικρούει τή μοιρολατρική έρμηνεία τοϋ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού, συνοψίζεται στήν περιώνυμη φράση:

«Δώστε μας μιάν όργάνωση έπαναστατών καί θά άνατρέψουμε τήν Ρωσία»14.

ΟΙ έπαναστάτες θά έπρεπε, έλεγε δ Λένιν, νά δνει-ρεύονται μιά τέτοια όργάνωση. «"Εγραψα τοϋτες τίς λέ-ξεις καί τρόμαξα», δμολογεΐ δ Λένιν, καί ύστερα διατυ-πώνει μιάν άντίρρηση πού είναι δυνατόν νά τοϋ φέρουν:

«Ρωτώ: έχει γενικά ένας μαρξιστής τό δικαίωμα νά ό-νειροπολεΐ, άν δέν ξεχνά δτι κατά τόν Μάρξ ή άνθρω-πότητα βάζει πάντα μπροστά της καθήκοντα πραγμα-τοποιήσιμα;» καί άπαντά «θά προσπαθήσω νά κρυφτώ

26

πίσω άπό τόν Πισάρεφ... Ή διαφορά άνάμεσα στό όνειρο καί τήν πραγματικότητα δέν προκαλεί καμιά ζημιά, φτάνει μόνο τό πρόσωπο πού όνειροπολεΐ νά πιστεύει σοβαρά στό δνειρό του, νά παρατηρεί προ-σεχτικά τή ζωή, νά συγκρίνει τίς παρατηρήσεις του μέ τούς πύργους πού φτιάχνει μέ τή φαντασία του καί γενικά νά δουλεύει εύσυνείδητα γιά νά γίνει πραγμα-τικότητα τό δνειρό του»16.

Καί προσθέτει: «Δυστυχώς στό κίνημά μας έχουμε πολύ λίγα τέτοια δνειρα. Καί έκεΐνοι πού περισσότερο φταίνε γι* αύτό είναι οί άνθρωποι πού κομπάζουν γιά τΙς νηφάλιες άπόψεις τους, γιά τό δτι βρίσκονται ,,κοντά στό συγκεκρι-μένο".

Είκοσι χρόνια άργότερα ό Η.Ο.\νε1ΐ5 όνόμασε τόν Λέ-νιν «ό όνειροπόλος στό Κρεμλίνο».

"Οταν λοιπόν ό Λένιν, μέ τήν πρώτη ρωσική έπανάσταση τού 1905, ύστερα άπό τήν καταστροφή τής έξέγερσης στή Μόσχα, συγκέντρωσε τήν αύτοκριτική του στήν άνεπαρκή όργανωτική προετοιμασία τού Κόμματος—στις χαμένες εύκαιρίες, στό δτι δέν είχε βρεθεί ή σωστή λύση καί ή σω-τή όργανωτική μορφή στήν κατάλληλη εύκαιρία—βρι-σκόταν άπόλυτα Εναρμονισμένος μέ τή φιλοσοφική του έρ-μηνεία τού μαρξισμού, μέ τήν άρνησή του νά άφήνει τούς σιδερένιους νόμους τής Ιστορίας νά συνθλίβουν τή δύναμη τής έλεύθερα παρμένης άπόφασης, τήν έναλλακτική δυνα-τότητα, τή δύναμη τής άνθρώπινης συνείδησης.

«"Ετσι δέν ύπάρχει μεγαλύτερη μυωπία άπό τή γνώμη τοΟ Πλεχάνωφ πού τήν άρπαξαν δλοι οί όππορτουνι-στές, δτι δέν έπρεπε ν' άρχίσουμε πρόωρα τήν άπερ· για, δτι «δέν έπρεπε νά πάρουμε τά δπλα». Αντίθετα, έπρεπε νά πάρουμε τά δπλα πιό άποφασιστικά, πιό δραστήρια καί πιό έπιθετικά, έπρεπε νά έξηγοϋμε στις μάζες δτι είναι άδύνατο νά περιοριστούμε μόνο στήν είρηνική άπεργία καί δτι είναι άνάγκη ν' άπο-δυθούμε σ' ένα άτρόμητο καί άμείλιχτο ένοπλο άγώ-να»1®. «Θά θυμούμαστε δτι πλησιάζει ό μεγάλος μαζικός άγώνας. Ό άγώνας αύτός είναι ή ένοπλη έξέγερση»17.

Δέκα καί πάνω χρόνια άργότερα, ύστερα άπό τή νίκη τής ένοπλης έξέγερσης, δταν, στήν καθυστερημένη μισο-

27

βάρβαρη χώρα πού ήταν τότε ή Ρωσία, χώρα κατεστραμ-μένη άπό τόν έμφύλιο πόλεμο, οί δυσκολίες πού άντιμετώ-πιζε ή νικηφόρα έπανάσταση είχαν γιγαντωθεί, δταν, μπρο-στά σ* αύτές τίς δυσκολίες, οί μηχανιστικοί έρμηνευτές τού μαρξισμού ύποστήριζαν πώς ή έπανάσταση σέ μιά κα-θυστερημένη χώρα άντιφάσκει πρός δλες τΙς Ιδέες τού Μάρξ καί πώς τό στάδιο τού μισοφεουδαρχικοϋ τσαρισμού Επρεπε νά τό διαδεχθεί μιά μακρόχρονη περίοδο βιομηχα-νικού καπιταλισμού, δ Λένιν—βαριά άρρωστος τότε— Ενα χρόνο μόνο πρίν άπό τό θάνατό του, συνόψισε ξανά τίς διάφορες Ερμηνείες καί έφαρμογές τοϋ μαρξισμού μέ τά έξής λόγια:

«Όλοι τους όνομάζουν τόν έαυτό τους μαρξιστή, καταλαβαίνουν δμως τό μαρξισμό σέ άφάνταστο βαθμό σχολαστικά. Δέν κατάλαβαν καθόλου τό βα-σικό στό μαρξισμό, δηλ. τήν έπαναστατική δια-λεχτική του... Τούς είναι όλότελα ξένη κάθε σκέψη δτι στή γε-νική νομοτέλεια τής άνάπτυξης, μέσα σ' δλη τήν παγκόσμια Ιστορία, δχι μόνο δέν άποκλείονται κα-θόλου, μά άντίθετα έπιβάλλονται όρισμένες φάσεις άνάπτυξης, φάσεις πού παρουσιάζουν Ιδιοτυπίες είτε στή μορφή, είτε στόν τρόπο τής άνάπτυξης.... Επικαλούνται π.χ. ένα έξαιρετικό μηχανικό έπι-χείρημα πού τό άποστήθισαν στόν καιρό τής άνά-πτυξης τής σοσιαλδημοκρατίας στή Δυτική Εύρώ-πη καί πού συνίσταται στό νά λένε δτι δέν είμαστε άρκετά ώριμοι γιά τό σοσιαλισμό, δτι δέν έχουμε δπως λένε όρισμένοι άπό τούς ,,σοφούς" αύτούς κυ-ρίους, τίς άντικειμενικές οίκονομικές προϋποθέσεις γιά τό σοσιαλισμό. Καί δέν έρχεται σέ κανενός τό νοϋ ν' άναρωτηθεϊ: δέ μποροϋσε άραγε ένας λαός, πού βρέθηκε μπροστά σέ έπαναστατικές καταστάσεις σάν κι αύτή πού διαμορφώθηκε μέ τόν πρώτο Ιμπε-ριαλιστικό πόλεμο, δέν μποροϋσε άραγε ένας λαός μπροστά στό άδιέξοδο τής κατάστασής του, νά ριχτεί σ' έναν άγώνα πού θά τού έδινε έστω καί κάποια πι-θανότητα νά καταχτήσει συνθήκες Εξαιρετικά άσυνή-θιστες γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τοϋ πολιτισμού του;...

28

Τί δν ή άπόλυτα άδιέξοδη κατάσταση διπλασιά-ζοντας τΙς δυνάμεις τών έργατών καί τών άγρο-τών, μάς άνοιξε τή δυνατότητα νά δημιουργήσουμε τις βασικές προϋποθέσεις τοϋ πολιτισμοϋ διαφορε-τικά άπ* δλα τά άλλα κράτη τής δυτικής Εύρώπης;... "Αν γιά νά δημιουργηθεί ό σοσιαλισμός άπαιτεΐται ένα καθορισμένο έπίπεδο πολιτισμοϋ (δν καί κανείς δέ μπορεί νά πει πιό είναι αύτό τό καθορισμένο ,,έπί-πεδο πολιτισμοϋ") γιατί νά μήν άρχίσουμε πρώτα άπό τήν κατάχτηση μέ έπαναστατικό τρόπο τών προϋποθέσεων γι* αύτό τό καθορισμένο έπίπεδο κι έπειτα πιά, μέ βάση τήν έργατο - αγροτική έξουσία καί τό Σοβιετικό καθεστώς νά μποϋμε σέ κίνηση γιά νά φτάσουμε τούς άλλους λαούς18;

29

II ΤΟ ΚΟΜΜΑ

Είδαμε πώς ό Λένιν τόνιζε τή σημασία τής έπαναστα-τικής όργάνωσης, τοϋ έπαναστατικοϋ κόμματος, κι αύτό ήταν μέσα στή λογική τής ίστορικοφιλοσοφικής του έρμη-νείας τοϋ μαρξισμού καϊ τής άντίληψής του γιά τό ρόλο τοϋ ύποκειμενικοϋ παράγοντα στήν κοινωνική έξέλιξη. «Μπροστά μας, ύψώνεται μ* δλη του τή δύναμη τό έχθρικό όχυρό, πού ξερνά πάνω μας σφαίρες καί βλήματα, καί θερίζει τούς καλύτερους μαχητές μας. Αύτό τό όχυρό πρέπει νά τό καταλάβουμε καί θά τό καταλάβουμε δν ένώσουμε δλες τίς δυνάμεις τών Ρώσων έπαναστατών σ* ένα κόμμα πού θά τραβά κοντά του δ,τι γεμάτο ζωντάνια καί τιμή ύπάρχει στή Ρωσία».

Τά λόγια τοϋτα τά βρίσκουμε στό πρώτο φύλλο τής Τσκρα—«Ή σπίθα»—πού πρωτοβγήκε τό Δεκέμβρη τοϋ 1900 καί πού τό μότο της ήταν παρμένο άπό τήν άπάντηση τών Δεκεμβριστών σέ ένα χαιρετιστήριο πού τούς είχε στείλει ό Ποϋσκιν:«Άπό τή σπίθα αύτή θά βγει μιά φλόγα». Μέ τήν Ικανότητα πού τόν χαρακτήριζε—γιά νά χρησιμο-ποιήσουμε τή δική του μεταφορά—νά βρίσκει τό βασικό κρίκο, πού σέ κάθε περίπτωση συγκρατεί δλόκληρη τήν άλυσίδα, ό Λένιν είχε καταλάβει πώς ή δημιουργία μιας πανρωσικής έπαναστατικής έφημερίδας θά άποτελοϋσε άποφασιστικό βήμα γιά νά ξεπεραστεί ό κατακερματισμός καί τό διάχυτο τοϋ ρωσικού έργατικοϋ κινήματος, καθώς και ή τάση του πρός άτομικές πράξεις τρομοκρατίας. Ή έφημερίδα αύτή δέ θά ήταν άπλώς δργανο προπαγάνδας και ζύμωσης, άλλά όμαδικός δογανωτής, άφοϋ θά χρεια-ζόταν όλόκληρο δίχτυ άπό άξιόπιστους άνθρώπους, «ένας κανονικός στρατός δοκιμασμένων μαχητών», γιά νά τή

30

βγάζουν καί νά τή μοιράζουν. «Ή έφημερίδα αύτή θά γινόταν Ινα κομματάκι ένός τεράστιου φυσερού σιδηρουργοϋ, πού θά συνδαύλιζε κάθε σπίθα τής ταξικής πάλης καί τής λαϊκής άγα-νάχτησης, φουντώνοντάς την σέ γενική πυρκαγιά»1®.

Είναι άλήθεια πώς ό τονισμός τοΰ ύποκειμενικοΟ παρά-γοντα συνδυαζόταν έδώ μέ τά συμπεράσματα πού έβγαζε ό Λένιν άπό τίς ειδικές συνθήκες τοϋ πολιτικού άγώνα στή Ρωσία—τήν κατάσταση παρανομίας δπου βρισκόταν τό έργατικό κίνημα καί τούς διωγμούς του άπό τήν τσαρική άστυνομία.

«Βαδίζουμε σάν συμπαγής όμάδα ένα άπόκρημνο καί δύσκολο δρόμο, πιασμένοι γερά άπό τά χέρια. Είμα-στε άπ' δλες τΙς μεριές κυκλωμένοι άπό έχθρούς, καί είμαστε σχεδόν πάντα άναγκασμένοι νά βαδίζουμε κάτω άπό τά πιό πυκνά πυρά τους. Ενωθήκαμε θελη-ματικά, άκριβώς γιά νά πολεμήσουμε τόν έχθρό, καί δχι γιά νά πέσουμε στό γειτονικό βάλτο πού οί κάτοι-κοι του άπό τήν άρχή μάς κατέκριναν, γιατί χωριστή-καμε σέ Ιδιαίτερη όμάδα καί διαλέξαμε τό δρόμο τοϋ άγώνα άντί τό δρόμο τής συμφιλίωσης»20

Ή «συμπαγής όμάδα» έπρεπε νά άποκτήσει έπαναστα-τική πείρα καί όργανωτικές Ικανότητες. "Επρεπε νά τήν έμψυχώνει ή θέληση νά άναπτύξει τίς άπαραίτητες αύτές Ιδιότητες καί νά άναγνωρίσει τά λάθη πού προηγούμενα τήν είχαν έμποδίσει νά τίς άποκτήσει. Τίς άπαιτήσεις αύ-τές μόνο έπαγγελματίες έπαναστάτες μπορούσαν νά τίς Ικα-νοποιήσουν, άφοϋ δ παράνομος άγώνας ένάντια στήν πολι-τική άστυνομία δφειλε νά δργανώνεται «σύμφωνα μέ δλους τούς κανόνες τής τέχνης» άπό άνθρώπους γιά τούς όποιους ή έπαναστατική δουλειά είχε γίνει έπάγγελμα. Μέσα στήν όργάνωση τών έπαγγελματιών έπαναστατών πρέπει νά λεί-ψει κάθε διάκριση μεταξύ έργατών καί διανοουμένων. Ή παράνομη όμάδα, πού θά πρέπει νά είναι έξασκημένη δσο καί ή άστυνομία, θά συγκεντρώνει δλη τή συνωμοτική δρά-ση. Μπροστά στις δύσκολες συνθήκες τής παρανομίας, ή δημοκρατία (ή δ «δημοκρατισμός») τής δμάδας δέν ήταν παρά ένα άχρηστο ή βλαβερό παιχνιδάκι, καί τό νά έπικα-λεΐται κανείς τό «δημοκρατισμό» ήταν, έλεγε, ιδιαίτερα ξέ-νο (δηλ. μή ρωσικό) έπιχείρημα. Μιά έπαναστατική όργά-

31

νωση δέν μπορεί, μέ τήν καλύτερη θέληση τοΰ κόσμου, νά παρέχει τήν πολυτέλεια πλατιάς δημοκρατίας. Αύτό άπλώς θά βοηθοΰσε τήν άστυνομία νά κάνει μαζικές συλλήψεις καί θά διαιώνιζε τόν έρασιτεχνισμό, τόν τόσο χαρακτηρι-στικό γιά τό ρωσικό έργατικό κίνημα, ό όποιος είχε έμπο-δίσει τήν έξάσκηση έπαγγελματιών έπαναστατών.

«'Η μοναδική σοβαρή όργανωτική άρχή γιά τούς δραστήριους άγωνιστές τοΰ κινήματός μας πρέπει νά είναι: ό πιό αυστηρός συνωμοτισμός, ή πιό αύστηρή έπιλογή τών μελών, καί ό καταρτισμός έξ έπαγγέλ-ματος έπαναστατών. "Οταν ύπάρχουν αύτά τά προσόν-τα, έξασφαλίζεται καί κάτι παραπάνω άπό τή ,,δημο-κρατΙα",συγκεκριμμένα,μιά πλέρια συντροφική άμοι-βαία έμπιστοσύνη άνάμεσα στούς έπαναστάτες»21.

Ή διαμάχη πού ξέσπασε, μετά ένα χρόνο, στό Δεύτερο Κομματικό Συνέδριο τής Ένωσης Ρώσων Σοσιαλδημοκρα-τών στό Εξωτερικό, σχετικά μέ τήν παράγραφο 1 τοΰ κατα-στατικού τοΰ Κόμματος, μόνο στούς Δυτικοευρωπαίους μπορούσε νά φαίνεται σάν άκατανόητη λογομαχία. Άπό τή ρωσική σκοπιά άντανακλοΰσε καθαρά δυό άντιμαχό-μενες έρμηνεΐες τοΰ μαρξισμού. Στό συνέδριο αύτό, δπου σφυρηλατήθηκαν οί δροι μενσεβίχοι (μέλη τής μειο-φίας) καί μπολσεβίκοι (μέλη τής πλειοψηφίας), ό Λένιν πρότεινε: μέλος τοΰ Κόμματος νά θεωρείται έκεΐνος πού παραδέχεται τό πρόγραμμα τοΰ Κόμματος, πού ύποστηρί-ζει οικονομικά τό Κόμμα καί άνήκει σέ μιά άπό τις όργα-νώσεις του. Ή άντιπρόταση ήταν νά άντικατασταθεϊ ό δρος τής συμμετοχής σέ κομματική όργάνωση μέ τόν δρο νά έργάζεται ύπό τόν Ιλεγχο μιδς άπό τις όργανώσεις τοΰ Κόμματος. Στό ζήτημα αύτό οί μπολσεβίκοι (όμάδα τής πλειοψηφίας) ήττήθηκαν. "Οταν ύστερα άπό τό συνέδριο τοΰ Κόμματος, οί μπενσεβίκοι άνάλαβαν τήν "Ισχρα, ό Λένιν έγραψε τό "Ενα βήμα μπρός, δυό βήματα πίσω (1904). Τό έργο τοΰτο, μαζί μέ τό ΤΙ νά χάνουμε;, θεωρείται ή θεμε-λιακή Ιδεολογική καί όργανωτική διατύπωση τοΰ μπολσε-βικισμοΰ—δικαιολογημένα κάπως, άφοΰ ό Λένιν πίστευε πώς οί διαφορές στις γνώμες γιά τά όργανωτικά ζητήματα άποτελοΰσαν άμεση έκφραση Ιδεολογικών διαφορών.Ποιός ήταν ό σκοπός τοΰ Λένιν δταν έκανε τήν πρότασή του;

«Μ* αύτό έκφράζω όλοκάθαρα καί μέ άκρίβεια τήν έπι-

32

θυμία μου, τήν άπαίτησή μου δτι τό κόμμα, σάν πρω-τοπόρο τμήμα τής τάξης, πρέπει νά είναι δσο τό δυνα-τό πιό όογανωμένο, δτι πρέπει νά δέχεται στις γραμ-μές του μόνο στοιχεία πού παραδέχονται έστω χαΐ ίνα έλάχιστο δριο όργάνωσης. Αντίθετα, ό άντίπα-λός μου συγχέει μέσα στό κόμμα τά όργανωμένα καί τ' άνοργάνωτα στοιχεία, συγχέει κείνα πού είναι έπι-δεκτικά καθοδήγησης, μ' έκεΐνα πού δέν είναι έπιδε-κτικά,τά πρωτοπόρα μέ τά άδιόρθωτα καθυστερημένα, γιατί τά διορθώσιμα καθυστερημένα μπορούν ν' άνή-κουν στήν όργάνωση»22.

Τό Κόμμα είναι ή πρωτοπορεία τής έργατικής τάξης καί γι* αύτό πρέπει νά γίνεται διάκριση μεταξύ έκείνων πού άνήκουν στό Κόμμα καί έκείνων πού κατά καιρούς τό ύποστηρίζουν. 'Η διάκριση αύτή είναι άνάλογη μέ τό βα-θμό συνειδητότητας καί δραστηριότητας τών προσώπων γιά τά όποια έκάστοτε πρόκειται. Άπό τίς συνθήκες καί τούς δρους τής συνωμοτικής δουλειάς καί τού έπαναστα-τικού άγώνα προέρχονται τότε οί άκόλουθες κατηγορίες: ή όργάνωση τών έπαγγελματιών έπαναστατών καί τών έπα-ναστατών πού άποτελούν τό Κόμμα* οί όργανώσεις έργατών τίς όποιες ύποστηρίζει τό Κόμμα* οί όργανώσεις τών έργα-τών πού ύίπάγονται στόν έλεγχο τού Κόμματος* άνοργάνωτα στοιχεία πού, σέ καιρούς όξείας πάλης, μπαίνουν άπό μόνα τους ύπό τήν ήγεσία τού Κόμματος. Στήν πολεμική του ένάντια στήν αΙτίαση γιά συγκεντρωτισμό καί άντιδημο-κρατισμό, ό Λένιν, πού στό Τί νά κάνουμε; είχε τονίσει τόν πρωτοπορειακό ρόλο τών μαρξιστών διανοουμένων, τώρα προάσπιζε τήν προλεταριακή όργάνωση καί πειθαρ-χία ένάντια στόν άτομικισμό τών διανοουμένων. ΤΗταν κα-θαρός διανοουμενίστικος όππορτουνισμός, έγραφε, νά ζητά κανείς στά όργανωτικά ζητήματα αύτονομία άπό τήν κεν-τρική έξουσία τού Κόμματος καί έτσι νά έξασθενίζει τήν έπιρροή τών έπαναστατικών όργανώσεων.

«Τό προλεταριάτο δέν φοβάται τήν όργάνωση καί τήν πειθαρχία, κύριοι, πού τόσο πολύ νοιάζεστε γιά τό μικρότερο άδερφό! Τό προλεταριάτο δέν θά νοιαστεί καθόλου ν' άναγνωριστούν μέλη τού Κόμ-ματος οί κ.κ. καθηγητές καί τά γυμνασιόπαιδα, πού δέν θέλουν νά μπούν στήν όργάνωση, έπειδή θά δου-

3 33

λέψουν κάτω άπό τόν έλεγχο μιας όργάνωσης. Τό προλεταριάτο, άπ' δλη τή ζωή του διαπαιδαγωγείται στήν όργάνωση πολύ ριζικότερα άπ' δ,τι πολλοί δια-νοουμενίσκοι»23. «Ό άρχοντικός αύτός άναρχισμός προσιδιάζει Ιδιαί-τερα στό ρώσο μηδενιστή. Ή κομματική όργάνωση τοΟ φαίνεται τερατώδης ,,φάμπρικα", ή υποταγή τοΰ μέρους στό σύνολο καί τής μειοψηφίας στήν πλειο-ψηφία-,,δουλεία" (βλ. τίς έπιφυλλίδες τοϋ'Αξελροντ) δ καταμερισμός έργασίας κάτω άπό τήν καθοδήγηση ένός κεντρικού όργάνου προκαλεί κωμικοτραγικές κραυγές ένάντια στή μετατροπή ,,τών άνθρώπων σέ ροδίτσες καί βιδίτσες"24.

Ό Λένιν, δ άνθρωπος τών άκραίων καταστάσεων, συνή-θιζε νά κάνει άκραΐες διαπιστώσεις καί νά ύπερτονίζει τίς άντιφάσεις δταν έκανε πολεμική. "Ετσι, άντικρούοντας τήν κατηγορία γιά γραφειοκρατία, έγραφε:

«Γραφειοκρατία νοΓδϋδ (σέ σχέση πρός) τό δημοκρα-τισμό είναι άκριβώς τό ίδιο δπως συγκεντρωτισμός νβΓδίΐδ τόν αύτονομιϋμό. Είναι άκριβώς ή δργανω-τική άρχή τής Επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας δπως άντιπαρατίθεται στήν όργανωτική άρχή τών δππορτουνιστών τής σοσιαλδημοκρατίας. 'Η τελευ-ταία αύτή προσπαθεί νά πάει άπό τά κάτω πρός τά πάνω καί γι αύτό ύπερασπίζει παντού, δπου μπορεί καί δπως μπορεί, τόν αύτονομισμό, τόν ,,δημοκρα-τισμδ" πού φτάνει (σ' αύτούς πού δείχνουν ύπερ-βολικό ζήλο) ώς τόν άναρχισμό. Ή πρώτη άρχή προσπαθεί νά ξεκινήσει άπ' τά πάνω καί ύπερασπί-ζει τήν διεύρυνση τών δικαιωμάτων καί τών δικαιο-δοσιών τοΟ κέντρου σέ σχέση πρός τό μέρος»28.

Τή γνώμη αύτή πού, έφαρμοζόμενη στις συνθήκες πού έπικρατοΟσαν τόν καιρό έκεΐνο στή Ρωσία, άποτελούσε μέρος ένός γενικού άγώνα ένάντια σέ άναρχικές τάσεις καί ήταν είδικά προσαρμοσμένη στις άνάγκες ένός νεαρού πα-ράνομου κόμματος, άργότερα, κάτω άπό δλότελα διαφο-ρετικές συνθήκες, τήν χρησιμοποίησαν κατά τόν πιό κακό καί βλαβερό τρόπο, μόλο πού δ Λένιν, στό ίδιο έργο, ά-ποσαφηνίζει πώς είναι άντίπαλος τής γραφειοκρατίας μέ τή συνηθισμένη έννοια τής λέξης.

34

Σκοπός τοϋ Λένιν τό 1904 ήταν νά μετατρέψει σέ πρα-κτική, όργανωτική δράση τήν πίστη του πώς οί άντικειμε-νικοί νόμοι τής κοινωνικής έξέλιξης πρέπει νά βρίσκουν τήν έκφρασή τους σέ έλεύθερα παρμένες άποφάσεις καί κα-θορισμένους άγώνες. Ή κοινωνική έξέλιξη δέν μπορεί νά έξασφαλιστεΐ μέ τρόπο αύτόματο· τό ένα βήμα πρός τά μπρός μπορεί νά τό άκολουθήσουν δυό βήματα πρός τά πίσω. 'Αλλά:

«Στήν πάλη του γιά τήν έξουσία τό προλεταριάτο δέν έχει άλλο δπλο έκτός άπό τήν όργάνωση. Διασπα-σμένο άπό τόν άναρχικό συναγωνισμό, πού κυριαρχεί στόν άστικό κόσμο, έξουθενωμένο άπό τήν άναγκα-στική δουλειά γιά τό κεφάλαιο, ριγμένο συνεχώς ,,στά βάθη" τής όλοκληρωτικής άθλιότητας, τοϋ άγρι-ανθρωπισμοϋ, τό προλεταριάτο μπορεί νά γίνει καί θά γίνει άναπόφευκτα άκατανίκητη δύναμη, μόνο δταν ή Ιδεολογική του συνένωση μέ βάση τίς άρχές τοϋ μαρξισμού κατοχυρωθεί μέ τήν υλική ένότητα τής όργάνωσης, πού συσπειρώνει έκατομμύρια έργαζο-μένων στή στρατιά τής έργατικής τάξης. Μπροστά σ' αύτή τή στρατιά δέν θ' άντέξει ούτε ή σαραβαλιασμέ-νη έξουσία τής ρωσικής άπολυταρχίας, ούτε ή παρα-γερασμένη έξουσία τοϋ διεθνοϋς κεφαλαίου. 'Η στρα-τιά αύτή θά συσπειρώνει δλο καί πιό στενά τίς γραμ-μές της, παρ' δλα τά ζίγκ-ζάγκ καί τά βήματα πρός τά πίσω, παρά τίς δπορτουνιστικές φράσεις τών γιρον-δίνων τής σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας, παρά τήν γεμάτη αύτοΐκανοποίηση έξύμνηση τοϋ άπαρχαιωμέ-νου πνεύματος τοϋ κύκλου, παρά τήν έξωτερική λάμ-ψη καί τόν θόρυβο τοϋ διανοουμενίστικου άναρχι-σμοϋ»29.

Ό Λένιν δεχόταν ώς έπαινο τήν κατηγορία γιά Γιακω-βινισμό, γιατί πίστευε πώς χρειαζόταν μιά σφιχτοδεμένη, έλεγχόμενη άπό τό κέντρο όργάνωση, πού σκοπός της ήταν νά δδηγήσει πλατιές λαϊκές μάζες στόν άγώνα σέ συνθήκες παρανομίας. "Οταν, τό 1905, ή Ρωσική έπανάσταση είχε δημιουργήσει τις δυνατότητες γιά ένα δημοκρατικό, νόμιμο κίνημα τής έργατικής τάξης, ό Λένιν δέ δίστασε νά πει στις κομματικές όργανώσεις πώς τώρα είχε πιά περάσει ή πνιγηρή περίοδο τής παρανομίας καί θά έπρεπε νά έφαρ-

35

μόζεται ή άρχή τών δημοκρατικών έκλογών· ώστόσο θά πρέπει νά τηρούνται άκόμη μερικά προφυλακτικά μέτρα γιά τήν περίπτωση πού θά κηρύχνονταν πάλι σέ παρανομία τό Κόμμα. Τό δημοκρατικό ίντερμέτζο διάρκεσε μόνο λίγο, ή έπανάσταση τσακίστηκε. "Οταν, τό 1912, οί μπολσεβίκοι σχημάτισαν δικό τους, άνεξάρτητο κόμμα, ή έπιμονή τους δτι χρειάζεται ένα στενά έλεγχόμενο παράνομο κόμμα, ή-ταν Ινα άπό τά κύρια έπιχειρήματα ένάντια στούς «λικβιν-ταριστές». Μέ τό ξέσπασμα τού πολέμου έδραιώΟηκε άκό-μη περισσότερο ή πεποίθησή τους δτι ήταν απαραίτητες συνωμοτικές, παράνομες μορφές όργάνωσης, γιατί ή όργα-νωτική αύτή άρχή δέν περιοριζόταν τώρα πιά μόνο στή Ρωσία. Οί μπολσεβίκοι, πού, ύστερα άπό τή νίκη τής Όχτωβριανής Επανάστασης, έγκατάλειψαν τό δνομα Σο-σιαλδημοκράτες καί μεταβαφτίστηκαν Κομμουνιστές, καί πού τό Μάρτη 1919, πήραν τήν πρωτοβουλία γιά τήν ίδρυ-ση μιας Κομμουνιστικής Διεθνούς, σύστησαν στά νέα κομμουνιστικά κόμματα νά δεχτούν, δχι μόνο τήν πολιτική καί όργανωτική πείρα τού νικηφόρου ανάδοχου Κόμματος, άλλά καί τούς όργανωτικούς του κανόνες.

Τά προβλήματα πού γεννήθηκαν άπό τό γεγονός δτι Ιδέες καί έφαρμογές πού είχαν υιοθετηθεί στις ειδικές συν-θήκες τής Ρωσίας, θά έφαρμόζονται τώρα σέ άλλες χώρες καί σέ διαφορετικές συνθήκες, δέ φάνηκαν άμεσα καί έντο-να, γιατί τό μπολσεβίκικο Κόμμα στις άρχές κινούνταν μέσα σέ μιάν άτμόσφαιρα έσωκομματικής δημοκρατίας. Σέ άρκετές περιπτώσεις μάλιστα είχε καταψηφιστεί καί ό ίδιος ό Λένιν καί συχνά διατυπώνονταν διαμετρικά άντίθετες με-ταξύ τους άπόψεις σέ ένα κομματικό δργανο είδικά προ-βλεπόμενο γιά έλεύθερη συζήτηση. Ό Λένιν έλεγε ρητά πώς ή άντιπολίτευση μέσα στό Κόμμα έχει:

«έξαιρετικά ύγιείς έπιδιώξεις, τάσεις καί πρόγραμ-μα»27.

Τά προβλήματα αύτά φάνηκαν δμως καθαρότερα δταν τό Δέκατο Συνέδριο τού Κόμματος τών Μπολσεβίκων, τό Μάρτη τού 1921, ύστερα άπό μακριά καί βίαιη συζήτηση γιά τό ζήτημα τών συνδικάτων, άπαγόρευσε τό σχηματισμό φατριών καί όμάδων μέ δικές τους θέσεις (πλατφόρμες) μέσα στό Κόμμα καί δταν ή Κομμουνιστική Διεθνής, σάν «Παγκόσμιο Κόμμα», έπέβαλλε ώς ύποχρεωτική αύτή τήν

36

άρχή σέ δλα τά κόμματα μέλη της. Ό Λένιν πίστευε, ώστό-σο, πώς ή άρχή αύτή θά μπορούσε νά συνδυάζεται μέ Ενα άνώτατο δριο πληροφόρησης καί συζήτησης μέσα στό Κόμμα.

«"Ολα τά μέλη τοΰ κόμματος πρέπει νά μελετήσουν μέ ήρεμία καί βασανιστική προσοχή 1)τήν ούσία τών διαφωνιών καί 2) τήν πορεία τής κομματικής πάλης. Είναι άναγκαία ή μελέτη καί τών δυό, γιατί ή ούσία τών διαφωνιών άποκαλύπτεται, διευκρινίζεται καί Εξειδικεύεται (συχνά δμως καί μεταμορφώνεται) στήν πορεία τής πάλης. Περνώντας άπό διάφορα στάδια, ή πάλη αύτή πάντα παρουσιάζει, σέ κάθε φάση, μιά διαφορετική διάταξη καί διαφορετικό άριθμό προ-σώπων πού μετέχουν σ' αύτήν, διαφορετικές θέσεις κλπ. Είναι άναγκαία ή μελέτη καί τών δυό, καί πρέπει νά άξιώσουμε νά ύπάρχουν τά πιό άκριβή, τυπωμένα κείμενα, πού νά μπορούν έξαντλητικά νά έπαληθευ-τούν. Μόνο Ενας άδιόρθωτος ήλίθιος μπορεί νά δώσει πίστη σέ προφορικές δηλώσεις»28.

37

III Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

1. Άστιχοδημοχρατιχή χαΐ σοσιαλιστική έπανάσταση Ό Λένιν, άκριβώς έπειδή ήταν πεισμένος πώς ό μαρξι-

σμός δέν είναι κλειστό σύστημα καί πώς οί Ρώσοι μαρξι-στές έπρεπε νά άναπτύξουν τό μαρξισμό σύμφωνα μέ τις ειδικές συνθήκες τής χώρας τους, έπεξέτεινε, έπεξεργάστη-κε καί τροποποίησε τις θεωρίες τής έπανάστασης πού είχαν διατυπώσει οί Ιδρυτές τού έπιστημονικού σοσιαλισμού. Πρέπει δμως νά προσθέσουμε πώς έπί πολύν καιρό πίστευε πώς ένεργεϊ μέσα στά πλαίσια τού πρότυπου τής έπανάστα-σης δπως τό είχε διατυπώσει ό Μάρξ—ώσπου ή ποσότητα τών άλλαγών καί διορθώσεων πού εισήγαγε μετατράπηκε σέ ποσότητα καί άποτέλεσε νέο πρότυπο.

Ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς περίμεναν πώς ή σοσιαλιστι-κή έπανάσταση, ή κατάληψη τής έξουσίας άπό τό προλε-ταριάτο, θά γινόταν ούσιαστικά ταυτόχρονα στις καπιτα-λιστικά άναπτυγμένες χώρες τής Δύσης, χωρίς νά άποκλεί-ουν τή δυνατότητα, ό άρχικός σπινθήρας νά δοθεί άπό μιά καθυστερημένη χώρα, δπου ή άστική έπανάσταση θά συν-τελούνταν σέ πιό προχωρημένες συνθήκες καί μέ πιό άνα-πτυγμένο προλεταριάτο άπ' δ,τι ήταν ή πραγματικότητα τής Αγγλίας τό δέκατον έβδομον αιώνα ή τής Γαλλίας τό δέκατο δγδοον αιώνα. "Αν συνέβαινε αύτό ή άστική έπανά-σταση στήν πιό καθυστερημένη χώρα θά χρησίμευε γιά άμεσο προανάκρουσμα μιάς προλεταριακής έπανάστασης, πού, πάλι, θά συντελούνταν μέσα στά πλαίσια τής γενικής σοσιαλιστικής έπανάστασης τών άναπτυγμένων καπιτα-λιστικών χωρών τής Δύσης. Γι* αύτό τό λόγο τό Κομμουνι-στικό Μανιφέστο πού δημοσιεύτηκε τις παραμονές τής Έπανάστασης τοΰ 1848, στρέφει τήν προσοχή του κυρίως

38

στή Γερμανία. Καί γιά τόν ίδιο λόγο, ύστερα άπό τήν ήττα τοϋ έργατικοϋ κινήματος στή Γερμανία στήν έπανάσταση τοϋ 1848, ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς, θέλησαν—στήν περί-πτωση κατάληψης τής έξουσίας άπό μιά μικροαστική δη-μοκρατία—νά κηρυχθεί διαρκής ή έπανάσταση καί νά προ-ωθηθεί, ύποθέτοντας πώς ή έπαναστατική αύτή έξέλιξη θά συνέπεφτε μέ μιά καθαυτό νίκη τής έργατικής τάξης στή Γαλλία πού ήταν πιό άναπτυγμένη. Αύτός ήταν έπίσης ό λόγος πού ό Μάρξ καί ό Ένγκελς κατά τή δεκαετία 1880-1890 έβλεπαν τή Ρωσία ώς πρωτοπορεία τής έπαναστατι-κής δράσης στήν Εύρώπη. Ή Ρωσία πού βρισκόταν στίς παραμονές μιάς άστικοδημοκρατικής έπανάστασης, θά έ-κανε τήν έπανάσταση αύτή σέ πολύ πιό προχωρημένες συν-θήκες καί μέ πολύ πιό άναπτυγμένο προλεταριάτο άπ* δ,τι είχε συμβεί σέ δλες τίς προηγούμενες άστικές έπαναστά-σεις. "Ετσι λοιπόν ή άστικοδημοκρατική έπανάσταση στή Ρωσία θά μποροϋσε νά γίνει τό σύνθημα γιά προλεταριακή έπανάσταση στή Δύση, πού μέ τή σειρά της θά έπηρέαζε τήν έξέλιξη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης στή Ρωσία**.

Στήν άρχή δ Λένιν παραδεχόταν άπόλυτα αύτές τΙς Ιδέες. "Οταν ξέσπασε ή Ρωσική Έπανάσταση τοϋ 1905, άλλά πριν άπό τήν έξέγερση τών ναυτών στό θωρηκτό Ποτιέμκιν, κατέληξε στό συμπέρασμα πώς πραγματική άστική έπανάσταση στή Ρωσία μποροϋσε νά γίνει μόνο ύπό τήν ήγεσία τοϋ προλεταριάτου. Απέναντι στό άναπτυ-γμένο ήδη προλεταριάτο, έλεγε, ή ρωσική άστική τάξη δέν ένδιαφέρεται γιά συνεπή έπανάσταση· ή άστικοδημο-κρατική έπανάσταση—ή άνατροπή τοϋ τσαρισμοϋ καί ή άγροτική έπανάσταση—θά πρέπει νά γίνει μέ τή δύναμη τών δπλων καί σέ στενή συμμαχία μέ τις πλατιές μάζες τής άγροτιάς. Καί άποτέλεσμά της θά είναι μιά έπαναστατική— δημοκρατική διχτατορία έργατών καί άγροτών. Πάνω στό έδαφος πού θά είχε κερδηθεΐ έτσι, ή έργατική τάξη, σέ συμ-μαχία μέ τά μισο - προλεταριακά στρώματα τοϋ άγροτικοϋ πληθυσμοϋ, θά άρχιζε τόν άγώνα γιά τή σοσιαλιστική έπα-νάσταση. Ή άστικοδημοκρατική έπανάσταση στή Ρωσία θά έπιδροϋσε σάν φάρος γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση στή Δύση, πού μέ τή σειρά της, θά εύκόλυνε τόν άγώνα γιά τό σοσιαλισμό στή Ρωσία. Τό σημαντικό κείμενο δπου αναπτύσσει αύτές τίς Ιδέες ό Λένιν τιτλοφορείται Δυό τα-

39

κτικές τής σοσιαλδημοκρατίας στή Δημοκρατική Επανά-σταση. Αύτού διατυπώνει τή μπολσεβίκικη δποψη ξεχω-ρίζοντάς την άπό τίς Ιδέες τών μπολσεβίκων, καί προχωρεί πιό πέρα άπό τήν άποψη τοΰ Μάρξ και τοϋ "Ενγκελς πώς ή άχρησιμοποίητη έφεδρεία τών άστικών έπαναστάσεων μπορεί νά άποτελέσει ενδεχόμενη δύναμη στή σοσιαλιστι-κή έπανάσταση.

Ό Λένιν ξεκινούσε άπό τήν έξής σκέψη: ή έκβαση τής έπανάστασης πού προχωρούσε τότε (τό χειρόγραφό του τό τελείωσε τό 1905) θά έξαρτιόταν άπό τό δν ή έργατική τάξη θά παρέμενε άπλώς βοηθός τής άστικής τάξης ή θά έπαιζε τό ρόλο τοϋ ήγέτη τής έπανάστασης τοΰ λαοϋ. Ή φιλε-λεύθερη άστική τάξη έπιζητοΰσε κάποιο συμβιβασμό μέ τόν Τσάρο, φοβόταν κάθε έπαναστατική έξέλιξη τών πρα-γμάτων. Τό σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα έπρεπε λοιπόν νά προσανατολίζεται πρός τήν ένοπλη έξέγερση καί τό σχη-ματισμό μιας προσωρινής Επαναστατικής κυβέρνησης, καί, ώς όργανο τής νικηφόρας Εξέγερσης, θά έπρεπε νά έξα-σφαλίζει τήν πιό προχωρημένη δημοκρατία. Ή άμεση κή-ρυξη σοσιαλιστικής έπανάστασης δπως προτείνουν λ.χ. οί άναρχικοί, δέ θά άνταποκρινόταν καθόλου στό στάδιο τής οικονομικής άνάπτυξης τής Ρωσίας καί στό βαθμό τής ταξικής συνείδησης καί όργάνωσης τής Εργατικής τάξης.

«"Οποιος θέλει νά τραβήξει πρός τό Σοσιαλισμό άπό άλλον δρόμο, έξω άπό τόν δρόμο τής πολιτικής δη-μοκρατίας, θά καταλήξει άναπόφευκτα σέ άνόητα καί άντιδραστικά συμπεράσματα, τόσο μέ τήν οικονομι-κή δσο καί μέ τήν πολιτική Εννοια»30.

Ό Λένιν θεωρούσε τό σύνθημα τών μενσεβίκων γιά άστική έπανάσταση ύπό τήν ήγεσία τής άστικής τάξης χαρακτηριστικό τής θεμελιακά διαφορετικής τους έρμη-νείας τοΰ μαρξισμοϋ.

«Βαδίζοντας μέ ζήλο, μά καθοδηγώντας άσχημα, οί νεοϊστορικοί μειώνουν τήν ύλιστική άντίληψη τής Ιστορίας, έπειδή άγνοοϋν τόν ένεργό ήγετικό καί διευθυντικό ρόλο πού μπορούν καί πρέπει νά παίξουν στήν ίστορία τά κόμματα πού έχουν καταλάβει τούς ύλικούς δρους τής έπανάστασης και έχουν μπει έπι-κεφαλής τών πρωτοπόρων τάξεων»31.

Οί δυό διαφορετικές τακτικές άντιστοιχοϋσαν σέ δυό

40

διαφορετικές προοπτικές: άπό τό δνα μέρος ή άστικτη έπα-ναστάση, στραγγαλισμένη άπό τό συμβιβασμό μεταξύ τής μεγαλοαστικής τάξης και τού Τσάρου, μέ τήν εικονι-κότητα ένός συνταγματικού κοινοβουλίου- άπό τό άλλο μέρος ή έπανάσταση τοϋ λαον, δπου τό άγροτικό καί τό προλεταριακό στοιχείο θά ήταν τό έπικρατέστερο. Καί στις δυό περιπτώσεις ή έπανάσταση θά ήταν άστική· θά στρεφόταν ένάντια στήν άπολυταρχία καί τά ύπολείμματα τής φεουδαρχίας. Όμως οί έργάτες συμφέρον τους είχαν νά φροντίσουν ώστε νά έξασφαλιστεΐ εύρωπαϊκός, καί δχι άσιατικός τρόπος άνάπτυξης τού καπιταλισμού, καθώς έπϊ-σης, σ' αύτούς σύμφερνε περισσότερο, παρά στό μεγάλο κεφάλαιο καί στούς μεγιστάνες τής γαιοκτησίας, ή άστική έπανάσταση νά πετύχει δσο τό δυνατόν εύρύτερη δημοκρα-τία32.

Άστική έπανάσταση, άστική δημοκρατία, μάλιστα: δμως άλλο πράγμα ήταν στήν Αγγλία ή άστική δημοκρα-τία καί έντελώς άλλο στή Γερμανία.

«Ωραίος μαρξιστής θά ήταν έκεΐνος πού στήν έποχή τής δημοκρατικής έπανάστασης, θά παράβλεπε αύτή τή διαφορά άνάμεσα στούς βαθμούς τού δημοκρατι-σμού καί τό διαφορετικό χαρακτήρα τής μι&ς ή τής άλλης μορφής του»33.

Οί μπολσεβίκοι προσανατολίζονταν πρός μιά έπανά-σταση δπου τό προλεταριάτο, σέ συμμαχία μέ τούς χωρι-κούς, θά άνέτρεπε τόν τσαρισμό καί θά έγκαθίδρυε μιά έπαναστατική - δημοκρατική διχτατορία τού προλεταριά-του καί τής άγροτιάς. Δέ θά ήταν διχτατορία μέ τή συνηθι-σμένη σημασία τής λέξης, μέ κατάργηση δηλαδή δλων τών δημοκρατικών έλευθεριών καί έγγυήσεων, μέ κατάχρηση τής έξουσίας, αύθαίρετη διακυβέρνηση κλπ., δπως σημαί-νει ή λέξη αύτή. Όταν θά είχε πετύχει ή έξέγερση, σκοπός θά ήταν νά δημιουργηθεί μιά μορφή κράτους θεμελιωμένου σέ στρατιωτική δύναμη καί στις ένοπλες μάζες, ώστε νά μπορεί έτσι νά άποκρούει τίς άναπόφευχτες άντεπαναστα-τικές έπιθέσεις. Σκοπός ένός τέτοιου κράτους δέ θά ήταν νά ύπονομεύσει τά θεμέλια τοϋ καπιταλισμού, άλλά νά έπι-φέρει ριζική άνακατανομή τής γαιοκτησίας καί νά ξερρι-ζώσει τά καταπιεστικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής άσχατικής δουλείας στήν άγροτική ζωή καθώς καί στή ζωή

41

στά έργοστάσια. «Μιά τέτοια νίκη δέν πρόκειται καθόλου νά μεταβάλει κιόλας τήν άστική μας έπανάσταση σέ έπανάσταση σοσιαλιστική· ή δημοκρατική έπανάσταση δέ θά βγει άμεσα άπό τά πλαίσια τών άστικών κοινωνικοοικονο-μικών σχέσεων. Ωστόσο δμως μιά τέτοια νίκη θά έχει γιγάντια σημασία γιά τή μελλοντική άνάπτυξη καί τής Ρωσίας καί δλου τοϋ κόσμου. Τίποτα δέ θ' άνεβάσει σέ τέτοιο βαθμό τήν έπαναστατική δρα-στηριότητα τοϋ παγκόσμιου προλεταριάτου, τίποτα δέν θά συντομέψει τόσο πολύ τό δρόμο πού όδηγεΐ στήν όλοκληρωτική νίκη, δσο αύτή ή άποφασιστική νίκη τής έπανάστασης πού άρχισε στή Ρωσία»34.

Γιά νά άναφέρουμε λόγια τοΰ Μάρξ, σκοπός ήταν νά διε-ξαχθεί ή άστικοδημοκρατική έπανάσταση κατά τόν «πλη-βιακό τρόπο». Οί μενσεβίκοι ύποστήριζαν τή θέση πώς ή άστική έπανάσταση έπρεπε νά γίνει κάτω άπό τήν ήγεσία τής άστικής τάξης, καί, έπομένως, τό κίνημα τής έργατικής τάξης θά πρέπει νά άρκεστεϊ στό ρόλο κόμματος τής άκρας άντιπολίτευσης. Ό Λένιν άντέτασσε πώς δέν πρέπει νά έφαρμόζονται στίς έπαναστάσεις οί κατηγορίες τών κοινο-βουλευτικών άγώνων τής Δυτικής Εύρώπης. Κι ούτε ήταν, έλεγε, δυνατόν νά χωρίζεται ή πορεία τής έπανάστασης σέ ξεχωριστά στάδια. Στοιχεία άπό τό παρελθόν καί άπό τό μέλλον, στοιχεία τής άστικοδημοκρατικής έπανάστασης καί τής σοσιαλιστικής έπανάστασης βρίσκονται συνυφα-σμένα. Μέ τήν όρολογία τής λογικής είναι, βέβαια, όρθό νά γίνεται διάκριση μεταξύ περιόδων έξέλιξης· στήν πρα-γματικότητα οί άστικοδημοκρατικές έπαναστάσεις περιέ-χουν ήδη όρισμένα στοιχεία σοσιαλιστικής έπανάστασης, έφόσον οί έπαναστάσεις αύτές διεξάγονται μέ πληβιακό τρόπο, καί, άντίστροφα, ή μελλοντική σοσιαλιστική έπα-νάσταση θά έχει ένδεχομένως νά όλοκληρώσει κάμποσα πού έχουν άφεθεΐ άνεκτέλεστα δσον άφορα τή δημοκρατία.

«Τό σύνθημά μας, άναγνωρίζοντας άνεπιφύλακτα τόν άστικό χαρακτήρα τής έπανάστασης πού είναι άνίκανη νά βγει άμεσα έξω άπό τά πλαίσια μιας δημο-κρατικής μόνο έπανάστασης, σπρώχνει μπροστά τήν έπανάσταση αύτή, τείνει νά προσδώσει στήν έπανά-σταση αύτή μορφές πού συμφέρουν περισσότερο στό

42

προλεταριάτο—τείνει συνεπώς νά χρησιμοποιήσει στόν άνώτατο βαθμό τή δημοκρατική έπανάσταση, μέ σκοπό νά έξασφαλίσει τή μεγαλύτερη έπιτυχία στόν άγώνα τοΰ προλεταριάτου γιά τό σοσιαλισμό»35.

Απαντώντας στους φόβους πού διατύπωσε μιά έφημε-ρίδα τών μενσεβίκων δτι ή τακτική τών μπολσεβίκων μπο-ρεί νά κάνει τίς άστικές τάξεις νά όπισθοχωρήσουν καί έτσι νά έλαττωθεΐ ή σαρωτική όρμή τής έπανάστασης, ό Λένιν τόνισε πώς έκεΐνο πού έχει σημασία ήταν νά κέρδη-θεϊ ή άγροτιά ώς δλόψυχα δοσμένος ριζοσπάστης όπαδός τής δημοκρατικής έπανάστασης· αύτό άπλώς θά αύξαινε τήν όρμητικότητα τής έπανάστασης.

Νά πώς συνόψισε τίς προοπτικές τής έπανάστασης έκεΐνο τόν καιρό:

«Τό προλεταριάτο πρέπει νά όδηγήσει ώς τό τέλος τή δημοκρατική έπανάσταση, παίρνοντας μαζί του τή μάζα τής άγροτιάς, γιά νά τσακίσει μέ τή βία τήν άντίσταση τής άπολυταρχίας καί νά παραλύσει τήν άστάθεια τής άστικής τάξης. Τό προλεταριάτο πρέπει νά κάνει τή σοσιαλιστική έπανάσταση παίρνοντας μαζί του τή μάζα τών μισοπρολεταριακών στοιχείων τοΰ πληθυσμοΰ, γιά νά συντρίψει μέ τή βία τήν άντί-σταση τής άστικής τάξης καί νά παραλύσει τήν άστά-θεια τής άγροτιάς καί τών μικροαστών»88. «Επικεφαλής όλάκερου τοΰ λαοΰ καί προπάντων τής άγροτιας—γιά τήν πλήρη έλευθερία, γιά τή συνεπή δημοκρατική έπανάσταση, γιά τή δημοκρατία! Επι-κεφαλής δλων τών Εργαζομένων καί έκμεταλλευο-μένων γιά τό σοσιαλισμό!»37. «Ή πλήρης νίκη τής σημερινής έπανάστασης θά είναι τό τέλος τής δημοκρατικής έπανάστασης καί ή άρχή τοΰ άποφασιστικοΰ άγώνα γιά τήν σοσιαλιστική έπα-νάσταση. Ή Ικανοποίηση τών διεκδικήσεων τής σύγ-χρονης άγροτιάς, ή δλοκληρωτική συντριβή τής άν-τίδρασης, ή κατάχτηση τής λαοκρατικής δημοκρα-τίας θά είναι τό όλοκληρωτικό τέρμα τής έπαναστα-τικότητας τής άστικής τάξης, άκόμα καί τής μικρο-αστικής τάξης, θά είναι ή άρχή τοΰ πραγματικού άγώνα τοΰ προλεταριάτου γιά τό σοσιαλισμό. "Οσο πιό δλοκληρωμένη θά είναι ή δημοκρατική έπανά-

43

στάση, τόσο πιό γρήγορα, πιό πλατιά, πιό καθαρά, πιό άποφασιστικά θά ξετυλιχθεί αύτός δ νέος άγώ-νας»88.

Άλλά άκόμη και μιά τέτοια έπανάσταση θά μποροϋσε νά χρησιμεύσει ώς φάρος γιά τήν προλεταριακή έπανάστα-ση στή Δύση. Ό Λένιν παρέμεινε πιστός σ' αύτή τήν Ιδέα τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς μέσα σέ δλες τίς τροποποιήσεις πού έκανε τοϋ έπαναστατικοϋ του προτύπου. "Οταν, στις 17 τοϋ Όχτώβρη 1905, δ Τσάρος ύποσχέθηκε δημοκρατικό σύνταγμα, δ Λένιν σχολίασε αύτή τήν «πρώτη νίκη τής έπανάστασης» μέ τοϋτα τά λόγια:

«Δέν είστε μόνοι, έργάτες καί άγρότες δλης τής Ρω-σίας! Κι άν καταφέρετε νά γκρεμίσετε, νά έξοντώσετε καί νά έκμηδενίσετε τούς τυράννους τής φεουδαρ-χικής άστυνομικής, τσιφλικάδικης καί τσαρικής Ρωσίας, ή νίκη σας θά γίνει τό σύνθημα γιά παγκό-σμιο άγώνα ένάντια στήν τυραννία τοϋ κεφαλαίου, άγώνα γιά τήν πλήρη, δχι μόνο πολιτική, άλλά καί οίκονομική άπελευθέρωση τών έργαζομένων, άγώνα γιά τήν άπαλλαγή τής άνθρωπότητας άπό τήν άθλιό-τητα καί γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σοσιαλι-σμού»39.

Αύτό ήταν καί τέτοιο παρέμεινε τό δραμα τοϋ Λένιν δταν, μέ βάση διαδοχικές συμπληρώσεις, προσαρμογές καί διορθώσεις δημιούργησε ένα νέο πρότυπο έπανάστα-σης.

2. Πόλεμος, Ιμπεριαλισμός και Επανάσταση.

Μέ τό ξέσπασμα τοϋ πρώτου παγκόσμιου πολέμου δ Λένιν δέν άλλαξε άμέσως τή θεωρία του. Σέ μιά διακήρυξη γιά Τόν πόλεμο και τή σοσιαλδημοκρατία τής Ρωσίας, πού τήν έγραψε, στό δνομα τής Κεντρικής Επιτροπής, τόν "Οχτώβρη τοϋ 1914, διατυπώνει τήν άποψη πώς, έξαιτίας τής έξαιρετικής καθυστέρησης τής Ρωσίας, δ κύριος σκο-πός μιδς δημοκρατικής έπανάστασης στή Ρωσία ήταν νά διεξαγάγει μέχρι τέλους τήν άστική έπανάσταση.

«Σέ δλες δμως τίς προχωρημένες χώρες δ πόλεμος έχει θέσει στήν ήμερήσια διάταξη τό σύνθημα τής σο-σιαλιστικής έπανάστασης»40.

44

Επίσης, τόν άντικειμενικό σκοπό πού καθορίζει τό Μανιφέστο τής Βασιλείας τής Σοσιαλιστικής Διεθνούς, καί πού αργότερα τόν έγκατάλειψαν τά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα—δηλ. νά χρησιμοποιηθεί ό πόλεμος γιά νά άνα-τραπεΐ ό καπιταλισμός μέ έπαναστατικά μέσα—φαίνεται πώς ό Λένιν τόν έννοούσε νά αναφέρεται μόνο στις πολύ άναπτυγμένες άστικές χώρες. Ωστόσο, στήν πολεμική του ένάντια στίς ήγεσίες τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων πού τώρα ύποστήριζε ή καθεμιά τους τήν άμυνα τής δικής της χώρας, ό Λένιν άρχισε δλο καί περισσότερο νά έρμη-νεύει τό Μανιφέστο τής Βασιλείας ώς ύποχρεωτικό γιά τά έργατικά κόμματα όλων τών χωρών. Στό άρθρο του Σχετικά μέ τό σύνθημα γιά τίς Ενωμένες Πολιτείες τής Εύρώπης, στό όποιο θά έπανέλθουμε άργότερα, διατύπωσε τήν άκό-λουθη θέση:

«ΟΙ πολιτικοί μετασχηματισμοί πρός μιά πραγματι-κά δημοκρατική κατεύθυνση καί άκόμα περισσότερο οί πολιτικές έπαναστάσεις, δέν μπορούν σέ καμιά περίπτωση, ποτέ, καί κάτω άπό όποιεσδήποτε συν-θήκες ούτε νά έπισκιάσουν ούτε νά άδυνατίσουν τό σύνθημα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Αντίθετα τή φέρνουν πάντα πιό κοντά, πλαταίνουν τή βάση της, τραβούν στό σοσιαλιστικό άγώνα νέα στρώματα μι-κροαστών καί μισοπρολεταριακών μαζών. Καί άπό τό άλλο μέρος, οί πολιτικές Επαναστάσεις είναι άνα-πόφευκτες στήν πορεία τής σοσιαλιστικής έπανάστα-σης, πού δέν μπορούμε νά τήν βλέπουμε σά μιά μόνο πράξη, μά πρέπει νά τή βλέπουμε σάν έποχή θυελλω-δών πολιτικών καί οικονομικών κλονισμών, σάν έπο-χή τής πιό όξυμένης ταξικής πάλης, έμφυλίου πολέ-μου, έπαναστάσεων καί άντεπαναστάσεων»41.

Καί σέ μιάν έκκληση γραμμένη τόν ίδιο μήνα (Αύγου-στος 1915) έπανέλαβε τήν πεποίθησή του, πώς ό ρόλος τού κινήματος τής έργατικής τάξης τής Ρωσίας ήταν νά χρησι-μεύσει «σάν παράδειγμα έπαναστατικών ένεργειών» προσα-νατολισμένων πρός μιά διεθνή έπανάσταση. Ή έκκληση αύτή κλείνει μέ τούτα τά λόγια:

«Ζήτω ή παγκόσμια άδερφοσύνη τών εργατών καί ή διεθνής έπανάσταση τού προλεταριάτου!»42.

Λίγες έβδομάδες άργότερα έκφράζεται άκόμη σαφέ-

45

στερα: «Ή ζωή προχωρεί, μέσα άπό τήν ήττα τής Ρω-σίας, πρός μιά έπανάσταση στή Ρωσία καί, μέσο αύ-τής τής έπανάστασης καί σέ συνάφεια μ' αύτήν, πρός ένα έμφύλιο πόλεμο στήν Εύρώπη»43.

Καί σέ μιά πολεμική του γιά τόν Τρότσκυ, τόν όποιο κα-τηγοροΟσε δτι άρνεΐται τή δυνατότητα νά κερδηθοϋν οί πλατιές μάζες τής άγροτιάς, ό Λένιν έδειξε άκόμη πιό κα-θαρά πώς βλέπει τό ρυθμό τής έξέλιξης στή Ρωσία μέσα στήν άλληλουχία τής γενικής σοσιαλιστικής έπανάστασης.

«Τό προλεταριάτο παλεύει καί θά παλέψει άνεπι-φύλακτα γιά τήν κατάχτηση τής έξουσίας, γιά τή δη-μοκρατία, γιά τή δήμευση τής γής, δηλαδή γιά τό ζεσήκωμα τής άγροτιας, γιά τή χρησιμοποίηση ώς τό τέλος τών έπαναστατικών της δυνάμεων, γιά τή συμμετοχή τών ,,μή προλεταριακών λαϊκών μαζών" στήν άπελευθέρωση τής άστικής Ρωσίας άπό τόν στρατιωτικοφεουδαρχικό ..ιμπεριαλισμό" (τσαρισμό). Καί τήν άπελευθέρωση αύτή τής άστικής Ρωσίας άπό τόν τσαρισμό, άπό τήν έξουσία τών τσιφλικάδων καί τήν κυριαρχία τους πάνω στή γή, τό προλεταριά-το θά τή χρησιμοποιήσει άμέσως, δχι γιά νά βοηθή-σει τούς εύπορους άγρότες στήν πάλη τους ένάντια στούς έργάτες τής γής, άλλά γιά νά πραγματοποιήσει τή σοσιαλιστική έπανάσταση, σέ συμμαχία μέ τούς προλετάριους τής Εύρώπης»44.

Ή άλλαγή τής κατάστασης πού έφερε ό πόλεμος έπικύ-ρωσε τις άπόψεις τοΰ Λένιν, τοΰ μάστορα τής τακτικής. Σάν θεωρητικός ό Λένιν, δικαιολόγησε τήν τακτική του στις μελέτες γιά τόν ιμπεριαλισμό πού έγραψε τό 1915 καί 1916. Τήν άνοιξη τοΰ 1916, στή Ζυρίχη, τελείωσε τό βιβλίο του Ό Ιμπεριαλισμός, τό άνώτατο στάδιο τον καπιταλι-σμού, δπου κάνει εύρεία χρήση τών έργων τοΰ "Αγγλου οικονομολόγου Χόμπσον (Ιμπεριαλισμός, 1902) καί τοΰ αύστρομαρξιστή Χίλφερντινγκ (Τό χρηματιστικό κεφά-λαιο, 1910). "Ομως τά συμπεράσματα στρατηγικής καί τα-κτικής στά όποια καταλήγει είναι όλοκληρωτικά δικά του καί τοποθετούν τή θεωρία του τής έπανάστασης σέ νέο έπίπεδο.

Τό σημείο τής άφετηρίας του ήταν ή πορεία τής συγ-

46

κέντρωσης τής παραγωγής, τήν όποίαν είχαν ήδη άναλύσει 6 Μάρξ καί 6 "Ενγκελς, καί ή μεταμόρφωση τοϋ καπιτα-λισμού τοΰ έλεύθερου συναγωνισμού σέ μονοπωλιακό κα-πιταλισμό :

«ένα άπό τά πιό σπουδαία—δν δχι καί τό σπουδαιό-τερο—φαινόμενα τής νεώτερης καπιταλιστικής οΐ-κονομίας»45.

Αύτό έγινε γύρω στό 1900. «Τό άποτέλεσμα είναι μιά τεράστια πρόοδο στήν κοι-νωνικοποίηση τής παραγωγής. Ιδιαίτερα κοινωνι-κοποιείται ή διαδικασία τών τεχνικών έφευρέσεων καί τελειοποιήσεων»48.

Μέσα στά πλαίσια αύτής τής διεργασίας οί μεγάλες τράπεζες άλλάζουν χαρακτήρα* άπό καθαρά πιστωτικές με-τατρέπονται σέ έμπορικές, έπιχειρησιακές, καί σάν τέτοιες κυριαρχούν πάνω σέ δλόκληρους τομείς τής βιομηχανίας καί ή «προσωπική σύνδεση» μεταξύ μεγάλης βιομηχανίας καί μεγάλων τραπεζών συμπληρώνεται μέ τήν «προσωπική σύνδεση» μεταξύ τών δυό αύτών καί τής κυβέρνησης. Αύ-τή ή συγχώνευση τραπεζικού καί βιομηχανικού κεφαλαίου (θέμα μιάς μπροσούρας τοΰ Μπουχάριν, τής δποίας τήν εισαγωγή έγραψε δ Λένιν) δδηγεΐ στό σχηματισμό μιδς χρηματιστικής όλιγαρχίας πού έλέγχει έκτεταμένους το-μείς τής έθνικής οικονομίας μέ τό σύστημα τοΰ έλέγχου μεγάλων πακέτων μετοχών. Τό ποσό τοΰ διαθέσιμου κεφα-λαίου αύξαίνει άκόμη περισσότερο μέ τό «σκόρπισμα» τών μετοχών. Ή έκδοση μετοχών καί τά κρατικά δάνεια αύξαίνουν τή δύναμη καί τό ποσό τοΰ πλεονάσματος κεφα-λαίων πού περνά τά σύνορα καί έπεκτείνει τόν έλεγχο τής χρηματιστικής όλιγαρχίας σέ άλλες χώρες μέσο έπεν-δύσεων, σέ άλλες (κυρίως καθυστερημένες χώρες) μέσο δανείων κλπ. Τά μονοπώλια πού έξάγουν κεφάλαια έχουν μοιραστεί μεταξύ τους τόν κόσμο. Τά διεθνή καρτέλ άπο-τελοΰν τή βάση τών διεθνών σχέσεων καί ή οικονομική διαίρεση τοΰ κόσμου παρέχει τό έδαφος τοΰ άγώνα γιά άποικίες, σφαίρες έπιρροής καί παγκόσμια κυριαρχία. Μιά δμως καί ό κόσμος έχει ήδη μοιραστεί, δ άγώνας φυσικά γίνεται άγώνας γιά τό ξαναμοίρασμα τοΰ κόσμου. 01 συμ-φωνίες άνάμεσα στίς μονοπωλιακές ένώσεις καί στίς Με-γάλες Δυνάμεις είναι άπλώς μεταβατικά στάδια τής πορείας

47

αύτής. Τό πέρασμα τοΰ καπιταλισμού στό στάδιο τοϋ μο-νοπωλιακού καπιταλισμού, συνδέεται μέ μιάν όξυνση τοΟ άγώνα γιά τό ξαναμοΐρασμα τοΰ κόσμου.

Άλλά—καί έδώ βρίσκουμε μιά άπό τίς πιό φημισμένες θεωρίες τοϋ Λένιν—

«ή άνάπτυξη τών διαφόρων κλάδων τής βιομηχανίας καί τών διαφόρων χωρών, είναι άνισόμερη καί σπα-σμωδική, καθώς καί τών διαφόρων επιχειρήσεων))47.

Κατά τό ξαναμοίρασμα τοΰ κόσμου μερικές χώρες, πού τό οίκονομικό τους δυναμικό τώρα ξεπερνά τό οικονομικό δυ-ναμικό άλλων χωρών, οί όποιες έχουν ήδη άρπάξει μεγάλο μέρος τής λείας, μένουν σέ μειονεχτική θέση. Γι' αύτό εί-ναι άναπόφευχτες οί οικονομικές έριδες, οί πολιτικές δια-μάχες καί οί πόλεμοι. Οί άποικίες, πού ό Ντισραέλι τίς έβλεπε σάν «μυλόπετρες γύρω στό λαιμό τής Αγγλίας», γίνονται άπαραίτητες γιά τά γιγάντια μονοπώλια σάν προ-μηθευτές πρώτων ύλών, σάν εύκαιρίες γιά τοποθετήσεις κεφαλαίων καί σάν σφαίρες έπιρροής. Ή διεργασία τούτη συνεπάγεται όλόκληρη σειρά άπό διάφορες μορφές έξάρ-τησης. Εκτός άπό τίς άποικίες ύπάρχουν καί χώρες πού

«άπό πολιτική άποψη τυπικά είναι άνεξάρτητες, άλ-λά πού στήν πραγματικότητα έχουν πιαστεί στό βρόχο τής οικονομικής καί διπλωματικής έξάρ-τησης. Τό έξωοικονομικό έποικοδόμημα, πού ύψώνεται πά-νω στή βάση τοϋ χρηματιστικού κεφαλαίου, ή πολιτι-κή του, ή ιδεολογία του δυναμώνουν τήν τάση πρός άποικιακές καταχτήσεις- ,,τό χρηματιστικό κεφάλαιο δέν θέλει έλευθερία, θέλει κυριαρχία" λέει πολύ σω-στά ό Χίλφερντινγκ»48.

Γιά δλους αύτούς τούς λόγους ό Ιμπεριαλισμός άποτβ-λεϊ ένα ειδικό στάδιο τοϋ καπιταλισμού—δηλαδή τό άνώ-τατο στάδιό του. Είναι μονοπωλιακός καπιταλισμός, μετά-βαση σέ καπιταλισμό άνώτερης μορφής, πού συνδέεται μέ μεγαλύτερη κοινωνικοποίηση τής παραγωγής, άλλά καί μέ δξυνση τών άντιθέσεων τών προστριβών καί τών συγ-κρούσεων. Τά μονοπώλια έξασφαλίζουν τά κέρδη τους δια-φθείροντας τό άνώτερο στρώμα τοϋ προλεταριάτου στις άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. 'Η συμμαχία τούτη είναι τό έδαφος δπου βλασταίνει ό ιμπεριαλισμός γενικά,

48

καί, σέ καιρό πολέμου, είδικότερα ό «σοσιαλιμπεριαλι-σμός». Ή Ιμπεριαλιστική Ιδεολογία περνά καί μέσα στήν έργατική τάξη. "Ιμπεριαλισμός σημαίνει άντίδραση πέρα γιά πέρα καί ένταση τής έθνικής καταπίεσης. Όδηγεΐ σέ προσαρτήσεις, δχι μόνο νεοαναπτυγμένων χωρών, άλλά καί παλιών.

Τό έργο τοϋ Λένιν γιά τόν ιμπεριαλισμό είχε Ιδιαίτερη σημασία γιά τή θεωρία τής έπανάστασης, γιατί, άντίθετα άπό τό Μάρξ καί τόν "Ενγκελς δέν έβλεπε τις έπαναστατι-κές προοπτικές νά συγκεντρώνονται μόνο στίς άναπτυγμέ-νες καπιταλιστικές χώρες. Οί παρατηρήσεις του σχετικά μέ τήν άνισόμερη άνάπτυξη περιέχουν κάμποσες Ιδέες πού, ύστερα άπό τό θάνατό του, τίς φούσκωσαν σέ δλόκληρη αύτόνομη «θεωρία». Διαβάζουμε λοιπόν στό άρθρο πού άναφέραμε ήδη Σχετικά μέ τό σύνθημα γιά τίς Ενωμένες Πολιτείες τής Ευρώπης (Αύγουστος 1915):

«Ή άνισόμερη οικονομική καί πολιτική άνάπτυξη είναι άπόλυτος νόμος τού καπιταλισμού. Άπό δώ βγαίνει πώς είναι δυνατή ή νίκη τού σοσιαλισμού στήν άρχή σέ λίγες ή άκόμα καί σέ μιά μονάχα, χω-ριστά παρμένη καπιταλιστική χώρα»4·.

Τό Σεπτέμβρη τού 1916, λίγο μετά τόν Ιμπεριαλισμό, ό Λένιν γράφει, άκόμη πιό άναμφίβολα στό Στρατιωτικό τιρόγραμμα τής προλεταριακής έπανάστασης:

«'Η άνάπτυξη τού καπιταλισμού συντελείται στόν άνώτατο βαθμό άνισόμερα στίς διάφορες χώρες. Καί ούτε μπορεί νά γίνει διαφορετικά στίς συνθήκες τής έμπορευματικής παραγωγές. Άπό δώ βγαίνει τό άναπόδραστο συμπέρασμα: ό σοσιαλισμός δέν μπο-ρεί νά νικήσει ταυτόχρονα σ' δλες τίς χώρες. Θά νι-κήσει άρχικά σέ μιά ή σέ μερικές χώρες καί οί ύπό-λοιπες θά παραμείνουν γιά ένα διάστημα άστικές ή προαστικές»80.

Καί τά δυό τούτα χωρία έγιναν περιώνυμα γιατί ό Στά-λιν τά χρησιμοποίησε στήν πολεμική του κατά τού Τρότ-σκυ, γιά νά άποδείξει πώς καί ό Λένιν είχε πιστέψει στή δυνατότητα τού σοσιαλισμού σέ μιά μόνη χώρα. Καί τά δυό χωρία άντιφάσκουν, βέβαια, μέ τίς Ιδέες τοϋ Μάρξ καί τού "Ενγκελς σχετικά μέ τήν ταυτόχρονη νίκη τής σο-σιαλιστικής έπανάστασης στίς χώρες τού άναπτυγμίένου

4 49

καπιταλισμού (γιατί αύτό είναι τό ζήτημα, καί δχι ή «οίκο-δόμηση τού σοσιαλισμού σέ μιά μόνη χώρα»). Θά μπορού-σε, βέβαια, κανείς νά τά όνομάσει σημαντικούς όδοδεΐκτες στό δρόμο τής άνάπτυξης τής θεωρίας τού Λένιν γιά τήν έπανάσταση. "Αλλά πρόκειται άπλώς γιά Ιδέες πού διατύ-πωσε χωρίς νά τΙς στηρίζει σέ καμιά έπιχειρηματολογία. Ό Λένιν δέν έξηγεΐ γιατί άκριβώς άπό τήν άνισόμερη άνά-πτυξη τής καπιταλιστικής Εμπορευματικής παραγωγής (πράγμα πού, ώστόσο, δέν τό άγνοούσαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς) έπεται δτι δέ στέκεται ή θέση γιά τήν ταυτόχρο-νη νίκη τής έργατικής τάξης στις καπιταλιστικές χώρες.

Ό Λένιν δέν έπανάλαβε ποτέ αύτές τΙς σκέψεις, γιατί ή έπανάσταση τοΰ Φλεβάρη τοΰ 1917 καί ή άνατροπή τοΰ τσαρισμού τόν έφεραν άντιμέτωπο μέ μιά νέα κατάσταση. Πώς άντέδρασε στά γεγονότα τοΰ Φλεβάρη ό συγγραφέας τών Δνό τακτικών και τον Ιμπεριαλισμού;

Τί συνθήματα διατύπωσε δ μεγάλος αύτός μάστορας τής τακτικής; Μέ δυό λόγια, άντέδρασε έπιστρέφοντας στίς Ιδέες πού βρίσκονται στις Δυό Τακτικές, συνδέοντάς τες μέ τόν Ιμπεριαλισμό καί τά συμπεράσματα πού είχε βγάλει άπό τόν πόλεμο.

Τό 1917, σέ μιά όμιλία του γιά τήν έπανάσταση τοΰ 1905, είχε πει πώς ή έπανάσταση έκείνη ήταν άστικοδημο-κρατική ώς πρός τό κοινωνικό της περιεχόμενο άλλά προ-λεταριακή ώς πρός τά δπλα πού χρησιμοποίησε: είδικά προλεταριακά μέσα πάλης—π.χ. ή άπεργία—στάθηκαν τό διακριτικό γνώρισμα τής έπαναστατικής κατάστασης, καί Σοβιέτ δημιουργήθηκαν στά έργοστάσια. Στά Γράμματα άπό μακριά, τά γραμμένα μετά τήν έπανάσταση τοΰ Φλε-βάρη καί τήν άνατροπή τοΟ τσαρισμοΰ, διαβάζουμε:

«Ξέσπασε ή πρώτη έπανάσταση πού γέννησε ό Ιμπε-ριαλιστικός πόλεμος»61. «Ήταν άντικειμενικά άνα-πόφευχτο νά μετατραπεί ό Ιμπεριαλιστικός πόλεμος σέ έμφύλιο πόλεμο μεταξύ τών έχθρικών τάξεων»68.

Ή έπανάσταση είχε ένθαρρυνθεΐ άπό μιά συνωμοσία μεταξύ τών μεγαλοβιομηχάνων καί τών καπιταλιστών γαιο-κτημόνων μέ τούς συμμάχους Ιμπεριαλιστές, πού ήθελαν νά έξασφαλίσουν τή συνέχιση τής συμμετοχής τής Ρωσίας στό ν πόλεμο. Ό διφυής χαρακτήρας τής έπανάστασης έκ-φράστηκε μέ τή δυαδική έξουσία πού έγκαταστάθηκε στή

50

Ρωσία σάν συνέπειά του: τήν έξουσία τής «πραγματικά σημαίνουσας» κυβέρνησης τών γαιοκτημόνων καί τής άστι-κής τάξης καί τήν έξουσία τών Σοβιέτ, Ιδιαίτερα τοϋ Σοβιέτ τής Πετρούπολης. Έκεΐνο πού έχει σημασία τώρα, έλεγε ό Λένιν, είναι νά Εξασφαλιστεί ή δλοκληρωτική νίκη τής δημοκρατίας καί νά προχωρήσουν πρός τό σοσιαλισμό σέ συμμαχία μέ τά προλεταριάτα δλων τών έμπόλεμων χωρών. Αύτό ήταν, έλεγε, τό μεγάλο καθήκον τών Σοβιέτ σάν όρ-γανα τής έξέγερσης καί τής έπαναστατικής κρατικής έξου-σίας, τών Σοβιέτ πού μονάχα ή νίκη τους θά μπορέσει νά φέρει εΙρήνη στίς μάζες· αύτό ήταν

«τό πιό άμεσο καθήκον μας»63. Στό κάπως προχωρημένο αύτό έπαναστατικό μοντέλο,

τό ρωσικό προλεταριάτο διατηρούσε τό ρόλο τοϋ πρωτο-πόρου.

«Οί Ρώσοι έργάτες έχουν τήν τιμή καί τήν τύχη νά είναι οί πρώτοι πού θά ξεκινήσουν τήν έπανάσταση, τό μεγάλο καί τό μόνο νόμιμο καί δίκαιο πόλεμο, τόν πόλεμο τών καταπιεζομένων έναντίον τών καταπιε-στών»54.

«Ζήτω ή Ρωσική Έπανάσταση! Ζήτω ή έπανάσταση τών έργατών δλου τοΰ κόσμου, πού έχει κιόλας άρχίσει!» έγραφε δ Λένιν στό τέλος μιδς λογοδοσίας γραμμένης έκεΐ-νο τόν καιρό: τά λόγια αύτά δείχνουν πώς θεωρούσε τήν Ρωσική Έπανάσταση ώς μέρος τής διεθνικής σοσιαλιστι-κής έπανάστασης. Καί στό άποχαιρετιστήριο γράμμα στούς Ελβετούς έργάτες, πού έγραψε πριν άπό τήν έπιστροφή του στή Ρωσία, βρίσκουμε πάλι μιά περίληψη τής άποψής του γιά τή διεθνική σημασία τής Ρωσικής έπανάστασης:

«Στό Ρωσικό προλεταριάτο έλαχε ή μεγάλη τιμή νά άρχίσει τή σειρά τών έπαναστάσεων, πού γεννιούνται μέ άντικειμενική άναγκαιότητα άπό τόν Ιμπεριαλι-στικό πόλεμο. Μάς είναι δμως άπόλυτα ξένη ή σκέ-ψη νά θεωρούμε τό ρωσικό προλεταριάτο περιούσιο έπαναστατικό προλεταριάτο άνάμεσα στούς έργάτες τών άλλων χωρών.Ξέρουμε πολύ καλά, δτι τό προλε-ταριάτο τής Ρωσίας είναι λιγότερο όργανωμένο, προ-ετοιμασμένο καί συνειδητό άπό τους έργάτες άλλων χωρών. "Οχι οί Ιδιαίτερες άρετές του, άλλά μόνο οί Ιδιαίτερα διαμορφωμένες Ιστορικές συνθήκες έκαναν

51

τό προλεταριάτο τής Ρωσίας γιά Ενα όρισμένο, ίσως πολύ σύντομο, χρονικό διάστημα πρωτεργάτη τοϋ έπαναστατικοϋ προλεταριάτου όλου τοϋ κόσμου. "Η Ρωσία είναι άγροτική χώρα, μιά άπό τίς πιό καθυ-στερημένες εύρωπαΐκές χώρες: "Αμεσα σ' αύτήν δέν μπορεί νά νικήσει ό σοσιαλισμός εύθύς τώρα. Ό άγροτικός δμως χαρακτήρας τής χώρας, μέ τίς τεράστιες έκτάσεις γής, πού παρέμειναν στά χέρια τών εύγενών τσιφλικάδων, μπορεί, μέ βάση τήν πείρα τοϋ 1905, νά προσδώσει τεράστια ευρύτητα στήν άστικοδημοκρατική έπανάσταση στή Ρωσία καί νά μετατρέψει τήν έπανάστασή μας σέ πρόλογο τής παγ-κόσμιας σοσιαλιστικής έπανάστασης, σέ σκαλοπάτι πρός αύτήν... Τό ρωσικό προλεταριάτο δέν μπορεί μόνο μέ τίς δικές του δυνάμεις νά φέρει νικηφόρα σέ πέρας τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Μπορεί δμως τό προλεταριάτο νά προσδώσει στή ρωσική έπανάστα-ση τέτοια εύρύτητα, πού νά δημιουργήσει γιά τή σο-σιαλιστική έπανάσταση τίς καλύτερες συνθήκες, εύ-ρύτητα, ή δποία άπό μιάν δρισμένη άποψη θά τήν άρχίσει. Τό προλεταριάτο μπορεί νά διευκολύνει τήν κατάσταση γιά νά περάσει σέ άποφασιστικές μάχες ό κυριότερος, δ πιό πιστός, δ πιό σίγουρος συνεργά-της του, τό σοσιαλιστικό προλεταριάτο τής Ευρώπης καί τής Αμερικής... ΟΙ άντικειμενικές συνθήκες τοϋ Ιμπεριαλιστικού πολέμου άποτελοϋν έγγύηση, δτι ή έπανάσταση δέν θά περιοριστεί στό πρώτο στάδιο τής ρωσικής έπανάστασης, δτι ή έπανάσταση δέν θά περιοριστεί στή Ρωσία»6®.

Ή λογική τοϋ μοντέλου του τής έπανάστασης, άπαιτοϋ-σε άπό τόν Λένιν νά προχωρήσει πιό πέρα άπό τό πρότυπο τής ταυτόχρονης σοσιαλιστικής έπανάστασης στις άνα-πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, δπως τό είχαν διατυπώσει δ Μάρξ καί δ "Ενγκελς. "Ετσι λοιπόν είχε τήν έλπίδα πώς τό διεθνές έπαναστατικό κίνημα θά βοηθούσε τή Ρωσία νά ξεπεράσει τίς δυσκολίες της, πού, έξαιτίας τής άρχικής της καθυστέρησης καί τών καταστροφών τοΰ πολέμου καί τοϋ έμφυλίου πολέμου, είχαν πάρει πελώριες διαστάσεις. Ό Λένιν υπολόγιζε στήν παγκόσμια Έπανάσταση, πού τήν έβλεπε νά έπέρχεται μέσα σέ δυό χρόνια άπό τήν 'Οχτω-

52

βριανή Έπανάσταση. « Ό άγώνας μας γίνεται δλο καί σαφέστερος στούς έργάτες δλου τού κόσμου, καί ή άγανάχτησή τους, πού διαρκώς αύξαίνει, τούς φέρνει δλο καί πιό κον-τά στή μελλούμενη έπανάσταση»5®.

"Ελεγε σ' ένα λόγο του τό Γενάρη τού 1918: «Θά μαχόμαστε... ώσπου τό διεθνές έπαναστατικό προλεταριάτο νά έρθει νά μάς συντρέξει»67. «Στηριζό-μαστε στό άναπόφευχτο τής παγκόσμιας έπανάστα-σης, αύτό δμως δέ σημαίνει πώς είμαστε τόσο άνόη-τοι ώστε νά δπολογίζουμε πώς ή έπανάσταση θά έρ-θει άναπόφευχτα σέ όρισμένη καί κοντινή ήμερομη-νία»57.

"Εγραφε σέ γράμμα του πρός Αμερικανούς έργάτες, τόν Αύγουστο τού 1918.

«Ήμασταν άπλώς ή πρώτη χώρα πού έσπασε τίς κα-ταδικασμένες άλυσίδες τού Ιμπεριαλιστικού πολέ-μου». «Βρισκόμαστε τώρα σέ ένα πολιορκημένο φρού-ριο, καί περιμένουμε τά άλλα άποσπάσματα τής παγ-κόσμιας σοσιαλιστικής έπανάστασης νά 'ρθουν νά μ&ς βοηθήσουν... 'Αργά άλλά σίγουρα, οί έργάτες υίοθε-τούν τήν κομμουνιστική, τήν Μπολσεβίκικη τακτι-κή... Μέ λίγα λόγια είμαστε άνίκητοι, γιατί ή παγ-κόσμια προλεταριακή έπανάσταση είναι άνίκητη»68.

Καί σέ λόγο του τόν ίδιο μήνα έλεγε: «Ή έπανάσταση μας άρχισε σάν γενική έπανάσταση καί θά παλέψουμε τίς δυσκολίες μας μέ τή βοήθεια τών έργατών καί τών άγροτών τού κόσμου... ώσπου νά ξεσπάσει ή παγκόσμια σοσιαλιστική έπανάστα-ση»69.

Καί πάλι τόν Αύγουστο τού 1918: «Είμαστε μόνο ένα άπόσπασμα, ένα άπόσπασμα πού προχώρησε κάπως μπροστά άπό τά άλλα έργατικά άποσπάσματα—δχι γιατί είναι καλύτερο άπό τ' άλλα, άλλά γιατί ή άνόητη πολιτική τής άστικής τάξης έπέτρεψε στήν έργατική τάξη τής Ρωσίας νά συν-τρίψει γρηγορώτερα τίς άλυσίδες της... Μόνον δμως ένας τρελός μπορεί νά ρωτήσει πότε θά ξεσπάσει ή έπανάσταση στή Δύση»60.

Τό Νοέμβρη πρότεινε νά τεθούν άποθέματα σιτηρών

53

στή διάθεση τών Γερμανών έργατών άν, κατά τήν πορεία τής έπερχόμενης έπανάστασης στή χώρα τους, συναντή-σουν δυσκολίες στόν έπισιτισμό. Στή Δυτική Εύρώπη σχη-ματίζονταν ήδη έπαναστατικές όμάδες προσανατολισμέ-νες πρός τούς μπολσεβίκους.

«Ό παγκόσμιος μπολσεβικισμός θά κατακτήσει τήν παγκόσμια άστική τάξη»®1.

Καί δταν, έπιτέλους, τό Νοέμβρη ξέσπασαν έπαναστά-σεις στήν Κεντρική Εύρώπη, είπε σέ μιά συγκέντρωση πρός τιμή τής Αύστροουγγρικής έπανάστασης:

«Είναι κοντά ό καιρός πού ή πρώτη μέρα τής παγκό-σμιας έπανάστασης θά γιορτάζεται παντού. Οί προσ-πάθειές μας, δσα τραβήξαμε, δέν πήγαν χαμένα! Ή παγκόσμια έπανάσταση θά θριαμβεύσει! Ζήτω ή παγ-κόσμια προλεταριακή έπανάσταση»®2.

Ή παγκόσμια έπανάσταση είχε άρχίσει σέ μιά μόνη χώρα, άλλά δ θρίαμβός της ήταν άναπόφευχτος καί στήν καπιταλιστική δύση. Στό λόγο πού έβγαλε στό κλείσιμο τού Πρώτου Συνέδριου τής Κομμουνιστικής Διεθνούς—άρ-χές τού Μάρτη 1919—έλεγε:

«Ή νίκη τής προλεταριακής έπανάστασης σέ παγκό-σμια κλίμακα είναι βέβαιη. Επίκειται ή ίδρυση μιας διεθνικής Σοβιετικής δημοκρατίας» ®3.*Η ίδρυση τής Κ.Δ. ήταν σημαντικό βήμα «πρός τή διεθνική Σοβιε-τική δημοκρατία, τή νίκη τοΰ προλεταριάτου σ' δ-λον τόν κόσμο, τήν Παγκόσμια Όμοσπονδιακή Δη-μοκρατία τών Σοβιέτ»®4.

Τήν άποτυχία τής γερμανικής έπανάστασης δ Λένιν τήν είδε, φυσικά, σάν προειδοποίηση. Ή γερμανική άστική τάξη, έλεγε, φάνηκε πιό έξυπνη καί πιό έμπειρη άπό τήν ήλίθια ρωσική άστική τάξη. Ώστόσο έξακολουθοΰσε νά περιμένει τήν έπικείμενη γένεση μιάς διεθνικής Σοβιετικής δημοκρατίας. Σέ ένα σχέδιο προγράμματος τοΰ Ρωσικοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων) έγραφε πώς οί έπαναστάσεις στήν Αύστροουγγαρία καί, Ιδιαίτερα, στή Γερμανία έδειξαν δλοζώντανα πώς

«έχει άρχίσει ή έποχή τής παγκόσμιας Κομμουνι-στικής έπανάστασης» 68

καί πώς καθήκον τών νέων Κομμουνιστικών Κομμάτων εί-ναι ή διεξαγωγή τής παγκόσμιας έπανάστασης. Ό σχημα-

54

τισμός τής κυβέρνησης τοϋ Μπέλα Κούν στήν Ούγγαρία τοϋ φαινόταν πώς άποδείχνει καθαρά τό γεγονός δτι

«δέν άπέχει πολύ ό καιρός δπου ό Κομμουνισμός θά θριαμβεύσει σ* όλόκληρο τόν κόσμο»®6.

01 τρομερές δυσκολίες—ύ έμφύλιος πόλεμος, ό λιμός, τό καταστραμμένο σύστημα μεταφορών κλπ.— πρέπει νά ύπερνικηθοΰν ώστε

«νά... κερδίσουμε όλοκληρωτική νίκη, ώστε νά ζή-σουμε γιά νά δούμε τήν ήμέρα δπου ή παγκόσμια Σο-βιετική δημοκρατία θά προστεθεί στίς Σοβιετικές Δημοκρατίες τής Ρωσίας καί τής Ούγγαρίας»®7.

Ή Τρίτη—ή Κομμουνιστική—Διεθνής είχε άρχίσει ήδη νά έξελίσσεται, ώς ένα βαθμό, σέ μιά ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών®8. Σ* ένα χαιρετιστήριο μή-νυμά του στούς Ούγγρους έργάτες, στίς 27 τοϋ Μάη 1919 έγραφε:

« Ό κάθε μήνας φέρνει καί πιό κοντά τήν παγκόσμια προλεταριακή έπανάσταση»®9.

Τόν Ιούλη τοϋ 1919 έκλεισε τήν είσήγησή του στό Συ-νέδριο τοϋ Κόμματος τής Μόσχας, γιά τήν έσωτερική καί τήν έξωτερική θέση τής Δημοκρατίας μέ τήν γεμάτη έμπι-στοσύνη διαπίστωση πώς

«έτοϋτος ό Ιούλης θά είναι ό τελευταίος δύσκολος Ιούλης... τόν έπόμενο Ιούλη θά καλωσορίζουμε τή νίκη τής παγκόσμιας Σοβιετικής δημοκρατίας, καί ή νίκη αύτή θά είναι πλέρια καί όλοκληρωμένη»70.

"Υστερα άπό τήν ήττα τής Ούγγρικής Σοβιετικής Δη-μοκρατίας ό Λένιν άλλαξε γνώμη. Κάπου - κάπου δικαιολο-γούσε άκόμη τήν πρώιμη έλπίδα μιάς παγκόσμιας έπανά-στασης πού θά άναβε άπό τό σπινθήρα τής 'Οχτωβριανής Έπανάστασης στή Ρωσία. Ή έλπίδα έκεϊνη, έλεγε, ήταν νόμιμη, άλλά δέ θά έκπληρωνόταν τόσο γρήγορα δσο εί-χαν υπολογίσει. Ωστόσο τό κίνημα στή Δύση είχε συμ-βάλει στήν ήττα τής έπέμβασης τών καπιταλιστικών χωρών ενάντια στό νεαρό Σοβιετικό κράτος. Ή Ρωσία ήταν άπλώς τό πρώτο άπόσπασμα τοΰ διεθνοΰς προλεταριακοϋ στρατοϋ καί ή νίκη της θά μπορεί νά θεωρηθεί όριστική μόνο δταν θά άποτελεΐ μέρος τής νίκης τοΰ προλεταριάτου «τουλάχι-στο σέ πολλές άναπτυγμένες χώρες». Ήταν, δμως, άλήθεια πώς ό ρυθμός άνάπτυξης ήταν άργότερος άπ' δ,τι είχαν έλ-

55

πίσει. «Είδαμε πώς ή έξέλιξη τής έπανάστασης σέ πιό άνα-πτυγμένες χώρες άποδείχτηκε δτι είναι σημαντικά πιό άργή, σημαντικά πιό δύσκολη, σημαντικά πιό περίπλοκη»71.

Μολαταύτα, μέχρι τόν 'Οχτώβρη τοϋ 1920 άκόμη, έξακο-λουθοϋσε νά θεωρεί τά βρετανικά «Συμβούλια Δράσης» ώς άντίστοιχα μέ τά Σοβιέτ μέσα στά πλαίσια μιάς κατάστασης δυαδικής έξουσίας72.

"Εκείνο τόν καιρό στίς σκέψεις τοϋ Λένιν γιά τήν έξω-τερική πολιτική καί τά διεθνή ζητήματα έπικρατοϋσε δλο καί περισσότερο τό πρόβλημα γιά συνθήκες ειρήνης μέ τά γειτονικά κράτη. Τίς Ιδέες του σχετικά μ' αύτό τό θέμα άργότερα—οί κατοπινοί—, μέ μιά διεργασία άνειλικρινών άπλοποιήσεων, τίς περιόρισαν έτσι πού νά ύποβάλουν τή σκέψη πώς δ Λένιν πίστευε σέ μιά πολιτική είρηνικής συνύπαρξης. Είν' άλήθεια πώς δλο καί περισσότερο στρε-φόταν πρός μιά πολιτική συνθηκών καί συμφωνιών μέ τήν έλπίδα νά σπάσει τό διεθνή άποκλεισμό. Χαιρετίζοντας τήν άλληλεγγύη τοϋ διεθνοϋς προλεταριάτου άρχισε ταυτό-χρονα νά άποτΐει φόρο τιμής στήν έξυπνάδα καί τό ρεαλι-σμό τών κυβερνήσεων μικρών γειτονικών χωρών πού άπο-κατάστησαν κανονικές σχέσεις μέ τό κράτος τών Σοβιέτ. Τή σκέψη του τήν άπασχολοϋσαν δλο καί περισσότερο τά προβλήματα τής έσωτερικής καί οίκονομικής πολιτικής. "Επέμενε πώς τά προβλήματα αύτά πρέπει νά λυθοϋν, γιά νά μπορέσει τό Σοβιετικό κράτος νά συνεχίσει τήν ύπαρξή του περιμένοντας τήν παγκόσμια έπανάσταση.

Ώς πρός τίς έπαναστατικές προοπτικές τό ένδιαφέρον του στράφηκε τώρα στά έθνικά έπαναστατικά κινήματα τής Ανατολής.

3. Έθνος καί Έπανάσταση

Κάμποσα χρόνια πριν άπό τήν Όχτωβριανή Έπανά-σταση δ Λένιν είχε καταλάβει πώς ήταν έπείγουσα άνάγκη νά γίνει μιά άνάλυση τοϋ έθνικοϋ ζητήματος στή Ρωσική αύτοκρατορία—μιά λεπτομερειακή έρευνα γιά τό τί γίνεται

56

στά Εθνη πού καταπιέζουν οί Μεγαλορώσοι. Τό ζήτημα αύτό άπόχτησε άκόμη μεγαλύτερη σημασία στίς παραμο-νές τού πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Στίς Κριτικές Παρα-τηρήσεις γιά τό Εθνικό Ζήτημα (Δεκέμβρης 1913) ό Λένιν πρότεινε μιά πολιτική πού καθόλου δέν τή συμμερίζονταν αύτόματα δλοι οί Ρώσοι σοσιαλδημοκράτες: κανένα προνό-μιο γιά όποιοδήποτε έθνος, ή δποιαδήποτε γλώσσα· πλέρια συγχώνευση τών έργατών δλων τών έθνών σέ δλες τΙς όργα-νώσεις τής έργατικής τάξης. Άπέκρουε τό σύστημα τής «αύτονομίας τής έθνικής κουλτούρας» πού ύποστήριζαν οί Αύστρομαρξιστές και ύποστήριζε τό δικαίωμα αύτοδιάθε-σης τών λαών, μέχρι καί τόν άποχωρισμό. Είχε τή γνώμη πώς ή παροχή άπόλυτης Ισοπολιτείας στούς "Εβραίους τής Ρωσίας, Επρεπε νά βρίσκεται πρώτη - πρώτη στόν κατάλογο τών αίτημάτων ένός νομοσχεδίου γιά ίσα δικαιώματα στίς Εθνότητες, πού κατέθεσαν στή Δούμα οί σοσιαλδημοκρά-τες.

Λίγους μήνες άργότερα Εγινε ή σπουδαία συζήτηση με-ταξύ τού Λένιν καί τής Ρόζας Λούξεμβουργκ, ή όποία ύπο-στήριζε τήν άποψη πώς στήν έποχή τού Ιμπεριαλισμού τό σύνθημα τής αύτοδιάθεσης Εχει χάσει τό νόημά του, γιατί ή τυπική πολιτική άνεξαρτησία δέν μπορεί νά ύπερνικήσει τήν οίκονομική έξάρτηση τών μικρών έθνών άπό τΙς Ιμπε-ριαλιστικές Μεγάλες Δυνάμεις. Στή μελέτη του Τό δικαίω-μα τών έθνών γιά αυτοδιάθεση ό Λένιν παραδέχεται πώς στήν έποχή τού Ιμπεριαλισμού είναι άδύνατο νά ύπάρχει συνεπής δημοκρατία καί, έπομένως, ούτε καί πλέρια έθνι-κή άνεξαρτησία. Αύτό δμως, δέν άποτελεϊ λόγο νά έγκατα-λειφθεί ό άγώνας γιά δημοκρατία σέ δσο τό δυνατόν εύρύ-τερη κλίμακα, Ιδιαίτερα μάλιστα γιατί ή έγκατάλειψη τού δικαιώματος τών έθνών γιά αύτοδιάθεση, μόνο τούς έκμε-ταλλευτές τών καταπιεζομένων λαών έξυπηρετεΐ. Ακριβώς δπως τό δικαίωμα διαζυγίου δέ σημαίνει ύποχρέωση δια-ζυγίου, έτσι καί τό δικαίωμα αύτοδιάθεσης δέν συνεπάγεται τήν ύποχρέωση άποχωρισμού. Όμως οί σοσιαλιστές τών καταπιεστικών έθνών είναι έκείνοι άκριβώς πού θά πρέπει νά ζητούν τό δικαίωμα αύτό άν θέλουν νά έμποδίσουν τόν έθνικισμό νά διαφθείρει τήν έργατική τάξη.

«Σ' αύτή τήν κατάσταση, τό προλεταριάτο τής Ρω-σίας άντιμετωπίζει ένα διπλό ή μάλλον δίπλευρο κα-

57

θήκον: νά καταπολεμά τόν έθνικισμό κάθε τύπου καί πάνω άπ' δλα τόν Μεγάλο Ρώσικο Εθνικισμό· νά άνα-γνωρίζει δχι μόνο πλήρη Ισοτιμία στά δικαιώματα γιά δλα τά έθνη γενικά, άλλά έπίσης Ισότητα τών δικαιω-μάτων σ' δ,τι άφορά τήν πολιτική, δηλ. τό δικαίωμα τών έθνών στήν αύτοδιάθεση, στόν άποχωρισμό. Καί ταυτόχρονα τό καθήκον του είναι, πρός τό συμφέρον τού έπιτυχοΰς άγώνα έναντίον δλων καί τών κάθε τύ-που έθνικισμών, νά διατηρεί τήν ένότητα τοΰ προ-λεταριακού άγώνα καί τών προλεταριακών όργανώ-σεων, νά συγχωνεύει αύτές τις όργανώσεις σέ μιά συνεκτική διεθνή ένωση, παρά τις προσπάθειες τών άστών γιά έθνικούς διαχωρισμούς»78. Άκριβώς έπειδή οί Μεγαλορώσοι σοσιαλδημοκρά-

τες άγαποΰν τή Ρωσία, ήταν καθήκον τους νά άγωνίζονται γιά Ισα δικαιώματα στίς έθνότητες γιά νά πολεμήσουν τό μεγαλορωσικό έθνικισμό. Σέ μιά περίφημη πραγματεία μέ τόν τίτλο Σχετικά με τήν έθνική περηφάνεια των Μεγαλο-ρώσων, πού έγραψε δ Λένιν δταν είχε ξεσπάσει ό πόλεμος, άντιμετωπίζοντας τά έθνικά πάθη πού άναζωπύρωναν οί δη-μαγωγοί, διαβάζουμε:

«Είναι άραγε ξένο γιά μάς, τούς μεγαλορώσους συνειδητούς προλετάριους, τό αίσθημα τής έθνικής περηφάνειας; "Οχι βέβαια! 'Εμεΐς, άγαπούμε τή γλώσ-σα μας καί τήν πατρίδα μας καί δουλεύουμε περισσό-τερο άπό κάθε άλλον γιά ν' ανυψώσουμε τίς έργαζό-μενες μάζες της (δηλ. τό 9/10 τοΰ πληθυσμού της) στή συνειδητή ζωή δημοκρατών καί σοσιαλιστών. 'Εμεΐς πονάμε περισσότερο άπό κάθε άλλον, δταν βλέπουμε καί αίσθανόμαστε σέ τί βία, καταπίεση καί έξευτελισμό ύποβάλλουν τήν δμορφη πατρίδα μας οί δήμιοι τοΰ τσάρου, οί εύγενεΐς καί οί κεφαλαιοκρά-τες... Είμαστε γεμάτοι άπό αίσθημα ύπερηφάνειας καί γι" αύτό άκριβώς μισούμε Ιδιαίτερα τό δουλικό παρελ-θόν μας (τότε πού οί τσιφλικάδες εύγενεΐς όδηγοΰσαν τούς μουζίκους στόν πόλεμο, γιά νά πνίξουν τήν έλευ-θερία τής Ούγγαρίας, τής Πολωνίας, τής Περσίας, τής Κίνας) καί τό δουλικό παρόν μας, τώρα πού οί Ιδιοι πάλι τσιφλικάδες, μέ τήν βοήθεια τών κεφαλαιο-κρατών, μάς δδηγοΰν σέ πόλεμο, γιά νά καταστείλου-

58

με τό δημοκρατικό κίνημα τής Περσίας καί τής Κί-νας»74.

ΟΙ μελέτες του σχετικά μέ τόν Ιμπεριαλισμό καί οί συ-ζητήσεις του μέ έπαναστατικές όμάδες πού διαφωνούσαν μέ τίς ήγεσίες τού «σοσιαλ - πατριωτικού» κόμματός τους, έκαναν τόν Λένιν νά βλέπει τό έθνικό ζήτημα σέ άμεσα έπαναστατική προοπτική. Στις θέσεις του γιά Τή σοσιαλι-στική Επανάσταση και τό δικαίωμα αυτοδιάθεσης τών λαών δριζε τό σύνθημα τού δικαιώματος τών έθνών γιά αύτοδιάθεση, ώς ένα άπό τά δημοκρατικά έκεΐνα αίτήματα πού ή συνεπής παρουσίασή τους προετοιμάζει τό έδαφος γιά τή νίκη τού προλεταριάτου. Ή έγκατάλειψη αύτού τού συνθήματος μόνο τούς Ιμπεριαλιστές καταπιεστές θά ώφε-λούσε. Αύτό δέν άλήθευε μόνο γιά τίς άποικίες, πού τίς έξεγέρσεις καί τούς έπαναστατικούς τους πολέμους πρέπει νά τούς ύποστηρίζουν δλοι οί σοσιαλιστές. Ή καταδίκη δλων τών προσαρτήσεων καθιστά, έλεγε, χρέος τών σοσια-λιστών νά ύποστηρίζουν τό δικαίωμα αύτοδιάθεσης τών έθνών.

Ό Λένιν άπέκρουε τήν άποψη πώς στήν έποχή τοΰ Ιμπε-ριαλισμού δέν μπορούν νά γίνουν έθνικοί πόλεμοι καί πώς μόνο έμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ τοΰ προλεταριάτου καί τών καπιταλιστών έκμεταλλευτών είναι δυνατόν νά γίνουν.

«Οί έθνικοί πόλεμοι άπό μέρους τών άποικιών καί μισοαποικιών, δέν είναι άπλώς πιθανοί, άλλά καί άναπόφευκτοι, στήν έποχή τοΰ ιμπεριαλισμού. Στίς άποικίες καί στίς μισοαποικίες (Κίνα, Τουρκία, Περ-σία) ζοΰν περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι,δηλ. πάνω άπό τό μισό πληθυσμό τής γής. Τά έθνικοαπε-λευθερωτικά κινήματα έδώ είτε είναι κιόλας πολύ Ισχυρά, είτε άναπτύσσονται καί ώριμάζουν. Κάθε πό-λεμος είναι συνέχιση τής πολιτικής μέ άλλα μέσα. Ή συνέχιση τής έθνικής Απελευθερωτικής πολιτικής τών άποικιών θά είναι άναπόφευκτος έθνικός πόλεμος άπό μέρους τους ένάντια στόν Ιμπεριαλισμό»76. «Οί έθνικοί πόλεμοι έναντίον τών Ιμπεριαλιστικών δυνάμεων δέν είναι μόνο δυνατοί καί πιθανοί, άλλά είναι άναπόφευκτοι 7ΐροοδευτιχοΙ καί έπαναστατι-κοί»7·.

Ό Λένιν πρόσθεσε ένα σπουδαίο νέο στοιχείο στό

59

μοντέλο του τής έπανάστασης, γράφοντας στή συγκεφα-λαίωση τής συζήτησης γιά τήν αύτοδιάθεση:

«Γιατί δταν νομίζει κανείς δτι μπορεί νά νοηθεί κοινω-νική έπανάσταση χωρίς έξεγέρσεις τών μικρών έθνών στίς άποικίες καί στήν Εύρώπη, χωρίς Επαναστατι-κές έκρήξεις μιάς μερίδας τών μικροαστών μέ δλες τις προλήψεις τους, χωρίς τό κίνημα τών μή συνειδη-τών προλεταριακών καί μισοπρολεταριακών μαζών ένάντια στό τσιφλικάδικο, Εκκλησιαστικό, μοναρχι-κό, έθνικό κλπ. ζυγό, δταν σκέφτεται κανείς έτσι, ση-μαίνει δτι απαρνιέται τήν κοινωνική έπανάσταση: Είναι σά νά πρόκειται νά συνταχθεί άπό τό Ινα μέρος Ινας στρατός πού θά πει: ,,έμεΐς είμαστε ύπέρ τοΟ σο-σιαλισμού" καί άπό τό άλλο Ινας στρατός πού θά πεϊ: ,,έμεϊς είμαστε ύπέρ τοϋ Ιμπεριαλισμού", κι αύτό φαν-τάζονται πώς θά είναι ή κοινωνική Επανάσταση!!... "Οποιος περιμένει μιά ,,καθαρή" κοινωνική έπανά-σταση, δέν θά τήν δει ποτέ του. Αύτός είναι Επανα-στάτης στά λόγια, πού δέν καταλαβαίνει τί θά πεϊ άληθινή έπανάσταση»77.

"Οταν έγινε άρχηγός τοϋ νέου Σοβιετικού κράτους, ό Λένιν δέν έπαψε νά δείχνει τή συμπάθειά του στούς λαούς πού έπί αΙώνες είχαν ύποστεΐ τήν καταπίεση τών Μεγαλο-ρώσων. Τό 1919 ήχογραφήθηκε σέ δίσκο γραμμοφώνου ένας λόγος του «Γιά τά Άντιεβραΐκά Πογκρόμ» (δυστυχώς δ δίσκος αύτός δέ βρέθηκε ποτέ άνάμεσα στούς πολλούς δίσκους πού τά κατοπινά χρόνια είχαμε στή διάθεσή μας). Στό λόγο έκείνο έλεγε:

«Ντροπή στόν καταραμένο τσαρισμό, πού βασάνιζε καί κυνηγούσε τούς "Εβραίους. Ντροπή σ' αύτούς πού ύποδαυλίζουν τό φυλετικό μίσος κατά τών έβραίων, πού φουντώνουν τό μίσος έναντίον άλλων έθνών»78.

"Ακόμα δριμύτερα βλέπουμε σέ μερικές σημειώσεις, τΙς όποιες κράτησε δ Λένιν τόν καιρό τής τελευταίας του άρρώ-στιας, τό Δεκέμβρη τοΰ 1922, πώς μεμφόταν τόν έαυτό του πού δέν κατόρθωσε νά χειριστεί άρκετά γρήγορα καί δρα-στήρια τό ζήτημα τών «Μεγαλορωσικών σωβινιστικών» Ενεργειών τών ήγετών τής Κεντρικής Επιτροπής τοΰ Κόμ-ματος στή Γεωργία. Οί παρακάτω γραμμές είναι Ιδιαίτερα σημαντικές:

60

«Νομίζω πώς είμαι πολύ Εκτεθειμένος άπέναντι στούς έργάτες τής Ρωσίας, πού δέν έπέμβηκα αρκετά ένερ-γητικά καί άποφασιστικά στό διαβόητο θέμα τής αύ-τονόμησης, πού δπως φαίνεται, έπίσημα όνομάζεται πρόβλημα τΐ|ς Ενωσης τών Σοβιετικών σοσιαλιστικών δημοκρατιών... Μόλις καί βρήκα λίγο καιρό νά συζητήσω μέ τόν σ. Ντζερτζίνσκινπού ήρθε άπό τόν Καύκασο καί μοΰ άνέπτυξε πώς έχει αύτό τό θέμα στή Γεωργία... "Αν ή κατάσταση Εφτασε σέ τέτοιο σημείο, ώστε νά καταλήξει ό Όρτζονίκιτζε στά άκρα καί νά έφαρμό-σει φυσική βία—δπως μέ πληροφόρησε ό Ντζερντζί-σκιν—μπορούμε νά φανταστούμε σέ τί μπελά Εχουμε μπεί... Υποστηρίζεται πώς χρειαζόταν Ενας Ενωμένος μη-χανισμός. Άπό πού προκύπτει αύτή ή βεβαίωση; Δέν προήλθε άπό αύτό τόν ίδιο τό Ρούσικο μηχανισμό, πού δπως σημείωνα σέ προηγούμενο κεφάλαιο τού ήμερολογίου μου, τόν κληρονομήσαμε άπό τόν τσα-ρισμό καί λιγάκι τόν λαδώσαμε μέ σοβιετικό λιπαν-τικό; Δέν ύπάρχει άμφιβολία, πώς αύτό τό μέτρο θά Επρεπε νάάναβληθεί, ώσπου θά μπορούσαμε νά Εγγυηθούμε δτι ό μηχανισμός είναι δικός μας. "Ομως γιά τήν ώρα πρέπει μέ κάθε είλικρίνεια νά παραδεχτούμε τό άντί-θετο: ό μηχανισμός πού τόν λέμε δικό μας, είναι στήν πραγματικότητα άκόμα, έντελώς ξένος πρός έμδς. Είναι ένα άστικό καί τσαρικό άνακάτεμα καί δέν ύπήρξε δυνατότητα ν' άπαλλαγούμε άπ' αύτό στή διάρκεια τών τελευταίων πέντε χρόνων, χωρίς τή βοή-θεια άλλων χωρών, καί γιατί είμασταν πολύ άπασχο-λημένοι τόν περισσότερο καιρό μέ τίς στρατιωτικές Επιχειρήσεις καί μέ τήν πάλη έναντίον τής πείνας. Είναι πολύ φυσικό πώς σέ τέτοιες συνθήκες ή "έλευ-θερία τού άποχωρισμού άπό τήν ένωση" μέ τήν όποία δικαιολογούμε τούς έαυτούς μας, θά παραμένει μιά άπλή ύπόσχεση στό χαρτί, άνίσχυρη νά ύπερασπίσει τούς μή Ρώσους άπό τήν φανατική πίεση αύτού τού πραγματικά ρούσικου τύπου τού μεγαλορώσου σοβι-νιστή, γιατί τέτοιος είναι ό τυπικός ρώσος γραφειο-

61

κράτης. Δέν δπάρχει άμφιβολία πώς τό έλάχιστο πο-σοστό τών σοβιετικών καί σοβιετοποιημένων έργα-τών θά πνιγεί μέσα σ* αύτό τό κύμα τοϋ μεγαλορού-σικου σωβινισμού σάν τή μύγα μέσα στό γάλα))79.

Ό Λένιν έπέμενε πώς έπρεπε νά ληφθοΟν πραχτικά μέ-τρα γιά τήν προστασία τών Μή - Ρώσων μέσα στή Σοβιε-τική "Ενωση άπό τούς Ρώσους «Ντερτζιμόρντας» (τούς νταήδες ύπαλλήλους). Έν δψει τών μεγάλων έθνικοεπα-ναστατικών κινημάτων στήν Ανατολή θά ήταν τεράστια ή ζημιά πού θά προέκυπτε άν δέν κατάφερναν νά σταματή-σουν τίς τέτοιες ένέργειες, ζημιά

«δχι μόνο γιά μδς, παρά γιά δλη τή Διεθνή καί γιά τούς έκατοντάδες τά έκατομμύρια τών λαών τής "Α-σίας πού προορίζεται νά μδς άκολουθήσει στή σκη-νή τής Ιστορίας στό κοντινό μέλλον»7®.

Όταν δ Επαναστατικός χείμαρρος είχε άρχίσει νά κο-πάζει, δ Λένιν άπόδιδε δλο καί περισσότερη σημασία στά έθνικά έπαναστατικά κινήματα στις άποικίες καί τίς ήμια-ποικίες, έπίσης τόν άπασχολοϋσε δλο καί περισσότερο ή άνάγκη νά έπιταχύνει τήν έπαναστατική έξέλιξη στις χώ-ρες έκεΐνες τροποποιώντας τό ρωσικό πείραμα—ή, όπως θά λέγαμε σήμερα, διορθώνοντας τό ρωσικό μοντέλο. Σέ μιά προσφώνησή του στό Πανρωσικό Συνέδριο τών Κομ-μουνιστικών "Οργανώσεων τών Λαών τής Ανατολής, στίς 22 τού Νοέμβρη 1919 είπε:

«Ύστερα άπό τήν περίοδο τής άφύπνισης τής "Ανα-τολής στή σύγχρονη έπανάσταση, έρχεται ή περίοδος τής συμμετοχής δλων τών λαών τής Ανατολής στόν καθορισμό τών πεπρωμένων δλου τοϋ κόσμου, γιά νά μήν είναι μόνο άντικείμενο πλουτισμού. Οί Λαοί τής "Ανατολής ξυπνούν καί άρχίζουν τήν πραχτική δράση γιά νά συμμετέχει κάθε Λαός στίς άποφάσεις πού ρυθμίζουν τίς τύχες δλόκληρης τής άνθρωπότητας... "Εδώ μπαίνει μπροστά σας ένα καθήκον, πού άλλοτε δέν έμπαινε μπροστά στούς κομμουνιστές δλου τοΰ κόσμου: βασιζόμενοι στή γενική κομμουνιστική θεω-ρία καί πράξη, προσαρμοζόμενοι στίς ιδιόμορφες συνθήκες, πού δέν υπάρχουν στίς εύρωπαΐκές χώρες, πρέπει νά κατορθώσετε νά έφαρμόσετε αύτή τή θεωρία καί πράξη σέ συνθήκες πού τήν κύρια μάζα τήν άπο-

62

τελεϊ ή άγροτιά, σέ συνθήκες πού στόχος τής πάλης πρέπει νά είναι δχι τό κεφάλαιο, άλλά τά μεσαιωνι-κά ύπολείμματα»80. Ό Λένιν έβλεπε τώρα τά έθνικο - έπαναστατικά κινή-

ματα τής Ασίας σάν καθοριστικό μέρος τής παγκόσμιας έπανάστασης. Σέ ένα μήνυμά του σέ μιά Ινδική Επαναστα-τική Ενωση διαβάζουμε:

«Μόνον δταν οί Ινδοί, Κινέζοι, Κορεάτες, Γιαπωνέ-ζοι, Πέρσες καί Τούρκοι έργάτες καί άγρότες ένώσουν τά χέρια καί βαδίσουν μαζί στήν κοινή ύπόθεση τής άπελευθέρωσης—μόνο τότε θά κατασφαλιστεΐ ή άπο-φασιστική νίκη πάνω στούς έκμεταλλευτές»81.

Ταυτόχρονα τόνιζε τό γεγονός δτι τά κινήματα αύτά θεμέλιό τους είχαν τήν ύποστήριξη τών άγροτικών μαζών. Στό σχέδιο γιά τίς θέσεις σχετικά μέ τό έθνικό καί τό άποι-κιακό ζήτημα, πού προορίζονταν γιά τό Δεύτερο Συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς, έλεγε πώς καθήκον μας είναι νά πείσουμε αύτά τά Εθνη

«δτι μόνη τους σωτηρία είναι νά νικήσει τό Σοβιε-τικό σύστημα τόν παγκόσμιο Ιμπεριαλισμό»82.

Σχεδόν ταυτόχρονα τόνισε πώς τό σύστημα τών Σο-βιέτ στίς χώρες έκεΐνες θά πρέπει νά έφαρμοστεί μέσα σέ προκαπιταλιστικές συνθήκες, δπου δηλαδή τό έπα-ναστατικό κίνημα πρώτα καί κύρια είναι κίνημα άγρο-τικό, καί πώς οί άγρότες πρέπει νά πειστούν νά συμμαχή-σουν μέ τό κομμουνιστικό προλεταριάτο τής Δυτικής Εΰ-ρώπης. Σέ μιά έκθεση τής Επιτροπής γιά τά Εθνικά καί άποικιακά ζητήματα πού έκανε στό Δεύτερο Συνέδριο τής Κ.Δ., τόν Ιούλη τοΰ 1922, βρίσκουμε ήδη σπουδαία στοι-χεία τοΰ έπαναστατικοΰ πρότυπου πού άργότερα διαμορφώ-θηκε στίς μεγάλες έπαναστάσεις τής Ασίας, ιδιαίτερα στήν Κίνα καί στό Βιετνάμ. Ό Λένιν κάνει διάκριση μεταξύ καταπιεζόμενων καί καταπιεστικών έθνών καί λέει πώς ή έπιτροπή άποφάσισε νά μιλήσει γιά τά έθνικοεπαναστατικά κινήματα σέ καθυστερημένες χώρες καί δχι γιά τό άστικο-δημοκρατικό κίνημα. Επειδή τό προλεταριάτο στις χώρες αύτές είναι έξαιρετικά άδύνατο, άμεσος σκοπός θά 'πρεπε νά είναι ή δημιουργία Σοβιέτ άγροτών.

Τά έθνικά, έπαναστατικά καί άντιΐμπεριαλιστικα κινή-ματα στήν Ασία δλο καί περισσότερο καθόριζαν τό ρυθμό

63

τής παγκόσμιας έπαναστατικής έξέλιξης. Σέ ένα άρθρο του γιά τή δέκατη έπέτειο τής Πράβντα, γραμμένο στίς άρχές τοϋ Μάη 1922, ό Λένιν έγραφε:

« Ό βασικός λόγος γι' αύτή τήν τρομερή έπιτάχυνση τής παγκόσμιας έξέλιξης είναι πώς καινούργιες έκα-τοντάδες έκατομμύρια άνθρωποι ρίχτηκαν μέσα της. Ή παλιά άστική καί Ιμπεριαλιστική Ευρώπη, πού είχε συνηθίσει νά αύτοθαυμάζεται σάν τό κέντρο τού σύμπαντος, σάπισε καί έσπασε σάν διαπυημένο έλκος στό πρώτο Ιμπεριαλιστικό όλοκαύτωμα. "Οσοδήποτε κι* δν θρηνούν οί Σπέγκλερ καί δλοι οί φωτισμένοι Φιλισταΐοι πού μπορούν νά τόν θαυμάζουν (ή άκόμα καί νά τόν μελετούν), αύτή ή προϊούσα κατάπτωση τής παλιάς Εύρώπης δέν είναι παρά ένα έπεισόδιο στήν Ιστορία τής κατάρρευσης τής παγκόσμιας άστι-κής τάξης, μέσα στόν κόρο άπό τις Ιμπεριαλιστικές διαρπαγές καί τήν καταπίεση τής πλειοψηφίας τοϋ πληθυσμού τής γής... Στό μεταξύ ή Ινδία καί ή Κίνα βρίσκονται σέ άνα-βρασμό. Εκπροσωπούν πάνω άπό 700 έκατομμύρια άνθρώπους καί μαζί μέ τΙς γειτονικές χώρες, πού τούς μοιάζουν σέ δλα, πάνω άπό τό μισό τών κατοίκων τής γής. Μέ άδυσώπητο βήμα καί έντεινόμενη όρμή προσεγγίζουν τό δικό τους 1905, μέ μιά ούσιαστική καί σημαντική διαφορά, πώς στά 1905 ή έπανάσταση στή Ρωσία μποροϋσε άκόμα νά έξελίσσεται (του-λάχιστο στήν άρχή) σέ συνθήκες άπομόνωσης, χωρίς δηλ. άλλες χώρες νά έμπλακοϋν άμεσα σ* αύτήν. ΟΙ έπαναστάσεις δμως πού ώριμάζουν στήν Ινδία καί στήν Κίνα, μπλέκονται—έχουν ήδη έμπλακεΐ—στόν έπαναστατικό άγώνα, τό έπαναστατικό κίνημα, τήν παγκόσμια έπανάσταση»83.

Καί στό τελευταίο άρθρο πού έγραψε πρίν πεθάνει—Κα-λύτερα λιγότερα, άλλά καλντέρα—δ Λένιν βλέπει τή λύση γιά τΙς δυσκολίες τής Ρωσίας μέσα στήν άλληλουχία τών διεθνών έπαναστατικών προοπτικών:

«Θά μπορέσουμε νά τά βγάλουμε πέρα μέ τή μικρή άγροτική μας παραγωγή, στήν κατάσταση τής έρή-μωσης πού βρισκόμαστε, ώσπου οί δυτικοευρωπαϊ-κές καπιταλιστικές χώρες νά προωθήσουν ώς τήν

64

όλοκλήρωση τήν πορεία τους πρός τόν Σοσιαλισμό; Τήν προωθούν, δχι δμως δπως περιμέναμε πρίν... Μπορούμε άραγε νά διασωθούμε άπό τήν έπερχόμενη σύγκρουση μ' αύτές τΙς Ιμπεριαλιστικές χώρες;... Σέ τελευταία άνάλυση, ή Εκβαση τού άγώνα θά καθο-ριστεί άπό τό γεγονός δτι ή Ρωσία, ή Κίνα κλπ. Εκ-φράζουν τήν συντριπτική πλειοψηφία τού πληθυσμού τής γής· καί στά λίγα τελευταία χρόνια, αύτή άκριβώς ή πλειοψηφία ρίχτηκε στόν άγώνα γιά τή χειραφέτη-ση μέ έξαιρετική ταχύτητα, Ετσι πού άπ' αύτή τήν άποψη δέν μπορεί νά ύπάρχει ή παραμικρή άμφιβο-λία γιά τήν τελική Εκβαση τού παγκόσμιου άγώνα. Μ* αύτή τήν Εννοια, ή πλήρης νίκη τού σοσιαλισμού, είναι όλοκληρωμένη καί άπόλυτα κατασφαλισμένη»84.

Ό Λένιν μπόρεσε νά δει τήν είδική σημασία τού έπανα-στατικού δυναμικού τών άποικιακών καί ήμιαποικιακών χωρών τουλάχιστον έν μέρει, γιατί ήταν βαθύτατα πεισμέ-νος δτι τό κάθε έθνος πρέπει νά προχωρήσει πρός τό σοσια-λισμό «μέ τό δικό του τρόπο», δτι πρέπει νά είναι σεβαστή ή δλο καί μεγαλύτερη πολλαπλότητα τών δρόμων πρός τό σοσιαλισμό, καθώς καί τά «συγκεκριμένα» χαρακτηριστι-κά τους, δτι ό άγώνας άναπόφευχτα θά πάρει Ιδιαίτερα χα-ρακτηριστικά γνωρίσματα

«σέ κάθε χώρα, σύμφωνα μέ τόν είδικό χαρακτήρα τής οίκονομίας, τής πολιτικής καί τού πολιτισμού της, καθώς καί τής έθνικής της σύνθεσης (Ιρλανδία κλπ.) άνάλογα μέ τίς άποικίες της, τις θρησκευτικές της διαιρέσεις, κλπ. κλπ.»86

Άπέτκρουε δλους τούς «στερεότυπους, μηχανικά έξισωμένους καί δμοιό-μορφους κανόνες άγώνα»8®,

τόσο κατά τήν πορεία πρός τή σοσιαλιστική έπανάσταση, δσο καί δταν πιά Εχει γίνει ή σοσιαλιστική Επανάσταση.

«"Οσο ύπάρχουν Εθνικές καί κρατικές διακρίσεις άνά-μεσα στούς λαούς καί στίς χώρες—καί θά ύπάρχουν γιά πάρα πολύν καιρό, άκόμα καί ύστερα άπό τήν Εγ-καθίδρυση τής δικτατορίας τού προλεταριάτου σέ παγκόσμια κλίμακα—ή Ενότητα τής διεθνούς τακτι-κής τού κομμουνιστικού έργατικού κινήματος σέ δλες τίς χώρες, άπαιτεί δχι τήν έξαφάνιση τής ποικιλίας

5 65

ή τήν κατάργηση τών έθνικών διαφορών (πού άποτε-λεΐ χίμαιρα γιά σήμερα) άλλά τήν έφαρμογή τών βα-σικών άρχών τοΟ κομμουνισμού (Σοβιετική έξουσία σύν δικτατορία τοΟ προλεταριάτου) πού θά τροπο-ποιήσει όρθά αύτές τίς άρχές σέ δρισμένα Ιδιαίτερα σημεία, θά τίς προσαρμόσει δρθά καί θά τίς έφαρμό-σειστίς έθνικές καί έθνικο-κρατικές Ιδιομορφίες»87.

Ό Λένιν πίστευε πώς τά Σοβιέτ ήταν γιά δλο τόν κό-σμο, κατάλληλα δργανα Εξέγερσης καί έξουσίας, δν καί οί μορφές πού παίρνουν άσφαλώς θά διαφέρουν άπό χώρα σέ χώρα, δπως τόνιζε σέ ένα χαιρετιστήριο γράμμα του στούς Ούγγρους έργάτες καί σ' ένα λόγο του γιά τήν Πο-λωνία88.

Πάνω άπ* δλα ήταν άπόλυτα πεισμένος πώς ή έπανά-σταση θά έπαιρνε διάφορες μορφές στίς διάφορες χώρες.

«Ή έπανάσταση στήν Ιταλία θά άκολουθήσει άλλη πορεία άπό τήν έπανάσταση στή Ρωσία»89,

έλεγε στό Τρίτο Συνέδριο τής Κομμουνιστικής ΔιεθνοΟς. «Θά ξεκινήσει μέ άλλον τρόπο»90.

"Η Κομμουνιστική Διεθνής δέ θά "πρεπε ποτέ νά περιμένει πώς οί "Ιταλοί έργάτες θά «άντιγράψουν δουλικά)) τή Ρω-σική έπανάσταση91.

66

IV ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Αύτός είναι ό τίτλος πού έδωσε δ Λένιν σέ ένα άπό τά σπουδαιότερα βιβλία του—άσφαλώς ένα άπό κείνα πού είχαν τή μεγαλύτερη έπίδραση. Τό έγραψε δταν κρυβόταν στίς παραμονές τής Μπολσεβίκικης Έπανάστασης, τόν Αύγουστο και τό Σεπτέμβρη τού 1917. "Υπότιτλο έχει: Ή μαρξιστική θεωρία γιά τό Κράτος καί τά Καθήκοντα τοΰ Προλεταριάτου στήν Έπανάσταση. Ό Λένιν τό θεωρούσε πρώτιστο καθήκον του νά άποκαταστήσει τό τί είχε πρα-γματικά διδάξει δ Μάρξ σχετικά μέ τό θέμα τοΰ κράτους·1

μπροστά στίς παρερμηνείες καί τις διαστροφές πού έγιναν άπό τις ήγεσίες τών σοσιαλιστικών κομμάτων. Ασχολείται μέ τή μαρξιστική θέση πώς τό κράτος είναι δργανο ταξικής διακυβέρνησης—δργανο γιά τήν κυριαρχία μιάς τάξης πάνω σέ μιάν άλλη τάξη, πώς ή άπελευθέρωση τής κατα-πιεζόμενης τάξης δέν είναι έφικτή άν δέν καταστραφεί δ κρατικός μηχανισμός πού έχει δημιουργήσει ή κυρίαρχη τάξη, πώς γι" αύτό είναι άναπόφευχτη ή βίαιη έπανάσταση καί πώς, γι' αύτό τό λόγο, είναι καθήκον τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος τής έργατικής τάξης νά κάνει τίς μάζες νά κατα-λάβουν δτι είναι άνάγκη νά γίνει βίαια έπανάσταση, πώς ή σοσιαλιστική έπανάσταση, ή συντριβή τοΰ άστικοΰ κρατικοΰ μηχανισμού, δδηγεϊ στήν πολιτική κυριαρχία τοΰ προλεταριάτου, τήν όποια ό Μάρξ καί δ Ένγκελς όνό-μασαν διχτατορία τοΰ προλεταριάτου. Ό Μάρξ καί δ Ένγ-κελς πίστευαν πώς ή βίαιη έπανάσταση ήταν άναπόφευχτη μόνο στήν ήπειρωτική Εύρώπη καί πώς στήν Αγγλία ύπήρ-χε άκόμη ή δυνατότητα είρηνικής έπανάστασης. Ό Λένιν έλεγε πώς έπειδή ό Ιμπεριαλισμός είχε προκαλέσει τή δη-μιουργία ένός τεράστια έξογκωμένου καταπιεστικού κρα-

67

τικοΟ μηχονισμοΟ, ή Αγγλία δέν άποτελοϋσε πια έξαίρεση μ' αύτή τήν έννοια. Ύστερα άπό τή σοσιαλιστική έπανά-σταση τό άστικό κράτος θά πρέπει νά άντικατασταθεϊ άπό όργανώσεις πού πρότυπό τους θά έχουν τήν Κομμούνα τού Παρισιού ιού 1871,

«δπου ή έλευθερία γνώμης καί συζήτησης δέν έκφυ-λίζεται σέ έξαπάτηση, γιατί οί βουλευτές οί ίδιοι εί-ναι ύποχρεωμένοι νά έργάζονται, είναι ύποχρεωμένοι νά έφαρμόζουν στήν πράξη τούς νόμους τους, είναι ύποχρεωμένοι νά έλέγχουν οί Ιδιοι τά άποτελέσματα πού έπιτυγχάνονται στήν πραγματικότητα καί νά λο-γοδοτούν άμεσα στούς έκλογεΐς τους»92.

Γιά πρώτη φορά θά δημιουργούνταν μιά κοινότητα δπου θά περιοριζόταν μέ διάφορους τρόπους ή έλευθερία τών καταπιεστών καί έκμεταλλευτών, δπου δμως οί μάζες τού φτωχού λαού θά χαίρονταν μιάν έπέκταση τής δημοκρατίας τέτοια, πού ποτέ άκόμη δέν είχε δοκιμαστεί πουθενά. Τό κράτος θά έχανε δλο καί περισσότερο τόν καταπιεστικό του ρόλο καί θά άρχιζε νά νεκρώνεται, Ιδιαίτερα γιατί ό άνα-πτυγμένος καπιταλισμός θά έχει δημιουργήσει τίς προϋπο-θέσεις γιά τόν καθένα, νά είναι Ικανός νά συμμετέχει στή διοίκηση τού κράτους. Στό σημείο αύτό ό Λένιν δέν σχο-λιάζει άπλώς χωρία άπό τό Μάρξ καί τόν Ένγκελς, κάνει κάτι παραπάνω, σχεδιαγραφεϊ τή δική του είκόνα τής κομ-μουνιστικής κοινωνίας τοϋ μέλλοντος.

«"Ολοι οί πολίτες μετατρέπονται σέ έμμισθους ύπαλ-λήλους τοϋ Κράτους, πού άποτελεϊται άπό τούς έρ-γάτες. "Ολοι οί πολίτες γίνονται ύπάλληλοι καί έργά-τες σ* ένα μοναδικό, δλης τής χώρας, «συνδικάτο». Ό,τι χρειάζεται είναι νά δουλεύουν έξ Ισου, νά έκτε-λοϋν τό μέρος τής δουλειάς πού τούς άναλογεϊ καί νά πληρώνονται έξ Ισου. Οί λογαριασμοί καί ό έλεγχος πού χρειάζονται γι* αύτό, έχουν άπλουστευ-θεϊ στό έπακρο άπό τόν καπιταλισμό, καί έχουν πε-ριοριστεί στίς έξαιρετικά άπλές διαδικασίες πού μπορεί νά τίς έκτελέσει καί ό πιό άγράμματος, τής έπίβλεψης καί τής καταγραφής, τής γνώσης τών τεσ-σάρων πράξεων τής άριθμητικής, καί τής έκδοσης τών κατάλληλων άποδείξεων. Όταν ή πλειοψηφία τοΰ Λαού, άρχίσει άνεξάρτητα

68

καί παντού νά κρατάει τέτοιους λογαριασμούς καί νά άσκεΐ τέτοιο έλεγχο πάνω στούς καπιταλιστές (πού στό μεταξύ θά 'χουν μετατραπεί σέ ύπαλλήλους) καί πάνω στή διανόηση πού διατηρεί τίς καπιταλιστι-κές της συνήθειες, τότε αύτός ό έλεγχος θά γίνει πρα-γματικά καθολικός, γενικός καί λαϊκός καί κανείς δέν θά μπορεί νά τόν άποφύγει, γιατί δέν θά ύπάρχει τίποτ' άλλο στή θέση του γιά νά καταφύγει κανείς»".

"Ηδη στά Γράμματα άπό Μακριά, πρίν έπιστρέψει άπό τήν "Ελβετία, ό Λένιν είχε άναπτύξει τή βασική έννοια τοΟ λαϊκοΟ έλέγχου τής γραφειοκρατίας καί έκτελεστικής Ε-ξουσίας, λέγοντας πώς στή μελλοντική κοινωνία τά φτωχά, Εκμεταλλευόμενα τμήματα τοΟ πληθυσμού θά άποτελούσαν πράγματι τά όργανα τής κρατικής Εξουσίας94 καί ή Εθνοφυ-λακή τών ένοπλων μαζών θά έπαιρνε τή θέση τής Εκτελε-στικής έξουσίας9*. Τώρα περιγράφει τή μετάβαση άπό τήν πρώτη φάση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, δπου 6 καθένας λαβαίνει σύμφωνα μέ τά δσα άποδίδει, στήν άνώτερη Εκείνη φάση τής κομμουνιστικής κοινωνίας, δπου οί κινητήριες δυνάμεις τής παραγωγής είναι πιά τόσο άφθονες ώστε νά μπορεί νά λαβαίνει ό καθένας σύμφωνα μέ τΙς άνάγκες του.

«Άπό τή στιγμή πού δλα τά μέλη τής κοινωνίας, ή τουλάχιστο ή μεγάλη πλειοψηφία, μάθουν νά διευθύ-νουν τό κράτος οί ϊόιοι, πάρουν αύτή τή δουλειά στά χέρια τους, όργανώσουν τόν έλεγχο πάνω στήν άσή-μαντη καπιταλιστική μειοψηφία, πάνω στίς κάστες πού θέλουν νά διατηρήσουν τίς καπιταλιστικές τους συνήθειες καί πάνω στούς έργάτες πού έχουν έντελώς διαφθαρεί άπό τόν καπιταλισμό, άπό κείνη τή στιγμή, ή άνάγκη γιά δποιουδήποτε είδους κυβέρνηση, άρ-χίζει νά έξαφανίζεται. "Οσο πιό πλήρης είναι ή δημο-κρατία τόσο έγγύτερα βρίσκεται ή στιγμή πού δέν εί-ναι πιά άναγκαία. Ό σ ο πιό δημοκρατικό είναι τό «κράτος» πού άποτελείται άπό τούς ένοπλους έρ-γάτες, καί πού δέν είναι πιά κράτος μέ τή συνη-θισμένη έννοια τής λέξης, τόσο γρηγορώτερα άρχίζει νά σβήνει κάθε μορφή κράτους. Γιατί δταν δλοι μάθουν νά διευθύνουν καί διευθύνουν στήν πράξη άνεξάρτητα, τήν κοινωνική παραγωγή, κρατούν άνεξάρτητα λογαριασμούς καί άσκοϋν έλεγ-

69

χο πάνω στά παράσιτα, τούς γιούς τών πλουσίων, τούς άπατεώνες καί τούς άλλους ,,φρουρούς τών καπι-ταλιστικών παραδόσεων", ή άποφυγή αύτού τού λαϊ-κού έλέγχου θά καταστεί άναπόφευχτα τόσο άπίστευ-τα δύσκολη, τόσο σπάνια έξαίρεση, καί θά άκολου-θεΐται άπό τόσο γρήγορη καί αύστηρή κύρωση (δεδο-μένου δτι οί ένοπλοι έργάτες είναι πρακτικοί άνθρω-ποι καί δχι αισθηματικά διανοούμενοι καί μάλλον δέν θ* άφήσουν κανέναν ν' άστειευθεΐ μαζί τους) ώστε ή άνάγκη νά τηρούνται οί άπλοί, βασικοί κανόνες τής κοινότητας πολύ γρήγορα θά καταστεί σνντ)θεια»Μ.

Ή Κομμούνα τού Παρισιού είχε δείξει πώς θά έπρεπε άπό τήν άρχή νά ληφθούν μέτρα γιά τήν άντικατάσταση τοΰ παλιού άστικοΰ, καταπιεστικού κρατικού μηχανισμοΰ:

«1) δχι μόνον έκλογή, άλλάέπίσης καί άνάκληση σέ δποιαδήποτε στιγμή· 2) άμεση είσαγωγή τοΰ έλέγχου καί τής έπί βλέψης έκ μέρους δλίον, έτσι πού δλοι νά μπορούν νά γίνουν γιά μιά περίοδο ..γραφειοκράτες", πού σημαίνει νά μήν μπορεί κανείς νά γίνει «γρα-φειοκράτης"»97.

Οί Ιδέες αύτές τοΰ Λένιν σχετικά μέ τήν άπονέκρωση, τό σβήσιμο τοΰ κράτους, έπιβεβαιώνουν δτι ξεκινοΰσε άπό τήν ύπόθεση πώς, ύστερα άπό τή ρωσική έπανάσταση θά άκολουθοΰσαν άρκετά σύντομα, περισσότερο ή λιγότερο ταυτόχρονες έπαναστάσεις στή Δύση.

Τό Κράτος και Έπανάσταση είναι στό μεγαλύτερό του μέρος μιά συμπυκνωμένη έκθεση τής μαρξιστικής θεωρίας γιά τό κράτος, μόλο πού δ Λένιν έπιλέγει μόνο τά χωρία έκεΐνα δπου οί κλασικοί τοΰ μαρξισμοϋ μιλούν γιά τό κρά-τος ώς καταπιεστικό μηχανισμό καί δπου έπιμένουν στήν άνάγκη τής βίαιης έπανάστασης. Στήν άκραία κατάσταση δπου βρέθηκε ό Λένιν, δ πολιτικός, μετατράπηκε σέ θεωρη-τικό, άν καί δέν τόν ένδιέφερε τόσο νά γράψει μιά άμεμπτη μονογραφία, δσο νά έκδώσει μιά Επαναστατική έκκληση γιά δράση, στηριγμένη γερά στίς Ιδέες τών κλασικών τοΰ κινήματος. Ό Μάρξ είχε παραδεχτεί τή δυνατότητα νά καταλάβει τό προλεταριάτο ειρηνικά τήν έξουσία δχι μόνο στήν Αγγλία, μά καί στήν "Ολλανδία, καί σέ άρκετούς λό-γους του είχε άναφερθεϊ μέ γενικές διατυπώσεις στή δυνα-τότητα σοσιαλιστικών έπαναστάσεων χωρίς χρήση βίας.

70

Ό Ένγκελς, στήν κριτική του τοϋ προγράμματος τής Έρ-φούρτης τών Γερμανών σοσιαλδημοκρατών, πού άπ* αύτό παραθέτει πάρα πολλά χωρία ό Λένιν, είχε μάλιστα μιλή-σει άκόμη καί γιά ειρηνική έπανάσταση στή Γαλλία—τή χώρα πού, τόσο γιά τόν Ένγκελς δσο καί γιά τόν Μάρξ, άποτελούσε τό κλασικό παράδειγμα τού όλοκληρωτικού έκείνου κρατικού μηχανισμού πού έπρεπε νά συντριβεί. Ό Λένιν παραμερίζει αύτή τήν ύπόθεση τού Ένγκελς λέ-γοντας πώς ό Ένγκελς είχε άπλώς «φανταστεί» μιά τέτοια έξέλιξη στή Γαλλία, καί θέτει τή λέξη «φανταστεί» σέ είσαγωγικά καί βάζει μετά καί θαυμαστικό. Ό Λένιν παρα-θέτει τά γνωστά λόγια τού Ένγκελς σχετικά μέ τό δτι ή γενική έλίευθερία στό σημερινό κράτος δέν μπορεί νά είναι τίποτε περισσότερο άπό μέτρο ώριμότητας τής έργατικής τάξης. Άργότερα, ώστόσο, ό Ένγκελς μίλησε γιά τή γενι-κή έλευθερία ώς μεγάλο έπίτευγμα τών έργαζομένων μαζών, καί άκόμη μεταγενέστερα έγραψε πώς ή γενική έλευθερία στά χέρια ένός ταξικά συνειδητού έργάτη είναι καλύτερο δπλο άπό τό πολυβόλο στά χέρια ένός άσκημένου στρα-τιώτη. Καί τόν τελευταίο χρόνο τής ζωής του περιέγραψε τή γενική έλευθερία ώς δργανο άπελευθέρωσης τών μαζών. Σέ κάποιο άλλο σημείο, σχολιάζοντας τήν άποψη τού Ένγκελς πώς ή δημοκρατική πολιτεία ((1ΰπιο1α·2ΐΙΪ3θ1ΐ6 Κ,βριιϋΙϊΙΟ είναι «ή είδική μορφή τής διχτατορίας τού προ-λεταριάτου», ό Λένιν λέει πώς ό Ένγκελς μ' αύτά τά λόγια έννοεί δτι μιά δημοκρατική πολιτεία

«όδηγεΐ άναπόφευχτα σέ τέτοια έπέκταση, άνάπτυξη, έξέλιξη καί ένταση τού άγώνα»98

ώστε πρέπει άναπόφευχτα νά όδηγήσει στή δυνατότητα τής διχτατορίας τού προλεταριάτου. Στό σημείο αύτό δέν μπορούμε νά μήν άμφιβάλουμε άν αύτό ήταν πράγματι όλόκληρο τό νόημα τών λόγων τού Ένγκελς. Τόν Λένιν δμως τόν ένδιέφερε νά άποδείξει πώςτό 1917 ήταν άναγ-καία ή βίαιη έπανάσταση, τόσο στή Ρωσία δσο καί στίς καπιταλιστικές χώρες. Γιά νά τό άποδείξει αύτό δέν ήταν άνάγκη νά άναθεωρήσει τό Μάρξ καί τόν Ένγκελς—-άρ-κούσε νά παραθέσει τά λόγια τους—άλλά, καθώς δέν ήταν κυρίως θεωρητικός παρά πολιτικός ήγέτης, Αμεσα άπασχο-λημένος μέ τήν προετοιμασία μιάς προλεταριακής έπανά-στασης, είχε κάποια μονομέρεια στήν έπιλογή παραθεμά-

71

των. Σ* Ενα του γράμμα στή φίλη του Ίνέσσα Άρμάν, ό Λένιν

Εγραψε κάποτε: «ό "Ενγκελς δέν ήταν άλάθητος. Ό Μάρξ δέν ήταν άλάθητος»".

Καί έτσι, στήν έρμηνεία πού κάνει τής θεωρίας τοΟ Μάρξ γιά τό κράτος, προχώρησε πέρα άπό τό Μάρξ—Ι-διαίτερα δσον άφορα τήν έξέλιξη τής σοσιαλιστικής κοι-νωνίας μετά τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Δέν τοϋ άρ-κούσε νά στηρίξει τΙς άπόψεις του στήν ίστορία τής Παρισινής Κομμούνας, δπως τή σχολίαζαν ό Μάρξ καί ό 'Ενγκελς, παρά έβλεπε τά Σοβιέτ τών άνππροσώπων έργα-τών, στρατιωτών καί άγροτών σάν τό θεσμό πού θά Αντι-καθιστούσε τόν παλιό μηχανισμό τής καταπίεσης. Στή δια-κήρυξή του Μπορούν όί Μπολσεβίκοι νά διατηρήσουν τήν Εξουσία; γραμμένη τό Σεπτέμβρη τού 1917, παραθέτει τούς έξής λόγους γι* αύτή του τήν άποψη:

«Τά Σοβιέτ Αποτελούν ένα νέο κρατικό μηχανισμό, πού πρώτα - πρώτα έξασφαλίζει μιάν ένοπλη δύναμη άπό έργάτες καί άγρότες* κι αύτή ή δύναμη δέν είναι άποκομμένη άπ' τό Λαό, δπως ήταν ό παλιός μόνιμος στρατός, άλλά είναι στενά συνδεδεμένη μέ τό Λαό. Άπό στρατιωτική άποψη αύτή ή δύναμη είναι άσύγ-κριτα πιό Ισχυρή άπό κάθε προηγούμενη* άπό τήν έπαναστατική άποψη, δέν μπορεί ν* Αντικατασταθεί μέ τίποτ* άλλο. Δεύτερο, αύτός ό μηχανισμός έξα-σφαλίζει ένα δεσμό μέ τό Λαό, μέ τήν πλειοψηφία τοΰ Λαού, τόσο στενό, τόσο άξεδιάλυτο, πού Επιβε-βαιώνεται καί άνανεώνεται τόσο εύκολα, πού τίποτα σάν κι αύτόν, έστω καί άπόμακρα, δέν ύπήρχε στούς προηγούμενους κρατικούς μηχανισμούς. Τρίτο, αύτός ό μηχανισμός άπό τό γεγονός πώς τό προσωπικό του έκλέγεται καί ύπόκειται σέ άνάκληση κατά τήν λαϊκή θέληση χωρίς καμιά γραφειοκρατική διατύπωση, είναι πολύ πιό δημοκρατικός άπό όποιονδήποτε προη-γούμενο μηχανισμό. Τέταρτο, έξασφαλίζει μιά στενή έπαφή μέ τά πιό ποικίλα έπαγγέλματα, καί κατά συνέ-πεια διευκολύνει τήν υίοθέτηση τών πιό ποικίλων καί πιό ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων ννϊΐΐιοιιΐ τεά 1&Ρ6. Πέμπτο, παρέχει μιά όργανωτική μορφή γιά

72

τήν πρωτοπορία, δηλ. γιά τό πιό ταξικά συνειδητό, πιό ένεργητικό καί πιό προοδευτικό τμήμα τών κατα-πιεζομένων τάξεων, τούς έργάτες καί άγρότες, καί έτσι συγκροτεί ένα μηχανισμό μέσα άπό τόν δποΐο ή πρωτοπορία τών καταπιεζομένου τάξεων μπορεί νά άνεβάσει τό έπίπεδο, νά έκπαιδεύσει, νά μορφώσει καί νά όδηγήσει τίς πλατιές μάζες αύτών τών τάξεων πού ώς τώρα είχαν μείνει στό περιθώριο τής πολιτι-κής σκηνής καί τής Ιστορίας. "Εκτο, δίνει τή δυνα-τότητα νά συνδυαστοΰν τά πλεονεκτήματα τοΰ κοινο-βουλευτικού συστήματος μέ έκεΐνα τής άμεσης δημο-κρατίας, δηλ. άναθέτοντας στούς Εκλεγμένους άντι-προσώπους τοΰ Λαοΰ νομοθετικές καί έκτελεατικές άρμοδιότητες. Σέ σύγκριση μέ τό άστικό, κοινοβου-λευτικό σύστημα, αύτό άποτελεΐ μιά πρόοδο στήν άνάπτυξη τής Δημοκρατίας, πού έχει παγκόσμια Ιστο-ρική σημασία»100.

Δέν πρέπει νά παραβλέπουμε πώς τά Σοβιέτ άρχικά τά είχαν άντιληφθεϊ ώς όργανα μιδς άμεσης δημοκρατίας τών παραγωγών. Στό Τδιο έργο ό Λένιν άναγνωρίζει πώς τό κράτος δέν παίζει μόνο καταπιεστικό ρόλο, καί άνα-πτύσσει μερικές σκέψεις πού τις βρίσκουμε πρώτη φορά στό άρθρο του Ή έπικείμενη καταστροφή καί πως νά τήν τιολεμήσουμε, πού τό είχε γράψει 15 μέρες νωρίτερα. Στό άρθρο έκεΐνο ζητούσε ώς κύρια άμεσα μέτρα έλέγχου, τή συγχώνευση όλων τών τραπεζών σέ μιά έθνικοποιημένη τράπεζα, τήν έθνικοποίηση τών μεγάλων βιομηχανικών τράστ, κρατικό έλεγχο σέ δλες τίς τραπεζιτικές έπιχειρή-σεις κλπ. Είχε έπικαλεσθεΐ τά μέτρα έλέγχου πού παίρνουν τά κράτη σέ καιρό πολέμου καί είχε άντιμετωπίσει τήν πε-ρίπτωση, δπου δ κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός θά πρόσφερνε μιάν ύλική δυνατότητα γιά τό πέρασμα στό σο-σιαλισμό.'Επίσης, συγκρίνοντας τό Κράτος και Έπανάστα-ση μέ άλλα έργα τοΰ Λένιν, βλέπουμε πώς οί άπόψεις του γιά τή συντριβή τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ ήταν πιό περί-πλοκες καί πιό διαφοροποιημένες άπ* δ,τι νομίζουμε συ-νήθως.

Είναι, βέβαια, άλήθεια πώς δ Λένιν—δπως καί δ Μάρξ καί ό "Ενγκελς—ήταν πεισμένος δτι δ καπιταλισμός δέ θά μποροϋσε νά άνατραπεΐ δλοκληρωτικά παρά μόνο μέ τή

73

βία. Τήν Αποψη αύτή τήν ύποστήριξε έντονα τό 1920 στό Δεύτερο Συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ωστόσο, τόν Ιδιο χρόνο, σέ μιά διαμάχη μέ τόν αύστρομαρξιστή 'Οττο Μπάουερ, έλεγε πώς ήταν «θεωρητικά δυνατό» νά άνατραπεΐ είρηνικά ό καπιταλισμός, άν, λ.χ. οί έργάτες έχουν ήδη κερδίσει τή μάχη σέ έννιά μεγάλες καπιταλιστι-κές χώρες καί οί καπιταλιστές σέ μιά δέκατη καί μικρότερη κατανοήσουν πώς είναι μάταιο νά έξακολουθήσουν τήν άντίσταση.

«Ύπό τΙς περιστάσεις πού περιέγραψα είναι διανοη-τό οί καπιταλιστές στή δέκατη χώρα, μιά άπό τίς μικρότερες και πιό ,,είρηνικές" χώρες, νά κάνουν μιά τέτοια πρόταση»101.

Ή διάκριση μεταξύ τού Λένιν πολιτικού καί τού Λένιν θεωρητικού άποδείχνεται άπό τό γεγονός δτι, μετά τήν Έπανάσταση τού Φλεβάρη τού 1917, συνιστούσε τήν είρη-νική κατάληψη τής έξουσίας άπό τά Σοβιέτ σάν τόν πιό ά-νώδυνο δρόμο, γιά τόν όποιο άξιζε νά παλέψει κανείς κατα-βάλλοντος κάθε προσπάθεια102. Καί δταν, ύστερα άπό τόν Αύγουστο τού 1917, οί όμάδες τής άριστερδς μέσα στό Σο-βιέτ τής Πετρούπολης είχαν ένωθεΐ γιά νά τσακίσουν τήν άνταρσία τού στρατηγού Κορνίλωφ καί άρχισαν νά έμφα-νίζονται όρισμένες άμφιταλαντεύσεις άνάμεσα στούς Μεν-σεβίκους καί τούς Σοσιαλεπαναστάτες, ό Λένιν καί πάλι έπανήλθε στή δυνατότητα μιδς ειρηνικής έπανάστασης. Στίς 27 τού Σεπτέμβρη (νέο ήμερολόγιο) έγραφε στό "Ενα άπό τά Βασικά Ζητήματα τής Έπανάστασης:

«Όλο τό πρόβλημα αύτή τή στιγμή είναι άν οί μικρο-αστοί δημοκράτες διδάχτηκαν ότιδήποτε σ' αύτούς τούς μεγάλους καί έξαιρετικά πυκνούς σέ γεγονότα, έξι μήνες "Αν δχι, τότε ή έπανάσταση είναι χαμένη καί μόνο μιά νικηφόρα έξέγερση τού προλεταριάτου μπορεί νά τή σώσει. "Αν κάτι έμαθαν, τότε πρέπει ν* άρχίσει άμέσως ή έγκαΟίδρυση μιας σταθερής, άτα-λάντευτης έξουσίας»103.

Ή συμφωνία μεταξύ τών άριστερών κομμάτων μέσα στά Σοβιέτ μπορούσε νά έξασφαλίσει .τήν είρηνική έξέλιξη τής έπανάστασης πάνω στήν πιό πλατιά βάση καί θά μπο-ρούσε νά άποτελέσει έγγύηση ένός είρηνικοϋ δημοκρα-τικού άγώνα κομμάτων μέσα στά Σοβιέτ.

74

«Ή έξουσία στά Σοβιέτ!—αύτός είναι 6 μόνος δρό-μος νά προχωρήσουμε παραπέρα, βαθμιαία, είρηνικά καί όμαλά, κρατώντας πλήρη έπαφή μέ τήν πολιτική ώριμότητα και άποφασιστικότητα τής πλειοψηφίας τού ΛαοΟ καί μέ τίς έμπειρίες πού συσσωρεύει. Έ-ξουσία στά Σοβιέτ, σημαίνει νά περάσει πλήρως ή διοίκηση καί ό οίκονομικός έλεγχος τής χώρας στά χέρια τών έργατών καί τών χωρικών, στούς όποίους κανείς δέν θά τολμούσε νά προβάλει άντίσταση, καί πού μέσα άπό τήν πράξη, μέσα άπό τΙς έμπειρίες τους, θά μάθαιναν γρήγορα πώς νά μοιράζουν σωστά τή γή, τά προϊόντα καί τό σπόρο»101.

Ταυτόχρονα, προετοιμασμένος γιά δλα τά ένδεχόμενα, δ Λένιν έγραψε άπό τήν κρυψώνα του ένα γράμμα στήν Κεντρική Επιτροπή τοΰ Κόμματος γιά τό Μαρξισμό καί τήν Εξέγερση, δπου θύμιζε τή ρήση τοΰ Μάρξ πώς ή έπα-νάσταση είναι τέχνη καί πώς πρέπει νά κερδίσεις τήν πρώ-τη έπιτυχία καί ύστερα νά προχωρείς άπό έπιτυχία σέ έπιτυχία χωρίς ποτέ νά διακόπτεις τήν έπίθεση κατά τοΰ έχθροΰ.

«Ή έξέγερση γιά νά πετύχει δέν πρέπει νά στηρίζε-ται σέ συνωμοσία ούτε σ' ένα κόμμα, άλλά στήν πρω-τοπόρο τάξη. Αύτό είναι τό πρώτο. Ή έξέγερση πρέ-πει νά στηρίζεται στήν έπαναστατική άνοδο τον Λαοϋ. Αύτό είναι τό δεύτερο. Ή έξέγερση πρέπει νά στηρί-ζεται σέ τέτοιο σημείο στροφής στήν ίστορία τής Αναπτυσσόμενης έπανάστασης, δταν στίς πρωτοπό-ρες γραμμές τοΰ Λαού παρατηρείται ή μεγαλύτερη δραστηριότητα, δταν οί ταλαντεύσεις στίς γραμμές τών έχθρών καί στίς γραμμές τών άδύνατων, μεσοβέ-ζικων άναποφάσιστων φίλων τής έπανάστασης είναι μεγαλύτερες άπό κάθε άλλη φορά. Αύτό είναι τό τρί-το. Καί μ* αύτούς άκριβώς τούς τρείς δρους στήν το-ποθέτηση τοΰ ζητήματος τής έξέγερσης ξεχωρίζει ό μαρξισμός άπό τόν μπλανκισμό. Μιά δμως καί ύπάρχουν αύτοί οί δροι, τό ν' άρνιέσαι νά βλέπεις τήν έξέγερση σάν τέχνη, σημαίνει νά προδίνεις τόν μαρξισμό, νά προδίνεις τήν έπανάστα-ση»108. «Έχουμε μπροστά μας δλες τίς άντικειμενικές πρού-

75

ποθέσεις γιά μιά νικηφόρα έξέγερση. "Εχουμε μπρο-στά μας μιά έξαιρετικά εύνοΐκή κατάσταση, δπου μόνο ή νίκη μας στήν έξέγερση θά βάλει τέλος στίς ταλαντεύσεις πού καταβασάνιζαν τό Λαό, στίς ταλαν-τεύσεις πού είναι τό πιό βασανιστικό πράγμα στόν κόσμο* δπου μόνο ή δική μας νίκη στήν έξέγερση θά ματαιώσει τό παιχνίδι γιά χωριστή εΙρήνη ένάντια στήν έπανάσταση, θά τό ματαιώσει προτείνοντας άνοιχτά είρήνη πιό όλοκληρωμένη, πιό δίκαιη, πιό κοντινή, είρήνη πρός όφελος τής έπανάστασης»10·.

Στίς 9 τοϋ 'Οχτώβρη ό Λένιν δημοσίεψε τό άρθρο του Τά καθήκοντα τής ' Επανάστασης δπου καί πάλι λέει πώς ύπάρχει ή τελευταία εύκαιρία είρηνικής έξέλιξης τής έπα-νάστασης άν ή πλειοψηφία στά Σοβιέτ μπορέσει νά κατα-λήξει σέ συμφωνία γιά ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα καί άν δλη ή έξουσία μεταβιβαστεί στά Σοβιέτ. Τότε τά Σοβιέτ θά προτείνουν άμέσως γενική είρήνη σέ δλα τά έμπόλεμα έθνη, θ* άρχίσουν τόν άγώνα κατά τοϋ λιμού καί τών οίκο-νομικών έρειπίων είσάγοντας τόν έλεγχο τής παραγωγής καί τής κατανομής άπό τούς έργάτες, θά έθνικοποιήσουν τίς τράπεζες, τΙς άσφαλιστικές έταιρίες καί τούς κύριους κλάδους τής βιομηχανίας καί θά δώσουν γή στούς άγρότες χωρίς νά ζητήσουν άποζημίωση107.

Δέκα μέρες άργότερα καλοϋσε τήν ήγεσία τοϋ Κόμμα-τος νά προχωρήσει άμέσως στήν όργάνωση τής έξέγερσης.

«Τώρα ή νίκη τής έξέγερσης είναι έξασφαλισμένη γιά τούς μπολσεβίκους: 1) μπορούμε (άν δέν «περι-μένουμε» τό Συνέδριο τών Σοβιέτ) νά χτυπήσουμε αιφνιδιαστικά καί άπό τρία σημεία—άπό τήν Πε-τρούπολη, άπό τή Μόσχα, άπό τό στόλο τής Βαλτι-κής· 2) έχουμε συνθήματα πού μάς έξασφαλίζουν τήν ύποστήριξη: κάτω ή κυβέρνηση πού πνίγει τήν έξέ-γερση τών άγροτών ένάντια στούς τσιφλικάδες! 3) έχουμε τήν πλειοψηφία στή χώρα* 4) ή άποσύνθεση τών μενσεβίκων καί τών έτέρων είναι πλήρης· 5) έχου-με τήν τεχνική δυνατότητα νά πάρουμε τήν έξουσία στή Μόσχα (πού θά μπορούσε νά κάνει καί τήν άρχή γιά νά καταλάβει τόν έχθρό έξ άπίνης)· 6) έχουμε χι-λιάδες ένοπλους έργάτες καί στρατιώτες στήν Πε-τρούπολη, πού μπορούν νά καταλάβουν μονομιάς τά

76

Χειμερινά Ανάκτορα καί τό Γενικό "Επιτελείο καί τό τηλεφωνικό κέντρο καί δλα τά μεγάλα τυπογρα-φεία* δέν θά μποροΟν νά μδς έκτοπίσουν άπό κεϊ, καί θ' άρχίσει νά γίνεται τέτοια ζύμωση μέσα στό στρατό, πού θά είναι Αδύνατο νά άντιπαλέψουν αύτήν τήν κυ-βέρνηση πού θά έξασφαλίσει τήν ειρήνη, πού θα δώσει γή στούς άγρότες κλπ. Ά ν χτυπήσουμε μονομιάς, αιφνιδιαστικά, άπό τρία σημεία, στήν Πετρούπολη, στή Μόσχα, στό στόλο τής Βαλτικής, τότε ένενήντα έννιά στά έκατό θά νική-σουμε μέ λιγότερες θυσίες άπ' δ,τι στίς 3 - 5 τού "Ιού-λη, γιατί στρατεύματα δέν θά βαδίσουν ένάντια στήν κυβέρνηση τής εΙρήνης»108.

Μιά βδομάδα πρίν, στό Μπορούν οί Μπολσεβίκοι νά διατηρήσουν τήν κρατική έξουσία; είχε γελοιοποιήσει κά-ποιον «εύπορο μηχανικό», μέ τόν όποιο είχε μιά συζή-τηση καί ό όποιος είχε τρομάξει μέ τήν Ιδέα τής έξέγερσης καί είχε κάνει πίσω σάν μπροστά σέ «άβυσσο».

«Ήταν πρόθυμος νά δεχτεί τήν κοινωνική έπανάστα-ση, δν ή Ιστορία όδηγούσε σ' αύτήν μέ τόν είρηνι-κό, ήρεμο, όμαλό καί άκριβή τρόπο ένός γερμανικού τραίνου έξπρές πού μπαίνει σέ σταθμό. Ένας άτάρα-χος όδηγός θά άνοιγε τήν πόρτα τού βαγονιού καί θά άνάγγελνε: «Σταθμός Κοινωνική Έπανάσταση! Α11β$ αιι$$ΙβΪ£Ήΐ!»* 10·.

Καί ή προκήρυξη καταλήγει μέ τήν τολμηρή διαβεβαί-ωση πώς

«καμιά δύναμη στόν κόσμο δέν μπορεί νά έμποδί-σει τούς Μπολσεβίκους, άν δέν έπιτρέψουν στόν έαυ-τόν τους νά τρομάξουν και κατορθώσουν νά πάρουν τήν έξουσία, νά τήν κρατήσουν ώς τό θρίαμβο τής πα-γκόσμιας σοσιαλιστικής έπανάστασης»110.

Στις 7 τού Νοέμβρη οί Μπολσεβίκοι κατέλαβαν τήν έξουσία μέ έξέγερση, πού άπαίτησε λίγα μόνο θύματα. Ό έμφύλιος πόλεμος καί ή έπέμβαση θά έρχονταν άργότερα. Δέν πρέπει δμως νά ξεχνάμε πώς λίγες βδομάδες μόνο πρίν ό Λένιν δέν άπέκλειε τή δυνατότητα είρηνικής έξέλιξης.

Ό κρατικός μηχανισμός καθόλου δέν είχε συντριβεί

* Α1163 ααχδΐίίββη ="Ολοι μποροΟν νά κατέβουν.

77

όλοκληρωτικά. Ούσιαστικά ή έπανάσταση τσάκισε μόνο τήν Εκτελεστική έξουσία—τό στρατό καί τόν άστυνομικό μηχανισμό. Πολύ σύντομα ό Λένιν θά έλεγε μέ παράπονο πώς ή τσαρική γραφειοκρατία είχε έκδιωχτεί άπό τήν πόρ-τα, μά ξαναμπήκε άπό τό παράθυρο. "Η διοίκηση άποτε-λοϋνταν σέ πολύ μεγάλο βαθμό άπό τήν παλιά γραφειο-κρατία, μεταμφιεσμένη έλαφρά μ* ένα προσωπείο Σοβιέτ. Στό περίφημο γράμμα του στό Δωδέκατο Συνέδριο τοϋ Κόμ-ματος, τό γραμμένο τό Δεκέμβρη τοϋ 1922—πού συχνά τό άναφέρουν ώς «διαθήκη» τοϋ Λένιν—έλεγε, τονίζοντάς το, πώς

«παραλάβαμε τόν παλιό μηχανισμό τοϋ κράτους άπό τόν τσάρο καί τήν άστική τάξη»111... «Τόν κληρο-νομήσαμε, πράγματι, άπό τό παλιό καθεστώς»112.

Τό δτι τό νέο κράτος πού δημιουργήθηκε ύπό τήν ήγε-σία τοϋ Λένιν δέν μπόρεσε νά άποτινάξει τό βάρος τής παλιάς γραφειοκρατίας, ήταν άποτέλεσμα τής καθυστέρη-σης καί τών τρομερών καταστροφών στή Ρωσία.

78

VII Η ΔΙΧΤΑΚΤΟ ΡΙΑ ΤΟΤ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ

Πιστός στή διδασκαλία τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς, πού είχαν προβλέψει πώς ή σοσιαλιστική έπανάσταση θά γινόταν γενικά μέ τή μορφή έμφυλίου πολέμου, ό Λένιν δριζε τό κράτος τό όποιο θά δημιουργόταν ύστερα άπό τή σοσιαλιστική έπανάσταση—τό κράτος τό κυβερνού-μενο άπό τή νικήτρια έργατική τάξη—σάν μιά διχτατορία τοϋ προλεταριάτου, πού θά έξασκεΐ αύστηρό έλεγχο στίς ήττημένες έκμεταλλεύτριες τάξεις καί, ταυτόχρονα, θά έπε-κτείνει στόν άνώτατο βαθμό τή δημοκρατία γιά τόν έργα-ζόμενο λαό. Όμως, προχώρησε περισσότερο άπό τόν Μάρξ καί τόν "Ενγκελς, γράφοντας τόν 'Οχτώβρη τοϋ 1916:

«Δέν είναι δμως σοσιαλιστής έκεΐνος πού περιμένει νά πραγματοποιηθεί ό σοσιαλισμός χωρίς τήν κοι-νωνική έπανάσταση καί τή δικτατορία τοΰ προλε-ταριάτου. Ή διχτατορία είναι κρατική έξουσία στηριζομένη άμεσα στή βία. Στήν έποχή τοΰ XX αίώνα —όπως καί γενικά στήν έποχή τοΰ πολιτισμού— βία δέν είναι ή γροθιά καί ή μαγκούρα, άλλά ό „στρα-τός"»113.

Ή πείρα θά έδειχνε ποιά θά ήταν άκριβώς ή φύση αύτής τής μορφής κυβέρνησης· ούτε ό Μάρξ ούτε οί μαρξιστές μπορούσαν νά προβλέψουν τήν κάθε λεπτομέρεια, άλ-λά ή κατεύθυνση ήταν σαφής, καθώς κι ό ρόλος τών ξεχω-ριστών ταξικών δυνάμεων τών όδηγούμενων άπό τό έπανα-στατικό προλεταριάτο. Ή διχτατορία τοΰ προλεταριάτου θά είχε δυό δψεις—διχτατορία άπέναντι στήν ήττημένη τάξη τών έκμεταλλευτών και δημοκρατία γιά τόν έργαζό-μενο λαό, καί ή δημοκρατία αύτή θά έπεκτείνεται συνεχώς ώσπου τό κράτος νά σβήσει. Ό Λένιν στό Κράτος χαΐ

79

Έπανάσταση, άνάπτυξε τήν ίδια γραμμή σκέψης, προσαρ-μόζοντάς την στήν άμέσως πρίν άπό τήν έπανάσταση κα-τάσταση.

«Τό νά περιορίζεις τό μαρξισμό στή διδασκαλία γιά τήν πάλη τών τάξεων, σημαίνει νά κουτσου-ρεύεις τόν μαρξισμό, νά τόν διεστρεβλώνεις, νά τόν άναγάγεις σέ δ,τι είναι παραδεχτό γιά τήν άστι-κή τάξη. Μαρξιστής είναι μόνο έκεΐνος πού έπεκτείνει τήν άναγνώριση τής πάλης τών τάξεων ώς τήν άναγνώριση τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου»11.^ Ή πείρα τής μετεπαναστατικής περιόδου, άκόμη κι

δσο ζοϋσε δ Λένιν, θά άπόδειχνε πώς οί δυό αύτές δψεις τής διχτατορίας τοΰ προλεταριάτου δέν ήταν καθόλου άπαλλαγμένες άπό άντιφάσεις.

Στά Άμεσα καθήκοντα τής Σοβιετικής έξουσίας, γραμ-μένα τήν άνοιξη τοϋ 1918, άμέσως μετά τήν έπανάστα-ση,—ό Λένιν άνάλυσε μερικές άπό τίς δυσκολίες πού είχε μπροστά του τό νεαρό Σοβιετικό κρότος. Τό πρώτο έργο τών Μπολσεβίκων ύπήρξε δτι έπεισαν τήν πλειοψηφία τοϋ λαοϋ πώς τό πρόγραμμα τοϋ Κόμματος καθώς καί ή τακτική του ήταν σωστά. Τό έπόμενο καθήκον τους ήταν νά διοικήσουν τή χώρα, τήν καθυστερημένη καί ρημαγμέ-νη, νά όργανώσουν μέ καινούργιο τρόπο τά οίκονομικά θεμέλια τής ζωής έκατομμυρίων καί Εκατομμυρίων άνθρώ-πων, καί, ύστερα άπό τό σχετικά εύκολο πρώτο βήμα τής άπαλλοτρίωσης τής άστικής τάξης, νά Εξασφαλίσουν τήν παραγωγή καί τήν κατανομή μέ νέο τρόπο, μέ βάση τήν ά-κριβή λογοδοσία καί έλεγχο. Ό έλεγχος τών έργατών θά πρέπει νά διεισδύσει τόσο βαθιά στή συνείδηση τοϋ λαοϋ, ώστε νά έξασφαλίζεται ή πειθαρχία καί ό άκριβής ύπολο-γισμός καί ή λογοδοσία. Θά ήταν τρομερά άνόητο νά φαν-ταστεί κανείς πώς θά μποροϋσε νά συντελεστεί μιά τέτοια μετάβαση σέ σοσιαλιστική παραγωγή χωρίς διχτατορία.

«Άπό τό άλλο μέρος, δέν είναι δύσκολο νά πειστού-με, δτι σέ κάθε πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό είναι άπαραίτητη ή διχτατορία γιά δύο κύριες αΙτίες ή πρός δύο κύριες κατευθύνσεις. Πρώ-τα, δέν μποροϋμε νά νικήσουμε καί νά ξεριζώσουμε τόν καπιταλισμό χωρίς άμείλιχτη κατάπνιξη τής άντίστασης τών έκμεταλλευτών, πού δέν μποροϋμε

80

νά τούς άφαιρέσουμε μονομιάς τά πλούτη τους, τά πλεονεχτήματά τους στόν τομέα τής όργάνωσης καί τής γνώσης καί πού συνεπώς, γιά μιά άρκετά μακρόχρονη περίοδο, θά κάνουν άναπόφευχτα προ-πάθειες ν' άνατρέψουν τή μισητή έξουσία τής φτω-χολογιάς. Δεύτερο, κάθε μεγάλη έπανάσταση, καί ειδικά ή σοσιαλιστική, άκόμα κι άν δέν ύπήρχε έξωτερικός πόλεμος, δέν είναι νοητή χωρίς έσωτε-ρικό πόλεμο, δηλαδή χωρίς έμφύλιο πόλεμο, πού προκαλεί άκόμα μεγαλύτερη καταστροφή άπό τόν έξωτερικό πόλεμο, πού σημαίνει χιλιάδες καί έκα-τομμύρια περιπτώσεις ταλαντεύσεων καί μεταπηδή-σεων άπό τή μιά πλευρά στήν άλλη, πού σημαίνει κατάσταση τεράστιας άβεβαιότητας, έλλειψη Ισορ-ροπίας, χάος. Καί φυσικά δλα τά διαλυτικά στοι-χεία τής παλιάς κοινωνίας πού άναπόφευχτα είναι πάρα πολλά καί συνδέονται κυρίως μέ τή μικροα-στική τάξη (γιατί κάθε πόλεμος καί κάθε κρίση αύ-τήν καταστρέφει καί άφανίζει κατά πρώτο λόγο) δέν μπορούν νά μήν «έκδηλωθοΰν» σέ μιά τόσο βα-θιά άνατροπή. Τά διαλυτικά δμως στοιχεία δέν μπορούν «νά έκδηλωθούν» άλλιώς παρά μέ τήν αύ-ξηση τών έγκλημάτων, τής άλητείας, τής διαφθο-ράς, τής αίσχοκέρδειας καί κάθε λογής άσχήμιας. Γιά νά μπει τέρμα σ* αύτά χρειάζεται χρόνος καί χρειάζεται σιδερένιο χέρι.

Δέν ύπήρξε μεγάλη έπανάσταση στήν Ιστορία δπου ό λαός νά μήν τό ένιωσε αύτό ένστιχτώδικα καί νά μήν έδειξε σωτήρια σταθερότητα, τουφε-κίζοντας τούς κλέφτες στόν τόπο τοΰ έγκλήματος. Τό άτύχημα γιά τίς προηγούμενες έπαναστάσεις ήταν, πώς ό έπαναστατικός ένθουσιασμός τών μα-ζών, πού τούς κρατούσε σέ κατάσταση έντασης καί τούς έδινε τή δύναμη νά καταπνίγουν άλύπητα τά διαλυτικά στοιχεία, δέν κρατοΰσε πολύν καιρό. Ή κοινωνική, δηλαδή ή ταξική, αίτία γιά τήν άστά-θεια τοΰ έπαναστατικοΰ ένθουσιασμοϋ τών μαζών ήταν ή άδυναμία τοΰ προλεταριάτου, πού μόνο αύ-τό είναι σέ θέση (δταν είναι άρκετά πολυάριθμο, συνειδητό, πειθαρχημένο) νά πάρει μαζί του τήν

6 81

πλειοψηφία τών Εργαζομένων καί Εκμεταλλευομέ-νων (τήν πλειοψηφία τής φτωχολογιάς, &ν θέλουμε νά μιλήσουμε πιό άπλά καί λαϊκά) καί νά κρατήσει τήν έξουσία άρκετό διάστημα γιά νά τσακίσει όλο-κληρωτικά καί δλους τούς έκμεταλλευτές καί δλα τά διαλυτικά στοιχεία. Αύτή τήν Ιστορική πείρα δλων τών έπαναστά-σεων, αύτό άκριβώς τό κοσμοϊστορικό - οίκονομικό καί πολιτικό δίδαγμα συνόψισε ό Μάρξ, κ' έδωσε μιά σύντομη, κοφτή, άκριβή, σαφή διατύπωση: διχτατορία τοΰ προλεταριάτου. Καί δτι ή ρωσική έπανάσταση καταπιάστηκε σωστά μέ τήν έκπλή-ρωση αύτοΰ τοΰ κοσμοϊστορικού καθήκοντος, αύτό τό άπόδειξε ή νικηφόρα προέλαση τής σοβιετικής δργάνωσης σ' δλους τούς λαούς καί τίς έθνότητες τής Ρωσίας. Γιατί ή Σοβιετική έξουσία δέν είναι τίποτε άλλο, παρά ή όργανωτική μορφή τής διχτα-τορίας τής πρωτοπόρος τάξης, πού άνεβάζει σ' Ενα νέο δημοκρατισμό, σέ αύτοτελή συμμετοχή στήν κυβέρνηση τού κράτους, δεκάδες καί δεκάδες έκα-τομμύρια έργαζομένους καί έκμεταλλευομένους, πού μέ τήν ίδια τους τήν πείρα μαθαίνουν νά βλέ-πουν τήν πειθαρχημένη καί συνειδητή πρωτοπο-ρία τοΰ προλεταριάτου σάν τόν πιό σίγουρο άρχηγό τους»115.

Στό βαθμό ώστόσο, πού τό βασικό έργο τοΰ νέου κρά-τους δέν ήταν πιά στρατιωτική καταπίεση, άλλά διοίκηση, γίνεται δλο καί πιό σπουδαίο νά τραβηχτούν τά φτωχά τμήματα τοΰ πληθυσμού στή δουλειά τής διοίκησης—νά μποΰνστή δουλειά τών δικαστηρίων, στόν έλεγχο τής πα-ραγωγής, στήν έξασφάλιση τής βιομηχανικής πειθαρχίας. Συνεπώς, γινόταν άπαραίτητο νά παραχωρηθούν διχτα-τορικές Εξουσίες σέ άτομα ήγέτες. "Ομως, συμβιβαζόταν μέ τίς θεμελιακές άρχές μιάς σοβιετικής κυβέρνησης δ διορισμός άτομικών διχτατόρων μέ άπεριόριστη έξουσία; Ό Λένιν φρονούσε πώς συμβιβαζόταν. "Εγραψε:

«δέν ύπάρχει άπολύτως καμιά άντίθεση άρχών άνάμεσα στό σοβιετικό (δηλαδή στό σοσιαλιστι-κό) δημοκρατισμό καί στή διχτατορική έξουσία όρισμένων προσώπων. Ή διαφορά τής προλετα-

82

ριακής διχτατορίας άπό τήν άστική είναι δτι ή πρώτη κατευθύνει τά χτυπήματά της ένάντια στήν έκμεταλλευτική μειοψηφία πρός τό συμφέρον τής έκμεταλλευόμενης πλειοψηφίας κ' έπειτα δτι τήν πρώτη τήν πραγματοποιούν — καί μέσω όρισμένων προσώπων — δχι μόνο οί μάζες τών έργαζομένων καί τών έκμεταλλευομένων, άλλά καί οί όργανώσεις πού είναι συγκροτημένες έτσι ώστε νά ξυπνάν καί νά ξεσηκώνουν στήν Ιστορική δημιουργία αύτές άκριβώς τΙς μάζες (οί σοβιετικές όργανώσεις άνή-κουν στίς όργανώσεις αύτού τού είδους)».118

Ό λ α τά μέλη τών Σοβιέτ έπρεπε νά τραβηχτούν στήν πραχτική δουλειά τής διοίκησης. Σκοπός ήταν τό άνώτατο δριο δημοκρατίας.

«Σκοπός μας είναι νά τραβήξουμε δλη τή φτωχο-λογιά στήν πρακτική συμμετοχή στή διοίκηση, καί κάθε βήμα στήν πραγματοποίηση αύτού τού σκο-πού— δσο μεγαλύτερη ποικιλία παρουσιάζει, τόσο τό καλύτερο — πρέπει προσεχτικά νά τό καταγρά-φουμε, νά τό μελετάμε, νά τό συστηματοποιούμε, νά τό έλέγχουμε μέ βάση τήν πλατύτερη πείρα, νά τό κατοχυρώνουμε νομοθετικά. Σκοπός μας είναι νά έκπληρώνει ό κάθε έργαζόμενος δωρεάν τΙς ύπο-χρεώσεις του άπέναντι στό κράτος, άφού τελειώσει τό όκτάωρο «μάθημα» τής παραγωγικής δουλειάς: τό πέρασμα σ' αύτό τό πράγμα είναι έξαιρετικά δύ-σκολο, μά μόνο αύτό τό πέρασμα άποτελεί έγγύηση γιά τήν όριστική στράτευση τού σοσιαλισμού».117

'Η άντίφαση μεταξύ δημοκρατίας καί διχτατορίας, μεταξύ τού έλέγχου άπό τούς έργάτες καί τής διχτατορικής έξουσίας άτόμων, έμεινε άλυτη καί έμελλε νά παίξει μοι-ραίο ρόλο στήν πάρα πέρα έξέλιξη τού Σοβιετικού κρά-τους. Τή δυσκολία αύτή τή μενάλωσε άκόμη περισσότερο τό γεγονός δτι ό Λένιν άναγκάστηκε στήν άρχή νά άπαν-τήση στίς κατηγορίες σοσιαλδημοκρατών πολιτικών καί δημοσιογράφων πού έλεγαν πώς ή διχτατορία τού προλε-ταριάτου στή Ρωσία ήταν άπλώς μεταμφίεση μιάς τρομο-κρακτικής διακυβέρνησης άπό μιά μειοψηφία. Στό Γράμ-μα σέ 'Αμερικανικούς έργάτες, τής 20 τού Αύγούστου 1918, άντιδρά μέ βιαιότητα σ' αύτές τίς κατηγορίες:

83

«01 άγγλοι άστοί ξέχασαν τό δικό τους 1649, οί γάλλοι τό δικό τους 1793. Ή τρομοκρατία ήταν δίκαιη καί θεμιτή, δταν τή χρησιμοποιούσε ή άστι-κή τάξη πρός δφελός της ένάντια στούς φεουδάρ-χες. 'Η τρομοκρατία έγινε τερατώδης καί έγκλημα-τική, δταν τόλμησαν νά τή χρησιμοποιήσουν οί έργάτες καί οί φτωχοί άγρότες ένάντια στήν άστική τάξη! Ή τρομοκρατία ήταν δίκαιη καί θεμιτή, δταν τή χρησιμοποιούσαν γιά τήν άντικατάσταση μιας έκμεταλλεύτριας μειοψηφίας άπό μίαν άλλη έκμε-ταλλεύτρια μειοψηφία. Ή τρομοκρατία έγινε τε-ρατώδης καί έγκληματική, δταν άρχισαν νά τή χρη-σιμοποιούν γιά τήν άνατροπή κάθε έκμεταλλεύ-τριας μειοψηφίας, ύπέρ τής πραγματικά τεράστιας πλειοψηφίας, πρός τό συμφέρον τοϋ προλεταριά-του καί τοΰ μισοπρολεταριάτου, τής έργατικής τά-ξης καί τής φτωχής άγροτιάς!»118.

'Η Προλεταριακή Επανάσταση καί ό άποστάτης Κά· ουτσκυ,—πού γράφτηκε ένα χρόνο μετά τήν έπανάσταση σέ άπάντηση στό φυλλάδιο τοΰ Κάουτσκυ Ή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου, είναι όλοκληρωτικά άφιερωμένη στήν άνασκευή αύτής τής κατηγορίας. Ό Λένιν άρνεΐται νά έπιτρέψει νά παρουσιάζεται ή διαφορά μεταξύ σοσιαλδη-μοκρατών καί μπολσεβίκων ώς διαφορά μεταξύ έκείνων πού πιστεύουν στή δημοκρατία καί έκείνων πού πιστεύουν στή διχτατορία. Ή διχτατορία τοΰ προλεταριάτου είναι προλεταριακή δημοκρατία, ή άστική δημοκρατία είναι διχτατορία τής άστικής τάξης. Αύτή είναι ή βασική άλή-θεια πού πρέπει νά έχουμε ύπόψη μας δταν κρίνουμε τή διχτατορία τοΰ προλεταριάτου, τό βασικό πρόβλημα δλου τοΰ προλεταριακού ταξικοΰ άγώνα. Διχτατορία δέ σημαί-νει άναγκαστικά κατάργηση τής δημοκρατίας γιά τήν τάξη πού άσκεΐ τή διχτατορία πάνω σέ άλλες τάξεις· ούτε ση-μαίνει—ή διχτατορία—μέ τή μαρξιστική έννοια—κυβέρ-νηση άπό ένα άτομο ή μιά όμάδα.

«Ή διχτατορία είναι έξουσία, πού στηρίζεται άμεσα στή βία, καί δέν δεσμεύεται άπό κανένα νόμο. Ή έπαναστατική διχτατορία τοΰ προλεταριάτου είναι έξουσία, πού κατακτήθηκε καί διατηρείται μέ τή βία τοΰ προλεταριάτου πάνω στήν άστική τά-

84

ξη, έξουσία πού δέν δεσμεύεται άπό κανένα νόμο»11·. Ή άστική δημοκρατία, μόλο πού άποτελεί μεγάλη Ιστο-

ρική πρόοδο σέ σχέση μέ τή φεουδαρχία, παραμένει άναγ-καστικά περιορισμένη, κολοβωμένη, ψεύτικη καί ύποκρι-τική ύπό τόν καπιταλισμό. Όλες οί θεμελιακές έλευθερίες ύπόκεινται στόν κανόνα τοΟ κέρδους, καί όποτεδήποτε γεννηθεί μιά βαθιά πολιτική διαφορά, οί κυρίαρχες τάξεις καταφεύγουν στή βία. Ή λεγόμενη Ισότητα τής άστικής δημοκρατίας ύπόκειται σέ χίλιους περιορισμούς καί υπεκ-φυγές. Τά κοινοβούλια τά έξουσιάζουν οί τράπεζες καί τά χρηματιστήρια. Ή διχτατορία τοΟ προλεταριάτου είναι προλεταριακή δημοκρατία· ή Σοβιετική Δημοκρατία, πού είναι μιά άπό τίς μορφές της, έφερε μιά πρωτοφανή άνά-πτυξη καί έπέκταση τής δημοκρατίας στόν έκμεταλλευμέ-νο έργαζόμενο λαό. Έχει άφαιρέσει τό πέπλο τής μυστι-κότητας άπό τήν έξωτερική πολιτική, δημοσιεύει δλες τις μυστικές συνθήκες σχετικά μέ τίς σφαίρες έπιρροής, καί, πάνω άπ' δλα, στρατολογεί δλο τό λαό στή δουλειά τής διοίκησης.

«Ή συμμετοχή τών έργαζομένων μαζών στό άστικό κοινοβούλιο (πού στήν άστική δημοκρατία ποτέ δέν άποφασίζει γιά τά σοβαρότερα ζητήματα· γΓ αύτά άποφασίζουν τό χρηματιστήριο καί οί τρά-πεζες) αποκλείεται μέ χίλιους δυό φραγμούς καί οί έργάτες ξέρουν καί νιώθουν θαυμάσια, βλέπουν καί άντιλαμβάνονται, δτι τό άστικό κοινοβούλιο είναι θεσμός ξένος, δργανο καταπίεσης τών προλεταρίων άπό τήν άστική τάξη, θεσμός τής έχθρικής τάξης, τής έκμεταλλεύτριας μειοψηφίας. Τά Σοβιέτ είναι ή άμεση όργάνωση τών ίδιων τών έργαζομένων καί Εκμεταλλευόμενων μαζών, πού τούς κάνει πιό εύκολη τή δυνατότητα νά δργανώ-νουν οί ίδιες τό κράτος καί νά τό κυβερνούν μέ κάθε δυνατό τρόπο. 'Ακριβίώς ή πρωτοπορία τών έργα-ζομένων καί τών έκμεταλλευομένων, τό προλετα-ριάτο τών πόλεων, έχει άπό τήν άποψη αύτή τό πλεο-νέκτημα, δτι είναι καλύτερα συνενωμένο χάρη στίς μεγάλες έπιχειρήσεις. ΤοΟ είναι πιό εύκολο νά έκλέ-γει καί νά έπιβλέπει τούς αίρετούς Εκπροσώπους του. Ή σοβιετική όργάνωση διευκολύνει αύτόματα

85

τή συνένωση δλων τών έργαζομένων καί Εκμεταλ-λευομένων γύρω άπό τήν πρωτοπορία τους, τό προ-λεταριάτο. Ό παλιός άστικός μηχανισμός — ή ύπαλ-ληλοκρατία, τά προνόμια τοΰ πλούτου, τής άστικής έκπαίδευσης, τών σχέσεων κλπ. (αύτά τά πραγμα-τικά προνόμια είναι τόσο πιό ποικιλόμορφα, δσο πιό έξελιγμένη είναι ή άστική δημοκρατία) — βλ* αύτά έξαφανίζονται στϊς συνθήκες τής σοβιετικής όργάνωσης. Ή έλευθερία τοΰ τύπου παύει πιά νά είναι ύποκρισία, γιατί άφαιροΰνται άπό τήν άστι-κή τάξη τά τυπογραφεία καί τό χαρτί. Τό ίδιο γί-νεται καί μέ τά καλύτερα χτίρια, τά παλάτια, τίς έπαύλεις, τά σπίτια τών τσιφλικάδων. Ή Σοβιετική έξουσία άφαίρεσε άμέσως άπό τούς έκμεταλλευτές πολλές χιλιάδες άπό τά καλύτερα χτίρια, κ* έκανε Ετσι τό δικαίωμα τοΰ συνέρχεσθαι γιά τίς μάζες — δι-καίωμα πού χωρίς αύτό ή δημοκρατία άποτελεΐ άπά-τη — Ινα έχατομμύριο φορές πιό «δημοκρατικό"... Ή προλεταριακή δημοκρατία είναι ένα έχατομ-μύριο φορές πιό δημοκρατική άπό κάθε άστική δημοκρατία. Ή Σοβιετική έξουσία είναι ένα έκα-τομμύριο φορές πιό δημοκρατική άπό τήν πιό δη-μοκρατική άστική δημοκρατία»120.

Ό κίνδυνος πού άντιμετωπίζει τό νέο κράτος άμέσως άπό τό ξεκίνημά του, είναι ό κίνδυνος τής παλινόρθωσης τού καπιταλισμού.

«Άν οί έκμεταλλευτές τσακιστοΰν μόνο σέ μιά χώ-ρα, — κι αύτή φυσικά είναι ή τυπική περίπτωση, για-τί ταυτόχρονη έπανάστάση σέ μιά σειρά χώρες εί-ναι σπάνια έξαίρεση — παραμένουν μολαταύτα δυνα-τότεροι άπό τούς έκμεταλλευόμενους, γιατί οί διε-θνείς δεσμοί τών έκμεταλλευτών είναι τεράστιοι. Τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στόν κομμουνι-σμό άποτελεΐ όλόκληρη ίστορική έποχή. "Οσο δέν έχει τελειώσει ή έποχή οί έκμεταλλευτές τρέφουν άναπόφευχτα τήν έλπίδα τής παλινόρθωσης, κι αύτή ή έλπίδα μεταβάλλεται σέ άπόπειρες παλινόρ-θωσης. Κ* ύστερα άπό τήν πρώτη σοβαρή ήττα, οί έκμεταλλευτές, πού άνατράπηκαν, μά δέν περίμεναν τήν άνατροπή τους, δέν πίστευσαν σέ κάτι τέτοιο καί

86

δέ δέχονταν ούτε σκέψη γι* αύτό, ρίχνονταν στή μάχη μέ δεκαπλασιασμένη ένεργητικότητα, μέ Εξαλ-λο πάθος, μέ έκατονταπλάσιο μίσος, γιά νά πάρουν πίσω τόν «παράδεισο», γιά τίς οίκογένειές τους, πού ζούσαν τόσο όμορφα καί πού τώρα ό ,,χύδην δχλος" τίς καταδικάζει στόν χαμό καί τήν άθλιότητα (ή στήν «άπλή» δουλειά...) Καί πίσω άπό τούς Εκμεταλλευ-τές - κεφαλαιοκράτες σέρνεται ή μεγάλη μάζα τής μικροαστικής τάξης, πού, δπως δείχνουν δεκάδες χρόνια Ιστορικής πείρας σ' δλες τίς χώρες, διστά-ζει καί ταλαντεύεται, σήμερα πάει μέ τό προλετα-ριάτο, αύριο τή φοβίζουν οί δυσκολίες τής έπανά-στασης, πανικοβάλλεται άπό τήν πρώτη ήττα ή μισο - ήττα τών έργατών, Εκνευρίζεται, παραδέρνει, μιξοκλαίει, μεταπηδάει άπό τό Ινα στρατόπεδο στό άλλο... δπως κάνουν οί δικοί μας μενσεβίκοι καί Εσέροι»111.

"Ωστόσο, άκόμη καί τόν καιρό τού Λένιν αύτές οί μι-κροαστικές μάζες άποτελούσαν τήν πλειοψηφία τού πλη-θυσμού στή Ρωσία.

Ό Λένιν θεωρούσε πώς ή άφαίρεση τών πολιτικών δικαιωμάτων άπό τούς ήττημίένους Εκμεταλλευτές είναι καθαρά ρωσική πορεία μέσα σέ μιά είδική κατάσταση, καί δχι ζήτημα άρχής γιά τή διχτατορία τού προλεταριά-του γενικά. Σημασία είχε τό γεγονός δτι ή προλεταριακή δημοκρατία είχε άντικαταστήσει τήν άστική δημοκρατία. Ή Εννοια τής κοινοβουλευτικής άντιπολίτευσης άνταπο-κρινόταν σέ μιά μή—έπαναστατική κατάσταση καί δέν είχε κανένα νόημα μέσα στά πλαίσια τής έπανάστασης.

<(Στήν έπανάσταση έχουμε νά κάνουμε μ' Εναν άμεί-λιχτο Εχθρό στόν Εμφύλιο πόλεμο, καί κανενός εί-δους άντιδραστικές ίερεμιάδες μικροαστού, πού φοβάται Εναν τέτοιο πόλεμο δπως τόν φοβάται ό Κάουτσι, δέν θ* άλλάξουν αύτό τό γεγονός»122.

Γι* αύτόν άκριβώς τό λόγο είχε διεθνική σημασία ή δη-μιουργία τού Σοβιετικού κράτους.

« Ό μπολσεβικισμός Εκλαΐκευσε σ' δλον τόν κόσμο τήν Ιδέα τής ,,διχτατορίας τού προλεταριάτου", μετέφρασε αύτές τίς λέξεις άπό τά λατινικά στήν άρχή στά ρούσικα, κ* Επειτα σ' δλες τίς γλώσσες

87

τοΰ κόσμου, δείχνοντας, μέ τό παράδειγμα τής Σο-βιετικής έξουσΐας, δτι οί έργάτες καί οί φτωχοί Αγρότες άκόμα καί μιάς χώρας καθυστερημένης, άκόμα καί οί λιγότερο έμπειροι, οί λιγότερο μορ-φωμένοι, οί λιγότερο έξοικειωμένοι στήν όργά-γάνωση ήταν σέ θέση, ένα όλόκληρο χρόνο τώρα, συναντώντας τεράστιες δυσκολίες στήν πάλη κατά τών έκμεταλλευτών (πού τούς ύποστήριζε ή άστική τάξη δλου τοΰ κόσμου), νά διατηρήσουν τήν έξου-σία τών έργαζομένων, νά δημιουργήσουν μιά δημο-κρατία άσύγκριτα άνώτερη καί πλατύτερη άπ' δλες τίς προηγούμενες δημοκρατίες τού κόσμου, ν" άρ-χίσουν τή δημιουργική δουλιά δεκάδων έκατομμυ-ρίων έργατών καί άγροτών γιά τήν πραχτική έφαρ-μογή τοΰ σοσιαλισμού»123.

Στό παμφλέτο, άπ' δπ>υ παραθέσαμε τό χωρίο αύτό, ό Λένιν περιγράφει τή Σοβιετική Δημοκρατία ώς «μιά άπό τΙς μορφές» πού μπορεί νά πάρει ή διχτατορία τοΰ προλεταριάτου. Στό λόγο του στό Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο τών Συνδικάτων (20 τοΰ Γενάρη 1919) μίλησε γιά τά Σοβιέτ—συμβούλια έκλεγμένα στόν τόπο παραγω-γής—ώς τή διεθνή μορφή τοΰ άγώνα τοΰ προλεταριάτου. Σκοπός τους ήταν, έλεγε, νά γεννήσουν μιά νέα ήγετική τάξη πού αύτοδιδάσκεται μέ τήν πρακτική τής διακυβέρ-νησης. Τά Σοβιέτ πρέπει νά δώσουν σέ δλους τούς έργά-τες τή δυνατότητα νά συμμετέχουν άμεσα στή διακυβέρ-νηση τής χώρας καί στή δημιουργία ένός νέου κρατικού καθεστώτος. Ό Λένιν θεωρούσε δτι ήταν σπουδαίο καθή-κον τών συνδικάτων νά διαλύσουν:

«δτι ή διακυβέρνηση τοΰ κράτους είναι δουλειά τών προνομοιούχων, δτι είναι μιά ξεχωριστή τέχνη», πού νά δίνουν σ' δλους τούς έργαζομένους τή δυ-νατότητα ν" άφομοιώσουν «εύκολα τό έργο τής δια-κυβέρνησης τού κράτους καί τής δημιουργίας κρα-τικής εύταξίας»124.

"Εργο τους ήταν νά προχωρήσουν. «αύτά τά έκατομμύρια καί δεκάδες έκατομμύρια τών έργαζομένων άπό τή μιά δράση, τήν πιό άπλή, σέ μιά πιό σύνθετη, χωρίς νά πάψουν ούτε στιγμή νά προσελκύουν νέα στρώματα άπό τήν έφεδρεία τών

88

έργαζομένων, χωρίς νά πάψουν ούτε στιγμή νά σέ κινητοποιοΟν γιά τήν έκπλήρωση καί τών πιό δύσκολων καθηκόντων νά διαπαιδαγωγούν λοιπόν δλο καί πιό πλατιές μάζες γιά τήν διακυβέρνηση τοϋ κράτους»128.

Ό Λένιν είχε τήν πεποίθηση πώς τό κίνημα τών Σοβιέτ θά ξαπλωνόταν σ' όλόκληρο τόν κόσμο. Στό Δεύτερο Σι>· νέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνοϋς έλεγε πώς τό κύριο καθήκον τών νεαρών Κομμουνιστικών Κομμάτων, ήταν νά κερδίσουν τίς μάζες ύπέρ τών Σοβιέτ.

Μέ τήν άνάπτυξη τής Σοβιετικής έξουσίας καί τίς δυσ-κολίες πού παρουσιάζονταν, τά λεγόμενα τοϋ Λένιν γιά τή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου έγιναν λιγότερο κοφτά καί σαφώς δρισμένα. Μερικές φορές μάλιστα ύποχρεώθηκε νά άμυνθεΐ μπροστά στήν κατηγορία πώς ύποστηρίζει τή χρήση ήθικής πίεσης άντί τής βίας. Απάντησε πώς θά ήταν καθαρή τρέλα νά ύποθέτει κανένας δτι ή νέα έπι-στήμη καί τεχνολογία, ή δόμηση μιάς δλοκληρωτικά και-νούργιας κοινωνίας, θά μποροϋσε νά όργανωθεί μέ μόνη τή χρήση βίας. Σκοπός ήταν, έλεγε, νά ένθαρρυνθοϋν οί μά-ζες νά συνεργαστούν πρόθυμα καί πειθαρχημένα, νά έπη-ρεάσουμε δλο τόν πληθυσμό, νά πείσουμε τούς άστούς είδικούς νά έργαστούν γιά τό καθεστώς, κλπ. Καί ταυτό-χρονα ήταν άνάγκη νά καταπολεμηθεί ή γραφειοκρατία. 'Εδώ βγαίνει στό προσκήνιο μιά νέα άντίφαση, Ινα άλλο βασικό πρόβλημα. Σ* Ινα σχέδιο προγράμματος τοΰ Κόμ-ματος, γραμμένο τήν άνοιξη τοΰ 1919, διαβάζουμε:

«'Η πάλη κατά τής γραφειοκρατίας δέν τέλειωσε στή χώρα μας. Ή γραφειοκρατία προσπαθεί νά άνα-κτήσει μερικές άπό τΙς θέσεις της καί έπωφελείται άπό τή μιά μεριά άπό τό μή Ικανοποιητικό πολιτι-στικό έπίπεδο τών λαϊκών μαζών καί άπό τήν άλλη άπό τή φοβερή, σχεδόν ύπεράνθρωπη πολεμική προ-σπάθεια πού καταβάλλουν τά πιό άναπτυγμένα τμή-ματα τοΰ πολεταριάτου τών πόλεων. Κατά συνέπεια, ή συνέχιση τοΰ άγώνα κατά τής γραφειοκρατίας, είναι άπόλυτα άναγκαία, είναι άνάγκη Επιτακτική, γιά νά έξασφαλιστεί ή έπιτυχία τής μελλοντικής σοσιαλιστικής άνάπτυξης. Ή έργασία σ* αύτό τό πεδίο, συνδέεται στενά

89

μέ τήν πραγματοποίηση τής κύριας Ιστορικής άπο-στολής τής Σοβιετικής έξουσίας, μέ τήν πρόοδο δηλ. πρός τήν τελική κατάρτηση τού κράτους καί θά 'πρεπε νά συνίσταται στά παρακάτω: πρώτο, κάθε μέλος ένός Σοβιέτ, πρέπει χωρίς έξαίρεση, νά άσκεΐ μιά όρισμένη δουλειά κρατικής διοίκησης* δεύτε-ρο, αύτές οί δουλειές πρέπει ν* άλλάξουν χαρακτή-ρα ώστε νά άγκαλιάζουν δλες τΙς πλευρές τής διοί-κησης, δλους τούς κλάδους της· καί τρίτο, κυριο-λεκτικά δλος ό έργαζόμενος πληθυσμός, πρέπει νά όδηγηθεΐ σέ άνεξάρτητη συμμετοχή στήν διοίκηση τού κράτους μέσα άπό μιά σειρά βαθμιαία μέτρα, πού πρέπει νά έπιλεγούν μέ προσοχή καί νά Εφαρ-μοσθούν άπαρέγκλιτα»128.

Στό "Ογδοο Συνέδριο τού Κόμματος, τό Μάρτη τού ίδιου χρόνου ό Λένιν είπε:

«Μπορούμε νά πολεμήσουμε τό γραφειοκρατισμό ώς τό τέλος, ώς τήν όλοκληρωτική νίκη έναντίον του μόνον δταν δλος ό πληθυσμός θά παίρνει μέ-ρος στή διακυβέρνηση... Μπροστά μας έδώ μπαίνει Ενα καθήκον, πού δέν μπορούμε νά τό έκπληρώσου-με άλλιώς, παρά μόνο μέ μακρόχρονη διαπαιδαγώ-γηση»127.

Στό Πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο τής Εκπαίδευσης Ενηλίκων, πού Εγινε τό Μάη τού 1919, ό Λένιν Εκανε τήν παρακάτω διαπίστωση, πού τροποποιεί κάπως τίς προηγού-μενες άπόψεις του:

«Σάς Εδειξα πώς ή διχτατορία τού προλεταριά-του είναι Ενα άναπόφευκτο, ούσιώδες καί άπόλυτα άπαραίτητο μέσο γιά νά βγούμε άπό τό καπιτα-λιστικό σύστημα. 'Η διχτατορία δΕν σημαίνει μόνο δύναμη δν καί είναι άδύνατη χωρίς βία, σημαίνει Επίσης μιά μορφή όργάνωσης τής Εργασίας άνώ-τερη άπό τήν προηγούμενη»128.

Τό ζήτημα ήταν νά κερδηθούν οί μεσαίες τάξεις ώς σύμμαχες τού κινήματος.

«Ή διχτατορία τού προλεταριάτου δέν είναι τό τέλος τής ταξικής πάλης άλλά ή συνέχισή της μέ νέες μορφές. 'Η διχτατορία τού προλεταριάτου εί-ναι ταξικός άγώνας πού διεξάγεται άπό Ενα νικηφόρο

90

προλεταριάτο πού πήρε στά χέρια του τήν πολιτι-κή έξουσία έναντίον μιβς άστικής τάξης, πού ήττή-θηκε άλλά δέν καταστράφηκε, μιδς άστικής τάξης πού δέν έξαφανίστηκε, δέν έπαψε νά προβάλει άντί-σταση άλλά ένέτεινε άντίστροφα τήν άντίστασή της. "Η διχτατορία τού προλεταριάτου είναι μιά είδική μορφή ταξικής συμμαχίας άνάμεσα στό προ-λεταριάτο, τήν πρωτοπορία τών έργαζομένων καί τά πολυάριθμα μή προλεταριακά στρώματα τοϋ έργα-ζόμενου Λαού (μικροαστική τάξη, μικροϊδιοκτήτες, άγροτιά, διανόηση, κλπ.) ή τήν πλειοψηφία τους, μιά συμμαχία έναντίον τοϋ κεφαλαίου, μιά συμμα-χία, τής όποίας είναι ή πλήρης άνατροπή τοΰ κε-φαλαίου, ή πλήρης καταστολή τής άντίστασης πού προβάλλει ή άστική τάξη δπως καί κάθε της άπό-πείρα παλινόρθωσής της, μιά συμμαχία γιά τήν δριστική Εγκαθίδρυση καί σταθεροποίηση τοϋ σοσιαλισμού»18·.

Καί στό χαιρετιστήριο γράμμα του στούς Ούγγρους έργάτες, κι αύτό γραμμένο τό Μάη τοΰ 1919, άποφαίνεται έντελώς άναμφίλογα:

«Ή ούσία δμως τής διχτατορίας τοϋ προλεταριά-του δέ βρίσκεται μόνο στή βία καί δέ βρίσκεται κυρίως στή βία. Ή βασική της ούσία βρίσκεται στό πνεύμα τής όργάνωσης καί τής πειθαρχίας τοϋ πρωτοπόρου τμήματος τών έργαζομένων, τής έμπρο-σθοφυλακής τους, τοϋ μοναδικού ήγέτη τους, τοϋ προλεταριάτου... Γιά νά μπορέσει τό προλετα-ριάτο νά τραβήξει μαζί του τήν άγροτιά καί δλα τά μικροαστικά στρώματα γενικά, χρειάζεται ή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου, ή έξουσία μιάς τά-ξης, ή δύναμη τής όργάνωσης καί τής πειθαρχίας της, ή συγκεντροποιημένη ίσχή της, πού νά στηρί-ζεται σέ δλες τίς κατακτήσεις τοΰ πολιτισμού, τής έπιστήμης, τής τεχνικής τοϋ καπιταλισμού, ή προλε-ταριακή της συγγένεια μέ τήν ψυχολογία τού κάθε έργαζόμενου, τό κύρος της άπέναντι στούς σκόρ-πιους, λιγότερο άναπτυγμένους, λιγότερο σταθε-ρούς στήν πολιτική έργαζομένους τού χωριοϋ ή τής μικρής παραγωγής»130.

91

"Οταν, τό καλοκαίρι τοϋ 1919, οί Ρώσοι έργάτες άνα-λάβαν νά κάνουν μιδς ήμέρας έθελοντική, άπλήρωτη δου-λειά τά Σάββατα, ό Λένιν έγραφε στό Λ/ίά μεγάλη άρχή:

«Ή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου — δπως μοϋ δό-θηκε κιόλας πολλές φορές ή εύκαιρία νά τό τονίσω, άνάμεσα στ' άλλα καί στό λόγο μου στίς 12 τοϋ Μάρτη στή συνεδρίαση τοϋ Σοβιέτ τών έργατών βουλευτών τής Πετρούπολης — δέν είναι μόνο ή άσκηση τής βίας πάνω στούς έκμεταλλευτές καί μάλιστα δέν είναι κυρίως βία. 'Η οίκονομική βάση αύτής τής έπαναστατικής βίας, ή έγγύηση γιά τή ζωτικότητα καί τήν έπιτυχία της είναι δτι τό προλε-ταριάτο σέ σύγκριση μέ τόν καπιταλισμό έκπρο-σωπεΐ καί πραγματοποιεί έναν άνώτερο τύπο κοι-νωνικής όργάνωσης τής έργασίας. Έδώ είναι ή ούσία. Αύτή είναι ή πηγή τής δύναμης καί ή έγγύ-ηση γιά τήν άναπόφευγη όλοκληρωτική νίκη τοϋ κομμουνισμού... Ή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου, άν μεταφρά-σουμε αύτή τή λατινική, έπιστημονική, ίστορικο-φιλοσοφική έκφραση σέ πιό άπλή γλώσσα, σημαί-νει τοϋτο δώ: Μόνο μιά καθορισμένη τάξη, καί άκριβώς οί έργάτες τής πόλης καί γενικά οί έργοστασιακοί, οί βιομηχανικοί έργάτες είναι σέ θέση νά καθοδηγή-σουν δλη τή μάζα τών έργαζομένων καί τών έκμε-ταλλευομένων στόν άγώνα γιά τήν άνατροπή τοϋ ζυγοϋ τού κεφαλαίου, στήν πορεία τής Ιδιας τής άνατροπής, στόν άγώνα γιά τή διατήρηση καί τή στερέωση τής νίκης, στό έργο τής δημιουργίας ένός νέου σοσιαλιστικού κοινωνικού καθεστώτος, σ' δλον τόν άγώνα γιά τήν όλοκληρωτική κατάργηση τών τάξεων»181.

Ό σοσιαλισμός ήταν τό πρώτο βήμα πρός μιά καινούρ-για μορφή κοινωνικής έργασίας, θεμελιωμένης στήν έλεύ-θερη καί συνειδητή πειθαρχία τών έργατών. Στή συνει-δητή θέληση νά έργάζονται καί νά κάνουν θυσίες βρίσκε-ται τό σπέρμα τής μελλοντικής κοινωνίας, τοΰ Κομμουνι-σμού.

« Ό κομμουνισμός άρχίζει έκεΐ πού έμφανίζεται ή

92

γεμάτη αύτοθυσία φροντίδα τών άπλών έργατών πού ύπερνικάει τή βαριά δουλειά, φροντίδα γιά νά άνεβάσουν τήν παραγωγικότητα τής δουλειάς καί νά περιφρουρήσουν τό κάθε πούτι στάρι, κάρ-βουνο, σίδερο, κι άλλα προϊόντα πού δέν προορί-ζονται προσωπικά γιά τούς ίδιους πού τά δουλεύ-ουν, ούτε γιά τούς ,,δικούς" τους, μά γιά τούς ,,μα-κρινούς", δηλαδή γιά δλη τήν κοινωνία στό σύνο-λό της, γιά τίς δεκάδες καί έκατοντάδες έκατομμύ-ρια άνθρώπους πού είναι ένωμένοι πρώτον σέ ένα σοσιαλιστικό κράτος καί υστέρα στήν "Ενωση τών Σοβιετικών Δημοκρατιών»182.

Σέ κατοπινά του έργα, μιλώντας γιά τή διχτατορία τοΟ προλεταριάτου, δλο καί περισσότερο τονίζει τό πρόβλημα τής συμμαχίας άνάμεσα στή νικήτρια έργατική τάξη καί τούς έργαζόμενους άγρότες. Στό δοκίμιο ΟΙκονομία καί πολιτική τήν έποχή τής διχτακτορία τοϋ προλεταριά-του, πού τό έγραψε στά τέλη τοΰ 'Οχτώβρη 1919, διαβά-ζουμε:

«Ή οίκονομία τής Ρωσίας στήν έποχή τής δι-χτατορίας τοΰ προλεταριάτου παρουσιάζεται μέ τή μορφή τής πάλης πού στεγάζει στά πρώτα της βήματα ή κομμουνιστική συνενωμένη—σέ κλίμακα ένός τεραστίου κράτους—έργασία έναντίον τής μι-κρής έμπορευματικής παραγωγής καί έναντίον τοΰ καπιταλισμού πού διατηρείται ή πού ξαναγιεννιέ-ται πάνω στή βάση τής παραγωγής αύτής».

Καί παρακάτω, μιά άκόμα καθαρότερη διατύ-πωση : «Σοσιαλισμός σημαίνει έξάλειψη τών τάξεων. Γιά νά έξαλειφθοΰν οί τάξεις πρέπει, πρώτο, νά άνα-τραποΟν οί τσιφλικάδες καί οί κεφαλαιοκράτες. Αύτό τό μέρος τοΰ καθήκοντος τό έκπληρώσαμε, άλλά είναι μονάχα ένα μέρος καί μάλιστα δχι τό πιό δύσκολο. Γιά νά έξαλειφθούν οί τάξεις, πρέπει δεύτερο νά έξαλειφθεί ή διαφορά άνάμεσα στόν έρ-γάτη καί στόν άγρότη, νά γίνουν δλοι έργαζό-μενοι. Αύτό δέν μπορεί νά γίνει μέ μιάς. Αύτό είναι ένα καθήκον πού δέν μπορεί νά έκπληρωθεΐ μέ τήν άνατροπή μιάς όποιασδήποτε τάξης. Μπορεί

93

νά έκπληρωθεΤ μόνο μέ τήν άναδιοργάνωση όλης τής κοινωνικής οίκονομίας, μέ τό πέρασμα άπό τό άτομικό χωριστό, μικροεμπορευματικό νοικοκυριό στό κοινοτικό μεγάλο νοικοκυριό. Ένα τέτοιο πέ-ρασμα είναι άναγκαστικά έξαιρετικά μακρόχρονο. Τά βιαστικά και άπερίσκεπτα διοικητικά καί νομο-θετικά μέτρα μποροΟν μόνο νά έπιβραδύνουν καί νά δυσκολέψουν τό πέρασμα αύτό. Μπορεί νά έπι-ταχυνθεΐ τό πέρασμα αύτό μόνον άν βοηθηθεί ό ά-γρότης κατά τρόπο πού ν' άποκτήσει τήν δυνατό-τητα νά καλυτερέψει σέ τεράστιο βαθμό δλη τήν τεχνική τής γεωργίας καί νά τήν μετασχηματίσει ριζικά. Γιά νά έκπληρωθεί τό δεύτερο καί δυσκολότατο μέρος τού καθήκοντος αύτού, τό προλεταριάτο πού νίκησε τήν άστική τάξη πρέπει νά έφαρμόζει άπα-ρέγκλιτα τήν παρακάτω βασική γραμμή στήν πολι-τική του άπέναντι στήν άγροτιά: τό προλεταριάτο πρέπει νά κάνει ξεχωρισμό, διαχωρισμό τού έργα-ζόμενου άγρότη άπό τόν Ιδιοκτήτη — τού άγρότη δουλευτή άπό τόν άγρότη κερδοσκόπο. Στό διαχωρισμό αύτό βρίσκεται δλη ή ουσία τοϋ σοσιαλισμού»1ί3.

Στό «Άριστερισμός—παιδική άρρώστια τοϋ κομμού· νισμοϋ)>, τό γραμμένο τήν άνοιξη τού 1920, ένα άπό τά σπουδαιότερά του έργα, στό όποιο θά έπανέλθουμε άργό-τερα σέ τούτο τό βιβλίο, ό Λένιν προσπαθεί νά καταλήξει σέ έναν ίσοσταθμισμένον όρισμό τής διχτατορίας τού προλεταριάτου. Γράφει:

«'Η διχτατορία τού προλεταριάτου είναι ό γε-μάτος αύτοθυσία καί πιό άνελέητος πόλεμος τής νέας τάξης ένάντια σ' έναν πιο Ισχυρό έχθρό, ένάντια στήν άστική τάξη, πού ή άντίστασή της δεκαπλασιάζεται μέ τήν άνατροπή της (έστω καί σέ μιά χώρα) καί πού ή ίσχή της δέν βρίσκε-ται μόνο στή δύναμη τού διεθνούς κεφαλαίου, στή δύναμη καί στή στερεότητα τών διεθνών δε-σμών τής άστικής τάξης, άλλά καί στή δύναμη τής συνήθειας, στή δύναμη τής μικρής παραγω-γής. Γιατί, δυστυχώς, έμεινε άκόμα στόν κόσμο

94

πολύ, πάρα πολύ μικρή παραγωγή, καί ή μικρή παραγωγή γεννά τόν καπιταλισμό καί τήν άστι-κή τάξη συνεχώς, κάθε μέρα, κάθε ώρα, αύθόρ-μητα καί σέ μαζική κλίμακα. Γιά δλες αύτές τις αΐτίες ή διχτατορία τοΰ προλεταριάτου είναι άπαραίτητη καί ή νίκη ένάντια στήν άστική τάξη άδύνατη χωρίς ένα μακρόχρονο, έπίμονο, άπεγνω-σμένο πόλεμο γιά ζωή ή γιά θάνατο, έναν πόλεμο πού άπαιτεΐ άντοχή, πειθαρχία, σταθερότητα άλύ-γιστη καί ένιαία θέληση»134.

"Ολόκληρη ή προβληματική άποκαλύπτεται δταν, στό Τδιο έργο, δ Λένιν χτυπά τίς άπόψεις τών Γερμανών Κομ-μουνιστών τής άριστερής άντιπολίτευσης, πού, κάτω άπό τήν έπίδραση τής Ρόζας Λούξεμπουργκ, έπισήμαιναν τόν κίνδυνο νά γίνει σύγχυση τής διχτατορίας τοΰ προλετα-ριάτου μέ τή διχτατορία ένός κόμματος. Ό Λένιν άπαντδ πώς τά πολιτικά κόμματα άντιπροσωπεύουν ταξικά συμ-φέροντα καί τοποθετούν τά έφυέστερα, τά πιό σημαίνοντα καί έμπειρα πρόσωπα στις πιό ύπεύθυνες θέσεις· ή στοι-χειώδης αύτή άλήθεια θά έπρεπε νά άρκεΐ γιά τήν άπόρ-ριψη δποιασδήποτε παιδιάστικη*, άντίρρησης. Τούς έκμε-ταλλευτές τούς είχαν διώξει σχετικώς εύκολα, άλλά τό με-γάλο τό πρόβλημα τών μικρών παραγωγών δέν τό είχαν καταπιαστεί άκόμη. Αύτούς δέν μπορούσαν νά τούς βγά-λουν άπό τή μέση.Θά έπρεπε νά μάθουμε νά ζούμε μαζί τους· Θά πρέπει νά τούς μεταμορφώσουμε καί νά τούς έπανεκ-παιδεύσουμε μέ πολύ παρατεταμένη καί προσεχτικά όργα-νωμένη δουλειά. Διαφθείρουν δμως τό προλεταριάτο καί τό άποθαρρύνουν μέ τίς μικροαστικές τους Ιδέες, καί, γι' αύτό τό λόγο, χρειάζεται αύστηρότατη πειθαρχία καί συγ-κεντρωτισμός μέσα στό πολιτικό κόμμα τοΰ προλεταριά-του.

«Ή διχτατορία τού προλεταριάτου είναι ένας Επί-μονος άγώνας, αιματηρός καί άναίμαχτος, βίαιος καί ειρηνικός, πολεμικός καί οίκονομικός, παιδα-γωγικός καί διοικητικός, ένάντια στίς δυνάμεις καί στίς παραδόσεις τής παλιάς κοινωνίας. Ή δύναμη τής συνήθειας τών Εκατομμυρίων καί τών δεκάδων έκατομμυρίων άνθρώπων είναι ή πιό φοβερή δύνα-μη. Χωρίς κόμμα σιδερένιο καί άτσαλωμένο μέσα

95

στήν πάλη, χωρίς κόμμα πού νά άπολαβαίνει τήν έμπιστοσύνη κάθε τίμιου στοιχείου μέσα στή δο-σμένη τάξη, χωρίς κόμμα πού νά ξέρει νά παρακο-λουθεί τίς διαθέσεις τών μαζών καί νά τίς έπηρεά-ζει είναι άδύνατο νά διεξαχθεί τέτοια πάλη μέ έπι-τυχία»135.

Άπό τό άλλο μέρος, μέσα στίς είδικές συνθήκες μιάς καθυστερημένης χώρας δπως ή Ρωσία, δέν ύπήρχε κίνδυ-νος ό κομματικός μηχανισμός νά προσλάβει άνεξάρτητη ύπαρξη καί νά έρθει σέ άντίθεση, δχι μόνο μέ τήν έργατι-κή τάξη καί τά πλατιά στρώματα τοΰ πληθυσμοΰ, άλλά άκόμη καί μέ τό ίδιο τό Κόμμα; Ό Λένιν ό Ιδιος έφιστοΰσε έπανειλημμένα τήν προσοχή στόν κίνδυνο τής γραφειο-κρατίας. Στήν περίφημη συζήτηση γιά τό ρόλο τών συν-δικάτων, πού συγκλόνισε τό Κόμμα πάνω άπό ένα χρό-νο, προσπάθησε νά δώσει συγκεκριμένη μορφή στήν ιδέα του γιά τίς δυό δψεις τής διχτατορίας τοΰ προλεταριάτου τονίζοντας σέ άντίθεση μέ τόν Τρότσκυ—τόν ειδικό ρό-λο τών συνδικάτων ώς δημοκρατικά διαπαιδαγωγικά δρ-γανα.

Ό ρόλος αύτός ήταν άπαραίτητος άκόμα καί γιατί τό Σοβιετικό κράτος, δπως τόνιζε καί ξανατόνιζε ό Λένιν, ήταν κράτος έργατών μέ «μιά γραφειοκρατική παραμόρ-φωση»

«Άπό τή μιά μεριά, τά συνδικάτα, πού περιλαμβά-νουν δλους τούς βιομηχανικούς έργάτες, άποτελοΰν μιάν όργάνωση, τής άρχουσας, κυρίαρχης, κυβερ-νώσας τάξης, πού έγκαθίδρυσε μιά διχτατορία καί άσκεΐ τήν καταπίεση μέσω τοΰ κράτους. Δέν άποτε-λοΰν δμως κρατική όργάνωση ούτε είναι όργάνωση πού άποβλέπει στήν καταπίεση άλλά στήν διαπαιδα-γώγηση. Είναι μιά όργάνωση πού άποβλέπει νά δέ-χεται στούς κόλπους της καί νά έκπαιδεύει στήν πραγματικότητα, είναι ένα σχολειό, σχολειό διοί-κησης· σχολειό οίκονομικής διεύθυνσης, σχολειό τοΰ κομμουνισμού. Είναι ένας πολύ άσυνήθιστος τύπος σχολειοΰ, γιατί δέν ύπάρχουν δάσκαλοι ή μα-θητές· πρόκειται γιά έναν έξαιρετικά άσυνήθιστο συνδυασμό αύτού πού μδς ήρθε κατ* άνάγκη άπό τόν καπιταλισμό καί έκείνου πού προέρχεται άπό τίς

96

τάξεις τών προωθημένων έπαναστατικών άποσπα-σμάτων, τά όποια θά μπορούσατε νά όνομάσετε έπαναστατική πρωτοπορεία τοϋ προλεταριάτου»18®. «Όφείλαμε νά τό σφραγίσουμε μ' αύτό τό ζοφερό, θά έλεγα, σημάδι. Αύτή είναι ή πραγματικότητα τής μεταβατικής περιόδου. Λοιπόν; είναι σωστό νά λέμε πώς σ* ένα κράτος πού στήν πράξη πήρε αύτή τή μορφή, τά συνδικάτα δέν έχουν τίποτα νά προστα-τέψουν ή δτι μποροϋμε καί χωρίς αύτά νά προστα-τέψουμε τά ύλικά καί πολιτιστικά συμφέροντα τοϋ προλεταριάτου πού είναι μαζικά όργανωμένο;»137

«Θά χρειαστοϋν δεκάδες χρόνια γιά νά ξεπεράσουμε τά κακά τής γραφειοκρατίας. Πρόκειται γιά πολύ δύσκολον άγώνα καί δποιος λέει πώς μποροϋμε νά άπαλλαγοϋμε σ* ένα είκοσιτετράωρο άπό τή γραφειο-κρατική πρακτική μέ τό νά υιοθετήσουμε άντιγρα-φειοκρατικές πλατφόρμες, δέν είναι παρά ένας τσαρ-λατάνος, μέ μιά τάση γιά μεγάλα λόγια. ΟΙ έργά-τες καί οί άγρότες καταλαβαίνουν πώς έχουν πολλά άκόμα νά μάθουν γιά τήν τέχνη νά κυβερνοϋν, ξαί-ρουν δμως πολύ καλά έπίσης δτι ύπάρχουν γραφειο-κρατικές ύπερβολές καί είναι διπλό λάθος νά άρνιέ-ται κανείς νά τίς διορθώσει»138. «Στό πρόγραμμά μας τοϋ 1919 άναφέραμε δτι έξακο-λουθοϋσε νά ύπάρχει γραφειοκρατική πρακτική. "Οποιοσδήποτε έρχεται καί ζητάει νά σταματήσει ή γραφειοκρατική πρακτική είναι ένας δημαγωγός. Είναι δημαγωγία νά σάς καλοϋν νά "βάλετε τέρμα στή γραφειοκρατική πρακτική". Είναι άνοησία. Θά πολεμάμε γιά πολλά άκόμα χρόνια τά κακά τής γρα-φειοκρατίας καί όποιοσδήποτε σκέφτεται διαφορε-τικά κάνει δημαγωγία καί άπάτη, γιατί τό ξεπέρασμα τών κακών τής γραφειοκρατίας άπαιτεί έκατοντάδες μέτρα, καθολική μόρφωση, κουλτούρα καί συμμε-τοχή στή δραστηριότητα τής 'Εργατο-Αγροτικής "Επιθεώρησης»*13 ®.

Τό πρόβλημα τής γραφειοκρατίας στόν κρατικό μηχα-* θεσμός πού δημιουργήθηκε γιά νά βελτειωθή τό σύστημα έλέγχου καί όργάνωσης τής δουλειάς, στά έργοστάσια καί τίς κρα-τικές ύπηρεσίες Σ.Τ.Μ.

7 97

νισμό συνδεόταν, φυσικά, μέ τό πρόβλημα τής άπολυταρ-χικής ήγεσίας μέσα στό Κόμμα, άφοΒ—άπολύτως σύμφωνα μέ τίς θεωρίες τού Λένιν—τά βασικά κρατικά ζητήματα άποφασίζονταν άπό τό Κόμμα. Στό ένδέκατο Συνέδριο τού Ρ.Κ.Κ. (Μπ.), τό Μάρτη τού 1922, ό Λένιν άνάφερε άστει-ευόμενος τό γεγονός δτι χρειάστηκε ή έπέμβαση μελών τού Πολιτικού Γραφείου γιά νά άποφασιστεϊ ή τύχη ένός καραβιού, πού είχε φτάσει στό Λίπμπαου, μέ φορτίο κον-σέρβες.

«Γιατί δμως ύστερα άπό τρία χρόνια έπανάστα-ση, στή πρωτεύουσα τής Σοβιετικής Δημοκρατίας, γιά ν' άγοραστούν κονσέρβες χρειάστηκαν δυό άνακρίσεις, ή άνάμιξη τού Καμένεφ καί τού Κράσιν καί οί όδηγίες τού Πολιτικού Γραφείου; Τί έλειπε; Πολιτική έξουσία; "Οχι. Λεφτά βρήκανε, δηλ. εί-χαμε καί τήν οίκονομική έξουσία καί τήν πολιτική. "Ολοι οί όργανισμοί είναι έπιτόπου. Τί λείπει λοι-πόν; Ό πολιτισμός, οί γνώσεις στά 99 στά έκατό τών στελεχών τού Καταναλωτικού Συνεταιρισμού τής Μόσχας — πού δέν έχω τίποτα έναντίον τους καί τούς θεωρώ θαυμάσιους κομμουνιστές — καί τών στελεχών τού Έπιτροπάτου έξωτερικού έμπορίου, πού δέν κατόρθωσαν νά καταπιαστούν μέ πολιτι-σμένο τρόπο μέ τήν ύπόθεση αύτή»140.

Ό Λένιν στήριζε δλες τΙς έλπίδες του γιά τό ξεπέρασμα τής γραφειοκρατίας στό άνέβασμα τού πολιτικού έπιπέδου τής χώρας. Μήπως παράβλεπε, ίσως, μερικούς άλλους σημαντι-κούς παράγοντες; Στίς έξαιρετικά σπουδαίες προτάσεις του στό Δωδέκατο Συνέδριο τού Κόμματος, πού τίς έγραψε ένα χρόνο άργότερα, άρρωστος στό κρεβάτι, ό Λένιν ζητούσε νά γίνουν βελτιώσεις στό διοικητικό μηχανισμό, νά μπούν περισσότεροι έργάτες καί άγρότες στήν Κεντρική Επιτρο-πή καί νά έλαττωθεΐ ό άριθμός τών ύπαλλήλων στήν Επι-θεώρηση Εργατών καί Αγροτών. Ταυτόχρονα ύποστήριζε τή συγχώνευση τών δυό θεσμών — δηλαδή τού Κόμματος καί τού κράτους—γιά νά καταπολεμηθεί ή γραφειοκρατία καί στούς δυό. Μήπως ή θεραπεία πού πρότεινε έτσι ήταν κι ή ίδια σύμπτωμα μιάς άρρώστιας—μιδς άρρώστιας πού, μέ τίς είδικές συνθήκες τής Ρωσίας, μπορεί νά ήταν άνα-πόφευχτη, άλλά άργότερα έξελίχτηκε σέ χρόνιο νόσημα;

98

VI ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ

1. Δημοκρατία και σοσιαλισμός

Ό Λένιν ποτέ δέν Δμφέβαλε πώς ό σοσιαλισμός είναι ή άνώτερη, ή πιό συνεπής μορφή δημοκρατίας· πώς ό άγώ-νας γιά περισσότερη δημοκρατία πρέπει ταυτόχρονα νά εί-ναι καί άγώνας γιά τό σοσιαλισμό· πώς τό κύριο καθήκον τοΰ Επαναστατικού κινήματος τής έργατικής τάξης στόν άγώνα γιά περισσότερη δημοκρατία είναι νά βρίσκει νέους τρόπους νά πλησιάσει περισσότερο στή σοσιαλιστική έπα-νάσταση καί, σέ κάθε φάση τοΰ άγώνα, νά κερδίζει δσο τό δυνατόν περισσότερους συμμάχους· πώς τό έπαναστα-τικό κίνημα τής έργατικής τάξης διαφέρει άπό τό μεταρ-ρυθμιστικό στοιχείο στό έργατικό κίνημα, όχι γιατί περι-φρονεί τίς μεταρρυθμίσεις, άλλά γιατί παραδέχεται δτι οί μεταρρυθμίσεις άποτελοΰν παράγωγα τοΰ έπαναστατικοΰ άγώνα. Εφόσον δέν έγκαταλείπεται ποτέ δ σκοπός τοΰ σοσιαλισμού, τίς μεταρρυθμίσεις πρέπει νά τΙς βλέπουμε σάν βαθμίδες στόν άγώνα.

Στό Τί νά κάνουμε; ό Λένιν καλούσε τούς έπαναστάτες σοσιαλιστές νά μποΰν Επικεφαλής τοΰ άγώνα γιά τή δημο-κρατία καί νά μελετήσουν μέ τή μεγαλύτερη προσοχή δλα τά ζητήματα τής δημοκρατίας. 'Ηταν, Ελεγε, μεγάλο λάθος νά νομίζει κανείς πώς αύτό σημαίνει Εγκατάλειψη τοΰ σο-σιαλισμού ώς σκοποΰ.

«..Γιατί δέν είναι Σοσιαλ-Δημοκράτης δποιος ξεχνά στήν πράξη δτι ,,οί κομμουνιστές ύποστηρίζουν κάθε έπαναστατικό κίνημα", δτι ήμαστε ύποχρεωμένοι, γιά τούτο τόν σκοπό, νά διατυπώσουμε και νά προσ-βάλουμε Εντονα γενικά δημοκρατικά καθήκοντα

99

μπροστά α ολόκληρο τό Λαό, χωρίς ούτε μιά στιγμή νά κρύψουμε τίς σοσιαλιστικές μας πεποιθήσεις. Δέν είναι Σοσιαλδημοκράτης, δποιος στήν πράξη ξεχνά τό χρέος του νά είναι έπικεφαλής δλων, στήν προσπάθεια νά προωθηθεί, νά όξυνθεϊ καί νά λυ-θεί κάθε γενικό δημοκρατικό αίτημα»141.

"Εχοντας τήν πεποίθηση πώς συνεπής άστικοδημοκρα-τική έπανάσταση στή Ρωσία, θά μπορούσε νά γίνει μόνο μέ τήν ήγεσία τοΰ προλεταριάτου, ό Λένιν έκανε τήν άπο-ψή του αύτή δομικό στοιχείο τής θεωρίας του γιά τή σχέση μεταξύ τών άστικοδημοκρατικών καί τών σοσιαλιστικών έπαναστάσεων. Στίς Δνο Ταχτικές γράφει:

«Μόνο τό προλεταριάτο μπορεί νά είναι συνεπής μαχητής τής δημοκρατίας. Μπορεί νά γίνει νικηφό-ρος μαχητής τής δημοκρατίας μόνον άν οί άγροτι-κές μάζες προσχωρήσουν στόν έπαναστατικό του άγώνα. "Αν τό προλεταριάτο δέν είναι άρκετά ισχυρό γιά τούτο τό καθήκον, ή άστική τάξη θά μπει έπι-κεφαλής στή δημοκρατική έπανάσταση καί θάτής προσδώσει έναν άσυνεπή χαρακτήρα»142.

Είχε έπίσης τή γνώμη πώς δέν πρέπει νά άγνοοΰνται οί λεπτές διαφορές μεταξύ τών διαφόρων μορφών δημοκρα-τίας. "Οποιος παραβλέπει τίς διαφορές πού ύπάρχουν λ.χ. μεταξύ Γερμανίας καί Αγγλίας, ή μεταξύ Αύστρίας καί "Ελβετίας είναι πολύ πενιχρός μαρξιστής.

Σ' ένα άρθρο πού έγραψε μέ τήν εύκαιρία τής πεντηκο-στής έπετείου τής Αγροτικής Μεταρρύθμισης στή Ρωσία (Φλεβάρης 1911), ό Λένιν διατύπωσε συγκεκριμένα τίς άπόψεις του γιά τή σχέση μεταρρύθμισης καί έπανάστασης μέσα στά πλαίσια τής εύρύτερης σχέσης μεταξύ δημοκρα-τίας καί σοσιαλισμού. 'Ο όρισμός πού έδωσε ήταν ό άκό-λουθος:

«*Η έννοια ..μεταρρύθμιση" είναι άναμφίβολα τό άντίθετο τής έννοιας ,,έπανάσταση". "Οποιος κατα-φέρνει νά θυμάται αύτό τό κοντράστο, δποιος δέν καταφέρνει νά θυμάται τή διαχωριστική γραμμή άνά-μεσα σ* αύτές τΙς δύο έννοιες, άναπόφευκτα θά όδη-γηθεί σέ πολύ σοβαρά λάθη σέ δλες τίς ιστορικές συζητήσεις. Αύτό τό κοντράστο δμως δέν είναι κάτι άπόλυτο, αύτή ή γραμμή δέν είναι κάτι τό νεκρό,

100

άλλά κάτι ζωντανό καί μεταβαλλόμενο καί πρέπει νά είναι Ικανός κανείς νά τήν καθορίζει σέ κάθε Ιδιαί-τερη περίπτωση»143.

Τόν καιρό τοϋ πρώτου παγμόσμιου πολέμου τόν Λένιν τόν άποσχολοϋσε ή Ιδέα δτι ή έπανάσταση θά γεννιόταν άπό τήν άνάπτυξη τοϋ Ιμπεριαλισμού καί τόν Ιμπεριαλιστι-κό πόλεμο, έπαναλάβαινε:

«Πολιτικές άλλαγές άληθινά δημοκρατικού χαρα-κτήρα, καί είδικά πολιτικές Επαναστάσεις, δέν μπο-ρούν κάτω άπό δποιεσδήποτε συνθήκες, είτε νά συ-σκοτίσουν είτε νά έξασθενήσουν τό σύνθημα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. "Αντίθετα, τό φέρνουν πάντα έγγύτερα, διευρύνουν τίς βάσεις του, καί όδη-γοϋν καινούργια τμήματα τής μικροαστικής τάξης καί τών μεσοπρολεταριακών μαζών στή σοσιαλιστι-κή τάξη»144.

Χρησιμοποιώντας τό παράδειγμα τής έθνικής αύτονο-μίας πού τό περιγράφει ώς γενικό δημοκρατικό πρόβλημα, δ Λένιν έλεγε πώς είναι βασικό λάθος νά πιστεύουμε πώς δ άγώνας γιά δημοκρατικά αιτήματα μπορεί νά κάνει τό έπαναστατικό κίνημα τής έργατικής τάξης νά παρεκκλίνει άπό τήν έπανάσταση ή νά μεταθέσει τήν έπανάσταση σέ δευτερότερη θέση. Ακριβώς δπως δ σοσιαλισμός δέν μπο-ρεί νά νικήσει 6ν δέν φέρει πλήρη δημοκρατία έτσι καί τό προλεταριάτο πού δέν κάνει συνεπή άγώνα γιά δημοκρα-τία δέν μπορεί νά προετοιμαστεί γιά τή σοσιαλιστική έπα-νάσταση. Γιά τό συγκεκριμένο πρόβλημα τής έθνικής αύ-τονομίας είπε τούτα τά λόγια:

«...Ή αύτονομία, σά μεταρρύθμιση, διαφέρει κατ' άρχή άπό τήν έλευθερία τοΰ άποχωρισμοϋ, σάν έπα-ναστατικοϋ μέτρου. Αύτό είναι άναμφισβήτητο. Όπως δμως ξαίρουν δλοι, στήν πράξη μιά μεταρρύ-θμιση είναι συχνά άπλώς ένα βήμα πρός τήν έπα-νάσταση»146.

Ταυτόχρονα ό Λένιν ξεχώρισε μέ σαφήνια τή διαφορά τής δικής του θέσης άπό τή θέση τών ρεφορμιστών, τούς όποίους κατηγορούσε πώς Ικανοποιούνται μέ άπλές μεταρ-ρυθμίσεις καί δέν τΙς χρησιμοποιούν σάν ένα βήμα πρός τήν έπανάσταση.

«Δέν είμαστε καθόλου ένάντια στόν άγώνα γιά μβ-

101

ταρρυθμίσεις. Δέ θέλουμε νά άγνοήσουμε τό δυσά-ρεστο ένδεχόμενο δτι ή άνθρωπότητα θά ζήσει —στή χειρότερη περίπτωση — άκόμα έναν δεύτερο Ιμπεριαλιστικό πόλεμο άν ή έπανάσταση δέν ξε-πηδήσει άπό τόν τωρινό πόλεμο, παρ' δλες τίς πο-λυάριθμες έκρήξεις τού μαζικού άναβρασμού καί τής μαζικής δυσαρέσκειας καί παρά τίς προσπά-θειές μας. Είμαστε όπαδοί ένός τέτοιου προγράμ-ματος μεταρρυθμίσεων πού πρέπει νά στρέφεται καί ένάντια στούς όππορτουνιστές»14®. «Θά ήταν έντελώς λαθεμένο νά ύποθέσει κανείς, δτι γιά νά διεξάγουμε τάχα άμεσο άγώνα γιά σοσια-λιστική έπανάσταση θά μπορούσαμε ή θά όφεί-λαμε νά Εγκαταλείψουμε τόν άγώνα γιά μεταρρυθ-μίσεις. Σέ καμιά περίπτωση δέν μπορούμε νά ξέ-ρουμε πόσο γρήγορα θά κατορθώσουμε νά σημειώ-σουμε έπιτυχία καί πόσο γρήγορα οί άντικειμενικές συνθήκες θά έπιτρέψουν τήν Εναρξη αυτής τής Επανάστασης. Πρέπει νά Υποστηρίζουμε κάθε βελ-τίωση, κάθε πραγματική βελτίωση καί τής οίκονο-μικής καί τής πολιτικής κατάστασης τών μαζών. Ή διαφορά άνάμεσα σέ μάς καί τούς ρεφορμιστές... δέ βρίσκεται στό δτι έμείς είμαστε κατά τών μεταρ-ρυθμίσεων, ένώ αύτοί είναι ύπέρ. Κάθε άλλο. Αύ-τοί περιορίζονται στίς μεταρρυθμίσεις καί κατρα-κυλούν γι* αύτό... στό ρόλο άπλών ,,νοσοκόμων τού καπιταλισμού"»147.

Οί θεωρητικές άπόψεις τού Λένιν γιά τή δημοκρατία καί τό σοσιαλισμό, άπό τό Ενα μέρος, καί, άπό τό άλλο, οί θεωρίες του γιά τίς μεταρρυθμίσεις καί τήν έπανάσταση άπόκτησαν συγκεκριμένη, πραχτική μορφή στίς προτάσεις πού έπεξεργάστηκε στό χρονικό διάστημα μεταξύ τής έπα-νάστασης τού Φλεβάρη καί τού 'Οχτώβρη τού 1917. Οί προτάσεις αύτές άποτελούν τέλειο παράδειγμα τής Ιδιο-φυίας τού Λένιν νά βρίσκει τρόπους πού νά φέρνουν πιό κοντά στήν έπανάσταση. Στό Ή έπικείμενη καταστροφή καί πως νά τήν πολημήσουμε συνιστούσε μέτρα έπαναστα-τικοδημοκρατικής φύσης—μέτρα έθνικοποίησης καί γε-νικού δημοκρατικού έλέγχου—πού θά προλείαιναν τό δρό-μο γιά τό σοσιαλισμό.

102

«Άν τΙς λέξεις ,,έπαναστατική δημοκρατία" τις χρησιμοποιήσουμε δχι σάν σχηματική πομπώδικη φράση, δχι σάν συμβατικό παρατσούκλι, άλλά άφοΟ σκεφτούμε τή σημασία τους, τότε είμαι δημοκρά-της θά πει: ύπολογίζω στήν πράξη τά συμφέροντα τής πλειοψηφίας καί δχι τής μειοψηφίας, τότε εί-μαι έπαναστάτης θά πει: τσακίζω μέ τόν πιό άπο-φασιστικό, μέ τόν πιό άμείλιχτο τρόπο καθετί τό βλαβερό, καθετί τό ξεπερασμένο»148.

Ή ούσία τής έπαναστατικής δημοκρατίας συνίσταται στήν όργάνωση τοΰ λαϊκού έλέγχου καί στόν περιορισμό τής δύναμης τοΰ κεφαλαίου.

«Γιά νά κάνουμε κάτι τό σοβαρό, πρέπει άπό τή γραφειοκρατία νά περάσουμε, καί νά περάσουμε πραγματικά έπαναστατικά, στή δημοκρατία, δηλαδή νά κηρύξουμε τόν πόλεμο στούς βασιλιάδες τοΰ πετρελαίου καί στούς μετόχους, νά βγει διάταγμα πού θά προβλέπει τή δήμευση τής περιουσίας τους καί τήν τιμωρία τους μέ φυλάκιση δν κωλυσιεργή-σουν τήν έθνικοποίηση τής βιομηχανίας πετρε-λαίου, δν άποκρύψουν τά είσοδήματα ή τούς λογα-ριασμούς, δν σαμποτάρουν τήν παραγωγή καί άν δέν πάρουν μέτρα γιά τό άνέβασμα τής παραγωγής. Πρέπει νά στραφούμε πρός τήν πρωτοβουλία τών έργατών καί τών ύπαλλήλων, νά τους καλέσουμε άμέσως σέ συσκέψεις καί σέ συνέδρια, νά τους άφήσουμε ένα μέρος άπό τά κέρδη, μέ τόν δρο δτι θά δημιουργηθεί δλόπλευρος έλεγχος καί θ* αύξη-θεί ή παραγωγή. Ά ν παρόμοια έπαναστατικά - δη-μοκρατικά μέτρα είχαν έφαρμοστεί άμέσως, χωρίς χρονοτριβή, τόν Απρίλη τοΰ 1917, τότε ή Ρωσία μιά άπό τίς πλουσιότερες χώρες τοΰ κόσμου σέ άπο-θέματα ύγρών καυσίμων, θά μπορούσε στή διάρκεια τοΰ καλοκαιριού, χρησιμοποιώντας τίς ύδάτινες με-ταφορές, νά κάνει πολλά, πάρα πολλά γιά τόν έφο-διασμό τοΰ λαού μέ τίς άπαραίτητες ποσότητες καυσίμων))14·.

Γιά νά έπιτευχθοΰν αύτά είναι άνάγκη νά έπαναστα-τικοποιηθεί ή δημοκρατία, γιατί τά μέτρα αύτά άποτε-λοΰν ένα τεράστιο βήμα πρός τό σοσιαλισμό, ένα βήμα:

103

Ενα τεράστιο βήμα πρός τό σοσιαλισμό, Ενα τέτοιο βήμα: «πού, μέ τήν προϋπόθεση δτι θά διατηρηθεί άτό-φια ή δημοκρατία, θά 'κανε πιά άδύνατη τήν πι-σωδρόμηση άπ' αύτό τό βήμα πρός τόν καπιταλι-σμό, χωρίς νά γίνουν άνήκουστες βιαιοπραγίες πά-νω στίς μάζες»1®0.

Ό σοσιαλισμός είναι ή πιό συνεπής δημοκρατία. Τά συνεπή δημοκρατικά μέτρα, οί συνεπείς δημοκρα-τικές μεταρρυθμίσεις προλειαίνουν τό έδαφος γιά τό σο-σιαλισμό. ΤΙς παραμονές τής 'Οχτωβριανής Επανάστα-σης ό Λένιν Εγραψε τό Κράτος χαΐ Έπανάσταση. δπου διαβάζουμε:

«ή δημοκρατία, Εφαρμοσμένη μέ τή μέγιστη γενικά νοητή πληρότητα καί συνέπεια, μετατρέπεται άπό άστική δημοκρατία σέ προλεταριακή...»151. «Ή Ισαμε τό τέλος άνάπτυξη τής δημοκρατίας, ή άναζήτηση τών μορφών αύτής τής άνάπτυξης, ή δοκιμασία τους στήν πράξη κτλ., δλα αύτά άπο-τελούν ένα άπό τά συστατικά καθήκοντα τής πά-λης γιά τήν κοινωνική έπανάσταση. Κανένας δη-μοκρατισμός χωριστά παρμένος δέ θά δώσει τό σοσιαλισμό, στή ζωή δμως δ δημοκρατισμός δέ ,,θά παρθεί" ποτέ ,,χωριστά", άλλά ,,θά παρθεί μα-ζί,, μέ άλλα φαινόμενα, θά άσκεΐ τήν έπιρροή του καί στήν οίκονομία, θά προωθεί τό μετασχηματι-σμό της, θά δέχεται τήν έπίδραση τής οίκονομικής Εξέλιξης κτλ. Τέτοια είναι ή διαλέχτική τής ζωντα-νής Ιστορίας»152.

2. Ριζοσπαστισμός χαΐ σεχταρισμός

Ό Λένιν στή θεωρία ήταν θεωρητικός τής έπανάστα-σης. Ό Λένιν στή στρατηγική ήταν στρατηγικός νούς τής Επανάστασης. Ό Λένιν στήν τακτική ήταν «τακτικός» τής έπανάστασης. "Ολες του οί σκέψεις, ή πολεμική καί οί πράξεις του βρίσκονταν στήν ύπηρεσία τής σοσιαλι-στικής έπανάστασης.

Δέν είναι λοιπόν περίεργο πώς βρισκόταν διαρκώς σέ διαμάχη μέ τό ρεύμα έκεΐνο μέσα στό κίνημα τής έργατι-

104

κής τάξης πού ήθελε να έγκαταλείψει τΙς έπαναστατικές προοπτικές καί νά έπιτρέψει στό έργατικό κίνημα νά έν-σωματωθεϊ μέσα στό κατεστημένο σύστημα, διακηρύ-χνοντας—μέ τόν Μπέρνσταϊν—πώς «ό σκοπός δέν είναι τίποτε, τό κίνημα είναι τό πάν», καί πώς σωστή έπιδίωξη τού άγώνα τής έργατικής τάξης είναι ή μεταρρύθμιση σέ μετριόφρονα κλίμακα. Ό Λένιν πολεμούσε τούς «οίκονο-μιστές» γύρω στά 1900, τούς «λικβινταριστές» ύστερα άπό τήν πρώτη Ρωσική Έπανάσταση, τούς σοσιαλσωβι-νιστές κατά τόν πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο καί τόν όππορ-τουνισμό δλη του τή ζωή. Δέν έπαψε ποτέ νά πολεμά καί νά ξεσκεπάζει έκεΐνους τούς πολιτικούς καί τούς δημοσιο-γράφους πού, δπως άναφέρει ένας Αμερικανός έργατικός ήγέτης, τούς έλεγε ((τοποτηρητές τής τάξης τών κεφαλαιο-κρατών μέσα στήν έργατική τάξη». Ταυτόχρονα, δμως, ένοιωθε τήν άνάγκη νά καταπολεμά τόν «μικροαστικό έπα-ναστατισμό»:

«πού μοιάζει μέ τόν άναρχισμό ή πού κάτι τού πήρε, καί πού σέ καθετί ούσιαστικό κάνει ύποχωρήσεις άπό τούς δρους καί τΙς άνάγκες τού συνεπούς προ-λεταριακού ταξικού άγώνα... περνά εύκολα σέ ά-κρα έπαναστατικότητα, δέν είναι δμως Ικανός νά δείξει συνέπεια, όργανωτικό πνεύμα, πειθαρχία, σταθερότητα. Ό «μανιασμένος" άπό τίς φρίκες τοΰ καπιταλισμού μικροαστός είναι Ινα περίεργο κοινωνικό φαινόμενο, πού, δπως καί ό άναρχισμός, χαρακτηρίζει δλες τΙς κεφαλαιοκρατικές χώρες. Ή άστάθεια μιάς τέτοιας έπαναστατικότητας, ή στει-ρότητά της, ή ίδιότητά της νά μετατρέπεται γρήγορα σέ ύποταγή, σέ άπάθεια, σέ φαντασιοπληξία, άκόμα καί σέ ,,μανιασμένο" ένθουσιασμό μέ τούτο ή κείνο τό άστικό ρεύμα τής ,,μόδας", δλα αύτά είναι πα-σίγνωστα πράγματα. Όμως ή θεωρητική καί άφη-ρημένη άναγνώριση αύτής τής άλήθειας δέν άπαλ-λάσει καθόλου τά έπαναστατικά κόμματα άπό τά παλιά λάθη, πού παρουσιάζονται πάντα άναπάντε-χα, μέ κάποια νέα μορφή κι δψη ή μέ ένα περι-βάλλον, πού δέν τό είχαν παλιότερα, μέσα σέ λι-γότερο είτε περισσότερο πρωτότυπες, συνθήκες»158.

Στήν Ιστορία τοΰ Κόμματος τών Μπολσεβίκων ό άγώ-

105

νας ένάντια στόν Εξτρεμισμό Εγινε, σπουδαίο ζήτημα σέ δυό περιπτώσεις. Τό 1908, σχετικά μέ τό ζήτημα δν τό Κόμμα έπρεπε νά μπει στό άρχιαντιδραστικό κοινοβούλιο τής περιόδου έκείνης καί νά έκμεταλλευθεί τΙς Ισχνές δυ-νατότητες πού τοΰ έμεναν ύστερα άπό τήν ήττα τής Επα-νάστασης τοΟ 1905. Καί, πάλι, ύστερα άπό δέκα χρόνια, τό 1918, δταν οί «άριστεροί» άντιτάσσονταν στή συνθήκη εΙρήνης τοϋ Μπρέστ - Λιτόβσκ μέ τή Γερμανία. Τό 1908 οί «'Οτζοβίστυ»* διαγράφτηκαν άπό τό Κόμμα. Δέκα χρό-νια άργότερα ή διαμάχη κατέληξε σέ σοβαρή κρίση τοϋ κόμματος. Τό κεντρικό θέμα πού συζητήθηκε καί στίς δυό περιπτώσεις ήταν άν είναι κατ* άρχήν παραδεχτοί οί συμβιβασμοί.

Ό Λένιν έγραψε άρκετά άρθρα μέ τόν τίτλο «Γιά τούς συμβιβασμούς». Χρησιμοποιούσε καί ξαναχρησιμοποιού-σε τό άκόλουθο παράδειγμα γιά νά δείξει μέ σαφήνεια τήν δποψή του:

«Φανταστείτε δτι τό αύτοκίνητό σας τό σταμάτησαν δπλισμένοι ληστές. Τούς δίνετε τά λεφτά σας, τό διαβατήριο, τό πιστόλι, τό αύτοκίνητό σας. Έτσι γλυτώνετε άπό τήν εύχάριστη γειτονιά μέ τούς ληστές. Αύτό είναι άναμφισβήτητα συμβιβασμός „Ε)ο ιιί <3ε3" («σοϋ δίνω» τά λεφτά μου, τό δπλο μου, τό αύτοκίνητό μου «γιά νά μοϋ δώσεις» τή δυνατότητα νά φύγω σώος καί άβλαβής). Είναι δύσκολο νά βρει κανείς άνθρωπο πού νά είναι στά μυαλά του καί νά δηλώνει δτι ένας παρόμοιος συμ-βιβασμός είναι ,,κατ' άρχήν άπαράδεχτος" ή νά δηλώνει δτι τό πρόσωπο πού έκανε αύτόν τόν συμβι-βασμό είναι συνένοχος μέ τούς ληστές (δν καί οί ληστές, μιά κι άνέβηκαν στό αύτοκίνητο, θά μπο-ρούσαν νά τό χρησιμοποιήσουν καί αύτό καί τό δπλο γιά καινούργιες ληστείες)»184. Τό συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο: τό νά άρνιέ-σαι ,,κατ' άρχήν" τούς συμβιβασμούς, τό νά άρνιέ-σαι δτι είναι γενικά παραδεχτοί οί συμβιβασμοί, δποιοι καί νά 'ναι, είναι παιδαριωδία, πού είναι

• Άπό τό ρήμα όλζοβάτ, ανακαλώ: έκεϊνοι πού άντιτάσσονταν στή συμμετοχή στή Δούμα (κοινοβούλιο).

106

δύσκολο άκόμα καί νά τήν πάρεις στά σοβαρά. Ό πολιτικός, πού θέλει νά είναι ώφέλιμος στό έπανα-στατικό προλεταριάτο, πρέπει νά ξέρει νά ξεχω-ρίζει τίς συγκεκριμένες περιπτώσεις δπου άκρι-βώς ό συμβιβασμός είναι άπαράδεχτος, κι δπου σ' αύτόν Εκφράζεται όππουρτουνισμός καί τιροδο-σία, καί νά κατευθύνει ένάντια αϊ αύτοϋ τοϋ εί-δους τούς συγκεκριμένους συμβιβασμούς δλη τή δύναμη τής κριτικής του καί νά τούς ξεσκεπά-ζει άμείλιχτα καί νά τούς πολεμά άδιάλλαχτα, χωρίς νά έπιτρέπει στούς πολύπειρους ,,κατα-φερτζήδες" σοσιαλιστές καί τούς κοινοβουλευ-τικούς Ιησουίτες μέ τά έπιχειρήματά τους γιά «συμ-βιβασμούς γενικά" νά ξεφύγουν καί νά ξεγλιστρούν άπό τίς εύθύνες». «Ύπάρχουν συμβιβασμοί καί συμβιβασμοί. Πρέ-πει νά ξέρεις νά άναλύεις τήν κατάσταση καί τούς συγκεκριμένους δρους κάθε συμβιβασμού ή κάθε ποικιλίας συμβιβασμού: Πρέπει νά μάθουμε νά ξε-χωρίζουμε τόν άνθρωπο πού Εδωσε στούς ληστές λεφτά καί δπλα γιά νά περιορίσει τό κακό πού έκα-ναν καί νά διευκολύνει τή σύλληψη καί τήν Εκτέ-λεσή τους, άπό τόν άνθρωπο πού δίνει στούς ληστΕς λεφτά καί δπλα γιά νά πάρει μέρος στή μοιρασιά τής λείας. Στήν πολιτική τό πράγμα δέν είναι κα-θόλου τόσο εύκολο δπως φαίνεται στό παιδιάστικα άπλό παράδειγμά μου. Εκείνος δμως πού θά ήθελε νά σοφιστεί γιά τούς έργάτες μιά συνταγή, τέτοια πού θά έδινε άπό τά πρίν Ετοιμες λύσεις γιά δλες τίς περιπτώσεις τής ζωής, ή πού θά ύποσχόταν δτι στήν πολιτική τού Επαναστατικού προλεταριάτου δέν θά ύπάρχει καμιά δυσκολία καί καμιά μπερδεμένη κα-τάσταση, θά ήταν άπλούστατα Ενας τσαρλατάνος»165.

"Ενα άπό τά άρθρα πού Εχουν τόν τίτλο Γιά τούς συμ-βιβασμούς πραγματεύεται τή δυνατότητα είρηνικής Εξέ-λιξης τής Επανάστασης—έπανάστασης χωρίς ένοπλη έξέ-γερση. Όλα τά κείμενα τού Λένιν δπου άναφέρεται ή δυνα-τότητα αύτή, χρονολογούνται άπό τίς παραμονές τής 'Ο-χτωβριανής Επανάστασης — πρώτο δεκαπενθήμερο τού Σεπτέμβρη 1917. Σέ τούτο είδικά τό άρθρο διατυπώνει

107

Ιδιαίτερα καθαρά τή θέση του στό ζήτημα αύτό. ((Συμβιβασμός όνομάζεται στήν πολιτική ή πα-ραίτηση κάποιου άπό όρισμένες διεκδικήσεις, ή παραίτησή του άπό ένα μέρος τών διεκδικήσεών του, δυνάμει συμφωνίας μέ άλλο κόμμα. Ή συνηθισμένη άντίληψη τών μικροαστών γιά τούς μπολσεβίκους, άντίληψη πού ύποστηρίζεται άπό τόν τύπο, πού συκοφαντεί τούς μπολσεβίκους, είναι πώς οί μπολσεβίκοι δέν κάνουν κανένα συμ-βιβασμό, μέ κανέναν, ποτέ. Μιά τέτοια άντίληψη είναι κολακευτική γιά μάς σάν κόμμα τοϋ έπαναστατικοϋ προλεταριάτου, έπειδή άποδείχνει πώς άκόμα καί οί έχθροί είναι ύποχρεωμένοι ν' άναγνωρίσουν τήν πίστη μας στίς βασικές άρχές τοΰ σοσιαλισμού καί τής έπανάστα-σης. Ώστόσο πρέπει νά ποϋμε τό σωστό: ή άντί-ληψη αύτή δέν άνταποκρίνεται στήν άλήθεια. Ό Ένγκελς είχε δίκαιο, δταν στήν κριτική τοΰ μανι-φέστου τών μπλανκιστών - κομμουνιστών (1873) ειρω-νευόταν τή δήλωσή τους: ,,κανένας συμβιβασμός!". Αύτό δέν είναι παρά μόνο λόγια, έλεγε, γιατί οί συμβιβασμοί πού κάνει ένα μαχόμενο κόμμα συχνά τοΰ Επιβάλλονται άναπόφευχτα άπό τίς περιστά-σεις καί είναι παράλογο νά άρνηθεϊς μιά γιά πάντα ,,νά εισπράξεις κατά δόσεις δσα χρωστάνε". Τό καθήκον ένός άληθινά έπαναστατικοϋ κόμματος συνίσταται δχι στό νά διακηρύχνει πώς είναι άδύ-νατο νά παραιτηθεί άπά κάθε συμβιβασμό, άλλά στό νά ξέρει νά διατηρεί, μέσω δλων αύτών τών συμβιβασμών, στό βαθμό πού είναι άναπόφευχτο, τήν πίστη στίς άρχές τής προετοιμασίας τής έπανά-στασης καί τής διαπαιδαγώγησης λαϊκών μαζών γιά τή νίκη τής έπανάστασης))16·.

Ό συμβιβασμός πού πρότεινε έδώ δ Λένιν ήταν νά καταληφθεί ή έξουσία άπό τά Σοβιέτ καί νά σχηματιστεί κυβέρνηση άπό σοσιαλιστές έπαναστάτες καί Μενσεβί-κους. Οί Μπολσεβίκοι δέ θά ζητούσαν συμμετοχή σ' αύτή τήν κυβέρνηση, παρά θά άπαιτοϋσαν μόνο άπόλυτη έλευ-θερία προπαγάνδας. Ό τέτοιος συμβιβασμός θά έπέτρεπε στήν έπανάσταση νά προχωρεί είρηνικά καί θά βοηθούσε

108

πολύ νά προοδεύσει τό διεθνές κίνημα γιά τήν είρήνη καί τό σοσιαλισμό. Οί διαφορές μέσα στό κίνημα τής έργα-τικής τάξης θά λύνονταν είρηνικά. Ωστόσο, δταν δημο-σιεύτηκε τό άρθρο αύτό είχε ήδη χαθεί ή δυνατότητα εί-ρηνικής έξέλιξης.

Ύστερα άπό τήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τούς Μπολσεβίκους, δταν τό Κόμμα άντιμετώπιζε γιγαντιαία πραχτικά προβλήματα, δταν ήταν ύποχρεωμένο νά προχω-ρεί συνετά, περιμένοντας καί Ελπίζοντας στήν έπανάσταση τής Δύσης, δταν χρειαζόταν νά δυναμώσει τήν όργάνωση καί τήν πειθαρχία μέσα σέ μιά χώρα καθυστερημένη καί ρημαγμένη άπό τόν πόλεμο, ή πολεμική ένάντια στούς «μι-κροαστούς έπαναστάτες» άπόκτησε άναγκαστικά μεγάλη σημασία.

«Δοκιμάστε νά άντιπαραθέσετε στή συνηθισμένη τρέχουσα έννοια τού ,,έπαναστάτη" τά συνθήματα πού πηγάζουν άπό τις Ιδιομορφίες τής περιόδου πού περνάμε: νά έλισσόμαστε, νά ύποχωροΰμε, νά πε-ριμένουμε, νά χτίζουμε σιγά-σιγά, νά κεντρίζουμε άμείλιχτα, νά Επιβάλλουμε αύστηρή πειθαρχία, νά πολεμούμε τή χαλαρότητα... Είναι μήπως παράξε-νο, δτι μερικούς ..Επαναστάτες" τούς πιάνει ίερή άγανάχτηση δταν τ* άκούν αύτά κι άρχίζουν νά μάς ..κεραυνοβολούν" κατηγορώντας μας, δτι ξε-χάσαμε τίς παραδόσεις τής Έπανάστασης τού 'Οχ-τώβρη, δτι άκολουθούμε πολιτική συμφιλίωσης μέ τούς άστούς είδικούς, δτι κάνουμε συμβιβασμούς μέ τήν άστική τάξη, κατηγορώντας μας γιά μικροα-στισμό, ρεφορμισμό κτλ. κτλ. Τό άτύχημα αύτών τών ψευτοεπαναστατών εί-ναι, δτι άκόμα καί έκεΐνοι άπό δαύτους πού ξεκι-νούν άπό τις καλύτερες προθέσεις τοΰ κόσμου καί διακρίνονται γιά τήν Αναμφισβήτητη άφοσίωσή τους στήν ύπόθεση τοΰ σοσιαλισμού, δέν καταλα-βαίνουν δσο χρειάζεται αύτή τήν Ιδιαίτερη καί Ιδι-αίτερα ,,δυσάρεστη" κατάσταση, άπό τήν όποία ήταν ύποχρεωμένη νά περάσει όπωσδήποτε μιά καθυστερημένη χώρα, μιά χώρα καταβασανισμένη άπό έναν Αντιδραστικό καί άτυχο πόλεμο, καί πού άρχισε τή σοσιαλιστική έπανάσταση πολύ πριν

109

άπό τίς πιό προηγμένες χώρες. Τούς λείπει ή άντο-χή στις δύσκολες στιγμές ένός δυσκόλου περά-σματος»1®7. «Ή κοινωνική πηγή αύτών τών τύπων είναι ό μικρονοικοκύρης, πού παλάβωσε άπό τις φρίκες τοϋ πολέμου, άπό τήν ξαφνική καταστροφή, άπό τά πρωτάκουστα μαρτύρια τής πείνας καί τής κατα-στροφής, πού ψάχνοντας νά βρει διέξοδο καί σω-τηρία χτυπιέται ύστερικά καί ταλαντεύεται άνάμεσα στήν έμπιστοσύνη πρός τό προλεταριάτο καί τήν ύποστήριξή του άπό τό ένα μέρος καί σέ παροξυ-σμούς άπελπισίας, άπό τό άλλο. Πρέπει νά κατα-λάβουμε καθαρά καί νά χωνέψουμε καλά δτι πάνω σέ μιά τέτοια κοινωνική βάση δέν μπορούμε νά οι-κοδομήσουμε κανενός είδους σοσιαλισμό. Τίς έρ-γαζόμενες καί έκμεταλλευόμενες μάζες μπορεί νά τίς καθοδηγεί μόνο ή τάξη πού προχωρεί χωρίς ταλαντεύσεις τό δρόμο της, πού δέ χάνει τό ήθικό της καί δέν πέφτει σέ άπελπισία στά πιό δύσκολα, βασανιστικά καί έπικίνδυνα περάσματα. Δέ μας χρειάζονται ύστερικά ξεσπάσματα. Μάς χρειάζε-ται τό ρυθμικό βάδισμα τών σιδερένιων ταγμάτων τοϋ προλεταριάτου»160.

Αύτός δ κοινωνικός δρισμός τών άριστερών έξτρεμι-στών, παρά τό γεγονός δτι οί έπικριτές τους ήταν καί αύτοί διανοούμενοι, ένίσχυσε άργότερα τήν προκατάληψη ένάν-τια στούς διανοούμενους μέσα στό Κόμμα πού έξακολου-θοϋσε νά έπικαλείται τό Λένιν ώς άρχηγό του. Θά πρέπει νά έχουμε ύπόψη μας πώς δ Λένιν έγραψε τά λόγια αύτά μέσα στή μέση τής κρίσης, πού προκάλεσε ή ύπογραφή τής εΙρήνης τοϋ Μπρέστ-Λιτόβσκ, δταν πολλοί διανοούμενοι καί φοιτητές—άνάμεσα σέ άλλους—άντιτάσσονταν έντο-ν ότατα σέ όποιοδήποτε συμβιβασμό μέ τήν ήγεσία τής Γερμανικής έξουσίας καί ζητοϋσαν έπαναστατικά πόλεμο γιά τήν άπελευθέρωση τής άνθρωπότητας. Τά όξύτερα κεί-μενά του, σχετικά μ* αύτό τό θέμα, τά έγραψε δ Λένιν κατά τήν περίοδο έκείνη (21 Φλεβάρης 1918).

«"Οταν σέ κάποια κομματική συνέλευση είπα δτι ή έπαναστατική λογοκοπία γιά έπαναστατικό πόλεμο μπορεί νά χαντακώσει τήν έπανάστασή μας,

110

μέ κατέκριναν γιά τήν όξύτητα τής πολεμικής μου. Υπάρχουν δμως στιγμές πού είσαι ύποχρεωμένος — δταν υπάρχει κίνδυνος νά προξενηθεΐ άνεπανόρ-θωτο κακό καί στό κόμμα καί στήν έπανάσταση — νά βάλεις τό ζήτημα όρθά κοφτά καί νά όνομάσεις τά πράγματα μέ τό πραγματικό τους δνομα. Ή έπαναστατική λογοκοπία τίς περισσότερες φορές είναι άρρώστεια τών έπαναστατικών κομμάτων σέ συνθήκες πού τά κόμματα αύτά πραγματοποιούν άμεσα ή έμμεσα τήν έπαφή, τή συνένωση, τή σύμ-πλεξη τών προλεταριακών καί τών μικροαστικών στοιχείων καί ή πορεία τών έπαναστατικών γεγο-νότων παρουσιάζει μεγάλες καί γρήγορες άλλαγές. 'Η έπαναστατική λογοκοπία είναι έπανάληψη έπα-ναστατικών συνθημάτων χωρίς νά παίρνονται ύπ' δψη οί άντικειμενικές συνθήκες, δταν έχουμε μιά συγκεκριμένη άλλαγή τών γεγονότων, μιά συγκε-κριμένη κατάσταση πραγμάτων. Συνθήματα ύπέ-ροχα, ένθουσιαστικά, μεθυστικά, —μά άστή ριχτά—, νά ή ούσία τής έπαναστατικής λογοκοπίας»169.

Στά συνθήματα έπαναστατικός πόλεμος, «αίσχρή» εί-ρήνη, κλπ. ό Λένιν άντέτασσε τά συγκεκριμένα γεγονότα τοϋ πόθου τών μαζών γιά εΙρήνη, τής άποσύνθεσης τοϋ στρατοϋ καί τής κρίσιμης κατάστασης τοϋ νεαροϋ Σοβιε-τικού κράτους—κατάστασης πού άπλώς τή χειροτερεύει ή «άρρώστια τής έπαναστατικής λογοκοπίας».

«Οί καιροί είναι πιό δύσκολοι. Τό ζήτημα είναι έκατομμύρια φορές πιό σοβαρό. Νά άρρωστήσεις σέ τέτοιον καιρό, σημαίνει δτι διακινδυνεύεις νά χάσεις τήν έπανάσταση. Πρέπει νά παλαίψουμε ένάντια στήν έπανάστα-τική λογοκοπία, είμαστε ύποχρεωμένοι νά πα-λαίψουμε, όπωσδήποτε νά παλαίψουμε γιά νά μήν πούν κάποτε γιά μάς μιά πικρή άλήθεια: ,,ή έπα-ναστατική λογοκοπία γιά έπαναστατικό πόλεμο χαντάκωσε τήν έπανάσταση"»180.

Καί τήν έπόμενη μέρα ό Λένιν γράφει ένα άρθρο σέ άκόμη όξύτερο τόνο, τίτλος τού άρθρου ή ψώρα:

«Βασανιστική άρρώστεια ή ψώρα. Κι δταν πιά-νει τού. άνθρώπους, ή ψώρα τής έπαναστατικής λο-

111

γοκοπίας, τότε καί μόνο τό θέαμα αύτής τής άρρώ-στειας σοϋ προξενεί άφόρητα βάσανα. "Αλήθειες άπλές, καθαρές, κατανοητές, όλοφά-νερες γιά κάθε έκπρόσωπο τών έργαζομένων μαζών, άλήθειες πού φαίνονται άναμφισβήτητες, διαστρε-βλώνονται άπό έκείνους πού έχουν προσβληθεί άπό τό είδος τής ψώρας πού έξετάζουμε. Συχνά ή διαστρέβλωση αύτή προέρχεται άπό τά πιό καλά, τά πιό εύγενικά καί τά τά πιό ύψηλά κίνητρα, ,,άπλώς καί μόνο" έπειδή δέν έχουν καλοχωνέψει δρισμέ-νες θεωρητικές άλήθειες, ή τίς έπαναλαβαίνουν άδέξια σάν μικρά παιδιά ή παπαγαλιστικά σάν μα-θητούδια, όχι έκεΐ πού χρειάζεται (δέν καταλαβαί-νουν οί άνθρωποι, δπως λέμε «πού ταιριάζει τό κάθε τι»), άπ' αύτό δμως ή ψώρα δέν παύει νά είναι άσχη-μη ψώρα»1®1.

Καί ύστερα άπό τό γνωστό παράδειγμα τοΰ αίφνιδια-σμοΰ άπό ληστές πού χρησιμοποίησε γιά νά έξηγήσει τήν ύπογραφή τής συνθήκης μέ τούς Γερμανούς στρατιωτικούς ήγέτες, τό άρθρο καταλήγει:

«Ούφ! "Ασχημη άρρώστεια ή ψώρα. Καί δύσκο-λο τό έπάγγελμα τοΰ άνθρώπου πού τοΰ έλαχε νά κάνει ζεστό μπάνιο σέ ψωριασμένους... Ρ. δ. Οί βορειοαμερικανοί στόν Απελευθερωτι-κό τους άγώνα ένάντια στήν "Αγγλία στό τέλος τού XVIII αιώνα χρησιμοποιούσαν τή βοήθεια ένός άνταγωνιστοΰ τής ' Αγγλίας καί άποικιακοΰ ληστή τοΰ Ιδίου τύπου μ' αύτήν, τή βοήθεια τοΰ ίσπανικοΰ καί τοΰ γαλλικού κράτους. Λένε πώς βρέθηκαν ,,άρι-στεροί μπολσεβίκοι" πού βάλθηκαν νά γράψουν ,,έπιστημονική διατριβή" γιά τήν ,,βρωμερή συναλ-λαγή" αύτών τών άμερικανών...»1®2.

Τό Γιά τούς συμβιβασμούς είναι έπίσης τίτλος ένός άρθρου δπου ό Λένιν συζητά τήν παρατήρηση πού τοΰ Εκανε ό Τζώρτζ Λάνσμπωρυ, δτι δηλαδή, μιά καί οί Μπολ-σεβίκοι έρχονται σέ συμβιβασμό μέ τούς καπιταλιστές, όρισμένοι μετριοπαθείς ήγέτες τοΰ "Εργατικού Κινήματος τής Βρετανίας έχουν τή γνώμη πώς θά ήταν έξίσου νόμιμο νά κάνουν κι αύτοί συμβιβασμούς μέ τούς καπιταλιστές στή δική τους χώρα. Ό Λένιν προσπαθεί νά προσδιορίσει

112

τήν ούσιαστική διαφορά μεταξύ τών δυό περιπτώσεων ώς έξής:

«Μπορεί ένας όπαδός τής προλεταριακής έπα-νάστασης νά κάνει συμβιβασμούς μέ τούς κεφαλαιο-κράτες ή μέ τήν τάξη τών κεφαλαιοκρατών; Τό έρώτημα αύτό, βρίσκεται προφανώς, στή βάση τού συλλογισμού πού άνάφερα. 'Αλλά τό έρώ-τημα αύτό, δταν τίθεται έτσι γενικά, δείχνει ή μέ-γιστη πολιτική άπειρία καί χαμηλή πολιτική συ-νειδητότητα έκείνου πού ρωτάει, ή τήν άνέντιμη πρόθεσή του νά συγκαλύψει μέ σοφιστείες τή δι-καίωση τής ληστείας, τής κλεψιάς, κάθε κεφαλαιο-κρατικής βίας. Πραγματικά, μιά άρνητική άπάντηση στό γενι-κό αύτό έρώτημα θά ήταν καθαρή άνοησία. "Ενας δπαδός τής προλεταρικής έπανάστασης μπορεί φυ-σικά, νά κάνει συμβιβασμούς ή συμφωνίες μέ τούς κεφαλαιοκράτες. Τό πάν έξαρτάται άπό τό τί συμ-φωνία είναι αύτή και κάτω άπό ποιές συνθήκες κλεί-νεται. Σ' αύτό καί μόνο σ' αύτό μπορούμε καί πρέ-πει ν' άναζητούμε τή διαφορά άνάμεσα στή δικαιο-λογημένη άπό τήν άποψη τής προλεταριακής έπα-νάστασης συμφωνία, καί στή συμφωνία, τήν προ-δοτική (άπό τήν ίδια άποψη)... Γιά νά τό έξηγήσω αύτό, θά ύπενθυμίσω πρώτα τό συλλογισμό τών θεμελιωτών τού μαρξισμού, καί έπειτα θά παραθέσω τά πιό άπλά καί πειστικά παραδείγματα. Ό Μάρξ καί δ "Ενγκελς δέν θεωρούνται άδι-κα θεμελιωτές τοϋ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού. ΤΗταν άμείλιχτοι έχθροί κάθε λογοκοπίας. Δίδα-σκαν δτι πρέπει νά τοποθετεί κανείς τά ζητήματα τοΰ σοσιαλισμοΰ (μαζί καί τά ζητήματα τής σοσια-λιστικής ταχτικής) έπιστημονικά. Καί τήν 8η δε-καετία τοΰ περασμένου αΙώνα, δταν δ "Ενγκελς άνέλυσε τό έπαναστατικό μανιφέστο τών γάλλων μπλανκιστών, τών φυγάδων τής Κομμούνας, τούς είπε άπερίφραστα πώς ή άλαζονική δήλωσή τους ,,κανένας συμβιβασμός", είναι μιά κούφια φράση. Δέν μπορεί κανείς νά άπορρίψει έκ τών προτέρων

8 113

τούς συμβιβασμούς. Τό ζήτημα είναι νά μπορούμε μέ-σα άπ' δλους τούς συμβιβασμούς, πού έπιβάλονται κά-ποτε άναπόφευχτα λόγω τών περιστάσεων άκόμα καί στό πιό έπαναστατικά κόμμα τής πιό έπαναστατικής τάξης, μέσα άπ' δλους τούς συμβιβασμούς νά ξέρουμε νά διαφυλάξουμε, νά δυναμώσουμε, ν' άτσαλώσουμε, ν' άναπτύξουμε τήν έπαναστατική ταχτική καί όργά-νωση, τήν έπαναστατική συνείδηση, τήν άποφα-σιστικότητα καί προετοιμασία τής έργατικής τά-ξης καί τής όργανωμένης πρωτοπορίας της, τοϋ κομμουνιστικού κόμματος»163.

Τό άρθρο αύτό, τό γραμμένο τήν άνοιξη τοϋ 1920, πε-ριέχει καί αύτό έπίσης τό παράδειγμα τοϋ αιφνιδιασμού άπό δπλισμένους ληστές.

"Οταν δ «Αριστερός Κομμουνισμός» έγινε ένα άπό τά κεντρικά προβλήματα τής Κομμουνιστικής Διεθνούς, έγραψε ένα άπό τά σημαντικότερα έργα του:«'Αριστερισμός —παιδική άρρώστεια τον κομμουνισμού. Σκοπός του, γρά-φοντας αύτό τό βιβλίο, ήταν νά μεταδώσει στά άδελφά κόμματα τήν πείρα τών Μπολσεβίκων, τονίζοντας τή διε-θνική σημασία της ένώ ταυτόχρονα, στήν άρχή τοΰ βιβλίου προειδοποιεί δτι είναι σφάλμα νά ύπερβάλει κανείς τή σημασία αύτή ή νά έπεκτείνει τήν έμβέλειά της πέρα άπό τά βασικά χαρακτηριστικά τής ρωσικής έπανάστασης. Ύστερα άπό τή νίκη τής προλεταριακής έπανάστασης σέ μιά τουλάχιστον άπό τίς άναπτυγμένες χώρες, έγραφε, ή Ρωσία, θά πάψει νά άποτελεΐ τό μοντέλο καί θσ Εγ ^/ίνει ή «καθυστερημένη» χώρα «μέ τή σοβιετική καί σοσιαλι-στική έννοια». ΟΙ βίαιες, δμως, διαφωνίες μέσα στά νεο-συσταθέντα κομμουνιστικά κόμματα, όδήγησαν στήν άνάγ-κη νά καθοριστοΰν οί τρόποι μέ τούς δποίους διατηρείται ή πειθαρχία στό έπαναστατικό κόμμα τοϋ προλεταριάτου. Διατηρείται καί ένισχύεται μέ τρεις τρόπους:

«Πρώτα, στή συνειδητότητα τής προλεταριακής πρωτοπορίας καί στήν άφοσίωσή της στήν έπα-νάσταση, στήν άντοχή της, στήν αύτοθυσία της, στόν ήρωίσμό της. Δεύτερο, στήν Ικανότητά της νά συνδέεται, νά πλησιάζει, καί ώς ένα όρισμένο βαθμό, δν θέλετε, νά συγχωνεύεται μέ τήν πιό πλα-τιά μάζα τών έργαζομένων, πρώτα-πρώτα μέ τήν

114

προλεταριακή, μά έπίσης καί μέ τή μή προλετα-ριακή έργαζόμενη μάζα. Τρίτο, στήν όρθότητα τής πολιτικής καθοδήγησης πού τήν πραγματο-ποιεί ή πρωτοπορία, στήν όρθότητα τής πολιτι-κής στρατηγικής καί ταχτικής της μέ τόν δρο δτι οί πλατιές μάζες θά πείθονται άπό τήν Ιδια τους τήν πείρα γι' αύτήν τήν όρθότητα. Χωρίς αύτούς τούς δρους είναι άπραγματοποίητη ή πει-θαρχία μέσα σ' §να έπαναστατικό κόμμα πραγ-ματικά Ικανό νά είναι κόμμα τής πρωτοπόρος τά-ξης, πού 6χει ν* άνατρέψει τήν άστική τάξη καί νά μεταμορφώσει δλη τήν κοινωνία. Χωρίς αύτούς τούς δρους κάθε άπόπειρα νά δημιουργηθεί πειθαρ-χία μετατρέπεται άναπόφευγα σέ κούφια λόγια, σέ φρασεολογία, σέ πιθηκισμούς. Άπό τό άλλο μέρος, καί οί δροι αύτοί δέ μπορούν νά έμφανιστούν άμέ-σως. Τούς κατεργάζεται μόνο ή μακρόχρονη δου-λειά, ή σκληρή πείρα. Ή έπεξεργασία τους διευκο-λύνεται μέ τή σωστή έπαναστατική θεωρία, πού μέ τή σειρά της, δέν είναι δόγμα άλλά διαμορφώνε-ται τελικά μόνο σέ στενή σύνδεση μέ τή δράση ένός πραγματικά μαζικού καί πραγματικά έπαναστατι-κού κινήματος»1®4.

Ένα άπό τά μαθήματα πού πρέπει νά διδαχθούμε άπό τήν ώριμη πειθαρχία ένός έπαναστατικού κόμματος είναι νά ξέρουμε πότε νά ύποχωρούμε.

«Είναι άπαραίτητο νά καταλάβουμε — καί ή έπα-ναστατική τάξη μέ τήν ίδια της πικρή πείρα μαθαί-νει νά τό καταλαβαίνει — δτι δέν μπορούμε νά νι-κήσουμε άν δέ μάθουμε νά έπιτιθέμαστε σωστά καί νά ύποχωρούμε σωστά. Άπ* δλα τά άντιπολιτευ-τικά καί έπαναστατικά κόμματα πού νικήθηκαν, οί μπολσεβίκοι ύποχώρησαν μέ τή μεγαλύτερη τάξη, μέ τίς λιγότερες άπώλειες γιά τό ,,στρατό" τους, μέ τήν καλύτερη διαφύλαξη τού πυρήνα του, μέ τίς λιγότερο βαθιές καί τίς λιγότερο άνεπανόρ-θωτες διασπάσεις, μέ τή μικρότερη άπώλεια τού ήθικού, μέ τή μεγαλύτερη Ικανότητα νά ξαναρ-χίσουν τή δουλειά πιό πλατιά, πιό σωστά καί πιό δραστήρια. Καί τό πέτυχαν αύτό οί μπολσεβίκοι

115

μόνο καί μόνο γιατί ξεσκέπασαν άμείλιχτα καί έδιω-ξαν έξω άπό τΙς γραμμές τους τούς έπαναστάτες πού δέν ήθελαν νά καταλάβουν δτι πρέπει νά ύποχωρήσουμε, δτι πρέπει νά μάθουμε νά ύποχω-ρούμε, δτι πρέπει δπωσδήποτε νά μάθουμε νά δου-λεύουμε νόμιμα καί στά πιό άντιδραστικά κοινοβού-λια, στίς πιό άντιδραστικές συνδικαλιστικές, συ-νεταιριστικές, άσφαλιστικές καί άλλες παρόμοιες όργανώσεις»1®6.

Γι* αύτό ό Λένιν είχε τή γνώμη πώς οί Μπολσεβίκοι δικαιολογημένα στήριζαν τή στάση τους άπέναντι στίς Ιδέες τών «άριστερών κομμουνιστών» σέ όρισμένα συμπε-ράσματα στά όποια είχαν καταλήξει—οί Μπολσεβίκοι—μέ τόν άγώνα καί μέ θυσίες. Λ.χ. θά πρέπει οί έπαναστάτες νά δουλεύουν στά συνδικάτα ύπό τήν ήγεσία τών άντιπά-λων τους; Οί άριστεροί κομμουνιστές στή Γερμανία είχαν τή γνώμη πώς δέν θά πρέπει νά τό κάνουν αύτό.

«Όσο δμως κι άν είναι πεισμένοι οί γερμανοί ,,άριστεροί", δτι ή τέτοια ταχτική έχει έπαναστατι-κό χαρακτήρα, στήν πραγματικότητα είναι ριζικά λαθεμένη καί δέν περιέχει τίποτ' άλλο άπό κούφιες φράσεις»1®6. «Τόν άγώνα δμως ένάντια στήν έργατική άρι-στοκρατία τόν διεξάγουμε έξ όνόματος τής έργα-τικής μάζας καί γιά νά τήν τραβήξουμε μέ τό μέρος μας. Τόν άγώνα ένάντια τούς όππορτουνιστές καί σοσιαλ - σωβινιστές άρχηγούς τόν διεξάγουμε γιά νά τραβήξουμε τήν έργατική τάξη μέ τό μέρος μας. Θά ήταν άνοησία νά ξεχνά κανείς αύτήν τή στοι-χειώδικη καί έξώφθαλμη άλήθεια. Καί άκριβώς τέ-τοια άνοησία κάνουν οί ,,άριστεροί" γερμανοί κομ-μουνιστές πού άπό τόν άντιδραστικό καί άντεπα-ναστατικό χαρακτήρα τών ήγετικών κύκλων τών συνδικάτων βγάζουν τό συμπέρασμα δτι... οί κομ-μουνιστές πρέπει νά βγούν άπό τά συνδικάτα 1! ν* άρνιούνται νά δουλέψουν μέσα σ' αύτά !! νά δημιουρ γήσουν νέες, έπινοημένες μορφές έργατικής όρ-γάνωσης !! "Ασυγχώρητη βλακεία, πού Ισοδυνα-μεί μέ τήν πιό μεγάλη ύπηρεσία πού μπορούν νά προσφέρουν οί κομμουνιστές στήν άστική τάξη.

116

Γιατί οί μενσεβίκοι μας, δπως καί οί όππορτουνι-στές, οί σοσιαλ - σωβινιστές, οί καουτσκιστές ήγέ-τες τών συνδικάτων, δέν είναι τίποτε άλλο παρά ,,πράχτορες τής άστικής τάξης μέσα στό έργατικό κίνημα" (αύτό πού λέγαμε πάντα γιά τούς μενσε-βίκους) ή ,,έργατικοί έντολοδόχοι τής τάξης τών κεφαλαιοκρατών" (ΙαϋοΓ Πευΐΰπ&ηΐδ οΓ Ιΐιε οαρϊία-ΙίδΙ οΐ3$) σύμφωνα μέ τή θαυμάσια καί πολύ σωστή έκφραση τών όπαδών τού Ντανιέλ ντέ - Λεόνε στήν Αμερική. Νά μή δουλεύεις μέσα στά άντιδραστι-κά συνδικάτα, σημαίνει νά έγκαταλείπεις τίς λειψά άναπτυγμένες ή καθυστερημένες έργατικές μάζες στήν έπιρροή τών άντιδραστικών ήγετών, τών πραχ-τόρων τής άστικής τάξης, τών άριστοκρατών έργα τών ή τών ,,άστοποιημένων έργατών"167 (διαβάστε σχετικά τό γράμμα τοΰ "Ενγκελς στόν Μάρξ γιά τούς άγγλους έργάτες τό 1858)»168. «Γιά νά μπορέσεις νά βοηθήσεις τίς ,,μάζες" καί νά καταχτήσεις τή συμπάθειά τους, τήν άγάπη τους καί τήν ύποστήριξή τους δέν πρέπει νά φοβάσαι τις δυσκολίες, δέν πρέπει νά φοβάσαι τίς στρεψοδι-κίες, τίς τρικλοποδιές, τις προσβολές καί τίς κατα-διώξεις άπό μέρους τών,, άρχηγών" (πού, δντας όππορ τουνιστές ή σοσιαλσωβινιστές, συνδέονται, τΙς πε-ρισσότερες περιπτώσεις άμεσα ή έμμεσα, μέ τήν άστική τάξη καί μέ τήν άστυνομία) άλλά νά δου-λεύεις ύποχρεωτικά έκεΐ πού είναι οί μάζες. Πρέ-πει νά είσαι σέ θέση νά κάνεις κάθε θυσία, νά ύπερνικάς τά πιό μεγάλα έμπόδια γιά νά διεξάγεις μιά συστηματική, έπίμονη, σταθερή καί ύπομο-νητική προπαγάνδα καί ζύμωση Ισα-Ισα μέσα σέ κείνα τά Ιδρύματα, τούς συλλόγους καί τις ένώσεις, άκόμα καί στίς πιό άντιδραστικές, δπου ΰπάρχουν προλεταριακές καί μισοπρολεταριακές μάζες. Καί τά συνδικάτα καί οί έργατικοί συνεται-ρισμοί (οί τελευταίοι, τουλάχιστο κάποτε) είναι άκριβώς όργανώσεις δπου υπάρχει μάζα»16·.

Ό Λένιν χρησιμοποιούσε παρόμοια έπιχειρήματα δταν πραγματεύονταν τό ζήτημα τής συμμετοχής σέ άστικά κοινοβούλια. Μερικοί Γερμανοί, Αύστριακοί καί Όλλαν-

117

δοΐ κομμουνιστές ύποστήριζαν τό άντίθετο, λέγοντας πώς ή δημιουργία τών Σοβιέτ είχε καταστήσει Ιστορικά καί πολιτικά άπαρχαιωμένες τίς κοινοβουλευτικές μορφές άγώνα.

«Εκατομμύρια έργάτες στήν Αγγλία, στή Γαλ-λία καί στή Γερμανία περνούν γιά πρώτη φορά άπό τήν δλοκληρωτική άνοργανωσιά στή στοιχειώδικη, κατώτερη, άπλούστατη καί πιό προσιτή (γιά κείνους πού είναι άκόμα πέρα γιά πέρα διαποτισμένοι μέ τΙς άστικές δημοκρατικές προλήψεις) μορφή όργά-νωσης, δηλαδή στά συνδικάτα. Καί οί έπαναστά-τες, μά άπερίσκεπτοι, άριστεροί κομμουνιστές στέ-κονται πλάι καί φωνάζουν ,,μάζες", - καί άρνοϋν-ται νά δουλέψουν μέσα στά συνδικάτα I 1 Αρνούν-ται, μέ τήν πρόφαση δτι είναι ,,άντιδραστικά"!! Καί σοφίζονται μιάν ,,έργατική Ενωση" δλοκαί-νουργια, όλοκάθαρη, άθώα άπό τίς άστικοδημο-κρατικές προλήψεις, άπαλλαγμένη άπό τις συν-τεχνιακές καί τις στενά έπαγγελματικές άμαρ τίες, πού θά'ναι τάχα (θά'ναι!) πλατιά καί πού γιά τήν έγγραφή μελών σ' αύτήν θ* άπαιτείται μονάχα (μονάχα!) ,,ή άναγνώριση τού σοβιετικού συστή-ματος καί τής διχτατορίας"» !! Δέ θά μπορούσε νά φανταστεί κανείς μεγαλύτερο παραλογισμό, μεγαλύτερη ζημιά γιά τήν έπανάστα-ση άπ* αύτήν πού φέρνουν οί ,,άριστεροί" έπανα-στάτες ! Άκόμα καί τώρα στή Ρωσία, δν ύστερα άπό 2,5 χρόνια πρωτοφανέρωτες νίκες ένάντια στήν άστική τάξη τής Ρωσίας καί τής Άντάντ, βάζαμε σάν δρο έγγραφής στά συνδικάτα τήν ,,άναγνώριση τής διχτατορίας", θά κάναμε άνοησία, θά καταστρέ-φαμε τήν έπιρροή μας στίς μάζες, θά βοηθούσαμε τούς μενσεβίκους. Γιατί τό καθήκον τών κομμουνιστών είναι άκριβώς νά ξέρουν νά πείθουν τούς κα-θυστερημένους, νά ξέρουν νά δουλεύουν άνάμε-σά τους καί δχι νά ξεχωρίζουν άπ* αύτούς μέ έπι-νοημένα, παιδιάστικα ,,άριστερά" συνθήματα»170. « Ό κοινοβουλευτισμός ,,ίστορικά έχει ξεπερα-στεί". Αύτό είναι σωστό μέ τήν έννοια τής προπα-γάνδας. Ό καθένας δμως ξέρει πώς άπ' αύτού ώς

118

τό ξεπέρασμα τοϋ κοινοβουλευτισμού στην πρά-ξη υπάρχει άκόμα μεγάλη άπόσταση. Άπό πολλές δεκάδες χρόνια θά μποροϋσε κανείς νά διακηρύξει καί θά είχε άπόλυτο δίκιο, δτι δ καπιταλισμός ,,ίστο-ρικά έχει ξεπεραστεί", αύτό δμως δέ μάς άπαλλάσ-σει καθόλου άπό τήν άνάγκη νά κάνουμε ένα πολύ μακρόχρονο καί πολύ έπίμονο άγώνα στο έδαφος τοϋ καπιταλισμού. Ό κοινοβουλευτισμός ,,ίστο-ρικά έχει ξεπεραστεί" άπό κοσμοϊστορική άποψη, άπό τήν άποψη δηλαδή δτι έληξε ή έποχή τοϋ άστικοΰ κοινοβουλευτισμού καί άρχισε ή έποχή τής διχτατορίας τοϋ προλεταριάτου. Αύτό είναι άναμφισβήτητο. Μά ή κλίμακα τής παγκόσμιας Ιστορίας μετριέται μέ δεκαετίες. Δέκα ή είκοσι χρόνια νωρίτερα ή άργότερα αύτό δέν έχει καμιά σημασία άπό τήν άποψη τής παγκόσμιας ίστορίας. Άπό τήν άποψη τής παγκόσμιας Ιστορίας είναι μιά μικρή λεπτομέρεια, πού δέ μπορεί νά ύπολο-λογιστεί ούτε κατά προσέγγιση. Μά γι* αύτό άκρι-βώς, στά ζητήματα τής πραχτικής πολιτικής, είναι θεωρητικό λάθος, νά άναφέρεται κανείς στήν παγ-κόσμια Ιστορική κλίμακα, λάθος πού χτυπάει άπό μακριά»171. «Είναι φανερό δτι στή Γερμανία δ κοινοβου-λευτισμός δέν έχει άκόμα ξεπεραστεί πολιτικά. Είναι φανερό δτι τήν έπιθνμία τους καί τήν Ιδεο-λογικο - πολιτική τους στάση άπέναντι σ' αύτό τό ζήτημα οί γερμανοί ,,άριστεροί" τήν παίρνουν γιά άντικειμενική πραγματικότητα. Αύτό είναι τό πιό έπικίνδυνο λάθος γιά έναν έπαναστάτη. Στή Ρωσία, δπου ό έξαιρετικά άγριος καί θηριώδικος ζυγός τοϋ τσαρισμοϋ γέννησε σέ μιά περίοδο έξαιρετικά μακρόχρονη καί μέ έξαιρετικά πολυ-ποίκιλες μορφές έπαναστάτες διαφόρων άποχρώ-σεων, έπαναστάτες μέ καταπληχτική άφοσίωση, έν-θουσιασμό, ήρωΐσμό καί δύναμη θέλησης, στή Ρα>-σία αύτό τό λάθος τών έπαναστατών τό παρακολου-θήσαμε άπό πολύ κοντά, τό μελετήσαμε μέ Ιδιαί-τερη προσοχή, τό ξέρουμε πολύ καλά καί γι' αύτό τό βλέπουμε πάρα πολύ καθαρά καί στούς άλλους.

119

Βέβαια γιά τούς κομμουνιστές τής Γερμανίας ό κοινοβουλευτισμός «ξεπεράστηκε πολιτικά", τό ζή-τημα δμως είναι ίσα - Ισα δτι δέν πρέπει νά παίρ-νουμε τό ξεπερασμένο γιά μάς, σάν ξεπερασμένο γιά τήν τάξη, σάν ξεπερασμένο γιά τίς μάζες. "Ακριβώς έδώ βλέπουμε πάλι δτι οί ,,άριστεροί" δέν μπορούν νά σκεφτούν, δέ μπορούν νά φερθούν σάν κόμμα τάξης, σάν κόμμα μαζών. "Εχετε ύπο-χρέωση νά μήν κατεβαίνετε ώς τό έπίπεδο τών μα-ζών, ώς τό έπίπεδο τών καθυστερημένων στρωμά-των τής τάξης. Αύτό είναι άναμφισβήτητο. "Εχετε ύποχρέωση νά τούς λέτε τήν πικρή άλήθεια. "Εχετε τήν ύποχρέωση τίς άστικοδημοκρατικές καί τις κοινοβουλευτικές τους προλήψεις νά τίς λέτε προ-λήψεις. Σύγκαιρα δμως έχετε καί τήν ύποχρέωση νά παρακολουθείτε μέ ψυχραιμία τήν πραγματική κα-τάσταση τοΰ βαθμού τής συνειδητότητας καί ώρι-μότητας άκριβώς δλης τής τάξης (καί δχι μόνο τής κομμουνιστικής της πρωτοπορίας), άκριβώς δλης τής έργαζομένης μάζας (καί δχι μόνο τών πρωτοπόρων άνθρώπων της)»172.

01 Μπολσεβίκοι είχαν φτάσει στό σημείο νά πάρουν μέρος σέ έκλογές τής Συντακτικής Συνέλευσης, άκόμη καί δταν πιά είχαν καταλάβει τήν έξουσία—γιατί καταλάβαι-ναν πώς έκεΐνο πού είναι δλοφάνερο γιά τήν πρωτοπορεία δέν άνταποκρίνεται άναγκαστικά καί στά αισθήματα τών μαζών. Σέ γράμμα του πρός Αύστριακούς κομμουνιστές, τόν Αύγουστο τοΰ Ιδιου χρόνου, δ Λένιν έξηγοΰσε γιατί διαφωνεί μέ τήν άπόφασή τους νά μποϋκοτάρουν τίς έκλο-γές γιά τό άστικό κοινοβούλιο τής χώρας τους.

Ό Λένιν σύγκρινε τή στάση τών «Αριστερών» μέ τό μανιφέστο πού είχε βγάλει τό 1874 μιά όμάδα Μπλανκι-στών Κομμουνάρων, λέγοντας πώς θέλουν νά φτάσουν στό σκοπό τους «χωρίς νά σταματήσουν σέ ένδιάμεσους στα-θμούς, χωρίς κανένα συμβιβασμό πράγμα πού άπλώς άνα-βάλλει τήν ήμέρα τής νίκης καί παρατείνει τήν περίοδο τής δουλείας»178. Φαντάζονταν πώς άρκοΰσε ό πόθος τους νά ύπερπηδήσουν τούς ένδιάμεσους σταθμούς καί συμβι-βασμούς γιά νά έγκαθιδρυθεΐ μέ μιάς ό κομμουνισμός. Ή πραγματικότητα τοΰ ταξικοΰ άγώνα ήταν πολύ διαφορετική.

120

«Κάθε προλετάριος δοκίμασε στή ζωή του άπερ-γίες, δοκίμασε ,,συμβιβασμούς" μέ τούς μισητούς καταπιεστές καί έκμεταλλευτές δταν οί έργάτες ήταν ύποχρεωμένοι νά πιάσουν δουλειά ή χωρίς νά πετύχουν τίποτε, ή συμφωνώντας μέ τή μερική Ικα-νοποίηση τών διεκδικήσεών τους. Χάρη στίς συν-θήκες τοΰ μαζικού άγώνα καί τής μεγάλης δξυνσης τών ταξικών άντιθέσεων δπου ζει κάθε προλετάριος, παρατηρεί τή διαφορά άνάμεσα στό συμβιβασμό, πού έπιβάλλεται άπό τίς άντικειμενικές συνθήκες (τό ταμείο τών άπεργών είναι φτωχό, δέ τούς ύπο-στηρίζουν άπ' έξω, πείνασαν καί βασανίστηκαν ώς έκεΐ πού δέν παίρνει)—τό συμβιβασμό πού δέν έλατ-τώνει καθόλου τήν έπαναστατική άφοσίωση καί τήν προθυμία γιά παραπέρα άγώνα τών έργατών πού κάνουν έναν τέτοιο συμβιβασμό—καί άπό τό άλλο μέρος, τό συμβιβασμό τών προδοτών, πού φορτώ-νουν στίς άντικειμενικές συνθήκες τό φιλοτομα-ρισμό τους (καί οί άπεργοσπάστες κλείνουν «συμ-βιβασμό" !), τή δειλία τους, τήν έπιθυμία τους μπρο-στά στίς φοβέρες, κάποτε μπροστά στούς Εξορκι-σμούς, κάποτε μπροστά στίς έλεημοσύνες καί κά-ποτε μπροστά στίς κολακείες τών κεφαλαιοκρα-τών»174. «Γιατί δέν είναι δυνατόν οί γεμανοί νά μήν ξέ-ρουν δτι δλη ή ίστορία τοΰ μπολσεβικισμοΰ καί πρίν καί ύστερα άπό τήν Έπανάσταση τοΰ "Οκ-τώβρη είναι γεμάτη άπό περιπτώσεις έλιγμών, συ-νεννοήσεων, συμβιβασμών μέ άλλα κόμματα, χω-ρίς νά έξαιροΰνται καί τά άστικά κόμματα!»176. «Ό καπιταλισμός δέ θά ήταν καπιταλισμός, άν τό ,,καθαρό" προλεταριάτο δέ τό περιβάλλανε ένα πλήθος έξαιρετικά πολύμορφοι μεταβατικοί τύποι άπό τόν προλετάριο ώς τό μισοπρολετάριο (κεΐνον πού κατά τό μισό βγάζει τό ψωμί του πουλώντας τήν έργατική του δύναμη), άπό τόν μισοπρολετά-ριο ώς τό μικρό άγρότη (καί τό μικροβιοτέχνη, τό χειροτέχνη, τό μικρονοικοκύρη γενικά), άπό τό μικρό άγρότη ώς τό μεσαίο κτλ.—δέν θά'ταν καπι-ταλισμός άν μέσα στό Ιδιο τό προλεταριάτο δέν

121

ύπήρχαν διαιρέσεις σέ περισσότερο είτε λιγότερο άναπτυγμένα στρώματα, διαιρέσεις τοπικές, έπαγ-γελματικές, κάποτε θρησκευτικές και άλλες. Άπ ' δλα αυτά βγαίνει ή ανάγκη, ή άπόλυτη άνάγκη γιά τήν πρωτοπορία τοΰ προλεταριάτου, γιά τό συνει-δητό του κομμάτι, γιά τό κομμουνιστικό κόμμα, νά καταφεύγει σέ έλιγμούς, σέ συμφωνίες, σέ συμβι-βασμούς μέ τίς διάφορες όμάδες τών προλεταρίων, μέ τά διάφορα κόμματα τών έργατών καί τών μικρο-νοικοκυραίων. "Ολο τό πρόβλημα είναι νά ξέρεις νά έφαρμόζεις αύτή τήν ταχτική Ετσι πού ν Ανε-βάζεις καί δχι νά χαμηλώνεις τό γενικό έπί τής προ-λεταριακής συνειδητότητας, τής έπαναστατικότητας καί τής Ικανότητας γιά τόν άγώνα καί τή νίκη»17®.

Αύτή ή σειρά σκέψεων όδηγεΐ τό Λένιν στόν άκόλουθο όρισμό καί στό έξής συμπέρασμα:

« Ό βασικός νόμος τής έπανάστασης, πού τόν έπιβεβαίωσαν δλες οί έπαναστάσεις καί είδικά καί οί τρεις ρωσικές έπαναστάσεις τοΰ XX αΙώνα, είναι τούτος δώ: γιά τήν έπανάσταση δέν είναι άρκετό οί Εκμεταλλευόμενες καί καταπιεζόμενες μάζες νά κα-τανοήσουν δτι δέν είναι δυνατό νά ζούν μέ τόν πα-λιό τρόπο καί νά ζητούν άλλαγή. Γιά τήν έπανά-σταση είναι άπαραίτητο οί έκμεταλλευτές νά μή μπορούν νά ζούν καί νά κυβερνούν μέ τόν παλιό τρόπο. Μόνον δταν ,,οί κάτω" <3έ θέλουν πιά τό παλιό καί ,,οί πάνω" δέ μπορούν πιά νά ζούν καί νά κυβερνούν μέ τό παλιό τρόπο, μόνο τό-τε μπορεί νά νικήσει ή έπανάσταση. Ή άλήθεια αύτή έκφράζεται διαφορετικά μέ τά λόγια: ή έπα-νάσταση είναι άδύνατο νά γίνει χωρίς μιά πανεθνι-κή κρίση—κρίση πού νά θίγει καί τούς Εκμεταλλευό-μενους καί τούς Εκμεταλλευτές. Επομένως γιά τήν έπανάσταση πρέπει πρώτα νά πετύχουμε ή πλειο-ψηφία τών έργατών (ή έν πάσει περιπτώσει ή πλειο-ψηφία τών συνειδητών, τών σκεφτόμενων, καί τών πολιτικά δραστήριων έργατών) νά καταλάβει πέρα γιά πέρα τήν άνάγκη τής άνατροπής καί νά είναι Ετοι-μη νά βαδίσει στό θάνατο γι* αύτήν. Δεύτερο, πρέπει οί άρχουσες τάξεις νά περνούν κυβερνητική κρίση

122

πού τραβά στήν πολιτική άκόμα καί τίς πιό καθυ-στερημένες μάζες (τό γνώρισμα κάθε πραγματικής έπανάστασης είναι δτι γρήγορα δεκαπλασιάζεται ή άκόμα καί έκατονταπλασιάζεται δ άριθμός τών άνθρώπων πού είναι Ικανοί γιά πολιτικόν άγώνα μέ-σα άπό τήν έργαζόμενη καί καταπιεζόμενη μάζα, πού ώς τότε ήταν άπαθής) έξασθενίζει τήν κυβέρ-νηση καί κάνει δυνατή γιά τούς έπαναστάτες τή γρήγορη άνατροπή της»177. Μόνο μέ τήν πρωτοπορία δέν μποροϋμε νά νι-κήσουμε. Θά ήταν δχι άπλώς άνοησία, άλλά καί έγκλημα νά ρίξουμε μόνη τήν πρωτοπορία στήν άποφασιστική μάχη, δσο δλη ή τάξη, δσο οί πλα-τιές μάζες δέν έχουν πάρει θέση ή άνοιχτής ύπο-στήριξης τής πρωτοπορίας, ή τουλάχιστον εύνοϊ-κής ούδετερότητας άπέναντί της, θέση πού τίς κάνει πέρα γιά πέρα άνίκάνες νά ύποστηρίξουν τόν άντί-παλό της. Καί γιά νά μπορέσει πραγματικά δλη ή τάξη, γιά νά μπορέσουν πραγματικά οί πραγματικά πλατιές μάζες τών έργαζομένων καί καταπιεζο-μένων άπό τό κεφάλαιο νά φτάσουν στό σημείο νά πάρουν τέτοια θέση, δέ φτάνει μόνο ή προπαγάν-δα, μόνο ή ζύμωση. Γιά νά γίνει αύτό χρειάζεται ή Ιδια ή πολιτική πείρα αύτών τών μαζών. Τέτοιος είναι δ βασικός νόμος δλων τών μεγάλων έπανα-στάσεων, πού τόν έπιβεβαίωσε τώρα μέ καταπλη-χτική δύναμη καί άνάγλυφα δχι μόνο ή Ρωσία, άλλά καί ή Γερμανία»178.

Ό Λένιν κάποτε - κάποτε έβλεπε τόν άριστερίστικο κομμουνισμό καί τόν όππορτουνισμό σάν τίς δυό δψεις τοϋ Ιδιου νομίσματος: «τρομοκράτες» καί «οίκονομιστές», «ότζοβιστές» καί «λικβινταριστές» έπασχαν, έλεγε, δλοι τους άπό μιά βαθιά ριζωμένη έλλειψη πίστης στή δυνατό-τητα νά κερδηθοϋν οί μάζες γιά τήν έπαναστατική δράση. Στό 'Αριστερισμός—παιδική άρρώστεια τον κομμουνισμού διαβάζουμε:

«Ό δεξιός δογματισμός έπιμένει νά άναγνωρί-ζει μόνο τίς παλιές μορφές καί έχει χρεωκοπήσει πέ-ρα γιά πέρα, γιατί δέν είδε τό νέο περιεχόμενο. Ό άριστερός δογματισμός έπιμένει ν' άρνεϊται άπό-

123

λυτα τΙς καθορισμένες παλιές μορφές, χωρίς νά βλέπει δτι τό νέο περιεχόμενο άνοίγει τό δρόμο του μέσα άπ' δλες καί τίς κάθε λογής μορφές, δτι ή ύποχρέωση μας, σάν κομμουνιστές πού είμαστε, είναι νά μάθουμε νά χρησιμοποιούμε δλες τίς μορ-φές, νά μάθουμε νά συμπληρώνουμε μέ τήν μεγαλύ-τερη γρηγοράδα τή μιά μορφή μέ τήν άλλη, νά άντι-καθιστούμε τή μιά μέ τήν άλλη, νά προσαρμόζου-με τήν ταχτική μας σέ κάθε τέτοια άλλαγή, πού δέν προκαλείται άπό τήν τάξη μας ή τΙς προσπάθειές μας»179. «Φαντάζεστε τόν έαυτό σας ,,τρομερούς έπανα-στάτες", άγαπητοί δπαδοί τής άποχής καί άντικοι-νοβουλευτικοί, στήν πραγματικότητα δμως τρο-μάξατε μπροστά στίς σχετικά μικρές δυσκολίες τού άγώνα ένάντια στίς άστικές έπιδράσεις μέσα στό έργατικό κίνημα, ένώ ή νίκη σας, δηλ. τό γκρέ-μισμα τής άστικής τάξης καί ή κατάχτηση τής πο-λιτικής έξουσίας άπό τό προλεταριάτο, θά δημι-ουργήσει αυτές τις ίδιες δυσκολίες σέ άκόμα μεγαλύτερες, σέ άσύγκριτα μεγαλύτερες διαστά-σεις. Τρομάξατε σάν παιδιά άπό τή μικρή δυσκολία πού έχετε σήμερα μπροστά σας, χωρίς νά καταλα-βαίνετε δτι αύριο καί μεθαύριο θά χρειαστεί πάν-τως νά μάθετε καί νά μάθετε ώς τό τέλος νά ύπερνι-κάτε αύτές τίς ίδιες δυσκολίες σέ άσύγκριτα μεγα-λύτερη έκταση»180.

Στό τρίτο συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς, τόν Ιούνη τοΰ 1921, ή διαμάχη μέ τήν άριστερή πτέρυγα τού κομμουνισμού έφτασε στό άποκόρυφο σέ μιά συζήτηση μέ μέλη τοΰ Ιταλικού Κ.Κ., τό όποιο είχε Ιδρυθεί στίς άρχές τού χρόνου έκείνου. Οί άριστερές ίδέες τών κομμου-νιστών αύτών συνοψίζονταν στή ,,θεωρία τού έπιθετικού άγώνα". Ό Τερρατσίνι, δ άντιπρόσωπος τών Ιταλών κομ-μουνιστών στό Συνέδριο, είχε άντιταχθεί σέ μιάν άπόφαση πού μιλούσε γιά τήν άνάγκη νά πάρουν τήν ήγεσία τής πλειοψηφίας τής έργατικής τάξης· ό Τερρατσίνι ύποστήρι-ζε τή ,,δυναμική τάση", τή ,,μετάβαση άπό τήν παθητικό-τητα στή δράση", τή διαγραφή τών Κεντρώων ή Κρυπτο-κεντρώων, κλπ. 'Ο Λένιν άπάντησε κάπως τραχιά:

124

«"Αν τό Συνέδριο δέν πρόκειται νά άναλάβει μιάν άποφασιστικήν έπίθεση έναντίον τέτοιων λαθών, έναντίον τέτοιων ,,άριστερών" ήλιθιοτήτων, όλό-κληρο τό κίνημα είναι καταδικασμένο. Αύτή είναι ή βαθειά μου πεποίθηση»181. «Δέν θά μπορούσα νά άρνηθώ τελείως, δτι μιά έπα-νάσταση θά ήταν δυνατό νά ξεκινήσει άπό ένα μι-κρό κόμμα καί νά άχθεϊ σέ νικηφόρο τέρμα. Πρέπει δμως κανείς νά γνωρίζει τίς μέθοδες μέ τίς όποιες μπορούν νά κερδιθούν οί μάζες... ένα έντελώς μικρό κόμμα, άρκεΐ νά όδηγήσει τις μάζες. Σέ όρισμένες φάσεις, δέν είναι άπαραίτητες μεγάλες όργανώσεις. Γιά νά νικήσουμε δμως πρέπει νά έχουμε τήν συμ-πάθεια τών μαζών. Μιά άπόλυτη πλειοψηφία δέν είναι πάντα τό ούσιώδες στοιχείο. Τό πιό ούσια-στικό γιά νά καταχτήσουμε καί νά διατηρήσουμε τήν έξουσία, δέν είναι μόνο ή πλειοψηφία τής έργα-τικής τάξης—χρησιμοποιώ τόν δρο ,,έργατική τά-ξη" στή Δυτικό εύρωπαΐκή της έννοια, δηλ. στήν έννοια τοΰ βιομηχανικού προλεταριάτου—άλλά έπί-σης ή πλειοψηφία τοΰ έργαζόμενου άγροτικοΰ πλη-θυσμού πού ύφίσταται έκμετάλευση»182.

Ό Λένιν δέν μπορούσε νά προβλέψει πώς στίς άναπτυ-γμένες βιομηχανικές κοινωνίες τό ποσοστό τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμού θά έλαττώνονταν σημαντικά, ένώ τό σχετικό ποσοστό τών νέων μεσαίων τάξεων, καί Ιδιαίτερα τών δια-νοουμένων, θά αύξαινε σημαντικά. Είναι, ώστόσο, όλοφά-νερο πώς ή συμβουλή του στούς κομμουνιστές ήταν νά προσπαθήσουν νά κερδίσουν τις συμπάθειες τών μαζών καί νά τίς πείσουν γιά τήν άνάγκη τής έπαναστατικής πο-ρείας.

3. Ή τέχνη τής τακτικής

Ό Λένιν θεωρούσε τήν τακτική ώς τέχνη μέ τήν όποία ή πρωτοπορεία, μέ τή βοήθεια άντικειμενικών γεγονότων καί τής πραχτικής πείρας, μπορεί νά κερδίσει μέ τό μέρος της τίς μάζες γιά έπαναστατική δράση, νά τΙς πείσει πώς είναι άναγκαία ή έπανάσταση, καί πώς πρέπει νά όργανώ-

125

σουν καί νά υπερασπίσουν τήν έπανάσταση. «Ή τέχνη τοϋ πολιτικού (καί ή σωστή κατανό-ηση άπό κάθε κομμουνιστή τών καθηκόντων του) συνίσταται άκριβώς τό νά ύπολογίζει σωστά τΙς συνθήκες καί τή στιγμή πού ή πρωτοπορία τοϋ προ-λεταριάτου μπορεί νά πάρει μέ έπιτυχία τήν έξου-σία, τΙς συνθήκες πού θά μπορέσει, παίρνοντας τήν έξουσία καί δταν τήν πάρει νά έχει μιά άρκετή ύπο-στήριξη άπό άρκετά πλατιά στρώματα τής έργα-τικής τάξης καί τών μή προλεταριακών έργαζόμε-νων μαζών, πού θά μπορέσει ύστερα άπό αύτό νά ύποστη ρίξει, νά στερεώσει καί νά πλατύνει τήν κυ-ριαρχία της, διαπαιδαγωγώντας, έκπαιδεύοντας, τρα-βώντας δλο καί πιό πλατιές μάζες έργαζομένων»183.

'Η πρωτοπορεία, έλεγε θά μπορέσει νά έπιτελέσει τό έργο αύτό μόνο άν είναι άπόλυτος γνώστης δλων τών με-θόδων καί δπλων πάλης καί άν είναι προετοιμασμένη νά χρησιμοποιήσει όποιαδήποτε μέθοδο καί όποιοδήποτε δπλο—νόμιμα ή παράνομα, κοινοβουλευτικά ή έξωκοινο-βουλευτικά—χωρίς νά δεσμεύει τόν έαυτό της μέ κανένα συγκεκριμένο δπλο ή μέθοδο.

«Ό καθένας θά συμφωνήσει δτι είναι παράλογη καί μάλιστα έγκληματική ή στάση έκείνου τοΰ στρατού, πού δέν έτοιμάζεται νά μάθει δλα τά είδη τών δπλων, δλα τά μέσα καί τίς μέθοδες άγώνα, πού έχει ή πού μπορεί νά έχει ό έχθρός. Αύτό Ισχύει στήν πολιτική άκόμα περισσότερο παρά στό στρα-τό. Στήν πολιτική άκόμα λιγότερο μπορείς νά ξέρεις άπό τά πρίν, ποιό μέσο πάλης θ' άποδειχτεϊ πιό έφαρμόσιμο καί πιό συμφέρον γιά μας μέσα σέ τού-τες ή σέ κείνες τΙς μελλοντικές συνθήκες. "Οταν δέν κατέχουμε δλα τά μέσα πάλης μπορούμε νά πά-θουμε τεράστια—κάποτε μάλιστα άποφασιστική— ήττα, άν άνεξάρτητες άπό τή θέλησή μας άλλαγές στήν κατάσταση τών άλλων τάξεων βάλουν στήν ήμερησία διάταξη μιά μορφή δράσης δπου είμαστε Ιδιαίτερα άδύνατοι. Κατέχοντας δλα τά μέσα πάλης νικούμε στά σίγουρα, μιά καί άντιπροσωπεύουμε τά συμφέροντα τής πραγματικά πρωτοπόρος, τής πραγματικά έπαναστατικής τάξης, άκόμα καί άν οί

126

περιστάσεις δέ μάς έπιτρέψουν νά χρησιμοποιή-σουμε τό δπλο πού είναι πιό έπικίνδυνο γιά τόν έχθρό, τό δπλο πού τοϋ καταφέρνει πιό γρήγορα τά θανάσιμα χτυπήματα. Πολλές φορές οί άπειροι έπαναστάτες νομίζουν δτι τά νόμιμα μέσα πάλης είναι όππορτουνιστικά, γιατί ή άστική τάξη σ' αύτό τό πεδίο πολύ συχνά (προπάντων στήν «είρηνική», στή μή έπαναστατική περίοδο) έξαπατοϋσε καί κορόιδευε τούς έργάτες—καί δτι τά παράνομα μέσα είναι έπαναστατικά. Αύτό δμως δέν είναι σωστό. Τό σωστό είναι δτι όππορτουνιστές καί προδότες τής έργατικής τάξης είναι τά κόμματα καί οί άρ-χηγοί πού δέν μποροϋν ή δέν θέλουν (μή λές: δέ μπορώ, πές: δέ θέλω) νά χρησιμοποιήσουν τά πα-ράνομα μέσα πάλης σέ τέτοιες συνθήκες δπως, λ.χ. στήν περίοδο τοϋ Ιμπεριαλιστικού πολέμου τοϋ 1914-1918, δταν ή άστική τάξη τών πιό έλεύθε-ρων δημοκρατικών χωρών έξαπατοϋσε μέ πρωτά-κουστη θρασύτητα καί λύσα τούς έργάτες, άπαγο-ρεύοντας νά λέγεται ή άλήθεια γιά τό ληστρικό χαρακτήρα τοϋ πολέμου. 01 έπαναστάτες δμως πού δέν ξέρουν νά συνδιάζουν τίς παράνομες μορφές πάλης μέ δλες τίς νόμιμες είναι πολύ κακοί έπανα-στάτες. Δέν είναι δύσκολο νά είσαι έπαναστάτης δταν ή έπανάσταση έχει πιά ξεσπάσει καί φουν-τώσει, δταν στήν έπανάσταση προσχωρεί δ καθέ-νας, άπλώς άπό ένθουσιασμό, έπειδή είναι τής μό-δας, κάποτε μάλιστα καί γιά νά σταδιοδρομήσει τιροσωπικά. Ή ,,άπολύτρωση" τοϋ προλεταριάτου άπό τέτοιους έπαναστάτες τής κακής ώρας τοϋ στοι-χίζει άργότερα, ύστερα άπό τή νίκη του, στούς σκλη ρότερους κόπους, μαρτύρια, μποροϋμε νά ποϋμε, τών μαρτυρίων. Είναι πολύ πιό δύσκολο—καί έχει πολύ μεγαλύτερη άξία—νά ξέρεις νά είσαι έπα-ναστάτης, δταν δέν υπάρχουν άκόμα οί συνθή-κες γιά άμεσο, άνοιχτό, πραγματικά μαζικό, πραγ-ματικά έπαναστατικά άγώνα, νά ξέρεις νά ύπερα-σπίζεις τά συμφέροντα τής έπανάστασης (μέ τήν προπαγάνδα, τή ζύμωση καί τήν όργάνωση) μέσα στίς μή έπαναστατικές όργανώσεις καί συχνά στίς

127

(άνοιχτά) άντιδροστικές, μέσα σέ μή έπαναστατικές συνθήκες, μέσα στή μάζα πού δέ μπορεί νά κατα-λάβει άμέσως τήν άνάγκη τής άναγκαστικής μεθό-δου δράσης. Νά ξέρει νά βρει, ν' άναγνωρίσει νά καθορίσει σωστά τό συγκεκριμένο δρόμο ή τήν Ιδιαίτερη στροφή τών γεγονότων, πού όδηγεϊ τΙς μάζες στόν πραγματικό, άποφασιστικό, τελευταίο, μεγάλο έπαναστατικό άγώνα—αύτό είναι τό κυριό-τερο καθήκον τοΰ σύγχρονου κομμουνισμοΰ στή δυτική Εύρώπη καί στήν Αμερική»184.

Αύτό δμως θά μπορούσαν νά τό πετύχουν μόνο παίρνον-τας ύπόψη τους τΙς έκάστοτε περιστάσεις, τις διάφορες συνθήκες πού ύπήρχαν πρίν, καθώς καί τις έθνικές ιδιο-μορφίες.

«Ώστόσο δν καί παντού τό έργατικό κίνημα περνά ένα όμοιόγενο στή ούσία του προκαταρχικό σχολειό νίκης ένάντια στήν άστιμή τάξη, ή άνά-πτυξη αύτή σέ κάθε χώρα συντελείται μέ τό δικό-της τρόπο»1.

Τό έπαναστατικό έργατικό κίνημα δέν πρέπει νά στη-ρίζεται σέ άμετακίνητα σχήματα, ή νά δεσμεύεται άπό Ιδι-αίτερες μορφές και φόρμουλες. Τά Σοβιέτ τά δημιούργησε ή πρωτοβουλία τών μαζών, ή έτοιμότητά τους γιά άγώνα καί θυσίες, τό έφευρετικό τους μυαλό. Τά Σοβιέτ δέν άπο-τέλεσαν ποτέ μέρος κανενός προηγούμενου προγράμμα-τος. Τούς μαρξιστές πρέπει νά τούς όδηγοΰν άπλώς όρι-σμένες βασικές γραμμές, πού μπορούν νά τροποποιούνται μέ τήν πείρα τών μαζών.

«Πέρασμα τής πολιτικής έξουσίας στό προλετα-ριάτο—νά πού βρίσκεται ή ούσία. Καί τότε δ,τι ούσιαστικό, βασικό, θεμελιακό ύπάρχει στό πρό-γραμμα τών 242 έντολών θά γίνει πραγματοποιή-σιμο. Καί ή ζωή θά δείξει μέ τί άλλαγές θά πραγ-ματοποιηθεί αύτό τό πρόγραμμα. Αύτό είναι δευ-τερεύον ζήτημα. Δέν είμαστε δογματιστές. Ή δι-δασκαλία μας δέν είναι δόγμα, άλλά καθοδήγηση γιά δράση. Εμείς δέν Ισχυριζόμαστε, πώς δ Μάρξ ή οί μαρξιστές ξέρουν τό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό σέ δλες του τίς λεπτομέρειες. Αύτό είναι άνοησία.

128

Έμεΐς ξέρουμε τήν κατεύθυνση αύτοΰ τοΰ δρόμου, ξέρουμε ποιές ταξικές δυνάμεις όδηγοΰν πρός αύ-τόν, συγκεκριμένα δμως, πραχτικά, αύτό θά τό δείξε ιμόνο ή πείρα τών έκατομμυρίων δταν κατα-πιαστούν μέ τό έργο αύτό»18 β.

Ή τέχνη τής τακτικής συγκεφαλαιώνεται στήν Ικα-νότητα νά βρίσκει κανείς τό κεντρικό πρόβλημα, ή τό κα-θήκον σέ κάθε δοσμένη κατάσταση.

«Δέν άρκεΐ νά είσαι έπαναστάτης καί όπαδός τοΰ σοσιαλισμού ή κομμουνιστής γενικά. Πρέπει νά ξέρεις νά βρίσκεις σέ κάθε συγκεκριμένη στιγ-μή τόν Ιδιαίτερο έκεΐνο κρίκο τής άλυσίδας, άπ' δλη τήν άλυσίδα καί νά προετοιμάσεις σταθερά τό πέρασμα στόν κατοπινό κρίκο. Και ή διάταξη τών κρίκων, ή μορφή τους, τό άλύσωμά τους, ή διαφο-ρά τοΰ ένός άπό τόν άλλο στήν Ιστορική άλυσίδα τών γεγονότων δέν είναι τόσο άπλή καί δέν είναι τόσο χοντροκομμένη, δπως στή συνηθισμένη άλυ-σίδα πού φτιάχνει ένας σιδεράς»187.

Ή τέχνη τής τακτικής προϋποθέτει έτοιμότητα γιά άπότομες άλλαγές πολιτικής, γιά άλλαγή κατεύθυνσης καί, τήν Ικανότητα νά έξηγοΰμε τήν άνάγκη τών τέτοιων άλλαγών στις μάζες, πού, κατά κανόνα, τις πιάνει άμηχανία μπροστά σέ τέτοιες άλλαγές. Δυό παραδείγματα άξίζουν Ιδιαίτερα νά τά δούμε:

α) ή στάση τών Μπολσεβίκων άπέναντι στή Δούμα (κοινοβούλιο) τήν περίοδο 1905-8. Όταν, τόν Αύγουστο τοΰ 1905, δ τσάρος άνάγγειλε τή σύγκλιση συμβουλευτι-κής συνέλευσης οί Μπολσεβίκοι, άντίθετα άπό δλα τά άλλα κόμματα τής άντιπολίτευσης, άποφάσισαν νά τήν μποϋκο-τάρουν. Πράγματι, τό κοινοβούλιο έκεΐνο τό σάρωσε ή Επανάσταση τοΰ 1905. Οί Μπολσεβίκοι συνέχισαν τό μποϋκοτάρισμα καί τό 1906, άργότερα δμως ό Λένιν τό θεωροϋσε αύτό λάθος.

«Στήν πολιτική καί τά κόμματα Ισχύει—μέ τίς άνάλογες τροποποιήσεις—έκεΐνο πού Ισχύει γιά τά άτομα. Έξυπνος δέν είναι κείνος πού δέν κάνει λάθη. Τέτοιοι άνθρωποι δέν ύπάρχουν καί ούτε μπο-ρούν νά ύπάρξουν. Έξυπνος είναι έκεΐνος πού κά-νει λάθη καί δχι πολύ ούσιαστικά καί ξέρει νά τά

9 129

διορθώνει εύκολα καί γρήγορα»188. Τό 1907 καί 1908, δταν ό άπόηχος τής έπανάστασης

Εσβησε σιγά-σιγά, ό Λένιν καταπολεμούσε τήν πολιτική τοϋ μποϋκοταρίσματος. Κάπου δώδεκα χρόνια άργότερα Εξακολουθούσε νά Εχει τή γνώμη πώς:

« Ό σοσιαλιστής πού στέκεται στό Εδαφος τού μαρξισμού καταλήγει στήν άποχή ξεκινώντας δχι άπό τό βαθμό τής άνπδραστικότητας τοΰ Ενός ή τοϋ άλλου θεσμού, άλλά άπό τό άν ύπάρχουν οί Ιδιαίτερες Εκείνες συνθήκες πάλης πού, δπως Εδει-ξε τώρα πιά καί ή πείρα τής ρωσικής Επανάστασης, κάνουν δυνατή τήν Εφαρμογή τοΰ Ιδιόμορφου Εκεί-νου μέσου πού λέγεται άποχή»189. «δτι οί μπολσεβίκοι δέ θά μπορούσαν νά κρα-τήσουν (δέ λέω καθόλου νά στερεώσουν, ν' άναπτύξουν καί νά Ενισχύσουν) τό σταθερό πυρήνα τοΰ Επαναστατικού κόμματος τοΰ προλεταριάτου στά 1908 - 1914, άν δΕν ύπεράσπιζαν στόν πιό σκλη-ρόν άγώνα τήν άνάγκη νά συνδυάζονται Υπο-χρεωτικά οί νόμιμες μέ τίς παράνομες μορφΕς πάλης καί μαζί καί τήν άνάγκη τής Υποχρεωτι-κής συμμετοχής στό άντιδραστικότατο κοινο-βούλιο καί σέ μιά σειρά άλλα δργανα (άσφαλιστι-κά ταμεία κλπ.), πού κανονίζονται άπό άντιδρα-στικούς νόμους»189.

Στό άρθρο του Ενάντια στό μποϋκοτάρωιμα (καλοκαίρι 1907) ό Λένιν διατυπώνει τήν τακτική του στό ζήτημα αύτό. Διαβάζουμε λοιπόν Εκεί:

«Είναι άναμφισβήτητο δτι ό μαρξιστής πρέπει νά χρησιμοποιεί τούς άντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Άπ* αύτό δμως βγαίνει δτι ό μαρξιστής δέ μπορεί κάτω άπό όρισμένες συνθήκες νά είναι ύπέρ τού άγώνα γιά νά μή Εφαρμοστεί στήν πράξη ένας δο-σμένος θεσμός καί δτι πρέπει νά παραμένει στό Εδαφος αύτού τοΰ θεσμοΰ. "Οχι, δέ βγαίνει καθόλου Ενα τέτοιο συμπέρασμα, γιατί τό γενικό αύτό έπι-χείρημα... άφορά μόνο έκείνες τις περιπτώσεις, πού δέν έχει θέση ό άγώνας ένάντια στή γέννηση ένός παρόμοιου θεσμοϋ»190.

Ό νόμος τοϋ Αύγούστου 1905 ύπήρξε μιά προσπάθεια

130

νά άποτραβήξει τό μεγάλο λαϊκό κίνημα άπό τό δρόμο τής έπανάστασης καί νά τό όδηγήσει στήν τροχιά τοϋ μοναρ-χικού συντάγματος. "Η έκκληση γιά μποΰκοτάρισμα τής Δούμας τοϋ 1905 ύπήρξε πολεμική Ιαχή γιά άμεση έπανά-σταση.

«Οί έπαναστατικές δμως περίοδες είναι κυρίως τέτοιες άκριβώς περίοδες τής Ιστορίας, δπου μέσα σέ σχετικά σύντομα χρονικά διαστήματα ή σύγ-κρουση τών άγωνιζόμενων κοινωνικών δυνάμεων κρίνει τό ζήτημα τής έκλογής πού κάνει μία χώρα άνάμεσα στόν Ισιο δρόμο άνάπτυξης ή τό δρόμο άνάπτυξης μέ ζίκ-ζάκ γιά σχετικά πολύ μακρό-χρονο διάστημα. Ή άνάγκη νά παίρνουν ύπόψη τους τό δρόμο μέ ζίκ-ζάκ δέν άπαλλάσει καθόλου τούς μαρξιστές άπό τήν ύποχρέωση νά ξέρουν νά έξηγοϋν στίς μάζες, στίς άποφασιστικές στιγμές τής Ιστορίας τους, πώς είναι προτιμότερος δ ίσιος δρόμος, νά ξέρουν νά βοηθοϋν τίς μάζες στόν άγώνα γιά τήν έκλογή τοϋ Ισιου δρόμου, νά δίνουν συνθή-ματα γιά ένα τέτοιον άγώνα κτλ. κτλ. Καί μόνο άδι-όρθωτοι φιλισταίοι καί ήλίθιοι σχολαστικοί θά μπορούσαν ϋστερα άπό τό τέλος τών άποφασι-στικών Ιστορικών μαχών, πού καθόρισαν τό δρό-μο τών ζίκ-ίζάκ άντί τόν ίσιο δρόμο, νά κοροϊ-δεύουν μέ χαιρεκακία έκείνους πού ώς τό τέλος άγωνίστηκαν γιά τόν Ισιο δρόμο...

Ή στάση τοϋ μαρξισμού άπέναντι στό δρόμο τής Ιστορίας μέ ζίκ-ζάκ μοιάζει ούσιαστικά μέ τή στά-ση του άπέναντι στούς συμβιβασμούς. Κάθε στρο-φή τής Ιστορίας πού συντελείται μέ ζίκ-ζάκ είναι συμβιβασμός, συμβιβασμός άνάμεσα στό παλιό πού δέν είναι πιά άρκετά δυνατό γιά νά άρνηθεΐ όλότελα τό καινούργιο καί στό καινούργιο πού δέν είναι άκόμα άρκετά δυνατό γιά νά άνατρέψει έντε-λώς τό παλιό. Ό μαρξισμός δέν άπορίπτει τούς συμ-βιβασμούς, δ μαρξισμός θεωρεί άπαραίτητο νά τούς χρησιμοποιεί, αύτό δμως δέν άποκλείει καθόλου το γεγονός δτι ό μαρξισμός, σά ζωντανή καί δρώσα Ιστορική δύναμη, παλαίβει μέ τόν πιό ένεργητικό τρόπο ένάντια στούς συμβιβασμούς. Όποιος δέ

131

μπορεί νά κατανοήσει αύτή τή φαινομενική άντί-φαση, δέν έχει μάθει ούτε τήν άλφαβήτα τοΰ μαρ-ξισμού»191.

Τό φθινόπωρο τοΰ 1905 ύπήρξε μιά περίοδο έπανειλημ-μένων Επαναστατικών μαζικών έπιθέσεων, πού είχαν ένο-χλήσει έντονότατα τόν έχθρό. Τό σύνθημα τοΰ ένεργοΰ μποϋκοταρίσματος άνταποκρινόταν τελείως σέ μιά τέτοια περίοδο.

«Μέσα σέ τέτοιες συνθήκες ή άποχή ήταν τό φυ-σικό συμπλήρωμα τής ήλεκτρισμένης άτμοσφαί-ρας. Τό σύνθημα τής άποχής δέν ,,έπινοοΰσε" ποτέ τίποτα έξω άπό τά πράγματα, μά διατύπωνε ά-πλούστατα μέ άκρίβεια καί πιστά τήν άνοδο, πού δλο καί προχωρούσε, καί προχωρούσε καί τραβούσε πρός τήν κατά μέτωπο έπίθεση»192.

Τό 1906 άρχίζει ή ήττα τής έπανάστασης· οί Μπολσε-βίκοι μποϋκοτάρουν τή Δεύτερη Δούμα δπως καί τήν πρώ-τη, μέ τήν πεποίθηση πώς αύτός ήταν ό καλύτερος τρόπος νά καταπολεμούν τΙς συνταγματικές αύταπάτες τοΰ λαοΰ. Ό Λένιν άργότερα χαρακτήρισε έσφαλμένη αύτή τήν πολι-τική. "Οσο γιά τό μπούκοτάρισμα τής Τρίτης Δούμας τό 1907, άντιτάχθηκε άπό τήν άρχή δραστήρια ένάντια σ* αύτή τή στάση.

«7ο περιεχόμενο πού είχε ή άποχή στήν άρχή τής ρωσικής έπανάστασης, τώρα πια δέ μπορεί νά τό έχει. Τώρα δέν μπορείς, ούτε νά προειδοποιείς τό λαό νά φυλαχτεί άπό τίς συνταγματικές αύτα-πάτες, ούτε νά παλέβει ένάντια στή στροφή τής έπανάστασης στό συνταγματικό - μοναρχικό άδιέ-ξοδο»193. «Ό μαρξιστής πρέπει νά παλαίβει γιά τόν ίσιο έπαναστατικό δρόμο άνάπτυξης, δταν μιά τέτοιου είδους πάλη προδιαγράφεται άπό τήν άντικειμε-νική κατάσταση πραγμάτων, αύτό δμως, τό έπα-λαβαίνουμε, δέ σημαίνει, δτι δέν πρέπει νά υπολο-γίζουμε τή στροφή μέ ζίκ-ζάκ πού άποσαφηνίστη-κε σάν γεγονός πιά. Άπό τή πλευρά αύτή άποσαφη-νίστηκε άπόλυτα πιά ή πορεία τής ρωσικής έπανά-στασης· στήν άρχή τής έπανάστασης είχαμε μιά σύντομη άλλά άσυνήθιστα πλατιά καί ιλιγγιώδη

132

άνοδο. Κατόπιν μπροστά στά μάτια μας, παρου-σιάζεται μιά γραμμή Εξαιρετικά άργής, άλλά στα-θερής ύποχώρησης, άρχίζοντας άπό τήν έξέργεση τοϋ Δεκέμβρη τοϋ 1905. Στήν άρχή ή περίοδος τής άμεσης έπαναστατικής πάλης τών μαζών καί κατόπι ή περίοδος τής μοναρχικής - συνταγματικής στρο-φής»194.

«"Οποιος θέλει νά πείσει τό σοσιαλδημοκρατι-κό προλεταριάτο δτι τό σύνθημα τής άποχής είναι σωστό, δέν πρέπει νά άφήνει νά τόν παρασύ-ρουν λέξεις πού χτυπούν δμορφα, λέξεις πού στόν καιρό τους έπαιξαν μεγάλο καί ένδοξο έπα-ναστατικό ρόλο. Αύτός πρέπει νά μελετήσει καλά τούς άντικειμενικούς δρους πού έπιτρέπουν τήν έφαρμογή ένός παρόμοιου συνθήματος και νά κα-ταλάβει δτι μέ τό νά ριχτεί αύτό τό σύνθημα προϋ-ποτίθεται κιόλας έμμεσα δτι ύπάρχουν οί δροι γιά μιά πλατιά, γενική, Ισχυρή καί γρήγορη έπαναστα-τική άνοδο. Σέ περιόδους προσωρινής άνάπαυλας τής έπανάστασης, δέν έπιτρέπεται σέ καμιά περί-πτωση νά προϋποθέτουμε έμμεσα δτι ύπάρχουν τέ-τοιοι δροι. Αύτό τό πράγμα πρέπει νά τό καταλάβου-με καθαρά καί ξάστερα, καί νά τό ξεκαθαρίσουμε, καί στόν ίδιο τόν έαυτό μας καί σ' δλη τήν έργα-τική τάξη. Διαφορετικά κινδυνεύουμε νά βρεθούμε στή θέση τοΰ άνθρώπου, πού χρησιμοποιεί μεγάλα λόγια, χωρίς νά καταλαβαίνει τήν πραγματική τους σημασία, ή χωρίς νά τολμάει νά όνομάσει τά πράγ-ματα άνοιχτά καί σταράτα μέ τό πραγματικό τους δνομα»198.

«Δέν ύπάρχει άμφιβολία, δτι οί συμπάθειες πρός τήν άποχή προκαλούνται σέ πολλούς άπ' αύτόν άκριβώς τόν πόθο, πόθο άξιο κάθε σεβασμού, τών έπαναστατών νά διατηρήσουν τήν παράδοση τοΰ καλύτερου έπαναστατικοϋ παρελθόντος καί νά ξα-ναζωντανέψουν τίς μαύρες καί άραχλες μέρες πού περνάμε μέ τή φλόγα τοΰ τόλμη ροΰ, άνοιχτοΰ άπο-φασιστικοΰ άγώνα. Μά, έπειδή μάς είναι πολύ άκριβή ή διαφύλαξη τών έπαναστατικών παραδό-σεών μας, είμαστε άκριβώς ύποχρεωμένοι νά δια-

133

μαρτυρηθούμε μέ τόν πιό κατηγορηματικό τρόπο ένάντια στήν άποψη, δτι μέ τή έφαρμογή τάχα ένός συνθήματος μιας Ιδιαίτερης Ιστορικής έποχής μπο-ρούμε νά συντελέσουμε, ώστε νά ξαναγεννηθούν οί ούσιαστικοί δροι αύτής τής έποχής. "Ενα πράγ-μα είναι ή διαφύλαξη τών παραδόσεων τής έπανά-στασης καί ή Ικανότητα νά τΙς χρησιμοποιεί κα-νείς γιά μιά άδιάκοπη προπαγάνδα καί ζύμωση, γιά νά κατατοπίζει τΙς μάζες πάνω στούς δρους τοΰ άμεσου καί τοΰ έπιθετικού έγώνα ένάντια στήν πα-λιά κοινωνία, καί άλλο πράγμα νά έπαναλαμβάνει §να άπό τά συνθήματα, νά τό έπαναλαμβαίνει ξε-κομμένα άπό τό σύνολο τών συνθηκών, πού τό γέν-νησαν καί τοΰ έξασφάλισαν τήν έπιτυχία, καί νά τό θέτει σέ έφαρμογή μέσα σέ συνθήκες πού είναι έντελώς διαφορετικές»19® «Δέ συμβαίνει σήμερα τό ίδιο πράγμα. Τό χαρα-κτηριστικό γνώρισμα τής στιγμής δέν είναι ή γοη-τεία πού άσκοΰσε τό πρώτο ,,κοινοβούλιο" ούτε ή πίστη στή Δούμα, άλλά ή δυσπιστία στή άνοδο»19*. "Αν τώρα κάτω άπ* αύτές τίς συνθήκες προβά-λουμε πρόωρα τό σύνθημα τής άποχής δέ δυναμώ-νουμε καθόλου τό κίνημα καϊ δέν παραλύουμε κα-θόλου τά πραγματικά έμπόδια πού ύπάρχουν σ* αύτό τό κίνημα. Κάτι παραπάνω: ριψοκινδυνεύουμε άκό-μα μ' αύτή μας τήν ένέργεια νά έξασθενίσουμε τή δύναμη τής ζυμωσής μας, γιατί ή άποχή είναι σύν-θημα, πού συνοδεύει μιάν όρισμένη άνοδο, πού έχει διαγραφεί κιόλας, καί τό κακό τώρα είναι πού οί πλατιοί κύκλοι τοΰ πληθυσμοΰ δέν πιστεύουν στήν άνοδο, δέ βλέπουν τή δύναμη τής άνόδου»197.

β) Ιούλης 1917. Στρατεύματα τοΰ Έπαρχιακοΰ Κυβερ-νείου κατάστειλαν βάναυσα μιά διαδήλωση καθοδηγημένη άπό τούς Μπολσεβίκους. Ό τύπος τών Μπολσεβίκων άπα-γορεύτηκε, άρχισε μιά λυσσασμένη έκστρατεία ένάντια στό κόμμα τών Μπολσεβίκων. Ό Λένιν, κρυβόμενος, γρά-φει τό Γιά τά συνθήματα, δπου διαβάζουμε:

«"Οταν ή Ιστορία κάνει μιά άπότομη στροφή, συμβαίνει πολύ συχνά άκόμα καί τά πρωτοπόρο κόμματα νά μή μπορούν γιά Ενα λίγο-πολύ μακρό-

134

χρονο διάστημα νά προσαρμοστούν στή νέα κατά-σταση, έπαναλαβαίνουν τά συνθήματα, πού χτές ήταν σωστά, μά σήμερα έχουν χάσει κάθε νόημα, έχουν χάσει τό νόημά τους τόσο ,,ξαφνικά", δσο «ξαφνική» ήταν ή άπότομη στροφή τής ίστορίας.

Κάτι παρόμοιο μπορεί νά έπαναληφθεί, δπως φαίνεται καί μέ τό σύνθημα τοΰ περάσματος δλης τής κρατικής έξουσίας στά Σοβιέτ. Τό σύνθημα αύτό ήταν σωστό γιά μιά περίοδο τής έπανάστασής μας, δς πούμε άπό τίς 27 τοΰ Φλεβάρη ώς τίς 4 τοΰ Ιούλη, περίοδο πού έκλεισε όριστικά. Είναι φανερό πώς σήμερα τό σύνθημα αύτό έπαψε νά είναι σωστό. "Αν δέ τό καταλάβεις αύτό, δέν μπορείς νά καταλά-βεις τίποτα άπό τά φλέγοντα ζητήματα τής σημε-ρινής στιγμής. Κάθε ξεχωριστό σύνθημα πρέπει νά βγαίνει άπό τό σύνολο τών ιδιομορφιών τής συγκεκριμένης πολιτικής κατάστασης. Καί ή πο-λιτική κατάσταση στή Ρωσία σήμερα ύστερα άπό τίς 4 τού "Ιούλη, διαφέρει ριζικά άπό τήν κατάσταση τής περιόδου άπό τΙς 27 τοΰ Φλεβάρη ώς τις 4 τού Ιούλη»198. «"Οπως φαίνεται δέν είχαν καταλάβει άρκετά δλοι οί όπαδοί τοΰ συνθήματος: ,,νά περάσει δλη ή έξουσία στά Σοβιέτ" δτι αύτό ήταν σύνθημα εί-ρηνικής έξέλιξης τής έπανάστασης πρός τάξη, κα-μιά σοβαρή δύναμη δέ θά μπορούσε τότε (άπό τίς 27 τοΰ Φλεβάρη ώς τίς 4 τοΰ Ιούλη) ν' άντισταθεΐ καί νά έμποδίσει τό πέρασμα τής έξουσίας στά Σο-βιέτ. Κι δχι μόνο αύτό. Ή είρηνική έξέλιξη θά ήταν τότε δυνατή, άκόμα κι άπό τήν άποψη πώς ή πάλη τών τάξεων καί τών κομμάτων μέσα στά Σοβιέτ θά μποροϋσε τότε νά κυλάει μέ τόν πιό είρηνικό καί άνώδυνο τρόπο ύπό τόν δρο δτι δλη ή κρατική έ-ξουσία θά'χε περάσει έγκαιρα σ' αύτά»199. «Τώρα δμως δ άγώνας αύτός, δ άγώνας γιά τό έγκαιρο πέρασμα τής έξουσίας στά Σοβιέτ, έχει τε-λειώσει. Ό είρηνικός δρόμος έξέλιξης Εχει γίνει άδύνατος. "Αρχισε ό μή ειρηνικός, ό πιό έπίμονος δρόμος. 'Η στροφή τής 4 τοΰ Ιούλη συνίσταται άκριβώς

135

στό δτι ή άντικειμενική κατάσταση ύστερα άπ' αύτήν άλλαξε άπότομα. 'Η άσταθής κατάσταση τής έξουσίας έπαψε νά ύπάρχει, ή έξουσία, στό άποφα-σιστικό μέρος της, πέρασε στά χέρια τής άντεπανά-στασης»200. «Αύτή ή ούσία τής ύπόθεσης βρίσκεται στό δτι τώρα πιά δέν μπορεί κανείς νά πάρει τήν έξουσία είρηνικά. Τήν έξουσία μπορεί κανείς νά τήν πάρει μονάχα άφοΟ νικήσει σέ άποφασιστικό άγώνα αύ-τούς, πού τούτη τή στιγμή κατέχουν πραγματικά τήν έξουσία, δηλαδή τή στρατιωτική σπείρα, τούς Καβαινιάκ, πού στηρίζονται στά άντιδραστικά στρατεύματα πού κουβάλησαν στήν Πετρούπολη, στούς καντέτους καί στούς μοναρχικούς. Ή ούσία τής ύπόθεσης βρίσκεται στό δτι τούς νέους αύτούς κατόχους τής κρατικής έξουσίας μπο-ρούν νά τούς νικήσουν μόνον οί έπαναστατικές μάζες τοϋ λαού, μέ τόν δρο δτι γιά νά μποϋν αύτές σέ κίνηση πρέπει δχι μόνο νά καθοδηγούνται άπό τό προλεταριάτο, μά καί νά γυρίσουν τίς πλάτες στά κόμματα τών έσέρων καί τών μενσεβίκων πού πρό-δοσαν τήν ύπόθεση τής έπανάστασης»201. «Νά ύποκαθιστά κανείς τό συγκεκριμένο μέ τό άφηρημένο είναι ένα άπό τά κυριότερα άμαρτήματα, ένα άπό τά πιό έπικίνδυνα άμαρτήματα στήν έπανά-σταση. Τά σημερινά Σοβιέτ άπότυχαν, χρεοκόπη-σαν πέρα γιά πέρα, γιατί μέσα σ" αύτά κυριαρχούσαν τά κόμματα τών έσέρων καί τών μενσεβίκων. Τούτη τή στιγμή τά Σοβιέτ αύτά μοιάζουν μέ πρόβατα πού τά δδήγησαν στό σφαγείο, τά έβαλαν κάτω άπό τό μαχαίρι καί αύτά βελάζουν λυπητερά. Τά Σοβιέτ είναι σήμερα άδύναμα καί άνίσχυρα μπροστά στήν άντεπανάσταση, πού νίκησε καί νικά. Τό σύνθημα τής μεταβίβασης τής έξουσίας στά Σοβιέτ μπορεί νά έννοηθεί σάν ,,άπλή" έκκληση νά περάσει ή έξουσία άκριβώς στά σημερινά Σοβιέτ, τό νά λέμε δμως ένα τέτοιο πράγμα, τό νά κάνουμε έκκληση γιά ένα τέτοιο πράγμα θά σήμαινε τώρα πώς έξαπα-τούμε τό λαό. Δέν ύπάρχει τίποτα πιό έπικίνδυνο άπό τήν άπάτη.

136

Ό κύκλος άνάπτυξης τϊ|ς πάλης τών τάξεων και τών κομμάτων στή ρωσία άπό τίς 20 τοΰ Φλε-βάρη ώς τίς 5 τοΰ Ιούλη έκλεισε. Αρχίζει ένας νέος κύκλος, δπου δέν μπαίνουν οί παλιές τάξεις, τά παλιά κόμματα, τά παλιά Σοβιέτ άνανεωμένα στή φωτιά τής πάλης, άτσαλωμένα, διδαγμένα, ξα-ναγεννημένα στήν πορεία τής πάλης. Δέν πρέπει νά κοιτάμε πίσω άλλά μπροστά. Δέν πρέπει νά ένερ-γοΰμε μέ βάση τίς παλιές, άλλά μέ βάση τις νέες μεταϊουλιανές ταξικές καί κομματικές κατηγορίες. Στήν άρχή τοΰ νέου κύκλου πρέπει νά ξεκινάει κα-νείς άπό τό γεγονός δτι ή άστική άντεπανάσταση έχει νικήσει καί έχει νικήσει χάρη στή συμβιβα-στική πολιτική τών έσέρων καί τών μενσεβίκων άπέναντί της καί μπορεί νά ήττηθεΐ μονάχα όπό τό έπαναστατικό προλεταριάτο. Φυσικά, ό νέος αύ-τός κύκλος θά παρουσιάσει άκόμα ποικίλα στάδια τόσο μέχρι τήν όριστική νίκη τής έπανάστασης, δσο καί μέχρι τήν όριστική ήττα (χωρίς πάλη) τών έσέρων καί τών μενσεβίκων, καθώς καί μέχρι τή νέα άνοδο τής νέας έπανάστασης. 'Αλλά γι* αύτό θά μπορέσουμε νά μιλήσουμε μόνο άργότερα, δταν τά στάδια αύτά θά έχουν διαγραφεί τό καθένα χω-ριστά...»202.

"Οταν ή έξέγερση τοΰ Κορνίλωφ ώθησε τούς Σοσιαλε-παναστάτες καί τούς Μενσεβίκους νά έπιδιώξουν προσέγ-γιση μέ τούς Μπολσεβίκους άρχισε μιά νέα φάση. Κι αύτό έξηγεΐ γιατί, σέ μερικά άρθρα πού άναφέραμε ήδη, γραμ-μένα τό Σεπτέμβρη τοΰ 1917, ό Λένιν έπανέρχεται στή δυ-νατότητα μιάς είρηνικής έξέλιξης τής έπανάστασης, χωρίς ώστόσο, νά έγκαταλείπει τελείως τήν περίπτωση τής ένο-πλης έξέγερσης.

Μιά άπό τίς σπουδαιότερες άλλαγές τακτικής τοΰ Λέ-νιν ύπήρξε ή στροφή άπό τόν «πολεμικό κομμουνισμό» στή «Νέα Οικονομική Πολιτική» (ΝΕΠ), άπό τήν έρυθρο-φρουρήτικη έπίθεση τής έπανάστασης σέ μιά πολιτική συνετής διασφάλισης καί προστασίας τής έπανάστασης. Στό θέμα αύτό θά έπανέλθουμε άργότερα. Γιά τήν ώρα, κλείνοντας τό κεφάλαιο γιά τήν τακτική, άς δούμε τήν πα-ραβολή έκείνη πού τή βρήκε τόσο γοητευτική ό Μπρέχτ:

137

«Μέ τά μάτια μας στραμμένα στήν κορυφή, είμαστε εύτυ-χισμένοι βαδίζοντας στήν πεδιάδα», γράφει ό Γκαίτε στόν Βίλχελμ Μάϊστερ. Μέ τό βλέμμα στραμμένο στήν κορυφή ό Λένιν έγραψε τό άκόλουθο κομμάτι γιά νά περιγράψει τήν έπαναστατική τακτική:

«"Ας φανταστούμε κάποιον νά άνεβαίνει Ενα πολύ ψηλό, άπότομο καί ώς τώρα άνερεύνητο βουνό. "Ας ύποθέσουμε πώς ξεπέρασε άπίστευτες δυσκολίες καϊ κινδύνους καί πώς πέτυχε νά φτάσει ψηλότερα άπό όποιονδήποτε άλλον πρίν άπό αύτόν, άλλά πώς άκό-μα δέν πάτησε τήν κορυφή: καί πώς βρίσκεται σέ μιά θέση, δπου δχι μόνον είναι δύσκολο καί έπι-κίνδυνο νά προχωρήσει πρός τήν κατεύθυνση καί άπό τήν πορεία πού διάλεξε, άλλά κυριολεκτικά είναι άδύνατο. Είναι ύποχρεωμένος νά γυρίσει πίσω, νά κατέβει, νά γυρέψει Ενα άλλο πέρασμα, ίσως μα-κρύτερο, πού θά τοΰ έπιτρέψει δμως νά φτάσει στήν κορυφή. Ή κάθοδος άπό τό ύψος πού κανείς ποτέ δέν Εφτασε πρίν άπό Εκείνον, άποδείχνεται ίσως πιό Επικίνδυνη καί δύσκολη γιά τόν φανταστικό μας άναρριχητή, άπ' δ,τι ή άνοδος—είναι πιό εύκολο νά γλυστρήσει, δέν είναι τόσο εύκολο νά διαλέξει πού θά πατήσει γερά* δέν αισθάνεται έκείνη τήν ψυχική εύφορία πού νοιώθει κανείς δσο βαδίζει πρός τά πά-νω, κατ' εύθεία στό σκοπό κλπ. Τώρα πρέπει νά δέ-σει Ενα σκοινί γύρω του, νά σπαταλήσει ώρες γιά νά σκάψει μέ τήν άξίνα του πατήματα στό βράχο ή πιασίματα γιά νά δέσει σίγουρα τό σκοινί του- πρέ-πει νά προχωρεί άργά σά σαλιγκάρι καί νά κινείται πρός τά κάτω, νά κατεβαίνει, μακρυά άπό τό σκοπό του. Κι* αύτό, χωρίς νά ξαίρει πού θά σταματήσει αύτή ή Εξαιρετικά Επικίνδυνη καί όδυνηρή κάθοδος ή άν ύπάρχει κανένας σίγουρος δρόμος άπ' δπου νά μπορούσε κανείς ν* άνέβει πιό άφοβα, πιό γρή-γορα καί πιό ίσια στήν κορυφή. Δέν θά ήταν καί πολύ φυσικό νά ύποθέσει κανείς πώς ό άνθρωπος πού θά είχε άνέβει σέ τέτοιο χωρίς προηγούμενο ύψος καί θά είχε βρεθεί σέ τέτοια θέση δέν θά είχε στιγμές άδυναμίας, κατά πάσα πιθανό-νότητα, αύτές οί στιγμές θά ήταν πιό πολυάριθμες,

138

πιό συχνές καί πιό άβάσταχτες, δν άκουγε τις φω-νές τών δλλων άπό κάτω πού μέ τηλεσκόπιο καί άπό σίγουρο μέρος παρατηρούν τήν έπικίνδυνη κάθοδό του—ή όποία δέν μπορεί κάν νά περιγραφεί σάν... ,,κάθοδος μέ βαλμένα τά φρένα" γιατί ή ύπαρξη φρέ-νων προϋποθέτει ένα καλά σχεδιασμένο καί δοκι-μασμένο όχημα, ένα καλοφτιαγμένο δρόμο και προη-γούμενες δοκιμές. Στήν περίπτωσή μας δμως, δέν ύπάρχει δχημα, δέν ύπάρχει δρόμος, δέν ύπάρχει τίποτα πού νά έχει άπό τά πρίν δοκιμαστεί. 01 φωνές άπό κάτω είναι άνάκατες μέ κακεντρέχεια. Οί άνθρωποι δέν τήν κρύβουν γελούν μάλιστα άσυλλόγιστα καί λένε: ,,Θά γκρεμιστεί, καλά νά πάθει δ τρελός!" "Αλλοι προσπαθούν νά κρύψουν τήν κακεντρέχειά τους καί φέρνονται λίγο - πολύ σάν τόν Ιούδα Γκολοβλιώφ1. Θρηνούν καί στρέ-φουν μέ θλίψη τά μάτια τους στόν ούρανό σάν νά λένε: ,,Μδς στενοχωρεί φοβερά, νά βλέπουμε πώς οί φόβοι μας έπιβεβαιώνονται. ΈμεΤς πού φά-γαμε δλόκληρη τή ζωή μας καταρτίζοντας ένα σωστό σχέδιο γιά τήν κατάκτηση τοΰ βουνού, δέν είπαμε έγκαιρα πώς ή άνάβαση θά έπρεπε νά άνα-βληθεϊ ώσπου νά συμπληρωθεί τό σχέδιό μας; καί δν άντιδράσαμε τόσο έντονα στό νά πάρει αύτός δ τρελός τό μονοπάτι πού τώρα έγκαταλείπει (κοίτα, κοίτα γυρίζει πίσω! Κατεβαίνει! ώρες όλόκληρες τοϋ χρειάζονται γιά κάθε βήμα πού έτοιμάζεται νά κάνει!) Καί δμως μάς έλουζαν μέ βρισιές κάθε φο-ρά πού συσταίναμε προσοχή καί μετριοπάθεια! δν τόσο ζωηρά έπικρίναμε αύτό τόν τρελό καί ζητή-σαμε άπό δλους νά μήν τόν μιμηθοϋν καί νά μήν τόν βοηθήσουν, τό κάναμε άκριβώς γιατί ήμαστε άφο-σιωμένοι στό μεγάλο σχέδιο νά καταχτήσουμε τό βουνό καί γιά νά έμποδίσουμε νά δυσφημιστεί γε-νικά αύτό τό σχέδιο!». Εύτυχώς στήν περίπτωση πού περιγράψαμε, ό φαντα-στικός μας άναρριχητής, δέν μπορεί ν' άκούσει τήν

1. Τό («ακριτικό καί Ακαρδο κεντρικό πρόσωπο στό μυθιστόρημα τοϋ Σάλτυκωφ - ΣκευτρΙν « Ή οίκογένεια Γκολοβλιώφ».

139

φωνές δλων αύτών τών ,,είλικρινών φίλων" τής Ι-δέας τής άνόδου, γιατί άν τΙς άκουγε άσφαλώς θά τοΰ προκαλοΟσαν ναυτία, καί ή ναυτία δπως λένε, δέν βοηθάει νά έχει κανείς καθαρό μυαλό καί στα-θερό περπάτημα, είδικά στά μεγάλα Οψη»803.

140

VII ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ό Λένιν έβλεπε πάντοτε τήν πορεία τής Έπανάστασης τοΰ 'Οχρώβρη συνδεμένη μέ τήν έλπίδα τής παγκόσμιας έπανάστασης, πού στήν άρχή τήν πρόσμενε σέ σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα καί, άργότερα, τήν περίμενε μετά άπό μιά κάποια καθυστέρηση. Είχε πάντοτε τήν πε-ποίθηση πώς τελικά ή 'Οχτωβριανή Έπανάσταση θά μπο-ρούσε νά νικήσει μόνο άν άπλωνόταν σ* δλες, ή τουλάχι-στο σέ μερικές άπό τίς κυριότερες άναπτυγμένες χώρες201. Τό κύμα τών έπαναστάσεων στήν Εύρώπη, δπως τόνιζε, είχε συμβάλει ούσιαστικά ώστε νά μήν μπορέσει ή Επέμ-βαση νά τσακίσει τό νεαρό κράτος. Τό καινούργιο τούτο κράτος τό είχε βοηθήσει καί ή άπέραντη έκταση τής χώ-ρας, καθώς καί οί διαφορές πού είχαν μεταξύ τους οί Ιμπε-ριαλιστικές χώρες, καί, τέλος, άλλά δχι καί άσήμαντο γε-γονός, τό έπαναστατικό δυναμικό τής ρωσικής άγροτιάς206. Ό Λένιν είχε άντιληφθεΐ άπό καιρό τό δυναμικό αύτό καί ήταν τούτο ένα άπό τά θέματα δπου διαφωνούσε μέ τόν Τρότσκυ, τόν όποιο κατηγορούσε δτι άρνεΐται τό ρόλο τών άγροτών»206.

Τό πρόβλημα τής άγροτιάς, πού ήταν άναπόσπαστα συνδεμένο μέ τό γεγονός δτι ή σοσιαλιστική έπανάσταση πραγματοποιήθηκε σέ μιά χώρα δπου τή συντριπτική πλειοψηφία τήν άποτελούσε ό Αγροτικός πληθυσμός, γί-νηκε Αποφασιστικό ζήτημα ύστερα άπό τήν έπανάσταση μέσα στήν τρομαχτικά κατεστραμμένη χώρα, τό λιμό, τήν έλλειψη καυσίμων καί τή σκληρή άλήθεια πώς ή σοσια-λιστική έπανάσταση στή Δύση είχε άναβληθεϊ «γιά διά-φορους λόγους»207. Ήταν άπαραίτητη μιά «άνάπαυλα» γιά νά γίνει ή στοιχειοδέστερη άνοικοδόμηση, γιά νά

141

έπιβληθεΐ Ενα έλάχιστο δριο ύπολογισμού καί έλέγχου καί γιά νά μπει πάλι μπρδς ή παραγωγή.

Αύτός ήταν ό λόγος πού τό άμεσο καθήκον δέν μποροϋ-σε νά δρίζεται μέ τό άπλό σύνθημα: συνέχιση τής έπίθεσης ένάντια στό κεφάλαιο20®.

«"Αν θέλαμε τώρα νά συνεχίσουμε τήν άπαλλο-τρίωση τοϋ κεφαλαίου μέ τούς προηγούμενους ρυθ-μούς, άσφαλώς θά παθαίναμε ήττα, γιατί κάθε σκεφ-τόμενος άνθρωπος βλέπει καθαρά δτι ή δουλιά μας γιά τήν όργάνωση τής προλεταριακής καταγραφής καί τοϋ προλεταριακού έλέγχου έχει μείνει πίσω άπό τή δουλιά τής άμμεσης ,,άπαλλοτρίωσης τών άπαλλοτριωτών". "Αν ριχτοϋμε τώρα μ* δλες μας τίς δυνάμεις στή δουλιά τής όργάνωσης τής κατα-γραφής καί τοϋ έλέγχου, θά μπορέσουμε νά Εκπλη-ρώσουμε αύτό τό καθήκον, θά καλύψουμε τήν καθυ-στέρηση, θά κερδίσουμε δλη τήν ,,έκστρατεία" μας ένάντια στό κεφάλαιο»20®.

Οί έπιθέσεις τής Ερυθράς Φρουράς ύπήρξαν άναγκαϊες γιατί ή στρατιωτική άντίσταση μόνο μέ στρατιωτικά μέσα μποροϋσε νά σπάσει. «Σημαίνει, μήπως, αύτό, πώς είναι πάντοτε πρόσφορη μιά έπίθεση ,,Έρυθράς φρουράς" στό κεφάλαιο, κάτω άπό όποιεσδψιοτε συνθήκες, πώς δέν έχου-με άλλα μέσα νά πολεμήσουμε τό κεφάλαιο;»210.ΊΕπρεπε νά όργωθεί τό έδαφος, έτσι ώστε ό καπιταλισμός ποτέ πιά νά μήν μπορέσει μελλοντικά νά προκόψει έκεί. Ήταν, έλε-γε, δ Λένιν, άπαραίτητο νά χρησιμοποιηθούν άστοί εί-δικοί. Χωρίς τή δική τους πείρα καί γνώση θά ήταν άδύ-νατο νά γίνει ή μετάβαση στό σοσιαλισμό, καί ήταν άνάγκη νά τούς πληρώσουν πολύ μεγάλους μισθούς, μόλο πού αύ-τό σημαίνει «άπομάκρυνση άπό τίς άρχές τής Κομμούνας τοϋ Παρισιού καί κάθε προλεταριακής έξουσίας, πού ζητά μείωση τών μισθών ώς τό έπίπεδο τοϋ μισθού τοϋ μέσου έργάτη, καί άπαιτεί νά καταπολεμιέται ό καριερισμός δχι μόνο μέ λόγια, άλλά μέ έργα»211. Ήταν άνάγκη νά μάθουν, νά μάθουν, νά μάθουν. Νά μάθουν μαθηματικά, οίκονομικά, διοίκηση καί διαχείρηση. Οί έργαζόμενες μάζες, πού είχαν δώσει τόσα παραδείγματα ήρωίσμού στόν έπαναστατικόν άγώνα, θά άποδείξουν πώς καί στό έργο τής άνοικοδόμη-σης διαθέτουν έπίσης τεράστια άποθέματα Ικανοτήτων.

142

«"Οταν στήν Ιστορική σκηνή παρουσιάζεται μιά καινούργια τάξη σάν άρχηγός καί όδηγός τής κοι-νωνίας, αύτό συνοδεύεται πάντοτε άπό μιά περίοδο μέ Ισχυροτάτους ,,τρανταγμούς", κλονισμούς, άγώ-νες καί θύελες άπό τό Ενα μέρος, καί άπό τό άλλο, άπό μιά περίοδο μέ άσταθή βήματα, πειραματισμούς, ταλαντεύσεις, δισταγμούς γιά τήν έκλογή νέων μεθόδων, πού ν' άνταποκρίνονται στή νέα Αντικει-μενική κατάσταση. 'Η φεουδαρχική άριστοκρατία στήν πτώση της Εκδικούνταν τήν άστική τάξη, πού τή νικούσε καί τήν παραμέριζε, δχι μόνο μέ συνω-μοσίες, μέ άπόπειρες έξέργεσης καί παλινόρθωσης, άλλά καί μέ χείμαρους ειρωνείας, γιά τήν άνικανό-τητα, τήν άδεξιότητα, τά λάθη τών ,,νεόπλουτων", τών «ξεδιάντροπων", πού είχαν τό θράσος νά πά-ρουν στά χέρια τους τό ,,ίερό πηδάλιο" τοΰ κράτους χωρίς νά Εχουν τήν προετοιμασία αΙώνων πού είχαν οί πρίγκηπες, οί βαρώνοι, οί εύγενεΐς, οί άριστο-κράτες γι' αύτή τή δουλειά—έτσι άκριβώς δπως οί διάφοροι Κορνίλωφ καί Κερένσκι, Γκότς καί Μάρ-τωφ, δλη αύτή ή μαφία τών ήρώων τής άστικής καπηλείας ή τοΰ άστικοΰ σκεπτικισμοΰ έκδικοΰν-ται τώρα τήν έργατική τάξη τής Ρωσίας γιά τήν ,,αύθάδικη" προσπάθειά της νά πάρει στά χέρια της τήν έξουσία. Χρειάζονται, φυσικά, δχι βδομάδες, άλλά πολ-λοί μήνες καί χρόνια γιά νά μπορέσει ή νέα κοινω-νική τάξη, καί μάλιστα μιά τάξη πού ώς τώρα κα-ταπιεζόταν καί καταπνιγόταν άπό τήν άνέχεια καί τήν άμορφωσιά, νά Εξοικειωθεί μέ τή νέα κατάστα-ση, νά προσανατολιστεί, νά στρώσει τή δουλειά της, ν* άναδείξει τούς δικούς της όργανωτές. Είναι εύ-νόητο δτι τό κόμμα πού καθοδηγεί τό έπαναστα-τικό προλεταριάτο δέν μπορούσε νά έχει άποχτή-σει τήν πείρα καί τή συνήθεια μιάς μεγάλης όργα-νωτικής δουλιάς, πού άγκαλιάζει Εκατομμύρια καί δεκάδες Εκατομμύρια πολίτες, δτι χρειάζεται πάρα πολύς καιρός γιά ν' άλλάξουν οί παλιές, σχεδόν άποκλειστικά προπαγανδιστικές συνήθειες. 'Εδώ δμως δέν ύπάρχει τίποτα τό άδύνατο κι δταν θά έ-

143

χουμε σαφή έπίγνωση δτι ή αλλαγή είναι Απαραί-τητη, δταν θά είμαστε σταθερά άποφασισμένοι νά τήν πετύχουμε, δταν θά δείξουμε έπιμονή στήν έπι-δίωξη τοΰ μεγάλου καί δύσκολου σκοποΰ - τότε θά τήν πραγματοποιήσουμε. Μέσα στό ,,λαό", δηλα-δή μέσα στούς έργάτες και τούς άγρότες πού δέν έκμεταλλεύονται ξένη έργασία, ύπάρχουν ένα σωρό όργανωτικά ταλέντα. Τό κεφάλαιο τά πίεζε, τά έπνι-γε τά πετοΰσε έξω κατά χιλιάδες, έμεϊς δέν είμαστε άκόμα σέ θέση νά τά βρούμε, νά τά ένθαρρύνουμε νά τά στήσουμε στά πόδια τους, νά τά προωθήσουμε. Μά θά τό μάθουμε, άν τό έπιδιώξουμε μέ δλον τόν έπαναστατικό ένθουσιασμό, πού δταν λείπει δέν ύπάρχουν νικηφόρες έπαναστάσεις. Κανένα βαθύ καί ρωμαλέο λαϊκό κίνημα στήν Ιστορία δέν ήταν Απαλλαγμένο άπό έναν βρώμικο άφρό, άπό τυχοδιώχτες καί κλέφτες, καυχησιάρη-δες και φωνακλάδες πού κολάν στούς πρωτόπειρους καινοτόμους, άπό μιά άνόητη φασαρία, σύγχυση, άσκοπη πολυπραγμοσύνη, άπό τίς προσπάθειες όρισμένων ,,άρχηγών" νά καταπιάνονται μέ 20 δου-λειές καί νά μήν τελειώνουν καμιά. "Ας ούρλιάζουν κι άς γαυγίζουν τά σκυλάκια τής άστικής κοινωνίας, άπό τόν Μπελοροΰσωφ ώς τό Μάρτωφ, γιά κάθε πε-λεκούδι πού πετάγεται τήν ώρα πού κόβεται τό με-γάλο, γέρικο δάσος. Μά γι* αύτό είναι σκυλάκια, γιά νά γαυγίζουν τόν έλέφαντα, τό προλεταριάτο. "Ας γαυγίζουν. Έμεΐς θά τραβήξουμε τό δρόμο μας, προσπαθώντας ν* άνακαλύπτουμε καί νά δοκιμά-ζουμε δσο μπορούμε πιό προσεχτικά καί πιό ύπο-μονητικά τούς πραγματικούς όργανωτές, τούς άν-θρώπους μέ νηφάλιο μυαλό καί μέ πραχτικό πνεύμα, τούς άνθρώπους πού συνδιάζουν τήν άφοσίωση στό σοσιαλισμό μέ τήν ικανότητα νά όργανώνουν χω-ρίς θόρυβο (καί παρά τή φασαρία καί τό θόρυβο) τήν κοινή γερή καί άρμονική δουλιά πολλών άν-θρώπων μέσα στά πλαίσια τής σοβιετικής όργά-νωσης. Μόνο τέτοιους άνθρώπους, άφού τούς δοκι-μάσουμε δέκα φορές, προωθώντας τους άπό τά πιό άπλά καθήκοντα στά πιό δύσκολα, πρέπει νά τούς

144

αναδείχνουμε σέ ύπεύθυνες θέσεις καθοδηγητών τής λαϊκής έργασίας, καθοδηγητών τοϋ διοικητι-τικοΰ μηχανισμού. Ακόμα δέν έχουμε μάθει αύτό τό πράγμα. Θά τό μάθουμε»212.

Τό γεγονός δτι άνακήρυξε τόν έαυτό του Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία έδειχνε τό μέτρο τής άπόφασης τοΰ Σοβιετικού κράτους νά έπιτύχει τή μετάβαση στό σοσια-λισμό, δμως, άσφαλώς, δέ σήμαινε καθόλου πώς τό νέο οίκονομικό σύστημα θά μπορούσε ήδη νά χαρακτηρισθεί ώς σοσιαλιστικό καθεστώς. Στή Ρωσία ύπήρχε άκόμη πα-τριαρχική, δηλ. σέ άρκετό βαθμό φυσική άγροτική οίκο-νομία- μικρή έμπορευματική παραγωγή, πού περιλάβαινε τήν πλειοψηφία τών χωρικών έκείνων πού πουλούσαν τά σιτηρά τους· Ιδιωτικό κεφάλαιο* κρατικός καπιταλισμός μέ τήν έννοια πώς Ρώσοι καί ξένοι καπιταλιστές Εξακολου-θούσαν νά δροΰν ύπό κρατικό έλεγχο καί, τέλος, λίγη σο-σιαλιστική παραγωγή. "Αλλά τό μικροαστικό στοιχείο ήταν τό έπικρατέστερο. Ή μεγάλη μάζα τών άγροτών πού πα-ρήγε έμπορεύματα, παρήγε μαζί, άναπόφευχτα καί καπι-ταλισμό. Τό άποφασιστικό ζήτημα πού άντιμετώπιζε ή έπανάσταση, έχτός άπό τά ζητήματα τής Εξωτερικής πολι-τικής, ήταν έπομένως τούτο:

« Ή θά βάλουμε κάτω άπό τόν έλεγχό μας καί τήν καταγραφή αύτόν τόν μικροαστό (θά μπορέσουμε νά τό κάνουμε άν όργανώσουμε τή φτωχολογιά, δηλαδή, τήν πλειοψηφία τοΰ πληθυσμού, ή τών μισοπρολετάριων, γύρω άπό τή συνειδητή προλε-ταριακή πρωτοπορία), ή αύτός θά άνατρέψει τήν έργατική μας έξουσία, άναπόφευχτα κι άναπότρε-πτα, δπως άνέτρεψαν τήν έπανάσταση οί Ναπολέ-οντες καί οί Καβενιάκ, πού ξεφύτρωσαν άκριβώς πάνω σ' αύτό έδαφος τής μικροϊδιοχτησίας»218.

Στά τελευταία χρόνια τής ζωής τοΰ Λένιν, πού συμ-πέφτουν μέ τά πρώτα χρόνια τής ζωής τού κανούργιου κρά-τους, τρία ήταν τά μεγάλα ζητήματα πού δέσποζαν, καί τά τρία ξεσήκωσαν έντονες διαμάχες. Ήταν τά έξής: ή εΙρήνη τοΰ Μπρέστ - Λιτόβσκ, πού θά τή συζητήσουμε άργότερα* δ ρόλος τών συνδικάτων στή νέα κοινωνία- καί ή «Νέα Οί-κονομική Πολιτική» (ΝΕΠ).

Ό Λένιν πίστευε πάντοτε πώς Ενα άπό τά διακριτικά

10 145

γνωρίσματα τοϋ σοσιαλισμού είναι τό γεγονός δτι δλο καί περισσότερο τραβιέται δ λαός στή δουλειά τής διοίκησης καί τής διακυβέρνησης. Τά συνδικάτα, ώς πλατιά μαζική όργάνωση τής έργατικής τάξης, είχαν νά παίξουν βασικό ρόλο σ* αύτή τή διαδικασία.

«Χάρη στή μεγαλειώδη άνατροπή πού έπήλθε στήν Ιστορία, δταν τό προλεταριάτο πήρε στά χέ-ρια του τήν κρατική έξουσία συντελείται μιά τε-ράστια στροφή σ* δλη τή δράση τών έπαγγελματι-κών ένώσεων, οί δποίες γίνονται δ κύριος δημιουρ-γός τής νέας κοινωνίας, γιατί δημιουργοί αύτής τής κοινωνίας δέν μπορούν νά είναι παρά τά Εκατομ-μύρια τών μαζών. Ά ν στήν έποχή τής δουλοπαροι-κίας αύτοί οί δημιουργοί ήταν μερικές Εκατοντά-δες, δν στήν έποχή τοΰ καπιταλισμού πήραν μέρος στήν οίκοδόμηση τοΰ κράτους χιλιάδες καί δεκά-δες χιλιάδες, τώρα ή σοσιαλιστική άνατροπή δέν μπορεί νά Επιτελεστεί παρά μΕ τή δραστήρια, άμεση πραχτική συμμετοχή δεκάδων Εκατομμυρίων άν-θρώπων στή διακυβέρνηση τοΰ κράτους. Πρός τά κει ξεκινήσαμε, άλλά δέν φτάσαμε άκόμα. Οί έπαγγελματικές ένώσεις πρέπει νά ξέρουν, δτι δίπλα στά καθήκοντα, πού κατά ένα μέρος μέ-νουν έκκρεμή καί κατά ένα μέρος έπαψαν πιά νά Ισχύουν, πού, δπως καί νά 'χει, έστω κι δν παραμέ-νουν άκόμα, δέν μπορούν νά μήν μάς φαίνονται μικρά, δίπλα σ' αύτά τά καθήκοντα τής καταγραφής, τοΰ καθορισμού νόρμας, τής ένοποίησης τών όργα-νώσεων μπαίνει ένα πιό μεγάλο καί πιό σπουδαίο καθήκον, δηλαδή τό καθήκον νά μάθει ή μάζα νά κυβερνά δχι άπό τά βιβλία, δχι μέ διαλέξεις, δχι στις συγκεντρώσεις, άλλά νά μάθει μέ τήν πείρα της, νά έπιτευχθεί ώστε στή δουλειά πού κάνει τώρα τό πρωτοπόρο στρώμα, πού άνέδειξε άπό τίς γραμ-μές του τό προλεταριάτο, πού έξουσιοδοτήθηκε άπό τό προλεταριάτο νά διοικεί καί νά όργανώνει— νά τραβηχθοΰν δλο καί πιό πολλοί έργάτες, δλο καί νέα στρώματα έργατών, νά έπιτευχθεί ώστε στή δουλειά πού κάνει αύτό τό νέο στρώμα νά πά-ρουν μέρος άλλα δέκα τέτοια στρώματα».

146

«Καί τό καθήκον τους είναι νά προωθούν αύτά τά Εκατομμύρια καί δεκάδες Εκατομμύρια τών Εργα-ζομένων άπό τή μιά δράση, τήν πιό άπλή, σέ μιά πιό σύνθετη, χωρίς νά πάψουν ούτε στιγμή νά προ-σελκύουν νέα στρώματα άπό τήν έφεδρεία τών Ερ-γαζομένων, χωρίς νά πάψουν ούτε στιγμή νά κινη-τοποιούν τίς μάζες γιά τήν έκπλήρωση καί τών πιό δύσκολων καθηκόντων νά διαπαιδαγωγούν, λοιπόν, όλο καί πιό πλατιές μάζες γιά τή διακυβέρνηση τού κράτους»214.

Γύρω στά τέλη τοΰ 1920 έγινε μιά σπουδαία καί δλο πάθος συζήτηση γιά τό ρόλο τών συνδικάτων μετά τήν Επανάσταση. Ό Τρότσκυ ύποστήριζε τήν άποψη πώς σ' Ενα κράτος Εργατών δΕ χρειάζουνται πιά προστασία τά ιδιαίτερα συμφέροντα τών έργατών. Θά πρέπει, Ελεγε, νά άποφευχθεϊ ό «σοβιετικός συνδικαλισμός», καί ή δουλειά τών συνδικάτων θά πρΕπει νά συγκεντρώνεται στήν παρα-γωγή. Τό Κόμμα δΕν θά πρΕπει νά διατάσσει νά «ταρακου-νήσει» τά συνδικάτα, ώστε νά δημιουργηθεί ή κατάλληλη άτμόσφαιρα γιά παραγωγή. Ή «Εργατική άντιπολίτευση» χρησιμοποίησε άναρχοσυνδικαλιστικά Επιχειρήματα γιά νά ύποστηρίξει τήν άρχή τής άμεσης δημοκρατίας τών παραγωγών στά Εργοστάσια. Ό Λένιν προσπάθησε νά δείξει πώς ό κύριος ρόλος τών συνδικάτων ήταν διαπαιδα-γωγικός.

«Άπό τή μιά μεριά, τά συνδικάτα, πού δέχονται στις γραμμές τους δλους τούς βιομηχανικούς έργάτες, άποτελοΰν όργάνωση τής άρχουσας, κυρίαρχης, κυ-κυβερνώσας τάξης, πού Εγκαθίδρυσε μιά διχτατο-ρία καί άσκεΐ καταπίεση μέσφ τοΰ κράτους. Δέν άποτελοΰν δμως κρατική όργάνωση* ούτε άποσκο-ποΰν στήν καταπίεση άλλά στήν διαπαιδαγώγηση. Είναι μιά όργάνωση πού άποβλέπει νά όργανώσει καί νά έκπαιδεύει* είναι Ενα πραγματικό σχολειό* σχολειό διοίκησης, σχολειό οίκονομικής διεύθυν-σης* σχολειό τοΰ κομμουνισμού... Στό σύστημα τής διχτατορίας τοΰ προλεταριάτου, τά συνδικάτα βρίσκονται, γιά νά τό πώ έτσι, άνά-μεσα στό κόμμα καί στήν κυβέρνηση... Ποιά είναι τά πρακτικά συμπεράσματα πού μποροΰ-

147

με νά άντλήσουμε άπό αύτήν τήν Ιδιόμορφη κατά-σταση; Είναι δτι... τά συνδικάτα άποτελοΰν ένα <5ε-σμό άνάμεσα στήν πρωτοπορεία και τίς μάζες, καί μέ τήν καθημερινή τους δουλειά πείθουν τίς μάζες, τίς μάζες τής μόνης τάξης, πού είναι ικανή νά μάς φέρει άπό τόν καπιταλισμό στόν κομμουνισμό»215.

Ήταν άνάγκη, συνεχίζει ό Λένιν, νά Αντιμετωπίσουν τά γεγονότα, νά Αποφεύγουν τή χρήση μεταφορικών έκ-φράσεων άπό τήν στρατιωτική γλώσσα δταν συζητείται ό ρόλος τών συνδικάτων, καί, άπό τό άλλο μέρος, νά λαβαί-νουν ύπόψη τό πραγματικό έπίπεδο μόρφωσης πλατιών μαζών τής έργατιάς.

«Γνωρίζει μήπως κάθε έργάτης πώς νά διοικεί τό κράτος; "Οσοι δουλεύουν στήν σφαίρα τής πράξης, ξαίρουν πώς κάτι τέτοιο δέν είναι άλήθεια, δτι έκα-τομμύρια άπό τούς όργανωμένους έργάτες μας περ-νούν αύτό πού πάντα λέγαμε πώς ήταν τά συνδικά-τα, ένα σχολειό δηλ. τοϋ κομμουνισμού καί τής δι-οίκησης.'Οταν θά 'χουν παρακολουθήσει μερικά χρό-νια αύτό τό σχολειό, θά έχουν μάθει νά διοικοϋν, αύτή δμως ή πορεία είναι Αργή. Άκόμα δέν καταρ-γήσαμε τόν άναλφαβητισμό. Εαίρουμε πώς έργάτες πού είναι σέ έπαφή μέ άγρότες, είναι εύπρόσβλητοι άπό μή - προλεταρικά συνθήματα. Ποιοι άπό τούς έργάτες έχουν άσχοληθεΐ μέ τό κυβερνητικό έργο; Μόλις λίγες χιλιάδες σ' όλόκληρη τή Ρωσία—καί τίποτα παραπέρα. Ά ν πούμε πώς δέν είναι τό κόμ-μα άλλά τά συνδικάτα πού θά ύποδείχνουν τούς ύπο-ψήφιους καί θά διοικούν, αύτό μπορεί νά χτυπάει στ' αύτιά σάν πολύ δημοκρατικό καί μπορεί νά μάς βοηθάει νά μαζέψουμε λίγους ψήφους, δχι δμως γιά πολύ. Θά άποδειχτεί μοιραίο γιά τή διχτατορία τοϋ προλεταριάτου» 21

Όταν διαβάζουμε τά πρακτικά αύτής τής συζήτησης, πού έπί άρκετούς μήνες δέσποσε στή ζωή τοϋ Κόμματος, άντιλαμβανόμαστε καί πάλι τίς κύριες Αντιφάσεις μέσα στό νέο Σοβιετικό κράτος. Στή μέση μεταξύ τής θέσης τών όπαδών τών διοικητικών μεθόδων καί τής θέσης τών άναρ-χοσυνδικαλιστών, ό Λένιν εΙσήγαγε τήν παράσταση τοΰ «Ιμάντα - μεταβίβασης» πού ένώνει τό Κόμμα καί τήν κυ-

148

βερνητική ήγεσία μέ τΙς καθυστερημένες μάζες: «Τό κράτος, είναι ένας χώρος καταπίεσης. Θά ήταν τρέλα νά άποκρύψουμε τήν καταπίεση, είδικά τήν έποχή τής διχτατορίας τοϋ προλεταριάτου, έτσι πού τά διοικητικά μέτρα καί ή ,,ύποκίνηση" είναι άπα-ραίτητα. Τό κόμμα είναι ό ήγέτης, ή πρωτοπορεία τοϋ προλεταριάτου πού κυβερνά άμεσα... Τά συνδι-κάτα είναι μιά έφεδρεία τής κρατικής έξουσίας, ένα σχολειό τοΰ κομμουνισμού, ένα σχολειό διεύθυν-σης. Τό κύριο και Ιδιαίτερο στοιχείο σ' αύτή τή σφαίρα δέν είναι ή διοίκηση άλλά οί «δεσμοί» άνά-μεσα στήν κεντρική κρατική διοίκηση (καί, βέβαια, τίς τοπικές έπίσης), τήν έθνική οικονομία καί τίς πλατειές μάζες τών έργαζωμένων»217.

Ή έξέγερση τών ναυτών στό Κρόνστατ (1921) άποκά-λυψε πώς τό πρόβλημα τής σχέσης τοΰ Κόμματος μέ τή μάζα τών έργατών ήταν στήν πραγματικότητα μόνο ένα άπό τά πολλά προβλήματα πού είχε νά άντιμετωπίσει ή νικήτρια πρωτοπορεία σέ μιά χώρα δπου ό άγροτικός πλη-θυσμός άποτελοΰσε τή συντριπτική πλειοψηφία. Οί περισ-σότεροι άπό τούς στασιαστές ήταν άγροτόπαιδα. Τό Κρόν-στατ βοήθησε τό Λένιν νά καταλάβει πώς δ «πολεμικός κομμουνισμός» δέ στεκόταν πιά καί πώς έπρεπε νά βρεθούν νέοι τρόποι γιά νά έξασφαλιστεΐ ό έφοδιασμός τής χώρας μέ τρόφιμα καί καύσιμα. Στό δέκατο συνέδριο τοΰ Κόμ-ματος, πού τό έπισκίασαν διχόνοιες μέσα στό Κόμμα κα-θώς καί δ σηκωμός στό Κρόνστατ, δ Λένιν είπε:

«... Οί συνθήκες μέσα στίς όποιες ύποχρεωθήκαμε νά ύπερασπίσουμε τήν έπανάσταση, κατέστησαν άπί-στευτα δύσκολη τή λύση τών προβλημάτων μας. Δέν μπορέσαμε νά δείξουμε δλα τά πλεονεκτήματα τής παραγωγής σέ μεγάλη κλίμακα, γιατί είναι σω-ριασμένη σέ έρείπια, καί σέρνεται. Καί μπορεί νά άνασυγκροτηθεΐ μόνο άν τελεσθούν θυσίες άπό αύ-τούς τούς ίδιους τούς μικροκαλλιεργητές. "Αν θές νά στήσεις, τή βιομηχανία στά πόδια της, χρειά-ζεσαι καύσιμα καί πρέπει νά βασιστείς στήν ξυλεία· άν πάλι βασιστείς, στήν ξυλεία πρέπει νά φροντί-σεις τόν άγρότη καί τό άλογό του. Σέ συνθήκες κρί-σης, δπου λείπουν οί κτηνοτροφές καί βλέπει νά

149

χάνονται τά ζώα του, 6 άγρότης πρέπει νά δίνει μέ πίστωση τή παραγωγή του στή Σοβιετική έξουσία, πρός όφελος τής μεγάλης βιομηχανίας πού δέν τοϋ 'χει δώσει άκόμα τίποτα. Αύτή ή οίκονομική κατά-σταση δημιουργεί τρομακτικές δυσκολίες καί ζητά μιά βαθύτερην άνάλυση τών συνθηκών μετάβασης άπό τόν πόλεμο στήν εΙρήνη... Ή κεντρική Επιτρο-πή πήρε μέ βάση αύτούς τούς ύπολογισμούς τήν άπόφασή της... νά ύποκαταστήσει μ' έναν φόρο τήν δποχρεωτική συγκέντρωση τοϋ άγροτικοϋ πλεονά-σματος... Πρέπει ν* άφήσουμε τόν άγρότη νά βρί-σκει μιά κάποια διέξοδο στό τοπικό έμπόριο καί νά άντικαταστήσουμε τή συγκέντρωση τοϋ πλεονάσμα-τος μ' ένα φόρο, νά δώσουμε στόν μικροκαλλιεργη-τή μιάν εύκαιρία νά προγραμματίσει τήν παραγωγή του καί νά καθορίσει τό μέγεθός της σέ σχέση μέ τόν φόρο»218.

Ή κατάσχεση τοϋ περισσεύματος τροφίμων άντικατα-στάθηκε μέ τό φόρο σέ είδος. Ή Ιστορική πραγματικότητα τής χώρας άπαιτοΰσε αύτά τά λύτρα, άσχετα άπό τίς άρχι-κές Ιδέες καί αύταπάτες τής έπανάστασης. Ό Λένιν τώρα βλέπει καί λέει πώς ή νίκη τοϋ προλεταριάτου σέ μιά καθυ-στερημένη άγροτική χώρα έξαρτάται άπό δυό δρους:

«Σέ μιά τέτοια χώρα, ή σοσιαλιστική έπανάσταση μπορεί νά θριαμβεύσει μόνο μέ δυό προϋποθέσεις. Πρώτα άν τής δοθή έγκαιρα βοήθεια άπό μιά σο-σιαλιστική έπανάσταση σέ μιά ή περισσότερες προ-χωρημένες χώρες... Ό δεύτερος δρος, είναι ή συμ-φωνία άνάμεσα στό προλεταριάτο πού άσκεί τήν δι-χτατορία του, κατέχει δηλ. τήν κρατική έξουσία, καί τήν πλειοψηφία τοϋ άγροτικοϋ πληθυσμοϋ. Συμ-φωνία, είναι μιά πολύ πλατειά έννοια πού περιλαμ-βάνει όλόκληρες σειρές καί μεταβατικά στάδια...

Ξαίρουμε δτι δσο δέν ύπάρχει έπανάσταση σέ άλλες χώρες, μόνο συμφωνία μέ τήν άγροτιά μπο-ρεί νά σώσει τήν σοσιαλιστική έπανάσταση στή Ρωσία... Αύτό πρέπει νά τό λογαριάζουμε καί ήμα-στε άρκετά ψύχραιμοι πολιτικά ώστε νά ποϋμε είλι-κρινά: άς ξαναεξετάσουμε τήν πολιτική μας σέ σχέ-ση μέ τήν άγροτιά. Ή κατάσταση πού κράτησε

150

τόσον καιρό δέν μπορεί νά συνεχιστεί άλλο... Πρέπει νά προσπαθήσουμε νά Ικανοποιήσουμε τΙς άξιώσεις τών χωρικών πού είναι δικαιολογημένα δυ-σαρεστημένοι καί άπογοητευμένοι καί πού δέν μπο-ρούσαν νά είναι Αλλιώς. Πρέπει νά τούς πούμε: ,,ΝαΙ, αύτή ή κατάσταση δέν μπορεί νά κρατήσει άλλο". Πώς δμως μπορούν νά Ικανοποιηθούν οί άγρό-τες καί τί σημαίνει νά Ικανοποιηθούν; πού βρίσκε-ται ή άπάντηση; Φυσικά, βρίσκεται στίς άπαιτήσεις τής άγροτιάς. ΤΙς ξαίρουμε αύτές τίς άπαιτήσεις. Πρέπει δμως νά τίς έπαληθεύσουμε καί νά έξετά-σουμε δσα ξαίρουμε γιά τίς οίκονομικές διεκδική-σεις, τών άγροτών, άπό τήν άποψη τής οικονομικής έπιστήμης. "Αν προχωρήσουμε θά δούμε άμέσως δτι δυό πράγματα θά χρειαστούν γιά νά Ικανοποιηθεί ό μικρός παραγωγός. Τό πρώτο είναι μιά κάποια έλευ-θερία στίς άνταλλαγές, έλευθερία γιά τόν μικρό άτο-μικό Ιδιοκτήτη* καί τό δεύτερο είναι ή άνάγκη νά βρίσκει προϊόντα καί εύκολίες. Γιατί τί θά σήμαινε έλευθερία στίς συναλλαγές άν δέν είχε τίποτα νά άνταλλάξει καί έλευθερία τού έμπορίου, Αν δέν είχε τίποτα νά έμπορευτεί!»219.

Νομίζουμε πώς είναι όλοφάνερο δτι όρισμένα βασικά χαρακτηριστικά τής Νέας Οίκονομικής Πολιτικής, ό Λέ-νιν δέν τά θεωρούσε άναγκαΐα μόνο γιά τήν είδική μετεπα-ναστατική κατάσταση τής Ρωσίας, άλλά τά έβλεπε καί σάν θεμελιακά δομικά στοιχεία γιά μελλοντικά «σοσιαλιστικά κράτη». Άπό αύτή τήν άποψη είναι χαρακτηριστικό ένα γράμμα του, τής 14 τοΰ Απρίλη 1921, πρός τίς «νεώτερες Δημοκρατίες τής Ύπερκαυκασίας». Στό γράμμα αύτό δια-βάζουμε λοιπόν:

«Τό καθήκον αύτό είναι, άλλά, άπόλυτα πραγ-ματοποιήσιμο. Γιά νά λυθεί μέ έπιτυχία, τό σπου-δαιότερο είναι νά καταλάβουν οί κομμουνιστές τής Ύπερκαυκασίας τήν Ιδιομορφία τής θέσης τους, τήν Ιδιομορφία τής κατάστασης τών Δημοκρατιών τους, πού διαφέρει άπό τήν κατάσταση καί τίς συν-θήκες τής ΣΟΣΔ, νά καταλάβουν τήν άνάγκη νά μήν άντιγράφουν τήν ταχτική μας, άλλά νά τήν τροποποιούν μελετημένα ώστε νά άνταποκρίνε-

151

ται στίς διαφορές τών συγκεκριμένων συνθηκών... Χρειάζεται μεγαλύτερη εύλυγισία, περισσότερη

σύνεση καί ύποχωρητικότητα άπέναντι στή μικρο-αστική τάξη, τή διανόηση καί κυρίως στήν άγρο-τιά... Πιό άργό, πιό συνετό και πιό συστηματικό πέ-ρασμα στό σοσιαλισμό—νά τί είναι δυνατό καί άναγ καΐο γιά τΙς Δημοκρατίες τοΰ Καυκάσου σέ διά-κριση άπό τήν ΣΟΣΔ. Νά τί πρέπει νά καταλάβετε καί νά μπορέσετε νά πραγματοποιήσετε σέ διάκριση άπό τή δική μας ταχτική.

Ανοίξαμε τό πρώτο ρήγμα στόν παγκόσμιο κα-πιταλισμό. Τό ρήγμα έγινε...

"Εσείς, σύντροφοι κομμουνιστές τοΰ Καυκάσου, δέν έχετε νά άνοίξετε ρήγμα.

Νά μήν άντιγράφετε τήν ταχτική μας, μά νά σκεφτείτε έλεύθερα καί άνεξάρτητα τΙς αιτίες τής Ιδιομορφίας της, τΙς προϋποθέσεις καί τά άποτε-λέσματά της καί νά έφαρμόσετε στόν τόπο σας όχι τό γράμμα, μά τό πνεύμα, τό νόημα, τά διδάγματα άπό τήν πείρα τοΰ 1918-1921...

Προσπαθήστε άμέσως νά καλυτερέψετε τήν κα-τάσταση τών άγροτών, ν* άρχίσετε μεγάλα έργα έξηλεκτρισμοΰ, άρδεύσεων. Περισσότερο άπ' δλα χρειάζεται ή άρδευση γιατί θά άναδημιουργήσει περισσότερο άπ' δλα τόν τόπο σας θά τόν άναγεν-νήσει, θά θάψει τό παρελθόν, θά σταθεροποιήσει τό πέρασμα στό σοσιαλισμό»2

Ή κριτική στάση πού πήρε ό Λένιν σέ άλλα κείμενά του, τής Ιδιας περιόδου, άπέναντι στή φάση τοΰ «πολεμι-κού κομμουνισμού» ύποδηλώνει πώς τά παραπάνω κομμά-τια δέν ήταν άπλώς έκκληση πρός τούς "Υπερκαυκάσιους συντρόφους νά λαβαίνουν σωστά ύπόψη τους τΙς είδικέτ συνθήκες τής περιοχής τους, άλλά άποτελοΰν έκφραση μιάς πιό γενικής στάσης του.

«Στίς συνθήκες αύτοϋ τοΰ Ιδιόμορφου ,,πολεμικοΰ κομμουνισμού", πήραμε ούσιαστικά άπό τόν άγρό-τη δλα του τά πλεονεκτήματα — καί καμιά φορά μέ-ρος και άπό τά πιό άναγκαϊα του—γιά νά άνταπο-κριθοΰμε στις άνάγκες τοΰ στρατοΰ καί νά συντη-

152

ρήσουμε τούς έργάτες. Τά πιό πολλά άπ' αύτά τά πήραμε δανεικά, δίνοντας χαρτονομίσματα. Ά ν δέν ένεργούσαμε έτσι δέν θά καταφέρναμε νά νικήσου-με τούς γαιοκτήμονες καί τούς καπιταλιστές σέ μιά έρειπωμένη χώρα μικροχωρικών. Τό γεγονός δτι τό κατορθώσαμε (παρά τή βοήθεια πού οί Ισχυρότερες δυνάμεις τοϋ κόσμου έδωσαν στούς έκμεταλλευτές μας), δείχνει δχι μόνο τά θαύματα τοϋ ήρωϊσμοϋ πού μποροϋν νά έπιτελέσουν οί έργάτες καί οί άγρότες στόν άγώνα γιά τή χειραφέτησή τους· δείχνει έπί-σης πώς δταν οί Μενσεβίκοι, οί Σοσιαλεπαναστά-τες, ό Κάουτσκυ καί Σια μάς κατηγορούσαν γι' αύ-τόν τόν ,,πολεμικό κομμουνισμό", ένεργοϋσαν σάν λακέδες τής άστικής τάξης. Οί κατηγόριες τους μάς τιμοϋν. Πόσο άκριβώς μάς τιμοϋν, είναι ένα έξίσου σημαντικό πράγμα. Στόν ,,Πολεμικό κομμουνισμό", μάς έσπρω-ξε ό πόλεμος καί ή καταστροφή. Δέν ήταν καί δέν θά μποροϋσε νά είναι μιά πολιτική πού άντιστοι-χοϋσε στά οίκονομικά καθήκοντα τοϋ προλεταριά-του. Ήταν μιά προσωρινή λύση. Ή δρθή πολιτική τοϋ προλεταριάτου στήν άσκηση τής διχτατορίας του σέ μιά χώρα μικρό - άγροτών είναι νά παίρνει σιτη-ρά σέ άντάλαγμα βιομηχανικών άγαθών πού χρειά-ζονται οί άγρότες. Αύτή είναι ή μόνη πολιτική στό θέμα τών τροφίμων πού άνταποκρίνεται στά καθή-κοντα τοϋ προλεταριάτου καί μπορεί νά Ισχυρο-ποιήσει τίς θέσεις τοϋ σοσιαλισμού καί νά δδηγήσει στήν όλοκληρωτική του νίκη. Ό φόρος σέ είδος είναι μιά μετάβαση σ' αύτή τήν πολιτική»221.

Είχε περάσει δ καιρός τών έπιθέσεων τής Ερυθράς Φρουράς. Τό ζήτημα ήταν τώρα πώς νά μάθουν νά διοικοϋν τήν οίκονομία τής χώρας, πώς νά όργανώσουν τήν παρα-γωγή.

«Δέν πρέπει νά φοβούμαστε νά ,,διδάσκονται" οί κομμουνιστές άπό τούς αύτούς είδικούς, μαζί καί τούς έμπόρους, τούς μικροκαπιταλιστές συνεται-ριστές καί τούς καπιταλιστές, μέ τόν ίδιο τρόπο πού διδαχτήκαμε άπό τούς στρατιωτικούς είδικούς, άν

153

καί μέ διαφορετική μορφή. Τά άποτελέσματα αύτής τής ,,διδαχής" πρέπει νά έλέγχονται μόνο άπό τήν πρακτική πείρα και μέ τό νά γίνονται τά πράγματα καλύτερα άπό δ,τι θά τά έκαναν οί άστοί ειδικοί στή θέση σας· προσπαθεΐστε μέ κάθε τρόπο νά έξασφαλίσετε μιά βελτίωση στήν άγροτική οίκονο-μία καί τή βιομηχανία καί νά άναπτύξετε τίς άνταλ-λαγές μεταξύ τους. Μήν γρκινιάζετε γιά τά ,,δίδακ-τρα" πού τούς πληρώνουμε: δέν θά είναι πολύ άκρι-βά, ύπό τόν δρο δτι μαθαίνουμε κάτι»222.

Ή καλλιέργεια τών μικρών άγροτικών νοικοκυριών δέν μπορούσε νά είναι σταθερή χωρίς κάποιαν έλευθερία άνταλλαγών καί χωρίς νά συνδέεται μαζί της τό στοιχείο τοΰ καπιταλισμού. Πρέπει λοιπόν νά δοθεί στούς μικρούς άγρότες αύτή ή σταθερότητα, καί ή σοσιαλιστική, μεγάλης κλίμακας, βιομηχανία όφείλει νά τούς προμηθεύει προϊόν-τα σέ άντάλλαγμα τών τροφίμων καί πρώτων ύλών τους. Αύτό συνεπέγεται κάποιο βαθμό έλευθερίας γιά τόν καπι-ταλισμό, άλλά δέν είναι έπικίνδυνο, γιατί οί θέσεις κλει-διά τής βιομηχανίας μένουν στά χέρια τοΰ κράτους τών έργατών. Μέ τή βιομηχανία—έλεγχόμενη κατ* αύτό τόν τρόπο—θά μπορεί νά Εκσυγχρονιστεί ή καθυστερημένη χώρα.

«Μιά μεγάλης κλίμακα βιομηχανία κατασκευής μη χανών, ίκανή νά άναδιοργανώσει τήν άγροτική οι-κονομία, αύτή είναι ή μόνη ύλική βάση πού είναι δυνατή νά μάς όδηγήσει στό σοσιαλισμό. Δέν μπο-ρούμε δμως νά περιοριστούμε σ* αύτή τήν γενική θέση. Πρέπει νά τήν συγκεκριμενοποιήσουμε περισ-σότερο. Μεγάλη βιομηχανία, στηριγμένη στίς νεώ-τατες έπιτεύξεις τής τεχνολογίας καί Ικανή νά άνα-διοργανώσει τήν άγροτική οίκονομία, σημαίνει έξη-λεκτρισμό όλόκληρης τής χώρας»223.

«Τό Κομμουνισμός Ισον Σοβιέτ σύν ήλεκτρισμός»: ή περίφημη ρήση άνταποκρινόταν σέ μιά είδική κατάσταση σέ μιά είδική χώρα, άλλά καθόλου δέν είναι έφαρμόσιμο σέ παγκόσμια κλίμακα. Ό Λένιν τόνιζε καί ξανατόνιζε πώς ή ΝΕΠ Εκπροσωπούσε μιά ύποχώρηση, πού, έν μέρει, όφειλόταν στό γεγονός δτι ή παγκόσμια έπανάσταση δέν κατόρθωσε νά πραγματοποιηθεί τόσο γρήγορα δσο τήν

154

περίμεναν, καί, τελικά, δέν πραγματοποιήθηκε καθόλου. Στό τρίτο συνέδριο τής Κομμουνιστικής Διεθνούς (5 τοϋ Ιούλη 1921) ό Λένιν είπε:

«... ή άνάπτυξη τής διεθνοϋς έπανάστασης, πού προ-βλέψαμε, προχωρεί, όχι δμως σέ τόσο εύθεία γραμ-μή δσο περιμέναμε. Είναι φανερό, μέ τήν πρώτη ματιά, δτι ύστερα άπό τήν ύπογραφή τής είρή-νης, έτσι μάλιστα πώς ήταν κακή, δείχτηκε πώς ήταν άδύνατο νά τραβήξουμε τίς άλλες καπιταλι-στικές χώρες στήν έπανάσταση, μ' δλο πού ξαίρου-με πώς τά σημάδια τής έπανάστασης ήταν πολυά-ριθμα καί πολύ σημαντικά καί στήν πραγματικό-τητα πολύ σημαντικά καί πολυάριθμα άπ' δ,τι νο-μίζαμε τότε... τί... πρέπει νά κάνουμε τώρα; Τώρα πρέπει νά προετοιμαστούμε καθολικά γιά έπανάστα-ση καί νά μελετήσουμε βαθειά τούς δρόμους τής συγκεκριμμένης της άνάπτυξης στίς προχωρημένες καπιταλιστικές χώρες. Αύτό είναι τό πρώτο μάθημα πού πρέπει νά βγάλουμε άπό τή διεθνή κατάσταση. Ό σ ο γιά τή Ρωσσική μας Δημοκρατία, πρέπει νά Επωφεληθούμε άπό αύτή τή μικρήν άνάπαυλα γιά νά προσαρμόσουμε τήν τακτική μας σ' αύτό τό ζίγκ -ζάγκ τής Ιστορίας»221.

Ήταν άνάγκη νά άντιμετωπισθοϋν τά γεγονότα: «Ό έχθρός μας... δέν είναι οί όρδές τών λευκοφρου-ρών πού όδηγοϋνταν άπό τούς γαιοκτήμονες καί ύποστηρίζονταν άπό δλους τούς Μενσεβίκους καί τούς Σοσιαλεπαναστάτες, άπό δλη τήν διεθνή άστι-κή τάξη. Είναι τά καθημερινά οίκονομικά προβλή-ματα σέ μιά χώρα μικρο-άγροτών μέ κατεστραμ-μένη τή βαρειά βιομηχανία. Είναι τά μικροαστικά στοιχεία πού μάς περιβάλλουν δπως ό άέρας καί είσδύουν βαθειά στίς τάξεις τοΰ προλεταριάτου. Καί τό προλεταριάτο βγαίνει άπό τήν ταξική του κοίτη. Τά έργοστάσια καί οί φούρνοι τής βιομηχανίας μένουν άδρανείς—τό προλεταριάτο είναι άδύνατο καί σκόρπιο. 'Από τήν άλλη μεριά, τό μικροαστικό στοιχείο στή χώρα ύποστηρίζεται άπό όλόκληρη τή διεθνή άστική τάξη, πού έξακολουθεί νά κρατάει τή δύναμή της σ' δλο τόν κόσμο»224.

155

«καθώς πλέαμε πάνω στά κύματα τοΰ ένθουσιασμού, καί ξεσηκώναμε πρώτα τόν πολιτικό ένθουσιασμό και ύστερα τόν πολεμικό ένθουσιασμό τοΰ Λαοΰ, περιμέναμε πώς θά έκπληρώναμε τόσο μεγάλα κα-θήκοντα στόν τομέα τής οικονομίας, όσο μεγάλα ήταν τά πολιτικά καί στρατιωτικά καθήκοντα πού είχαμε πραγματοποιήσει βασιζόμενοι άμεσα σ* αύτόν τόν ένθουσιασμό. Προβλέπαμε—ή μάλλον θά ήταν καλύτερα νά λέγαμε πώς τό φανταζόμασταν χωρίς καί νά τό πολύ μελετήσουμε—πώς θά μπορού-σαμε νά όργανώσουμε άπευθείας κατά τή θέληση τοΰ προλεταριακού κράτους, τήν κρατική παραγωγή καί τήν κρατική διανομή τών προϊόντων σέ κομμου-νιστική βάση, σέ μιά χώρα μικροχωρικών. Ή πείρα άπόδειξε πώς είχαμε λάθος... κι' έμείς, πού σ' αύτά τά τρία ή τέσσερα χρόνια, μά-θαμε λιγάκι νά κάνουμε άπότομες άλλαγές στά μέ-τωπα (δταν άπότομες άλλαγές μετώπου είναι άπα-ραίτητες) άρχίσαμε προσεχτικά, μέ ζήλο καί έπι-μέλεια (άν καί δχι άρκετά προσεχτικά, μ' δχι δσον ζήλο καί έπιμέλεια χρειάζονταν) ν' μαθαίνουμε νά κάνουμε μιά νέα άλλαγή μετώπου, συγκεκριμμένα, τή Νέα Οικονομική Πολιτική. Τό Προλεταριακό κράτος πρέπει νά γίνει ένας προσεχτικός, έπίμονος καί πανούργος ,,έττιχειρηματίας" ένας συνεπής χον-τρέμπορας - άλλιώς δέν θά πετύχει ποτέ νά στήσει οικονομικά αύτή τή χώρα τών μικρο-χωρικών στά πόδια της, κάτω άπό τις συνθήκες πού ύπάρχουν, έτσι δπως ζούμε δίπλα-δίπλα μέ τήν καπιταλιστική (γιά τήν ώρα Καπιταλιστική) Δύση, δέν ύπάρχει άλλος δρόμος νά προχωρήσουμε πρός τόν κομμου-νισμό»226.

Ό Λένιν συνόψισε τήν δλη κατάσταση στό περίφημο λακωνικό έρώτημα: «ποιός, ποιόν;» Ποιόν θά άκολουθή-σουν οί πλατιές μάζες τής άγροτιάς; Τό προλεταριάτο, πού πάσκιζε νά δημιουργήσει τή σοσιαλιστική κοινωνία, ή όποια θά προμηθεύει στόν άγροτικό κόσμο τά άγαθά πού θά παράγει ή σοσιαλιστική μεγάλη βιομηχανία, ή τούς καπιταλιστές πού θέλουν έλευθερία άνταλλαγών καί έμπο-ρίου ώς πρώτο βήμα γιά τήν παλινόρθωση τοΰ καπιταλι-

156

σμοΟ; Άπό τήν άπάντηση σ' αύτό τό έρώτημα έξαρτιόταν τό άποτέλεσμα τής ΝΕΠ καί ή μοίρα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης στή Ρωσία—άφού ή παγκόσμια έπανάσταση δέν μπόρεσε νά γίνει.

«Άν ή ύποχώρηση άποδειχτεί σωστή ταχτική, πρέπει νά συνδεθούμε μέ τίς μάζες τής άγροτιάς τήν ώρα πού ήμαστε σέ ύποχώρηση καί ύστερα νά βαδί-σουμε μαζί του έκατό φορές πιό σιγά άλλά σταθερά καί άταλάντευτα, μέ έναν τρόπο πού θά τούς δείχνει πάντα δτι πραγματικά βαδίζουμε πρός τά έμπρός. Τότε ή ύπόθεσή μας θά είναι έντελώς άδύνατο νά κατανικηθεί καί καμιά δύναμη στόν κόσμο δέν θά μάς μπορέσει νά μάς καταβάλει... Νά ένωθούμε μέ τίς άγροτικές μάζες, μέ τούς άπλούς έργαζόμενους άγρότες καί ν* άρχίσουμε νά κινού-μαστε πρός τά έμπρός άσύγκριτα, άπεριόριστα πιό άργά άπ' δτι περιμέναμε, μ' έναν τέτοιον δμως τρόπο πού δλόκληρη ή μάζα νά κινείται πραγματικά πρός τά μπρός μαζί μας. Ά ν τό κάνουμε αύτό, θά προχω-ρήσουμε, τήν ώρα πού πρέπει, πολύ πιό γρήγορα άπ' δ,τι μπορούμε καί νά φανταστούμε σήμερα. Αύ-τό είναι κατά τή γνώμη μου, τό πρώτο βασικό πολι-τικό μάθημα άπό τήν Νέα Οίκονομική Πολιτική»287.

Ό Λένιν ύστερα έθεσε μερικά σοβαρά καί κρίσιμα έρωτήματα σχετικά μέ τούς μουζίκους:

«,,Σάν άνθρωποι ήσαστε σπουδαίοι, δέν μπορεί τεδμως νά τά βγάλετε πέρα μέ τά οικονομικά καθήκοντα πού έχετε άναλάβει..." Αύτή είναι ή άπλή καί αύ-στηρή κριτική πού ή άγροτιά—καί μέσω τής άγρο-τιάς μερικά τμήματα έργατών άπηύθυναν πρός τό κουμμουνιστικό κόμμα πέρισυ. Νά γιατί, στό θέμα τής ΝΕΠ, αύτό τό παληό σημείο, άποχτά τόση ση-μασία. Χρειάζεται μιά πραγματική δοκιμή. Οί καπιταλι-στές δουλεύουν δίπλα μας. Δουλεύουν σάν κλέφτες. Βγάζουν κέρδη· δμως ξαίρουν πώς νά ,,κουμαντά-τάρουν" τά πράγματα. 'Εσείς δμως—έσείς προσπα-θείτε νά τά κάνετε μ' ένα καινούργιο τρόπο: δέν βγάζετε κέρδος, οί άρχές δέν είναι κομμουνιστικές, τά Ιδανικά σας είναι θαυμαστά: είναι γραμμένα τόσο

157

δμορφα πού φαίνεστε σάν άγιοι, σά νά έπρόχειτο νά πάτε στόν παράδεισο, ένώ είστε άκόμα στή ζωή. Μπορείτε δμως νά τά βγάλετε πέρα; "Αν δλοι έμεϊς οί κομμουνιστές, τά ύπεύθνα στε-λέχη, καταλάβουμε καλά, πώς δέν έχουμε τήν Ικα-νότητα νά διευθύνουμε τήν οίκονομία, πώς πρέπει νά μάθουμε άπ' τήν άρχή - άρχή, τότε θά νικήσουμε —αύτό κατά τήν γνώμη μου είναι τό βασικό συμπέ-ρασμα πού θά έπρεπε νά βγεί»228.

Στήν ίδια πολεμική εΙσήγηση, πού έκανε στό ένδέκατο συνέδριο τοΰ Κόμματος—στίς 27 τοΰ Μάρτη 1923—είπε πώς ή στρατιωτική μάχη είχε κερδηθεΐ, άλλά έμενε άκόμη νά δοθεί ή οικονομική μάχη.

«Τό πρόβλημα είναι δτι οί ύπεύθυνοι Κομμουνιστές, άκόμα καί οί καλύτεροι άπό αύτούς, πού είναι άναμ-φισβήτητα τίμιοι καί πιστοί, πού στό παρελθόν είχαν καταδικαστεί χωρίς νά φοβηθοΰν τόν θάνατο, δέν ξαίρουν νά κάνουν έμπόριο, γιατί δέν είναι έπι-χειρηματίες, δέν έμαθαν νά έμπορεύονται, δέν θέ-λουν νά μάθουν καί δέν καταλαβαίνουν πώς πρέπει ν* άρχίσουν νά μαθαίνουν άπ' τήν άρχή. Κουμμου-νιστές έπαναστάτες πού πραγματοποίησαν τή με-γαλύτερη έπανάσταση στόν κόσμο, καί πού πάνω τους είναι στραμμένα τά μάτια άν δχι σαράντα πυ-ραμίδων, τουλάχιστο σαράντα χωρών τής Εύρώπης, μέ τήν έλπίδα πώς θά χειραφετηθούν άπό τόν καπι-ταλισμό, πρέπει νά διδαχτοΰν άπό τόν κοινό έμπορο. Αύτοί δμως οί άπλοί έμποροι έχουν τήν σειρά δε-κάδων χρόνων τού μαγαζιού τους καί ξαίρουν τή ,,δουλειά", ένώ οί ύπεύθυνοι κομμουνιστές καί άφο-σιωμένοι έπαναστάτες, δέν ξαίρουν τή δουλειά καί δέν καταλαβαίνουν ούτε δτι δέν τήν ξαίρουν. "Ετσι σύντροφοι, άν ξεφορτωθούμε αύτήν τουλά-χιστο τή στοιχειώδη άγνοια, θά πετύχουμε μιά πε-λώρια νίκη»229. Γιατί «Μέσα στή θάλασσα τοΰ Λαοΰ, έμεΐς δέν ήμαστε παρά μιά σταγόνα στόν ώκεανό καί μπορούμε νά διοικούμε μόνο δταν έκφράζουμε άκριβώς αύτό πού δ λαός θέλει συνειδητά. "Αν άποτύχουμε σ*

158

αύτό, τό κομμουνιστικό κόμμα δέν θά όδηγεϊ τό προ-λεταριάτο, τό προλεταριάτο δέν θά όδηγεϊ τΙς μάζες καί όλόκληρη ή μηχανή θά καταρρεύσει»280.

Γιατί: Ό Λένιν θεωρούσε τούς συνεταιρισμούς ώς Ενα άπό

τούς σπουδαιότερους κρίκους στήν άλυσίδα πού θά Ενωνε τή μεγάλη σοσιαλιστική βιομηχανία μέ τήν παραγωγή τών μικροκαλλιεργητών. Τήν άποψή του αύτή τή διατύπωσε σέ Ενα άπό τά τελευταία άρθρα πού Εγραψε πρίν πεθάνει,

«πραγματικά: ή κρατική Εξουσία πάνω σέ δλα τά μεγάλα μέσα παραγωγής· ή πολιτική δύναμη στά χέρια τοΰ προλεταριάτου* ή συμμαχία τοΰ προλε-ταριάτου μέ τά έκατομμύρια τούς μικρούς καί πολύ μικρούς άγρότες, ή σταθερή προλεταριακή ήγεσία τής άγροτιάς, κλπ—δλα αύτά δέν φτάνουν γιά νά χτίσουμε μιά όλοκληρωμένη σοσιαλιστική κοινω-νία άπό τούς συνεταιρισμούς, άπό τούς συνεταιρι-σμούς καί μόνο, πού τούς κοροϋδεύαμε νωρίτερα σάν ,,γυρολόγους" καί πού άπό μιάν όρισμένη άπο-ψη Εχουμε καί τώρα τό δικαίωμα νά τούς φερθούμε τό ίδιο, κάτω άπό τή ΝΕΠ: ΔΕν φτάνουν δλ' αύτά γιά νά χτίσουμε μιάν όλοκληρωμένη σοσιαλιστική κοινωνία; Δέν πρόκειται άκόμα γιά τό χτίσιμο σο-σιαλιστικής κοινωνίας, δμως είναι δ,τι χρειάζεται καί άρκεϊ γιά τούτο»281. «καί γιά νά κυριολεκτήσω, ύπάρχει ,,μόνον" Ενα πράγμα πού δΕν κάναμε: κι αύτό είναι νά «διαφω-τίσουμε" τόσο τό Λαό μας, πού νά καταλάβει δλα τά πλεονεκτήματα πού Εχει ή συμμετοχή τοΰ καθένα στή δουλειά τών συνεταιρισμών καί νά όργανώσει αύτή τή συμμετοχή. ,,Μόνον" αύτό. Δέν ύπάρχουν τώρα άλλα τεχνάσματα πού νά χρειάζονται γιά νά προχωρήσουμε στό σοσιαλισμό. Γιά νά πετύχουμε δμως αύτό τό ,,μόνο" πρέπει νά γίνει μιά πραγματική έπανάσταση—δλος ό Λαός πρέπει νά περάσει μέσα άπό μιά περίοδο πολιτιστικής άνάπτυξης»232. «Τώρα μπορούμε νά πούμε πώς γιά μάς ή άπλή άνά-πτυξη τών συνεταιρισμών... ταυτίζεται μέ τήν άνά-πτυξη τοΰ Σοσιαλισμού, καί ταυτόχρονα πρέπει νά παραδεχτούμε δτι σημειώθηκε μιά ριζική τροποποί-

159

ηση σέ δλη μας τή σύλληψη γιά τό σοσιαλισμό. Ή ριζική τροποποίηση είναι ή έξής: πρίν, ρίχναμε και έπρεπε νά ρίχνουμε τό κύριο βάρος στόν πολι-τικόν άγώνα, στήν έπανάσταση, στήν κατάχτηση τής πολιτικής έξουσίας κλπ. Τώρα τό βάρος μετατο-πίζεται στήν είρηνική, όργανωτική, ..πολιτιστική" δουλειά. Θά έλεγα δτι τό βάρος μετατοπίζεται σέ δουλειά έκπαίδευση, άν δέν ύπήρχε καί τό πρόβλη-μα τών διεθνών μας σχέσεων, άν δέν είχαμε νά πο-λεμήσουμε γιά τή θέση μας σέ παγκόσμια κλίμακα. "Αν δμως παραμερίσουμε τό πρόβλημα αύτό, καί περιοριστούμε στίς έσωτερικές οικονομικές σχέσεις τότε βέβαια τό βάρος τής δουλειάς μας μετατοπί-ζεται στήν έκπαίδευση»233.

Στό τελευταίο του έργο, πού είχαμε ήδη τήν εύκαιρία νά τό άναφέρουμε—Καλύτερα λιγότερα άλλά καλύτερα— ό Λένιν μιλά γιά τό άναπόφευχτο μιάς στρατιωτικής σύγ-κρουσης καί βλέπει καί πάλι τό μέλλον τής έσωτερικής πορείας τής Ρωσίας μέσα στά γενικά πλαίσια τών διεθνι-κών προοπτικών.

«Μάς λείπει, έξ άλλου, άρκετά ό πολιτισμός πού θά μάς έπέτρεπε νά περάσουμε κατ* ευθεία στό σοσια-λισμό, μ' δλο πού έχουμε τίς πολιτικές προϋποθέ-σεις πού άπαιτούνται πρός τούτο. Καί θά έπρεπε νά υίθετήσουμε τήν άκόλουθη ταχτική ή ν' άκο-λουθήσουμε τήν παρακάτω πολιτική, γιά νά σωθούμε. Πρέπει νά άγωνιστοϋμε νά χτίσουμε ένα κράτος, δπου οί έργάτες θά διατηροϋν τήν ήγεσία τών άγρο-τών, δπου θά διατηροϋν τήν έμπιστοσύνη τών άγρο-τών καί άσκώντας τή μεγαλύτερη οικονομία θά ά-φαιροϋν όποιοδήποτε ίχνος υπερβολής άπό τίς κοι-νωνικές μας σχέσεις. «Πρέπει νά περιορίσουμε τόν κρατικό μηχανισμό στόν άνώτατο βαθμό οίκονομίας. Πρέπει νά καταρ-γήσουμε δλα τά ίχνη ύπερβολής σ' αύτόν. Γιατί είχε κληρονομήσει τόσο πολλά άπό τήν Τσαρική Ρωσία, άπό τό γραφειοκρατικό, καπιταλιστικό κρατικό μηχανισμό! Αύτή δμως δέν θά είναι μιά περίοδο άγροτικών πε-ριορισμών;

160

Όχι . "Αν φροντίσουμε νά διατηρηθεί ή έργατική τάξη στήν ήγεσία τοϋ προλεταριάτου: θά ήμαστε σέ θέση, έφαρμόζοντας τή μεγαλύτερη δυνατή φειδώ στήν οίκονομική ζωή τοϋ κράτους μας, νά χρησι-μοποιούμε κάθε μας άποταμίευση γιά νά άναπτύ-ξουμε τήν βαρειά μας βιομηχανία κατασκευής μηχανών, τόν ήλεκτρισμό, τήν ύδραυλική έξόρυξη τύρφης, γιά νά άποτελειώσουμε τόν ύδροηλεκτρικό Σταθμό τοϋ Βολκώφ κτλ.» Σ' αύτά καί μόνο σ' αύτά, στηρίζονται οί έλπίδες μας. Μόνον δταν τά πετύχουμε αύτά, θά μποροϋμε, γιά νά μιλήσω μεταφορικά, ν' άλλάξουμε άλογα, ν' άφήσουμε τό χωριάτικο μουζίκικο άλογο τής φτώ-χειας, τό άλογο μιάς οίκονομίας σχεδιασμένης γιά μιάν έρειπωμένη άγροτική χώρα, καί νά καβαλι-κέψουμε τό άλογο τής βαρειάς μηχανοκατασκευα-στικής βιομηχανίας, τοΰ έξηλεκτρισμοΰ, τοϋ ήλεκ-τροσταθμοΰ τοϋ Βολκώφ κτλ284.

Ό λ ο καί ξανά μάς φέρνει μπροστά στό κεντρικό πρό-βλημα, δηλαδή στό πρόβλημα τής νικηφόρας έπανάστα-σης σέ χώρα καθυστερημένη. Στό λόγο του στό δγδοο συνέδριο τοΰ Κόμματος, τό Μάρτη τοΰ 1919, ό Λένιν συνό-ψισε τό πρόβλημα αύτό μέ τοϋτα τά λόγια:

«Τό άποτέλεσμα αύτοΰ τοϋ χαμηλοΰ πολιτιστικοΰ έπιπέδου είναι δτι τά Σοβιέτ πού σύμφωνα μέ τό πρόγραμμά της είναι δργανα τής διακυβέρνησης όαώ τόν έργαζόμενον Λαό, είναι στήν πράξη δργανα διακυβέρνησης γιά τόν έργαζόμενο Λαό άπό τό προχωρημένο τμήμα τοϋ προλεταριάτου, δχι δμως άπό τόν έργαζόμενο λαό στό σύνολό του»®®.

11 161

ν ί π ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ

Ή θεωρία τοϋ Λένιν γιά τόν Ιμπεριαλισμό στηρίζεται στήν πεποίθησή του πώς οί πόλεμοι είναι άναπόφευχτοι. Ή άνάπτυξη τών Ιμπεριαλιστικών δυνάμεων είναι άνισό-μερη.

Στό μοίρασμα τοϋ κόσμου ένα δυσανάλογα μεγάλο μέ-ρος έχουν οί χώρες πού, ώς πρός τό ρυθμό άνάπτυξης τών παραγωγικών τους δυνάμεων δέν είναι πιά ήγέτριες. Οί διαμάχες καί άντιφάσεις πού προκαλεί τό γεγονός αύτό λύνονται μέ τή βία.

«Τό πρόβλημα είναι: ποιά άλλα μέσα έκτός άπό τόν πόλεμο θά μπορούσαν νά ύπάρξουν κάτω άπό τόν καπιταλισμό γιά νά ύπερνικηθεΐ ή άπόσταση άνά-μεσα στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου άπό τή μιά καί τή διανομή τών άποικιών καί τών σφαιρών έπιρροής άπό τό χρηματιστικό κεφάλαιο άπό τήν άλλη;»®·.

"Η άνισόμερη άνάπτυξη δημιουργεί άδιάκοπα καταστά-σεις δπου οί πόλεμοι γίνονται άναπόφευχτοι.

«ΕΙρηνικές συμμαχίες προετοιμάζουν τό έδαφος γιά πολίμους πού μέ τή σειρά τους προκύπτουν άπό πο-λέμους* τό ένα άποτελεΐ δρο γιά τό άλλο καί έτσι παράγονται έναλλακτικές μορφές είρηνικού καί μή - είρηνικοΰ άγώνα, σέ μιά καί τήν ίδια βάση τών Ιμπεριαλιστικών δεσμών καί σχέσεων μέσα στό πλαίσιο τής παγκόσμιας οικονομίας καί τής παγκό-σμιας πολιτικής»237.

Τό μοίρασμα τοϋ κόσμου άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστι-κές δυνάμεις όδηγεϊ άναπόφευχτα σέ έθνικούς πολέμους, διεξαγόμενους άπό τΙς άποικίες καί τις μισοαποικίες. *Α-

162

φοϋ ό πόλεμος είναι ή συνέχεια τής πολιτικής μέ άλλα μέσα, οί έθνικοί πόλεμοι ένάντια στόν Ιμπεριαλισμό πρέ-πει, άναγκαστικά, νά είναι ή συνέχεια τής πολιτικής τής έθνικής άπελευθέρωσης στίς άποικίες.

«Εθνικοί άγώνες έναντίον τών Ιμπεριαλιστικών δυ-νάμεων δέν είναι μόνον δυνατοί καί πιθανοί* είναι άναπόφευκτοι καί είναι προοδευτικοί καί έπανα-στατικοί»288.

Προτείνουμε νά μελετηθοΟν οί άπόψεις τοϋ Λένιν γιά τόν πόλεμο καί τήν εΙρήνη σέ συσχετισμό μέ τρεις ειδικές καταστάσεις: δταν ξέσπασε ό πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, τόν καιρό πού ύπογράφτηκε ή συνθήκη εΙρήνης τοΰ Μπρέστ Λιτόβσκ, άμεσα δηλ. μετά τήν έπανάσταση καί τή στιγμή πού, ύπό τήν ήγεσία τοΰ Λένιν, καταστρώνονταν οί βασικές γραμμές τής έξωτερικής πολιτικής πού θά τηρούσε τό Σοβιετικό κράτος.

Άμέσως μετά τό ξέσπασμα τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου ό Λένιν Εγραφε, Επικαλούμενος τίς άποφάσεις πού είχαν παρθεί στό τελευταίο συνέδριο τής Σοσιαλιστι-κής Διεθνούς στή Βασιλεία τό 1912:

«Ό εύρωπαΐκός καί ό παγκόσμιος πόλεμος Εχουν σαφώς Εκδηλωμένο χαρακτήρα άστικοΰ, Ιμπερια-λιστικού, δυναστικού πολέμου. Ή πάλη γιά άγο-ρές και ή καταλήστευση ξένων χωρών, ή τάση νά καταπνίξουν τό έπαναστατικό κίνημα τοΰ προλε-ταριάτου καί τής δημοκρατίας στό έσωτερικό τών χωρών, ή τάση νά άποβλακώσουν, νά διασπάσουν καί νά έξοντώσουν τούς προλετάριους δλων τών χωρών, σπρώχνοντας τούς μισθωτούς σκλάβους τοΰ ένός έθνους Ενάντια στούς μισθωτούς σκλά-βους τοΰ άλλου έθνους πρός δφελος τής καιφαλο-κρατίας—αύτό είναι τό μοναδικό πραγματικό περι-εχόμενο καί τό μοναδικό πραγματικό νόημα τοΰ πολέμου»239. «Καί οί δύο όμάδες τών έμπολέμων έθνών δέν ύστεροΰν σέ τίποτα ή μιά άπό τήν άλλη σ' δ,τι άφο-ρά τίς φρικαλεότητες καί τή βαρβαρότητα τοΰ πο-λέμου... Τά συνθήματα τής σοσιαλδημοκρατίας σή-μερα πρέπει νά είναι: πρώτο, όλόπλευρη προπαγάνδιση τής σοσιαλι-

163

στικής έπανάστασης, πού νά άγκαλιάζει και τό στρατό καί τό θέατρο τών πολεμικών έπιχειρήσεων, καί τής άνάγκης νά στρέψουν τά δπλα δχι ένάντια στά άδέλφια τους, στούς μισθωτούς σκλάβους τών άλλων χωρών, άλλά ένάντια στίς άντιδραστικές καί άστικές κυβερνήσεις καί τά άστικά κόμματα δλων τών χωρών»240. «'Η μετατροπή τοΰ σημερινού ίμπεριαλιστικοΰ πολέμου σέ έμφύλιο πόλεμο είναι τό μοναδικά σω-στό προλεταριακό σύνθημα»241.

Σέ δλα τά άρθρα πού έγραψε ό Λένιν μέ τό ξέσπασμα τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου βρίσκουμε βίαιη κριτική τών σοσιαλδημοκρατών ήγετών, οί όποιοι είχαν εύθυ-γραμμιστεΐ μέ τίς άντίστοιχές τους έμπόλεμες κυβερνήσεις. Ό Λένιν έβλεπε άμεση σχέση, άνάμεσα στή στάση τους καί σέ δλες τίς μορφές τοΰ όππορτουνισμοΰ μέσα στό κί-νημα τής έργατικής τάξης.

«Είναι όλοφάνερο δτι τό βασικό Ιδεολογικοπο-λιτικό περιεχόμενο τοΰ σοσιαλσωβινισμοΰ συμπί-πτει άπόλυτα μέτίς βάσεις τοΰ όππορτουνισμοΰ. Εί-ναι ένα καί τό ίδιο ρεύμα. Ό όππορτουνισμός μέσα στίς συνθήκες τοΰ πολέμου τοΰ 1914-1915 γεννάει άκριβώς τό σοσιαλσωβινισμό. Τό κύριο ζήτημα στόν όππορτουνισμό είναι ή ιδέα τής συνεργασίας τών τάξεων. Ό πόλεμος όδηγεϊ ώς τό τέλος αύτή τήν ιδέα προσθέτοντας ταυτόχρονα στούς συνηθι-σμένους παράγοντες καί στά συνηθισμένα κίνητρά της μιά όλόκληρη σειρά άπό έκτακτους παράγον-τες καί κίνητρα, έξαναγκάζοντας μέ τίς άπειλές καί τή βία τή μικροαστική καί σκόρπια μάζα νά συνεργαστεί μέ τήν κεφαλαιοκρατία: τό περι-στατικό αύτό μεγαλώνει δπως είναι φυσικό, τόν κύκλο τών όπαδών τοΰ όππορτουνισμοΰ καί έξηγεΐ άπόλυτα τό πέρασμα πολλών χθεσινών ριζοσπα-στών σ' αύτό τό στρατόπεδο»242.

Τά έπαναστατικά κινήματα τής έργατικής τάξης πρέπει νά έχουν σκοπό τους τήν άνατροπή τών κυβερνήσεων τής χώρας τους καί τή μετατροπή τοΰ πολέμου σέ έμφύλιο πόλεμο. Τίς παραμονές τής Διάσκεψης τοΰ Τσίμμερβαλντ, δπου, τό καλοκαίρι τοΰ 1915, συναντήθηκαν «διεθνιστές»

164

άπό ένδεκα χώρες, ό Λένιν έγραψε τό Σοσιαλισμός καί πόλεμος, δπου διαβάζουμε:

ΟΙ σοσιαλιστές καταδίκαζαν πάντα τούς πολέ-μους άνάμεσα στούς λαούς σάν κάτι τό βάρβαρο καί τό άπάνθρωπο. Ή στάση μας δμως άπέναντι στόν πόλεμο είναι καταρχήν διαφορετική άπό τή στάση τών άστών πασιφιστών (αύτοί είναι όπαδοί καί κή-ρυκες τής εΙρήνης) καί τών άναρχικών. Άπό τούς πρώτους διαφέρουμε γιατί καταλαβαίνουμε τήν άναπόφευκτη σύνδεση πού ύπάρχει άνάμεσα στούς πολέμους καί τήν πάλη τών τάξεων στό έσωτερικό μιδς χώρας, γιατί καταλαβαίνουμε δτι είναι άδύ-νατο νά έξαφανιστούν οί πόλεμοι χωρίς τήν έξά-λειψη τών τάξεων καί τήν άνοικοδόμηση τού σο-σιαλισμού, καθώς καί γιατί άναγνωρίζουμε στό άκέραιο δτι είναι δικαιολογημένοι, προοδευτικοί καί άναγκαίοι οί έμφύλιοι πόλεμοι, δηλ. οί πόλε-μοι τής καταπιεζόμενης τάξης ένάντια στήν κατα-πιέζουσα τάξη, οί πόλεμοι τών δούλων ένάντια στούς δουλοχτήτες, τών δουλοπάροικων άγροτών ένάν-τια στούς τσιφλικάδες, τών μισθωτών έργατών ένάν-τια στήν άστική τάξη. Καί άπό τούς πασιφιστές καί άπό τούς άναρχικούς έμείς οί μαρξιστές δια-φέρουμε, γιατί παραδεχόμαστε τήν άνάγκη νά με-λετιέται Ιστορικά ό κάθε πόλεμος χωριστά (άπό τή σκοπιά τοΰ διαλεχτικοΰ ύλισμού τοΰ Μάρξ). Στήν Ιστορία ύπήρξαν Επανειλημμένα πόλεμοι πού, παρ' δλες τίς φρικαλεότητες, τίς άγριότητες, τις συμφορές καί τά βάσανα πού συνδέονται άναπό-φευκτα μέ κάθε πόλεμο, ήταν προοδευτικοί, δηλ. συντέλεσαν στήν άνάπτυξη τής άνθρωπότητας, βοή-θησαν νά καταστραφούν έξαιρετικά βλαβεροί καί άντιδραστικοί θεσμοί (δπως, λογουχάρη, ή άπολυ-ταρχία ή ή δουλοπαροικία), τά πιό βάρβαρα δεσπο-τικά καθεστώτα τής Εύρώπης (τό τουρκικό καί τό ρωσικό). Γι' αύτό πρέπει νά άναλύσουμε τις Ιστορι-κές ιδιομορφίες άκριβώς τοΰ σημερινού πολέμου»243.

Δέν πρέπει νά καταδικάζεται κάθε πόλεμος. Ύπάρχουν καί δίκαιοι πόλεμοι.

«Άν, λογουχάρη, αύριο, τό Μαρόκο κηρύξει

165

πόλεμο κατά τής Γαλλίας, οί Ινδίες κατά τής Αγ-γλίας, ή Περσία ή ή Κίνα κατά τής Ρωσίας κτλ., οί πόλεμοι αύτοί θά είναι ,,δίκαιοι", ,,άμυντικοί", άσχετα άπό τό ποιός έπιτέθηκε πρώτος, καί ό κάθε σοσιαλιστής θά εύχονταν τά κράτη τά καταπιεζό-μενα, τά έξαρτημένα, τά κράτη χωρίς πλήρη δικαιώ-ματα νά νικήσουν τις καταπιέστριες, δουλοχτητικές, ληστρικές ,,μεγάλες" Δυνάμεις»244. «01 συσκέψεις μέ τά λεγόμενα προγράμματα ,,δρασης" ώς τώρα κατέληγαν μόνο στό νά διακη-ρυχτεί μέ περισσότερη ή λιγότερη πληρότητα ένα πρόγραμμα άπλοΟ πασιφισμοϋ. Ό μαρξισμός δέν είναι πασιφισμός. Είναι άπαραίτητο ν' άγωνιστοϋ-με γιά νά σταματήσει τό γρηγορότερο ό πόλεμος. Μόνο δμως δταν καλοΟμε σέ έπαναστατικό άγώνα τό αίτημα τής εΙρήνης άποχτάει προλεταριακό νόη-μα. Χωρίς μιά σειρά έπαναστάσεις ή λεγομένη δη-μοκρατική εΙρήνη είναι μικροαστική ούτοπία. Πραγ ματικό πρόγραμμα δράσης θά ήταν μόνο Ινα μαρ-ξιστικό πρόγραμμα, πού θά έδινε στίς μάζες δλο-κληρωμένη καί ξάστερη άπάντηση γιά δσα συνέ-βηκαν, πού θά έξηγοΟσε τί είναι ιμπεριαλισμός καί πώς πρέπει νά τόν πολεμάμε, πού θά δήλωνε άνοι-χτά δτι δ όππορτουνισμός είναι κείνος πού δδήγησε στή χρεωκοπία τής Π ΔιεθνοΟς καί θά καλοΟσε άνοι-χτά νά χτίσουμε μιά μαρξιστική Διεθνή χωρίς τούς όππορτουνιστές καί ένάντια στούς όππορτουνιστές. Μόνο Ινα τέτοιο πρόγραμμα πού θά έδειχνε δτι πι-στεύουμε στόν έαυτό μας, δτι πιστεύουμε στό μαρ-ξισμό δτι κηρύχνουμε ένάντια στόν όππορτουνισμό πόλεμο ζωής καί θανάτου θά μάς έξασφάλιζε άργά ή γρήγορα τή συμπάθεια τών γνήσιων προλετα-ριακών μαζών»245. «Τί είναι γενικά, ,,ύπεράσπιση τής πατρίδας"; Είναι μήπως καμιά έπιστημονική έννοια παρμένη άπό τόν τομέα τής οίκονομίας ή τής πολιτικής κτλ. "Οχι. Είναι μονάχα ή πιό διαδεδομένη, συνηθισμέ-νη καί κάποτε άπλώς μικροαστική έκφραση πού σημαίνει δικαιολόγηση τοΟ πολέμου. Τίποτα πε-ρισσότερο, άπολύτως τίποτα! ,,Προδοτικό" έδώ

166

μπορεί νά είναι μόνο τό δτι οί φιλισταίοι είναι ίκανοί νά δικαιολογήσουν κάθε πόλεμο, λέγοντας δτι „υπερασπίζουμε τήν πατρίδα", ένώ ό μαρξισμός, πού δέν ξεπέφτει ώς τό φιλισταΐσμό, άπαιτεΐτήν ιστο-ρική άνάλυση κάθε ξεχωριστού πολέμου γιά νά ξεκαθαριστεί άν μπορεί νά θεωρηθεί αύτός ό πό-λεμος προοδευτικός, πόλεμος πού έξυπηρετεί τά συμφέροντα τής δημοκρατίας ή τοΰ προλεταριά-του, καί μ' αύτή τήν έννοια νόμιμος, δίκαιος κτλ. Τό σύνθημα τής ύπεράσπισης τής πατρίδας άποτελεΐ συχνά μικροαστικά - άσύνειδη δικαίωση τού πολέμου καί σχετίζεται μέ άνικανότητα νά ξε-καθαριστεί Ιστορικά ή σημασία καί τό νόημα τοΰ κάθε ξεχωριστοΰ πολέμου. Ό μαρξισμός κάνει μιά τέτοια άνάλυση καί λέει: άν ,,ή πραγματική ούσία" τού πολέμου συνίσταται, λόγονχάρη, στήν άποτίναξη τοΰ άλλοεθνικοΰ ζυ-γού (πράγμα πού είναι τυπικό κυρίως γιά τήν Εύ-ρώπη τοΰ 1789- 1871), τότε ό πόλεμος είναι προο-δευτικός άπό τήν πλευρά τοΰ καταπιεζόμενου κρά-τους ή έθνους. Άν ,,ή πραγματική ούσία" τοΰ πο-λέμου είναι τό ξαναμοίρασμα τών άποικιών, ή δια-νομή τής λείας, ή άρπαγή ξένων έδαφών (τέτοιος είναι ό πόλεμος τοΰ 1914-1916)—τότε ή δράση γιά ύπεράσπιση τής πατρίδας είναι ,,καθαρή έξαπάτηση τοΰ λαού". Πώς δμως νά βρούμε τήν «πραγματική ούσία" τοϋ πολέμου, πώς νά τόν όρίσουμε; Ό πόλεμος είναι συνέχιση τής πολιτικής. Πρέπει νά μελετή-σουμε τήν προπολεμική πολιτική, τήν πολιτική πού όδηγεϊ καί όδήγησε στόν πόλεμο. Ά ν ή πολι-τική ήταν ιμπεριαλιστική, δηλ. άν ύπεράσπιζε τά συμφέροντα τού χρηματιστικού κεφαλαίου, λήστευε καί καταπίεζε άποικίες καί άλλες χώρες, τότε ό πό-λεμος πού πηγάζει άπ' αύτή τήν πολιτική είναι Ιμπεριαλιστικός πόλεμος. Ά ν ή πολιτική ήταν έθνικοαπελευθερωτική, δηλ. άν έξέφραζε ένα μαζι-κό κίνημα έναντίον στόν έθνικό ζυγό, τότε ό πό-λεμος πού πηγάζει άπό μιά τέτοια πολιτική είναι έθνικοαπελευθερωτικός πόλεμος» 84 ·.

167

"Οσο πλησίαζε τό τέλος τοΰ πολέμου, τόσο καί γινόταν πιό όξύ τό πρόβλημα τής φύσης τής εΙρήνης πού θά έπα-κολουθοΰσε.

Ή θέση τού Λένιν σ' αύτό τό ζήτημα ήταν άπόλυτα συνεπής μέ τίς γενικές του Ιδέες.

«Είμαστε νπερ τής δημοκρατικής είρήνης... Εμείς θά λέμε τήν άλήθεια: δτι είναι άδύνατο νά γίνει δημοκρατική είρήνη, πρίν τό έπαναστατικό προ-λεταριάτο τής Αγγλίας, τής Γαλλίας, τής Γερμα-νίας καί τής Ρωσίας δέν άνατρέψει τίς άστικές κυ-βερνήσεις»447.

Δυό μέρες μετά τήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τούς Μπολσεβίκους στή Ρωσία, ό Λένιν μετάδωσε μέ τόν άσύρ-ματο τό περίφημό του «Προς δλους», δπου διάταζε τόν άρχηγό τών ένόπλων δυνάμεων τής Ρωσίας «νά προτείνει άμέσως καί ρητά άνακωχή σέ δλες τίς έμπόλεμες χώρες, καί στίς Σύμμαχες καί στίς έχθρικές πρός αύτές... Φαντάροι, ή ύπόθεση τής είρήνης βρίσκεται στά χέρια σας! Μήν έπι-τρέψτε στούς άντεπαναστάτες στρατηγούς νά ματαιώσουν τή μεγάλη ύπόθεση τής εΙρήνης!»248 Τρεις έβδομάδες άργότερα ό Λένιν έγραφε τό Σχέδιο προγράμματος γιά διαπραγματεύσεις εΙρήνης.

«Κύριο θέμα τών πολιτικών διαπραγματεύσεων καί βασικές άρχές: ,,χωρίς προσαρτήσεις καί έπα-νορθώσεις"... Επίσημη άναγνώριση γιά κάθε (μή κυρίαρχο) έθνος, πού άνήκει στή δοσμένη έμπόλεμη χώρα, τού δικαιώματος έλεύθερης αύτοδιάθεσης ώς τόν άποχωρισμό καί τό σχηματισμό άνεξάρτητου κρά-τους... άποχώρηση τών στρατευμάτων άπό τά δρια τής αύτοδιατιθέμενης περιοχής»24®.

Οί διαπραγματεύσεις εΙρήνης μέ τή Γερμανία στό Μπρέστ - Λιτόβσκ όδήγησαν σ* ένα τηλεσίγραφο. Ή Γερ-μανία ζητούσε νά παραχωρήσει τό Σοβιετικό κράτος στή Γερμανία δλα τά μή ρωσικά έδάφη πού κατείχε καθώς καί νά πληρώσει μιά τεράστια άποζημίωση. Ό Λένιν ύποστή-ριξε πώς πρέπει νά γίνουν δεχτοί οί «προσαρτιστικοί» αύτοί δροι είρήνης, διαφωνώντας μέ μερικά άλλα μέλη τήζ ήγεσίας, πού ήταν ύπέρ ένός «έπαναστατικού» πολέ-μου κατά τοΰ γερμανικοΰ μιλιταρισμού. Ό Λένιν έλεγε

168

πώς ό στρατός εϊχε ήδη Αποστρατευθεί καί ή άγροτιά δέν ήταν προετοιμασμένη νά συνεχίσει τόν πόλεμο. Επανα-στατικός πόλεμος θά δικαιολογείται μόνο άν ξεσπάσει στή Γερμανία έπανάσταση μέσα στούς έπόμενους δυό ή τρείς μήνες.

«Άν δμως ή γερμανική έπανάσταση δέν άρχί-σει τούς έρχόμενους μήνες, ένώ ό πόλεμος θά συνε-χίζεται, τότε ή πορεία τών γεγονότων θά είναι άνα-πόφευχτα τούτη δώ: πολύ μεγάλες ήττες θ' άναγκά-σουν τή Ρωσία νά κλείσει άκόμα πιό άσύμφορη χω-ριστή εΙρήνη... Μέσα σέ μιά τέτοια κατάσταση θά ήταν τελείως άπαράδεχτη ταχτική νά παίξουμε κορώνα-γράμ-ματα τήν τύχη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, πού έχει κιόλας άρχίσει στή Ρωσία, μονάχα μέ τήν έλπίδα δτι ή γερμανική έπανάσταση θ' άρχίσει πολύ γρήγορα, σ* ένα χρονικό διάστημα, πολύ σύντομο πού μετριέται σέ βδομάδες. Ή ταχτική αύτή θά ήταν τυχοδιωχτισμός. Δέν έχουμε τό δικαίωμα νά ριψο-κινδυνέψουμε έτσι. Κλείνοντας χωριστή εΙρήνη άπελευθερωνόμαστε, στόν άνώτερο βαθμό που αύτό μπορεί να γίνει στή δοσμένη στιγμή, κι άπό τίς δύο έχθρικές Ιμπεριαλιστικές όμάδες, έπωφελού-μενοι άπό τήν έχθρότητά τους κι άπό τόν πόλεμο, πού τούς έμποδίζει νά συνεννοηθούν έναντίον μας. Καί έπωφελούμαστε, γιατί θά'χουμε γιά μιάν όρισμέ-νη περίοδο λυμένα τά χέρια γιά νά συνεχίσουμε καί νά έδραιώσουμε τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Ή άναδιοργάνωση τής Ρωσίας μέ βάση τή διχτα-τορία τοΰ προλεταριάτου, μέ βάση τήν έθνικοποί-ηση τών τραπεζών καί τής μεγάλης βιομηχα-νίας, μέσα σέ συνθήκες φυσικής άνταλλαγής τών προΐόντοχν άνάμεσα στήν πόλη καί τούς άγροτι-κούς καταναλωτικούς συνεταιρισμούς τών μικρο-αγροτών, είναι άπόλυτα έφικτή άπό οικονομική άποψη, μέ τόν δρο δτι θά έξασφαλίσουμε μερικούς μήνες ειρηνικής δουλειάς. Καί μιά τέτοια άναδιορ-γάνωση θά κάνει τό σοσιαλισμό άκατανίκητο καί στή Ρωσία καί σ' δλον τόν κόσμο, δημιουργώντας ταυτόχρονα μιά σταθερή οικονομική βάση γιά έναν

169

Ισχυρό έργατοαγροτικό Κόκκινο Στρατό»240. ΣτΙς συζητήσεις πού προηγήθηκαν άπό τή συνθήκη εί-

ρήνης τοΟ Μπρέστ - Λιτόβσκ, καθώς καί στίς συζητήσεις τόν καιρό πού γίνονταν οί διαπραγματεύσεις καί ύπογρα-φόταν, ό Λένιν έλεγε καί ξανάλεγε πώς χρειαζόταν άπαραί-τητα μιά άνάπαυλα γιά νά σταθεροποιηθούν τά άποτελέ-σματα τής έπανάστασης. Τά συμφέροντα τής παγκόσμιας έπανάστασης έξυπηρετοΟνται μόνο άν σωθεί ή έπανάστα-ση στή χώρα δπου πρωτοέγινε.

«"Ισως ή άνάπαυλα πού άπαιτεΐται γιά μιά άνοδο τών μαζών νά κρατήσει άρκετό διάστημα, έκεΐνοι δμως πού έζησαν πολλά χρόνια έπαναστατικών μα-χών στήν περίοδο τής άνόδου τής έπανάστασης καί στήν περίοδο πού ή έπανάσταση έπεφτε στό βάραθρο, δταν τά έπαναστατικά συνθήματα πού άπευθύνονταν στίς μάζες δέν έβρισκαν καμιά άπή-χηση σ' αύτές, ξέρουν πώς παρ* δλα αύτά ή έπανά-σταση πάντα άνέβαινε καί πάλι* γιαυτό έμεΐς λέμε: μάλιστα τώρα οί μάζες δέν είναι σέ θέση νά πολε-μήσουν, τώρα κάθε άντιπρόσωπος τής Σοβιετικής έξουσίας είναι ύποχρεωμένος νά πει δλη τήν πικρή άλήθεια στό λαό άνοιχτά· θά περάσει ή περίοδος τών άνήκουστων δυσκολιών πού δημιούργησε δ τρίχρονος πόλεμος καί τό τεράστιο οίκονομικό χάος πού άφησε πίσω του ό τσαρισμός, καί ό λαός θά βρει μέσα του τή δύναμη καί τή δυνατότητα νά προβάλει άντίστάση. Μπροστά μας τώρα στέκει ένας καταπιεστής· ή καλύτερη, βέβαια, άπάντηση στήν καταπίεση είναι έπαναστατικός πόλεμος, ή έξέργεση, δυστυχώς δμως ή Ιστορία έχει δείξει πώς στήν καταπίεση δέν είναι πάντα δυνατό νά άπαν-τάς μέ έξέργεση· ή παραίτηση δμως άπό τήν έξέρ-γεση δέ σημαίνει άκόμα καί παραίτηση άπό τήν έπανάσταση»281. «Ή ύποστήριξη ένός έπαναστατικού πολέμου αύτή τή στιγμή καταντάει άναπόφευχτα έπαναστα-τική λογοκοπία. Γιατί χωρίς στρατό, χωρίς σοβα-ρότατη οίκονομική προετοιμασία είναι άδύνατο γιά ένα ρημαγμένο στρατό χωρικών νά διεξάγει σύγχρο-νο πόλεμο ένάντια σ* έναν πρωτοπόρο Ιμπεριαλι-

170

σμό. Είναι άπόλητα άπαραίτητη ή άντίσταση στόν γερμανικό Ιμπεριαλισμό πού, αίχμαλωτίζοντάς μας, θά μάς συντρίψει. Θά άποτελοΰσε δμως κούφια λογοκοπία ή άπαίτηση: νά άντισταθοΰμε άκριβώς μέ Ενοπλη έξέργεση... Τέτοια άκριβώς λογοκοπία άποτελεΐ καί ή ύπο-στήριξη ένός έπαναστατικοΰ πολέμου τούτη τή στιγμή μέ τό έπιχείρημα τής ύποστήριξης τοΰ διε-θνούς σοσιαλιστικού κινήματος. "Αν έμεΐς δεχτού-με τή μάχη ένάντια στό γερμανικό Ιμπεριαλισμό σέ μιά δχι εύνοϊκή στιγμή, θά τόν διευκολύνουμε νά συντρίψει τή Σοβιετική δημοκρατία, καί τότε δέ θά βοηθήσουμε, άλλά θά ζημιώσουμε τό γερμανικό καί τό διεθνές έργατικό κίνημα καί τήν ύπόθεση τοϋ σοσιαλισμού. Πρέπει μόνο μέ μιά πολύπλευρη, έπίμονη, συστηματική δουλειά νά βοηθάμε τούς έπαναστάτες διεθνιστές μέσα σ' δλες τίς χώρες, τό νά ριχτούμε δμως στήν περιπέτεια μιάς ένοπλης έξέργεσης, δταν ή έξέργεση αύτή άποτελεΐ δλοφά-νερο τυχοδιωχτισμό, είναι άνάξιο ένός μαρξιστή»882.

01 «άριστεριστές» μέσα στό Κόμμα, ζητώντας έπανα-στατικό πόλεμο, έφτασαν στό σημείο νά «δέχονται τή δυνατότητα νά χάσουν τά Σοβιέτ τήν έξουσία, πού τώρα καταντά καθαρά τυπική»263. Ό Λένιν τή στάση αύτή τή χαρακτηρίζει «άλλόκοτη καί τερατώδη».

«Είναι έξόφθαλμο, δτι αύτές οί άπόψεις (πού τίς άπέρριψε ή πλειοψηφία, λχ., τών άντιπάλων τής εΙρήνης στήν Πετρούπολη) είναι λαθεμένες. Ή σοσιαλιστική δημοκρατία πού βρίσκεται άνάμεσα σέ Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις δέ θά μπορούσε, σύμ-φωνα μ' αύτές τίς άπόψεις, νά κλείσει καμιά οικο-νομική συμφωνία, δέ θά μποροϋσε νά ύπάρχει παρά μόνο άν πετούσε στό φεγγάρι. Μήπως οί συντάχτες νομίζουν, δτι τά συμφέ-ροντα τής διεθνοΰς έπανάστασης άπαιτοϋν τήν Υποκίνηση της καί δτι μιά τέτοια ύποκίνηση θά ήταν μόνο ό πόλεμος καί σέ καμιά περίπτωση ή εΙρήνη, πού θά μποροϋσε νά δημιουργήσει στίς μάζες τήν Εντύπωση μιάς κάποιας «νομιμοποίησης" τοΰ ιμ-περιαλισμού; Μιά τέτοια ,,θεωρία" θά έρχόταν σέ

171

πλήρη άντίθεση μέ τό μαρξισμό, πού πάντα άρνιό-ταν τήν ,,ύποκίνηση" τών Επαναστάσεων, πού άνα πτύσσονται στό βαθμό πού ώριμάζει ή όξύτητα τών ταξικών άντιθέσεων, πού γεννούν τίς έπαναστά-σεις. Μιά τέτοια θεωρία θά ισοδυναμούσε μέ τήν άπο-ψη δτι ή ένοπλη έξέργεση είναι μιά μορφή πάλης ύποχρεωτική πάντα καί κάτω άπό όποιεσδήποτε συνθήκες. Στήν πραγματικότητα τά συμφέροντα τής διεθνούς έπανάστασης άπαιτούν: ή Σοβιετική έξου-σία πού έχει άνατρέψει τήν άστική τάξη τής χώρας νά βοηθά αύτή τήν έπανάσταση, νά διαλέγει δμως τή μορφή τής βοηθείας άνάλογα μέ τις δυνάμεις της. Τό νά βοηθάς τή σοσιαλιστική έπανάσταση σέ διεθνή κλίμακα, παραδεχόμενος τό ένδεχόμενο τής ήττας αύτής τής έπανάστασης στή δοσμένη χώρα— μιά τέτοια άποψη δέ βγαίνει ούτε κάν άπό τή θεωρία τής ύποκίνησης»264.

Ή άπόρριψη τοΰ πρώτου γερμανικού τηλεσίγραφου όδήγησε σέ ένα άκόμη πιό σκληρό ντιχτάτ, πού άπόδειξε πώς είχε δίκιο ό Λένιν.Πολλές φορές έκανε παραλληλισμό μέ τήν Είρήνη τοΰ Τίλσιτ πού έκλεισε ή Πρωσσία μέ τόν Ναπολέοντα.

«Υπογράψαμε μιάν είρήνη ,,Τίλσιτ',. "Οταν τό 1807 ό Ναπολέων Α' έπέβαλε στήν Πρωσία τήν είρήνη τοΰ Τίλσιτ, δ καταχτητής σύντριψε δλες τίς στρατιές τών γερμανών, κυρίευσε τήν πρωτεύ-ουσα καί δλες τις μεγάλες πόλεις, έγκατέστησε δι-κή του άστυνομία, άνάγκασε τούς ήττημένους νά δίνουν στόν καταχτητή βοηθητικά σώματα γιά νά κάνει καινούργιους ληστρικούς πολέμους, διαμέ-λισε τή Γερμανία κλείνοντας συμμαχίες μέ όρισμένα γερμανικά κράτη ένάντια σέ άλλα γερμανικά κράτη. Ωστόσο, άκόμα καί ύστερα άπό μιά τ^τοία είρήνη, ό γερμανικός λαός άντεξε, κατόρθωσε νά συγκεντρώ-σει τίς δυνάμεις του, κατόρθωσε νά ξεσηκωθεί καί νά καταχτήσει τό δικαίωμα στήν έλευθερία καί τήν άνεξαρτησία. Γιά τόν καθένα πού θέλει νά σκέφτεται καί ξέ-ρει νά σκέφτεται, τό παράδειγμα τής ειρήνης τοΰ Τίλσιτ (μιάς μόνο άπό τίς πολλές έπαχθεΐς καί

172

ταπεινωτικές συνθήκες, πού έπιβλήθηκαν στούς γερμανούς έκείνη τήν έποχή) δείχνει ξεκάθαρα πόσο παιδιάστικη καί άφελής είναι ή σκέψη, δτι τάχα κάτω άπό δποιεσδήποτε συνθήκες μιά πολύ έπαχ-θής είρήνη είναι ή άβυσσος τής καταστροφής, ένώ ό πόλεμος είναι ό δρόμος τοΰ ήρωϊσμοΟ καί τής σωτηρίας. 01 έποχές τών πολέμων μάς διδάσκουν, δτι στήν Ιστορία ή είρήνη έπαιξε συχνά τό ρόλο άνάπαυλας καί συγκέντρωσης δυνάμεων γιά καινούρ-γιες μάχες. Ή είρήνη τοϋ Τίλσιτ ήταν ή μεγαλύ-τερη ταπείνωση τής Γερμανίας καί ταυτόχρονα ή στροφή πρός τή μεγαλύτερη έθνική άνοδο. Τότε ή Ιστορική κατάσταση δέν έδινε άλλο προσανατο-λισμό σ' αύτήν τήν άνοδο, έκτός άπό τόν προσα-νατολισμό πρός τό άστικό κράτος. Τότε, πρίν άπό έκατό καί πλέον χρόνια, τήν Ιστορία τή δημιουρ-γούσαν μιά χούφτα εύγενείς καί μερικές όμάδες άστών διανοουμένων, ένώ οί μάζες τών έργατών καί τών άγροτών κοιμούνταν ή βρίσκονταν σέ λή-θαργο. Γι* αύτό τό λόγο ή Ιστορία δέν μποροϋσε τότε παρά νά σέρνεται μέ τρομαχτική βραδύτητα. Τώρα δ καπιταλισμός άνέβασε πολύ, πάρα πολύ ψηλά, τόν πολιτισμό γενικά, καί τόν πολιτισμό τών μαζών είδικά. Ό πόλεμος συντάραξε τίς μάζες, τίς ξύπνησε μέ τίς πρωτάκουστες φρικαλεότητες καί συμφορές του. Ό πόλεμος έδωσε ώθηση στήν Ιστορία, πού τρέχει τώρα μέ ταχύτητα άτμομηχα-νής. Τώρα τήν Ιστορία τή δημιουργούν αύτότελα έκατομμύρια καί δεκάδες έκατομμύρια άνθρωποι. Ό καπιταλισμός είναι τώρα ώριμος γιά τό σοσια-λισμό.

Καί γι' αύτό, άν ή Ρωσία τραβά τώρα — καί άναμ-φισβήτητα τραβά—άπό τήν ειρήνη τοΰ ,,Τίλσιτ" σέ μιά έθνική άνοδο στό μεγάλο πατριωτικό πόλεμο, δ προσανατολισμός αύτής τής άνόδου είναι προσα-νατολισμός πρός τό άστικό κράτος, άλλά προσανα-τολισμός πρός τή διεθνή σοσιαλιστική έπανάστα-ση. Μετά τίς 25 τοϋ Όχτώβρη 1917 είμαστε άμυ-νίτες. Είμαστε ύπέρ τής ,,ύπεράσπισης τής πατρί-δας", τραβάμε δμως γιά ένα πατριωτικό πόλεμο,

173

πού θά είναι, πόλεμος γιά τή σοσιαλιστική πατρίδα, γιά τό σοσιαλισμό, σάν πατρίδα, γιά τή Σοβιετι-κή δημοκρατία, σάν τμήμα τής παγκοσμίας στρα-τιάς τού σοσιαλισμού» «Καλύτερα νά ύποφέρουμε καί νά βασανιζόμα-στε, νά δοκιμάζουμε άπείρως μεγαλύτερες έθνικές καί κρατικές ταπεινώσεις καί δυσκολίες, μά νά πα-ραμείνουμε στή θέση μας, σάν σοσιαλιστικό τμήμα, πού λόγω τών γεγονότων άποκόπηκε άπό τΙς γραμ-μές τής σοσιαλιστικής στρατιάς καί είναι Υποχρε-ωμένο νά περιμένει, ώσπου νά έρθει σέ βοήθειά του ή σοσιαλιστική έπανάσταση τών άλλων χωρών. Κι αύτή έρχεται σέ βοήθειά μας. "Ερχεται άργά, μά έρχεται. Καί ό πόλεμος πού γίνεται τώρα στή Δύ-ση, έπαναστατικοποιεί τΙς μάζες περισσότερο άπό προηγούμενα καί φέρνει πιό κοντά τήν ώρα τής έξέργεσης»266.

Ή θέση τοΰ Λένιν γιά τό Μπρέστ - Λιτόβσκ περιέχει τά ούσιαστικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής έξωτερι-κής του πολιτικής κατά τά πρώτα χρόνια τής ήγεσίας του στό Σοβιετικό κράτος, είδικότερα δταν πιά είχαν άποτύχει οί έπαναστατικές άπόπειρες στήν Εύρώπη. Μποροΰν δέ νά συνοψιστούν ώς έξής: δσο τό δυνατόν περισσότερες συν-θήκες καί συμφωνίες· δσο τό δυνατό μεγαλύτερη περίοδο άνάπαυλας. Μέ μιά σειρά άπαντήσεις σέ έρωτήσεις πού τοΰ έθεσε ένας άνταποκριτής τοΰ Οιίεα£θ Νοννδ στίς 5 τοΰ 'Οκτώβρη 1919, ό Λένιν έξηγεί ώς έξής τίς θέσεις του:

ΕΡ. 1. Ποιά είναι ή σημερινή πολιτική τής σοβιε-τικής κυβερνήσεως στό ζήτημα τής εΙρήνης;

2. Ποιοί είναι σέ γενικές γραμμές οί δροι εΙρήνης πού προτείνει ή Σοβιετική Ρωσία; ΑΠ. *Η πολιτική μας στό ζήτημα τής ειρήνης είναι ή ίδια δπως καί προηγούμενα, δηλ. δεχτήκαμε τήν πρόταση εΙρήνης τοΰ κ. Μπούλλιτ. Ποτέ δέν παραβήκαμε τούς δρους ειρήνης (έρώτημα 2) πού διατυπώσαμε άπό κοινού μέ τόν κ. Μπούλλιτ. Πρίν άπό τόν έρχομό τοΰ κ. Μπούλλιτ, είχα-με προτείνει στήν 'Αντάντ έπίσημα πολλές φο-ρές εΙρήνη. ΕΡ. Είναι έτοιμη ή Σοβιετική κυβέρνηση νά

174

άποδείξει δτι έκπροσωπεϊ τήν πλειοψηφία τοϋ ρω-σικού Λαοϋ; ΑΠ. Ναί, ή Σοβιετική κυβέρνηση είναι ή πιό δημοκρατική άπό δλες τίς κυβερνήσεις τοϋ κόσμου. Είμαστε Ετοιμοι νά τό άποδείξουμε. ΕΡ. Ποιά είναι ή θέση τής Σοβιετικής κυβέρ-νησης γιά μιά οίκονομική συμφωνία μέ τήν Αμε-ρική; ΑΠ. Είμαστε κατηγορηματικά ύπέρ τής οίκο-νομικής συμφωνίας μέ τήν Αμερική—μ* δλες τίς χώρες άλλά Ιδιαίτερα μέ τήν Αμερική»887.

Σέ Ενα σχέδιο άπόφασης γιά τήν Εξωτερική πολιτική πού ύπόβαλε στήν δγδοη Πανρωσική συνδιάσκεψη τοϋ Ρ.Κ.Κ. (Μπ.), τό Δεκέμβρη τοϋ 1919, διαβάζουμε:

«'Η Σοσιαλιστική "Ομοσπονδιακή Σοβιετική Δη-μοκρατία, τής Ρωσίας, έπιθυμεί νά ζει είρηνικά μέ δλους τούς Λαούς, καί νά στρέψει δλες τΙς προ-σπαθειές της στήν έσωτερική οίκοδόμηση γιά νά όργανώνει τήν παραγωγή, τίς μεταφορές, καί τή δημόσια ζωή, πάνω στή βάση τοϋ σοβιετικού κα-θεστώτος, πράγμα πού ώς τώρα έμπόδιζε ή έπέμβαση τής 'Αντάντ καί ό άποκλεισμός πείνας»268.

Γι* αύτό καί θεωρούσε σπουδαία έπιτυχία τής σοβιετι-κής έξωτερικής πολιτικής τΙς συνθήκες εΙρήνης μέ τή Φιλανδία καί τήν Εσθονία. Τίς θεωρούσε δηλ. προοριζό-μενες νά ματαιώσουν όποιαδήποτε άπόπειρα νά μετατρα-πούν οί μικρές γειτονικές χώρες τής Ρωσίας σέ προχωρη-μένα φυλάκια γιά άγώνα κατά τής νεαρής σοβιετικής Δη-μοκρατίας. Μέ αύτή τήν έννοια χαρακτήρισε τή συνθήκη εΙρήνης πού ύπογράφτηκε μεταξύ Ρωσίας καί Εσθονίας ώς γεγονός πού ή «σημασία του άποτελεΐ άφετηρία νέας έποχής».

«πώς νικήσαμε τίς ένωμένες δυνάμεις τοΰ παγ-κόσμιου ιμπεριαλισμού σ' δ,τι άφορά τήν Εσθο-νία, πού άπό μέρους τής Τσαρικής τσιφλικάδικης Ρωσίας δοκίμαζε πάντα τή βία; Αποδείχνοντας δτι ξέρουμε Εγκαιρα καί είλικρινά νά Εγκαταλεί-πουμε τή βία γιά νά Εφαρμόσουμε είρηνική πολι-τική, καταχτώντας τή συμπάθεια τής άστικής κυ-βέρνησης ένός μικρού κράτους, παρ' δλη τήν ύπο-

175

στήριξη τοϋ διεθνοϋς κεφαλαίου. Αύτό είναι Ινα γεγονός πού έχει ιστορική σημασία... Συνάμα, ή είρήνη κλείστηκε μέ τέτοιους δρους πού έμεΐς κά-ναμε μιά σειρά έδαφικές παραχωρήσεις, πού δέν άνταποκρίνονταν έντελώς στήν αύστηρή τήρηση τής άρχής τής αύτοδιάθεσης τών Έθνών, άποδεί-χνοντας μέ έργα πώς τό ζήτημα τών συνόρων είναι γιά μάς δευτερεϋον ζήτημα, ένώ τό ζήτημα τών εί-ρηνικών σχέσεων, τό ζήτημα τής Ικανότητας νά περιμένουμε τήν άνάπτυξη τών συνθηκών ζωής τοϋ κάθε Λαοϋ, δέν είναι μόνο σπουδαιότατο ζήτημα άρχής, άλλά καί Ινα ζήτημα, μέ τό όποιο μπορέσαμε νά κερδίσουμε τήν έμπιστοσύνη τών έχθρικών άπέ-ναντί μας έθνών»

Απαντώντας σέ έρωτήσεις πού τοϋ έθεσε ό άνταποκρι-τής τής άμερικανικής έφημερίδας «Νε\ν ΥΟΓΚ Ενεηϊηβ Ιουπιαΐ» είπε:

1. Ά ν σκοπεύουμε νά έπιτεθοϋμε ένάντια στήν Πο-λωνία καί τή Ρουμανία;» "Οχι. Τούς είρηνικούς μας σκοπούς τούς διακηρύξα-με μέ τόν πιό πανηγυρικό καί έπίσημο τρόπο καί έξονόματος τοϋ Συμβουλίου τών έπιτρόπων τοϋ λαοϋ καί έξονόματος τής ΠΚΕΕ (Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής). Δυστυχώς, ή γαλλική κε-φαλαιοκρατική κυβέρνηση προτρέπει τήν Πολωνία νά μάς έπιτεθεί (πιθανόν, καί τή Ρουμανία). Σχετικά μ' αύτό μιλάνε άκόμα καί πολλά άμερικάνικα ρα· διοτηλεγραφήματα άπ' τή Λυών. 2. «Τά σχέδιά μας στήν Ασία;» Τά ίδια δπως καί στήν Εύρώπη: Είρηνική συμ-βίωση μέ τούς λαούς, μέ τούς έργάτες καί τούς άγρότες δλων τών έθνών, πού άφυπνίζονται σέ μιά νέα ζωή χωρίς έκμετάλλευση, χωρίς τσιφλικάδες, χωρίς κεφαλαιοκράτες, χωρίς έμπόρους. Ό Ιμπε-ριαλιστικός πόλεμος τοϋ 1914-1918, ό πόλεμος τών κεφαλαιοκρατών τής άγγλο - γαλλικής (καί ρω-σικής) όμάδας ένάντια στούς κεφαλαιοκράτες τής γερμανό - αυστριακής όμάδας γιά τό μοίρασμα τοϋ κόσμου άφύπνισε τήν Ασία καί δυνάμωσε έκεΐ δπως καί παντοϋ, τήν τάση γιά τή λευτεριά, γιά

τήν είρηνική δουλειά, γιά τήν άπαγόρευση τών πο-λέμων στό μέλλον. 3. «01 βάσεις τής εϊρήνης μέ τήν Αμερική;» "Ας μή μδς ένοχλούν οί άμερικανοί κεφαλαιοκρά-τες. ΈμεΤς δέν θά τούς πειράξουμε. Είμαστε μάλι-στα πρόθυμοι νά τούς πληρώνουμε σέ χρυσό τΙς χρήσιμες γιά τίς συγκοινωνίες καί τή βιομηχανία μηχανές, έργαλεΐα κλπ. Καί δχι μόνο σέ χρυσό, άλλά και σέ πρώτες ύλες.

4. «Τά έμπόδια γιά μιά τέτοια ειρήνη;» Κανένα άπ' τήν πλευρά μας. Άπ ' τήν πλευρά τών άμερικανών (δπως καί τών άλλων) κεφαλαιο-κρατών — ό ιμπεριαλισμός.

5. «Οί άπόψεις μας γιά τήν άπέλαση τών ρώσων έπαναστατών άπ' τή Αμερική;» Τούς δεχτήκαμε. Δέ φοβούμαστε στόν τόπο μας τούς έπαναστάτες. Δέν φοβούμαστε γενικά κανέναν καί, άν ή Αμερική φοβάται άκόμα καί μερικές έκατοντάδες ή χιλιάδες πολίτες της, είμαστε έτοι-μοι ν' άρχίσουμε διαπραγματεύσεις γιά νά δεχτούμε δλους τούς τρομερούς γιά τήν Αμερική πολίτες (έκτός άπ' τούς έγκληματίες, φυσικά).

6. «Πιθανότητα οίκονομικής συμμαχίας άνά-μεσα στή Ρωσία καί τή Γερμανία;» Δυστυχώς, οί πιθανότητες δέν είναι μεγάλες. Γιατί οί Σάιντεμαν είναι κακοί σύμμαχοι. Είμαστε ύπέρ τής συμμαχίας μ' δλες τΙς χώρες, χωρίς ν' άποκλείσουμε κανέναν.

7. «Ή άποψή μας σχετικά μέ τήν άπαίτηση τών συμμάχων νά έκδοθούν οί ύπεύθυνοι τού πολέμου;» Ά ν θέλουμε νά μιλήσουμε γι* αύτό τό ζήτημα σοβαρά, τότε ύπεύθυνοι πολέμου είναι οί κεφαλαιο-κράτες δλων τών χωρών. Έκδόστε μας δλους τούς τσιφλικάδες (πού έχουν πάνω άπό 100 έχτάρια γή) καί τούς κεφαλαιοκράτες (πού έχουν κεφάλαιο πάνω άπό 100.000 φράγκα)—θά τούς διαπαιδαγωγήσουμε νά κάνουν ώφέλιμη δουλειά, θά τούς ξεμάθουμε νά παίζουν τόν έπαίσχυντο, ποταπό καί αίματηρό ρόλο τών έκμεταλλευτών καί τών ύπευθύνων τών πολέμων γιά τό μοίρασμα τών άποικιών. Οί πόλεμοι τότε θά

12 177

γίνουν πολύ γρήγορα έντελώς άδύνατοι. 8. «Ποια ή έπίδραση τής εΙρήνης μαζί μας στήν

οίκονομική κατάσταση τής Εύρώπης;» Ή άνταλαγή μηχανών μέ σιτηρά, λινάρι καί άλ-λες πρώτες ύλες—μπορεί νά μήν είναι εύεργετική γιά τήν Εύρώπη; Είναι όλοφάνερο πώς δέν μπορεί νά μήν είναι εύεργετική.

9. «Ή άποψή μας γιά τήν μελλοντική άνάπτυξη τών Σοβιέτ σάν παγκόσμιας δύναμης;» Τό μέλλον άνήκει στό σοβιετικό καθεστώς σ' όλον τόν κόσμο. Αύτό τό άπόδειξαν τά γεγονότα: φτάνει νά μετρήσουμε, άς πούμε κατά τρίμηνο, τήν αύξηση τοΰ άριθμού τών μπροσουρών, τών βιβλίων, τών φυλλαδίων, τών έφημερίδων σ* όποιαδήποτε χώ-ρα, πού είναι ύπέρ τών Σοβιέτ καί συμπαθούν τά Σοβιέτ. Δέν μπορεί νά γίνει διαφορετικά: έφόσον οί έργάτες τών πόλεων, οί έργάτες, οί έργάτες γής, οί μεροκαματιάρηδες τής ύπαίθρου, έπειτα οί μι-κροί άγρότες, δηλ. αύτοί πού δέν καταφεύγουν στήν έκμετάλλευση μισθωτών έργατών, έφόσον ή τερά-στια αύτή πλειοψηφία τών έργαζομένων κατάλαβε πώς τά Σοβιέτ παραδίνουν στά χέρια τους δλη τήν έξουσία, άπελευθερώνοντάς τους άπ' τό ζυγό τών τσιφλικάδων καί τών κεφαλαιοκρατών, πώς μπο-ρεί νά έμποδίσει κανείς τή νίκη τοΰ σοβιετικού καθεστώτος σ' δλον τόν κόσμο; 'Εγώ, τουλάχιστον δέν ξέρω κανένα τέτοιο μέσο.

10. «Πρέπει άκόμα ή Ρωσία νά φοβάται μιά άντε-παναστατική έπέμβαση άπ' τά έξω;» Δυστυχώς πρέπει. Γιατί οί κεφαλαιοκράτες είναι άνθρωποι άνόητοι καί άπληστοι. "Εκαναν πολλές τέτοιες άνόητες καί άπληστες άπόπειρες έπέμβασης, γι' αύτό πρέπει νά φοβούμαστε μιά έπανάληψή τους, ώσότου οί έργάτες καί οί άγρότες κάθε χώρας δέν άναδιαπαιδαγωγησον» τούς κεφαλαιοκράτες τους.

11. «Είναι πρόθυμη ή Ρωσία νά συνάψει έμπο-ρικές σχέσεις μέ τήν 'Αμερική;» Καί βέβαια, είναι πρόθυμη, δπως καί μ' δλες τίς χώρες. Ή Ειρήνη μέ τήν Εσθονία, πού τής κάναμε τεράστιες παραχωρήσεις, άπόδειξε πώς γι' αύτό

178

τό πράγμα είμαστε πρόθυμοι κάτω άπό όρισμένους δρους, νά κάνουμε άκόμα καί Εκχωρήσεις»2®0.

Ταυτόχρονα ό Λένιν έξακολουθοϋσε νά ύποστηρίζει πώς ύπό τόν Ιμπεριαλισμό οί πόλεμοι είναι άναπόφευχτοι καί πώς θά Επρεπε νά άναμένεται ένδεχόμενη Επίθεση κατά τής Σοβιετικής "Ενωσης. Στό Ενατο συνέδριο τοΟ Κόμμα-τος, τό Μάρτη τοϋ 1920, διαπίστωνε:

«Τά βήματά μας δμως πρός τήν εΙρήνη πρέπει νά συνοδεύονται άπό μιά όλόπλευρη ένταση τής στρατιωτικής μας προετοιμασίας, καί όπωσδήποτε δΕν πρέπει νά άφοπλίσουμε τό στρατό μας. Ό στρα-τός μας άποτελεΐ τήν πραγματική έγγύηση, δτι οί Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις δέν θά κάνουν τήν παρα-μικρή άπόπειρα, τήν παραμικρή έπιβουλή ένάντια στή χώρα μας, γιατί άν καί θά μπορούσαν νά ύπο-λογίζουν σέ όρισμένες έντυπωσιακές έπιτυχίες στήν άρχή, ώστόσο καμιά άπ' αύτές δέν θ' άποφύγει τή συντριβή άπό τή Σοβιετική Ρωσία. Αύτό πρέπει νά τό ξέρουμε, αύτό πρέπει νά άποτελεΐ τή βάση τής ζύμωσης καί τής προπαγάνδας μας, καί πρός αύτή τήν κατεύθυνση πρέπει νά ξέρουμε νά προε-τοιμαστούμε καί νά πραγματοποιήσουμε τό καθήκον πού μέ τήν αύξανόμενη κούραση, μάς άναγκάζει νά συνδιάσουμε τό Ενα μέ τό άλλο»261. «'Η άπόπειρα τοΰ παγκοσμίου Ιμπεριαλισμού νά μάς συντρίψει μέ τόν πόλεμο ναυάγησε όλοκληρω-τικά! Τώρα ή διεθνής κατάσταση μάς Εδοσε μιά πολύ πιό μακρόχρονη καί σταθερή άνάπαυλα, άπ' Εκείνη πού είχαμε στίς άρχΕς τής Επανάστασης. Πρέπει δμως νά θυμούμαστε, πώς αύτό δέν είναι τί-ποτε περισσότερο άπό μιά άνάπαυλα. Πρέπει νά θυμούμαστε δτι δλόκληρος ό καπιταλιστικός κό-σμος είναι έξοπλισμένος άπ' τήν κορφή ώς τά νύχια καί καραδοκεί τή στιγμή, διαλέγοντας καλύτερες στρατηγικές συνθήκες, έξετάζοντας τούς τρόπους έπίθεσης. Δέν έπιτρέπεται σέ καμιά περίπτωση νά ξεχνάμε πώς τώρα δλη ή οικονομική δύναμη καί δλη ή στρατιωτική ίσχή βρίσκεται άκόμα άπ' τή δική του πλευρά»2®2.

"Οχτώ μήνες άργότερα, δταν είχαν άποκρουσθεΐ οί

179

προσπάθειες έπέμβασης, δ Λένιν μιλούσε γιά τήν άνάγκη νά κερδηθεί χρόνος, κάτι πολύ πιό σπουδαίο δηλαδή άπό μιά άπλή άνάπαυλα.

«έτσι μιά συνολική ματιά στήν διεθνή μας θέση θά δείξει πώς σημειώσαμε πελώριες έπιτυχίες καί κερ-δίσαμε δχι μόνο μιάν άνάπαυλα άλλά κάτι πολύ σημαντικώτερο. "Οταν λέμε άνάπαυλα, έννοοΟμε μιά σύντομη περίοδο στή διάρκεια τής όποιας οί ιμπεριαλιστικές δυνάμεις είχαν πολλές εύκαιρίες νά άνανεώσουν μέ μεγαλύτερη δύναμη τόν πόλεμο έναντίον μας· καί σήμερα, δέν υποτιμούμε τόν κίν-δυνο καί δέν άρνούμαστε τό ένδεχόμενο μελλοντι-κής Ιμπεριαλιστικής έπέμβασης άπό τίς καπιταλι-στικές χώρες. Είναι γιά μάς ούσιαστικό νά διατη-ρήσουμε τήν στρατιωτική μας έτοιμότητα. Πόντιος, άν ρίξουμε μιά ματιά στίς συνθήκες μέσα στίς όποιες συντρίψαμε δλες τίς προσπάθειες πού έγιναν άπό τούς Ρώσους άντεπαναστάτες καί πετύχαμε μιά τυπική ειρήνη μέ δλα τά Δυτικά κράτη, θά καταφα-νεί δτι έχουμε κάτι παραπάνω άπό μιάν άνάπαυλα: έχουμε μπει σέ μιά νέα περίοδο, στήν δποία κερ-δίσαμε τό δικαίωμα νά ύπάρχούμε βασικά διεθνώς μέσα στό πλέγμα τών καπιταλιστικών κρατών»298.

Σ' αύτή τήν κατάσταση έκείνο πού είχε σημασία ήταν νά έκμεταλλευθοΰν τίς διαφορές πού είχαν μεταξύ τους τά καπιταλιστικά κράτη πρός δφελος τής άσφάλειας τής Ιδιας τής Σοβιετικής "Ενωσης.

«Όσο θά ήμαστε μόνοι καί ό καπιταλιστικός κόσμος θά είναι Ισχυρός, ή έξωτερική μας πολιτική θά συ-νίσταται... στό χρέος μας νά χρησιμοποιούμε τίς διαφωνίες (τό νά κατανικήσουμε δλες τίς ιμπερια-λιστικές δυνάμεις θά ήταν βέβαια πολύ εύχάριστο πράγμα, γιά άρκετόν δμως καιρό δέν θά ήμαστε σέ θέση νά τό πραγματοποιήσουμε»294.

Τήν άνοιξη τοΰ 1922 μιά ρωσική άντιπροσωπεία πήρε μέρος στή διεθνή οίκονομική διάσκεψη πού έγινε στή Γένουα. Τή διάσκεψη αύτή άκολούθησε ή διάσκεψη στό Ραπάλλο, δπου ύπογράφτηκε ή όριστική συνθήκη είρή-νης μέ τή Γερμανία. Ό Λένιν είπε τότε:

«Άπό τήν άρχή κιόλας διακηρύξαμε δτι χαιρετίζαμε

180

τήν Γένουα καί δτι θά μετείχαμε στίς έργασίες της, καταλαβαίναμε πολύ καλά καί δέν κρύψαμε διόλου τό γεγονός δτι πηγαίνουμε έκεΐ σάν έμποροι, γιατί τό έμπόριο μέ τίς καπιταλιστικές χώρες (δσο δέν θά έχουν καταρρεύσει τελείως) μάς είναι άπόλυτα ούσιαστικό' ξέραμε δτι πηγαίναμε στή Γένουα νά διαπραγματευθούμε τούς όρθότερους καί πιό πλεο-νεκτικούς καί πολιτικά κατάλληλους δρους γι* αύτό τό έμπόριο καί τίποτ' άλλο. Αύτό δέν άποτελεΐ μυστικό γιά κείνες τίς καπιταλιστικές χώρες, τών όποιων οί κυβερνήσεις κατέλαβαν τίς κύριες θέσεις στή Διάσκεψη τής Γένουας καί έξακολουθούν νά τίς διατηρούν. Οί χώρες αύτές ξέρουν πάρα πολύ καλά δτι ό κατάλογος τών έμπορικών συμφωνιών πού μάς συνδέουν μέ τά διάφορα καπιταλιστικά κράτη, μεγαλώνει δλο καί περισσότερο, δτι ό άριθμός τών συγκεκριμμένων έμπορικών πράξεων αύξάνει καί δτι συζητούμε τώρα μέ τή μεγαλύτερη λεπτομέρεια ένα έπιβλητικό άριθμό άπό κοινά ρωσικά καί ξένα έμπορικά σχέδια, μέ βάση τούς πιό διάφορους συν-δυασμούς ξένων χωρών καί κλάδων τής βιομηχα-νίας μας· έτσι τά καπιταλιστικά κράτη γνωρίζουν καλά τήν πρακτική βάση αύτού πού πρόκειται νά συζητηθεί στή Γένουα»266.

Στόν ίδιο λόγο άνάφερε, έπιδοκιμάζοντάς την, τήν άκό-λουθη ήμερήσια διαταγή πού είχε έκδόσει ό Τρότσκυ πρός τόν Κόκκινο Στρατό:

«Κάθε άνδρας τοΰ Κόκκινου Στρατού άς άποχτήσει μιά καθαρή άντίληψη γιά τήν διεθνή κατάσταση. Ξέρουμε καλά δτι ύπάρχει σ' αύτό τό χώρο μιά μό-νιμη όμάδα πού θέλει νά δοκιμάσει μιά νέα Επέμβα-ση. Θά άγρυπνοΰμε. Κάθε άνδρας τοΰ Κόκκινου Στρατού άς πληροφορηθεί τά πάντα γύρω στό διπλω-ματικό παιγνίδι καί άς μάθει τί νόημα έχει ή δύναμη τών δπλων, πού μέχρι τώρα έδωσε τήν λύση σέ δλες τίς ταξικές συγκρούσεις»2 ®β.

Σέ ένα σχέδιο άπόφασης τής Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής γιά τήν έκθεση τής άντιπροσω-

πείας στή διάσκεψη τής Γένουας, ό Λένιν έδωσε ένα γενικό όρισμό τής Σοβιετικής πολιτικής. Μιλά έκεΐ γιά τήν «ίσό

181

τητα τών δυό συστημάτων Ιδιοκτησίας» (καπιταλιστικής ή άτομικής Ιδιοκτησίας καί κομμουνιστικής Ιδιοκτησίας, πού τόν καιρό Εκείνο μόνο στήν Ρ.Σ.Ο.Σ.Δ.* είχε Εγκαθι-δρυθεί), πού, Εμμεσα, σημαίνει τήν κατάρρευση τοΰ πρ<ί>-του συστήματος Ιδιοκτησίας, τή χρεοκοπία του καί πώς άναπόφευχτα θά έρθει σέ συμφωνία μέ τό δεύτερο ύπό Ισους δρους».

«"Αληθινή Ισότητα τών δύο συστημάτων Ιδιοκτη-σίας—Εστω καί σάν προσωρινή κατάσταση, ώς τή στιγμή πού όλόκληρος ό κόσμος θά Εγκαταλείψει τήν άτομική Ιδιοκτησία καί τό οίκονομικό χάος καί τούς πολέμους πού προκαλούνται άπ' αύτήν, γιά νά στραφεί πρός τό άνώτερο σύστημα Ιδιοκτησίας— βρίσκεται μόνο στή Συνθήκη τοΰ Ραπάλλο»287.

Ποιές ήταν, λοιπόν, οί βασικές άρχές τής Εξωτερικής πο-λιτικής τοΰ ΛΕνιν; Συνοψίζονται στό Εξής: σ' έναν κόσμο πού δΕν είναι άκόμη σοσιαλιστικός, δπου συνυπάρχουν διαφορετικά συστήματα Ιδιοκτησίας καί δπου πρΕπει νά λαβαίνουμε ύπόψη μας Ενδεχόμενους πολέμους καί Επι-θέσεις κατά τοΰ Σοβιετικού κράτους, είναι άπαραίτητο νά άκολουθείται πολιτική είρηνικών συμφωνιών. "Οταν, τό Δεκέμβρη τού 1922, ή Διεθνής "Ομοσπονδία τών Συνδικά-των συγκάλεσε ένα διεθνές συνέδριο εΙρήνης στή Χάγη, ό Λένιν Ελεγε πώς τό σπουδαιότερο καθήκον τής σοβιετι-κής άντιπροσωπείας στό συνέδριο αύτό ήταν νά

«έξηγήσει στό Λαό τήν πραγματική κατάσταση, νά τοΰ δείξει πώς ό πόλεμος προπαρασκευάζεται μέσα στή μεγαλύτερη μυστικότητα καί πώς συνηθισμέ-νες έργατικές όργανώσεις, άκόμα καί δταν αύτοκα-λοΰνται έπαναστατικές όργανώσεις, είναι έντελώς άνίσχυρες άπέναντι σ* ένα πόλεμο πού Επέρχεται πραγματικά. Πρέπει άδιάκοπα νά έξηγοΰμε στό Λαό, μέ τόν πιό συγκεκριμμΕνο τρόπο, πώς Εγιναν τά πράγματα στόν τελευταίο πόλεμο καί γιατί δέν μπορούσαν νά είχαν γίνει διαφορετικά»288.

Στό τελευταίο Εργο πού δημοσίευσε, τό Καλύτερα λιγό-

* Ρωσική Σοβιετική "Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία, ή πρώτη Δημοκρατία τής Σοβιετικής Ένωσης.

182

τερα άλλά καλύτερα, άπ' δπου Επανειλημμένα παραθέσαμε χωρία, δ Λένιν λέει καί πάλι πώς είναι άναπόφευχτοι οί πόλεμοι καί οί στρατιωτικές συγκρούσεις «μεταξύ τής άντεπαναστατικής Ιμπεριαλιστικής Δύσης καί τής έπανα-στατικής καί έθνικιστικής Ανατολής»289. Ή κατοπινή βεβαίωση πώς οί άπόψεις τοΟ Λένιν γιά τή σοβιετική έξω-τερική πολιτική άποτελοΟν ένα είδος πιστοποιητικό νομι-μότητας γιά τήν πολιτική τής είρηνικής συνύπαρξης πού έγκαινίασε δ Χριουτσιώφ δέν έχει καμιά πραγματική βάση.

183

IX Ο Λ Ε Ν Ι Ν Ι Σ Μ Ο Σ

Άμέσως μετά τό θάνατο τοϋ Λένιν ό Στάλιν έδωσε τόν όρισμό τοϋ λενινισμοΟ ώς έξής: «ό μαρξισμός στήν έποχή τοϋ Ιμπεριαλισμού καί τών προλεταριακών έπαναστάσεων» καί παρουσίασε τίς Ιδέες τοϋ Λένιν ώς τή μόνη έρμηνεία τοϋ έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού πού Ισχύει στήν έποχή μας, μετατρέποντας έτσι ούσιαστικά τίς άπόψεις τοΰ Λένιν σέ άπαράβατους Ιερούς κανόνες γιά δλα τά ζητήματα καί σέ δλους τούς τομείς. Τό άποτέλεσμα ήταν τά παραθέματα άπό τό Λένιν, καί μάλιστα πάρα πολύ συχνά άποσπασμένα άπό τά συμφραζόμενά τους, νά παίζουν τό ρόλο τελικών καί όριστικών έπιχειρημάτων σέ δλα τά ζητήματα. Αύτό ήταν άντίθετο δχι μόνο μέ τό κριτικό πνεύμα τοΰ μαρξι-σμού, άλλά καί μέ τό πνεύμα τοΰ ίδιου τοΰ Λένιν. Ό Μπέρ-τραντ Ράσσελ, μετά άπό τήν έπίσκεψή του στή Μόσχα, έγραψε πώς ποτέ του δέ συνάντησε μιά σπουδαία προσωπι-κότητα τόσο άπαλλαγμένη άπό τήν αίσθηση τής σημασίας της δσο δ Λένιν. Ή σεμνότητα καί ή άπόκρουση κάθε εί-δους προσωπολατρείας χαρακτηρίζουν δλη του τή ζωή.Τοΰ άρκοϋσε ένα διαμέρισμα 26 τ.μ. στό Κρεμλίνο, τό φαγητό του τό έπαιρνε ή γυναίκα του άπό ένα γειτονικό έστιατό-ριο, άπόφευγε κάθε πολυτέλεια, καί δταν τό ένατο συνέδριο τοΰ Κόμματος έτοιμαζόταν νά γιορτάσει τά πενήντα του χρόνια τό 'σκασε κυριολεχτικά.

Χωρίς νά έπιχειρήσουμε νά άναλύσουμε τή χρήση καί τήν κατάχρηση παραθεμάτων άπό τά κείμενα τοΰ Λένιν, θά σημειώσουμε, έτσι παρενθεσιακά, πώς ξεχάστηκαν κα-τάλληλα, μέ άξιοπρόσεχτη ταχύτητα, πολλές άπό τίς ρή-σεις του—-δπως π.χ., οί έπϊθέσεις του ένάντια στή γραφειο-κρατία καί τό Μεγαλορωσικό σωβινισμό, ή οί έπιθέσεις

184

τοϋ κατά τοΟ «κομτσβάνστβο» (κομμουνιστική άλαζο-νεία). Θά ήταν πάρα πολύ νά περιμένει κανείς πώς στήν έκατοστή έπέτειο άπό τή γέννησή του θά άναφερόταν στήν πατρίδα του τό άκόλουθο χωρίο άπό τήν περίφημη διάλε-ξή του γιά τήν Επανάσταση τοΰ 1905.

«Τό μίσος τοΰ τσαρισμού στράφηκε Ιδιαίτερα ένάντια στούς έβραίους. Άπ ' τή μιά μεριά, οί έ-βραΐοι έδιναν ένα Ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό (σέ σύγκριση μέ τό σύνολο τοΰ έβραΐκοΰ πληθυσμού) ήγετών τοΰ έπαναστατικού κινήματος. Καί μέ τήν εύκαιρία θά σημειώσω δτι καί τώρα οί έβραΐοι προσφέρουν τούτη τήν ύπηρεσία, δτι δηλαδή σέ σύγκριση μέ άλλους λαούς δίνουν ένα σχετικά με-γάλο ποσοστό έκπροσώπων τοΰ διεθνιστικοΰ ρεύ-ματος. Κι άπ' τήν άλλη, ό τσαρισμός ήξερε περί-φημα νά χρησιμοποιεί τις άποτρόπαιες προλήψεις τών πιό άξεστων στρωμάτων τοΰ πληθυσμού ένάν-τια στούς έβραίους, γιά νά όργανώσει πογκρόμ, άν δχι νά τά καθοδηγεί άμεσα ό ίδιος—σέ 100 πόλεις στήν περίοδο αύτή ύπολογίζονται πάνω άπό 4000 οί σκοτωμένοι καί πάνω άπό 10.000 οί σακατεμέ-νοι- -αύτές τίς τερατώδικες σφαγές τών είρηνικών έβραΐων, τών γυναικών καί τών παιδιών τους, πού προκάλεσαν τόσο μεγάλο άποτροπιασμό σέ δλο τόν πολιτισμένο κόσμο».

Αύτή ή έκλεκτική άγιοποίηση τών ιδεών τοΰ Λένιν όδήγησαν σέ μιά κατάσταση, δπου γνώμες του γιά ζητή-ματα, πού δέν ήταν άναγκαστικά είδικότητά του, παρουσιά-ζονται ώς δεσμευτικές καί ύποχρεωτικές γιά δλους τούς μαρξιστές. Αύτό Ισχύει ιδιαίτερα γιά τή σφαίρα τής φιλο-σοφίας. 'Ο Λένιν ποτέ δέ θεώρησε τόν έαυτό του μεγάλο φιλόσοφο. Τό βιβλίο του Ματεριαλισμός και Έμπειριο-κριτικισμός τό 'γραψε τό 1908, ώς μέρος τής πολιτικής δια-μάχης του μέ τΙς μαχιστικές* καί θετικιστικές άπόψεις μιάς όμάδας μέσα στό Κόμμα, μέ τήν όποία διαφωνούσε έπίσης καί στόν πολιτικό τομέα. «Έχει διαβολικά μεγάλη σημασία γιά μένα», έγραφε στήν άδελφή του έκεΐνο τόν καιρό, ((νά βγει τό βιβλίο ταχύτερα. Δέν έχω μόνο φιλολο-

* τοΟ ΑύστριακοΟ φιχτικοΟ Ε. Μάχ. (Σ. μετ.).

185

γικές ύποχρεώσεις, άλλά καί σοβαρές πολιτικές ύποχρεώ-σεις πού συνδέονται μέ τήν έκδοση τοϋ βιβλίου αύτοϋ»271.

Χρησιμοποιώντας ώς άφετηρία τό Άντι - Ντύρινγκ τοϋ "Ενγκελς καί πραγματευόμενος τό μαρξισμό δχι άπλώς σάν μέθοδο μελέτης κοινωνικών φαινομένων καί σάν έπιστη-μονική μεθοδολογία Ιστορικής δράσης, άλλά καί ώς Επι-στημονική κοσμοθεωρία, δ Λένιν έπιχείρησε νά έφαρμό-σει τίς βασικές Ιδέες τοϋ "Ενγκελς στήν ειδική Ιδεολογική συζήτηση πού είχαν προκαλέσει οί τελευταίες άνακαλύ-ψεις τών φυσικών έπιστημών. Κύριος σκοπός του ήταν νά έρμηνεύσει τή διαμάχη μεταξύ τοϋ μαρξισμοϋ καί τοϋ Ιδεα-λισμού ώς έκφραση τοϋ ταξικοϋ άγώνα—πράγματι, ήθελε νά έρμηνεύσει όλόκληρη τήν Ιστορία τής φιλοσοφίας ώς άγώνα μεταξύ τής θέσης πού ύποστήριζε δ Πλάτωνας καί τής θέσης, πού ύποστήριζε δ Δημόκριτος.

Έλεγε, δπως καί δ "Ενγκελς, πώς ή διαφορά μεταξύ τών ύλιστών καί τών Ιδεαλιστών συνίσταται στό δτι οί ύλιστές θεωροϋν πώς ή φύση είναι τό άρχικό καί πώς τό πνεϋμα έρχεται δεύτερο ένώ οί Ιδεαλιστές κάνουν τό άντίθετο.

«Ό υλισμός, συμφωνώντας πέρα γιά πέρα μέ τίς φυσικές έπιστήμες, θεωρεί σάν πρωτεϋον τήν ύλη, δσο γιά τή συνείδηση, τή νόηση, τήν αίσθηση τίς θεωρεί σάν δευτερεϋον γιατί στή σαφώς Εκφρα-σμένη μορφή της ή αίσθηση συνδέεται μόνο μέ τΙς άνώτερες μορφές τής ύλης (όργανική ύλη), ένώ «στό θεμέλιο τοϋ ίδιου τοϋ οικοδομήματος τής ύλης» μποροϋμε άπλώς νά είκάσουμε δτι ύπάρχει κάποια Ικανότητα συγγενική μέ τήν αίσθηση»272. «Ή ίδια ή πείρα (μέ τήν άνθρώπινη έννοια κι δχι μέ τήν έννοια πού τής δίνουν οί μαχιστές), πού δημιούργησε μέσα μας τήν άκλόνητη πεποίθη-ση, δτι άνεξάρτητα άπό μάς ύπάρχουν άλλοι άν-θρωποι κι δχι άπλά συμπλέγματα αισθημάτων μας, αίσθημάτων τοϋ ψηλοϋ, τοϋ χαμηλοϋ, τοϋ κίτρινου, τοϋ σκληροϋ κτλ., — αύτή ή ίδια ή πείρα δημιουρ-γεί μέσα μας τήν πεποίθηση δτι τά πράγματα, δ κόσμος, τό περιβάλλον ύπάρχουν άνεξάρτητα άπό μδς. Τά αίσθήματά μας, ή συνείδησή μας άποτελοϋν άπλώς εΙκόνα τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου καί είναι αύτονόητο δτι δέν μπορεί νά ύπάρξει άπεικόνιση

186

χωρίς άπεικονιζόμενο, άλλά τό άπεικονιζόμενο ύπάρχει άνεξάρτητα άπό τό άπεικονίζον»273.

Ή φύση υπήρχε πριν άπό τόν άνθρωπο- ή γή σχηματί-σθηκε πρίν νά μπορεί νά τήν άντιληφθεϊ όποιαδήποτε άν-θρώπινη συνείδηση. 01 δυό βασικές κατευθύνσεις στή φι-λοσοφία γεννούν τίς δυό βασικές κατευθύνσεις στή γνω-σιοθεωρία. Ή ύλη είναι ή φιλοσοφική κατηγορία τής ύ-παρξης τού Εξωτερικού κόσμου. Οί Ιδεαλιστές, δμως, ού-σιαστικά πιστεύουν άκόμη, δπως πίστευε δ Επίσκοπος Μπέρκλεϋ, πώς τά πράγματα ύπάρχουν μόνο στή συνείδηση τοΰ άνθρώπου. Ή πιό άποτελεσματική άναίρεση αύτής τής σχολής σκέψης είναι τό κριτήριο τής πράξης

«ή ύπαρξη τοΰ πράγματος πού άντικαθρεφτίζεται άνεξάρτητα άπό κείνα πού τό άντικαθρεφτίζουν (ή άνεξαρτησία τοΰ Εξωτερικού κόσμου άπό τή συ-νείδηση) είναι βασική θέση τοΰ ύλισμοΰ»274. «Ή ύλη είναι φιλοσοφική κατηγορία πού δη-λώνει τήν άντικειμενική πραγματικότητα, πραγ-ματικότητα πού έχει δοθεί στόν άνθρωπο μέ τίς αίσθήσεις του, καί πού άντιγράφεται, φωτογραφί-ζεται, άπεικονίζεται άπό τίς αίσθήσεις, ένώ ύπάρ-χει άνεξάρτητα άπ' αύτές. Γι* αύτό τά λεγόμενα γι' αύτή τήν άντίληψη δτι μπορεί νά ,,έχει παλιώ-σει" είναι μωρολογήματα, είναι μιά άνόητη έπα-νάληψη τών έπιχειρημάτων τής όντώραστιχης φι-λοσοφίας τής μόδας. Μπορεί νά έχει παλιώ-σει μέσα στίς δύο χιλιάδες χρόνια έξέλιξης τής φιλοσοφίας ή πάλη άνάμεσα στόν Ιδεαλισμό καί τόν ύλισμό; Ανάμεσα στίς τάσεις ή γραμμές τοΰ Πλάτωνα καί τοΰ Δημόκριτου στή φιλοσοφία; Ή πάλη άνάμεσα στή θρησκεία καί τήν έπιστήμη; Άνάμεσα στήν άρνηση καί τήν άποδοχή τής άντι-κειμενικής άλήθειας; Ή πάλη άνάμεσα στούς όπα-δούς τής ύπεραισθητής γνώσης καί τούς άντιπά-λους της;»278

Υπάρχει μιά άντικειμενική άλήθεια στήν όποία μάς πλησιάζει δλο καί περισσότερο, μέσα άπό σχετικές άλή-θειες, μιά άτελεύτητη διαδικασία σκέψης.

«Ή διαλεχτική—δπως έξηγοΰσε κιόλας δ Χέγκελ— περιλαβαίνει στοιχεία ρελατιβισμοΰ, άρνησης σκεπ-

187

τικισμοΟ, μα δέν Ανάγεται, στό ρελατιβισμό. Ή ύλιστική διαλεχτική τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς περιλαμβάνει άναμφισβήτητα μέσα της τό ρελατι-βισμό, μά δέν άνάγεται σ' αύτόν, δηλαδή άναγνω-ρίζει τή σχετικότητα όλων τών γνώσεών μας, όχι μέ τήν Εννοια τής άρνησης τής άντικειμενικής άλήθειας, άλλά μέ τήν έννοια τής Ιστορικής κα-θοριστικότητας τών δ ρ (ων προσέγγισης τών γνώ-σεών μας σ' αύτή τήν άλήθεια»27®.

"Οπως καί ό "Ενγκελς, ό Λένιν κάνει διάκριση μεταξύ διαλεχτικοΰ καί μηχανικού ύλισμοΰ!

«Ή νέα φυσική παραστράτησε πρός τόν Ιδεα-λισμό, κυρίως γιατί οί φυσικοί δέ γνώριζαν τή δια-λεχτική. Καταπολεμούσαν τό μεταφυσικό ύλισμό (μεταφυσικό, μέ τήν έννοια πού τοΰ δίνει ό "Εν-γκελς καί δχι μέ τή θετικιστική, δηλ. τή χιουμική έννοια τής λέξης), μέ τή μονόπλευρη ,,μηχανικό-τητά" του, κι έτσι πέταξαν άπό τή μπανιέρα μαζί μέ τά νερά καί τό μωρό. Μέ τό νά άρνιένται τήν άμεταβλητότητα τών γνωστών ώς τά τώρα στοι-χείων καί τών Ιδιοτήτων τής Ολης, κατρακυλοΰσαν στήν άρνηση τής ύλης, δηλ. τής άντικειμενικής πραγματικότητας τοΰ φυσικοΰ κόσμου. Μέ τό νά άρνοϋνται τόν άπόλυτο χαρακτήρα τών σπουδαιό-τατων καί βασικών νόμων, κατρακυλοΰσαν στήν άρνηση κάθε άντικειμενικής νομοτέλειας τής φύ-σης* καί διακήρυχναν δτι ό νόμος τής φύσης δέν είναι παρά συμβατικότητα, «περιορισμός άναμονής", ,,λογική άναγκαιότητα" κτλ. Επιμένοντας στόν προσεγγιστικό, τό σχετικό χαρακτήρα τών γνώ-σεών μας κατρακυλοΰσαν στήν άρνηση τοϋ άνε-ξάρτητου άπό τή γνώση άντικειμένου, τοΰ άντανα-κλώμενου προσεγγιστικά—πιστά, σχετικά—σωστά άπ* αύτή τή γνώση. Κτλ. κτλ.»277.

Καί συνοψίζει: «Ό ύλισμός άναγνωρίζει γενικά τό άντικειμε-

νικά πραγματικό είναι (ύλη) άνεξάρτητο άπό τή συνείδηση, άπό τήν αίσθηση, άπό τήν Εμπειρία κτλ. τής άνθρωπότητας. Ό ύλισμός, ό Ιστορικός, άναγνωρίζει τό κοινωνικό είναι σάν άνεξάρτητο

188

άπό τήν κοινωνική συνείδηση τής ανθρωπότητας. Ή συνείδηση κι έκεΐ κι έδώ άποτελεΐ μόνο άντα-νάκλαση τοΟ είναι, στήν καλύτερη περίπτωση κατά προσέγγιση πιστή (άντίστοιχη, Ιδανική, άκριβή) άντανάκλασή του. Άπό τή φιλοσοφία αύτή τού μαρξισμού, χυμένη άπό ένα άτόφιο κομμάτι άτσά-λι, δέν μπορούμε νά άφαιρέσουμε ούτε μιά βασική πρόταση, ούτε ένα ούσιαστικό μέρος, χωρίς νά άπομακρυνθοΰμε άπό τήν άντικειμενική άλήθεια καί νά πέσουμε στήν άγκαλιά τής άστικής Αντι-δραστικής ψευτιάς»278.

Ή διαμάχη μεταξύ ύλισμοΰ καί Ιδεαλισμού είναι ή φι-λοσοφική έκφραση ταξικού άνταγωνισμού. Ό ποζιτιβισ-μός (θετικισμός) είναι «άπόλυτη άντίδραση». Δέν κάνει τίποτ' άλλο άπό τό νά μεταμφιέζει μέ νέα φρασεολογία τήν παλιά φιλοσοφία τού Ιδεαλισμού

«πίσω άπό τό γνωσιολογικό σχολαστικισμό τού έμπειριοκριτικισμού (δέν μπορεί) νά μή δει κα-νείς τήν πάλη τών κομμάτων στή φιλοσοφία, πάλη πού σέ τελευταία άνάλυση έκφράζει τίς τάσεις καί τήν ιδεολογία τών έχθρικών τάξεων τής σύγχρονης κοινωνίας. Ή νεότερη φιλοσοφία είναι τό Ιδιο κομ-ματική, δπως καί πρίν άπό δύο χιλιάδες χρόνια.

. Τά Αγωνιζόμενα κόμματα είναι στήν ούσία τής ύπό-θεσης, πού τήν καλύπτουν μέ νέες λογιωτατίστικες καί τσαρλατάνικες έπωνυμίες ή μέ στενόμυαλη άκομματικότητα, ό ύλισμός καί ό ιδεαλισμός. Ό τελευταίος είναι μόνο μιά έκλεπτυσμένη, ραφινα-ρισμένη μορφή φιντεϊσμού, πού στέκει πάνοπλος, διαθέτει πλατύτατες όργανώσεις καί έξακολουθεΐ σταθερά νά έπηρεάζει τίς μάζες, έκμεταλλεύεται πρός δφελός του καί τήν παραμικρότερη ταλάν-τευση τής φιλοσοφικής σκέψης. Ό άντικειμενικός ταξικός ρόλος τοΰ έμπειριοκριτικισμού συνοψί-ζεται όλοκληρωτικά στό δτι υπηρετεί δουλόπρεπα τούς φιντεϊστές στή πάλη τους κατά τοΰ ύλισμοΰ γενικά καί τοΰ ίστορικοΰ ύλισμοΰ Ιδιαίτερα»27®.

Τόν ' Υλισμό καί έμπειριοχριτιχισμό τόν παρουσίασαν σάν νά ήταν τό πρότυπο έργο περί διαλεχτικοΰ ύλισμοΰ καί μαρξιστικής φιλοσοφίας. Ωστόσο, δέν είναι τό μόνο

189

Εργο δπου δ Λένιν διατυπώνει τΙς Ιδέες του σέ φιλοσοφικό ζητήματα. Σέ μιά σειρά σημειώσεις, άποσπάσματα καί πε-ριλήψεις, πού έγραψε κυρίως τό 1914 καί 1915, βρίσκουμε Ιδέες πού είναι πολύ πιό όξυδερκείς άπό τΙς Ιδέες πού πε-ριέχει δ Υλισμός καί Έμπειριοκριτικισμός.

Σέ μιά περίληψη τής Επιστήμης τής Λογικής τοϋ Χέγ-κελ:

«Όχι μόνο ή ούσία άλλά καί τό φαινόμενο είναι άντικειμενικό. Μιά διαφορά άνάμεσα στό άντικει-μενικό καί τό ύποκειμενικό ύπάρχει, άλλά Ιχει έπίσης καί τά όρια της»260.

Στίς σημειώσεις αύτές ό Λένιν δέν κρίνει πιά τά φιλο-σοφικά συστήματα άπλώς ώς πολικότητες, δπως έκανε ώς τό 1908.

«Ή άνασκευή ένός φιλοσοφικού συστήματος γε-νικά δέ σημαίνει καί τή άπόρριψή του, άλλά τήν παραπέρα άνάπτυξή του, δχι μέ τήν άντικατάστασή του άπό ένα άλλο, μονόπλευρο, άντίθετο, άλλά μέ τήν ένταξή του σέ κάτι άνώτερο»281.

Ή έπίδραση άπό τό έργο τοϋ Χέγκελ τόν κάνει νά δια-τυπώσει τόν έξής άφορισμό:

«Δέ μπορεί κανείς νά καταλάβει πέρα γιά πέρα τό Κεφάλαιο τοϋ Μάρξ καί Ιδιαίτερα τό I. κεφάλαιο

ψ δίχως νά έχει μελετήσει καί νιώσει δλόκληρη τή Λογική τοϋ Χέγκελ. Επομένως ούτε ένας μαρξι-στής μετά άπό μισό αΙώνα δέν κατάλαβε τό Μάρξ»282.

Βλέπει λιγότερο μονοκόμματα άπό πρίν τόν όρισμό τής γνώσης ώς άντανάκλαση τής πραγματικότητας.

«Ή Λογική είναι ή διδασκαλία τής γνώσης. Είναι ή γνωσιοθεωρία. Ή γνώση είναι άντανάκλαση τής φύσης διά μέσου τοϋ άνθρώπου. Ωστόσο δέν είναι άπλή, δέν είναι άμεση, δέν είναι όλοκληρωτική άντανάκλαση, άλλά προτσές σειράς άφαιρέσεων, τής διαμόρφωσης, τής άνάπτυξης έννοιών, νόμων κλπ., οί όποίες έννοιες, νόμοι κλπ. (νόηση, έπιστήμη = λογική Ιδέα) περιλαβαίνουν κατά προσέγγιση τόν κα-θολικό, νομοτελειακά καθορισμένο χαρακτήρα τής άέναα κινούμενης καί έξελισσόμενης φύσης. Έδώ πραγματικά, άντικειμενικά ύπάρχουν τρία στοιχεία: 1) ή φύση 2) ή γνώση τοϋ άνθρώπου = ό έγκέφαλος

190

τοϋ άνθρώπου (σάν άνώτερο παράγωγο τής Ιδιας τής φύσης) καί 3) ή μορφή άντανάκλασης τής φύσης στή γνώση τοϋ άνθρώπου καί, αύτή ή μορφή είναι άκρι-βώς οί Εννοιες, οί νόμοι, οί κατηγορίες κλπ. Ό άν-θρωπος δέν μπορεί νά συλλάβει τή φύση στό σύνολό της, στήν πληρότητά της, δέ μπορεί νά άντιληφθή τήν ,,άμεση καθολικότητά" της, άντιλαμβάνωμαι = άντι-καθρεπτίζω = άπεικονίζω, μπορεί μόνο νά πλησιάζει σ' αύτό άέναα, δημιουργώντας άφαιρέσεις, Εννοιες, νόμους, μιά έπιστημονική εΙκόνα τοΰ κόσμου κλπ., κλπ»288. «Ή σύμπτωση τής σκέψης μέ τό άντικείμενο είναι ένα προτσές: ή νόηση ( = ό άνθρωπος) δέν πρέπει νά άντιλαμβάνεται τήν άλήθεια μέ τή μορφή νεκρής ήρεμίας, μέ τή μορφή άπλής εΙκόνας, (πίνακας), ώχρής, (θαμπής), χωρίς ώθήσεις, χωρίς κίνηση, σάν μεγαλοφυία, σάν άριθμό, σάν άφηρημένη σκέψη»284.

Δέν έκτιμά πιά τά φιλοσοφικά συστήματα μέ βάση ταξικούς συνειρμούς. Σέ μιά περίληψή του τών Μαθημάτων Ιστορίας τής φιλοσοφίας τοΰ Χέγκελ διαβάζουμε:

«Ένας εύφυής Ιδεαλισμός είναι έγγύτερα στόν εύφυή ύλισμό άπ' 6,τι στόν βλακώδη ύλισμό. ΆντΙ τοΰ ,,εύφυοΰς Ιδεαλισμού—ό διαλεκτικός; άντί τοΰ «βλακώδουςύλισμοΰ ό μεταφυσικός, ό ύποανάπτυ-κτος, ό νεκρός, ό χοτροκομμένος ό άκαμπτος"285. « Ό Χέγκελ 'πίστευε, σκέφτονταν σοβαρά, δτι ό ύλισμός σάν φιλοσοφία είναι κάτι τό άδύνατο, άφοΰ φιλοσοφία είναι ή έπιστήμη γιά τή νόηση, γιά τό καθολικό, τό καθολικό δμως είναι ή νόηση. Έδώ ό Χέγκελ έπαναλαμβάνει τήν πλάνη έκείνου άκριβώς τού ύποκειμενικοΰ Ιδεαλισμού, πού ό ίδιος χαρακτήριζε πάντα σάν ,,κακό" Ιδεαλι-σμό. Ό άντικειμενικός (καί πολύ περισσότερο ό άπόλυτος) Ιδεαλισμός έφτασε μέ ζίκ-ζάκ (καί μέ ένα πήδημα) πάρα πολύ κοντά στόν ύλισμό, έν μέρει μάλιστα έχει μεταμορφωθεί σε τέτοιον»288.

Καί σέ μιά παρατήρηση σχετικά μέ τό ζήτημα τής δια-λεκτικής ό Λένιν λέει:

«Ό φιλοσοφικός ύλισμός είναι σκέτη άνοησία άπ' τή σκοπιά τοΰ άξεστου, τοΰ άπλοΰ, τοΰ με-

191

ταφυσικού υλισμού. Αντίθετα ό φιλοσοφικός ιδε-αλισμός άπ' τή σκοπιά τοϋ διαλεκτικού ύλισμού εί-ναι μιά μονόπλενρη, υπερβολική, παρατραβηγμένη εξέλιξη, (ΠίεΙζβοη) (ύπερβωλική καϊ φουσκομένη) ένός άπό τά γνωρίσματα, μιας άπό τίς πλευρές τών ορίων τής γνώσης σέ ένα ξεκομμένο άπό τήν ΰλη καί τή φύση, θεοποιημένο άπόλυτο»287.

Δέν ύπάρχει ούτε μιά γραμμή σέ όποιοδήποτε άρθρο ή λόγο τοΰ Λένιν πού νά ύποβάλει τή σκέψη πώς θεώρησε ποτέ τόν έαυτό του ώς τό μόνο έρμηνευτή τοΰ έπιστημονι-κού σοσιαλισμοΰ, ή ώς άλάθητη μαρξιστική αύθεντία σέ δλους τούς τομείς καί γιά δλα τά ζητήματα.

Ακόμη λιγότερο πειστική είναι ή προσπάθεια νά κατα-σκευαστεί μιά «μαρξιστική λενινιστική αίσθητική» άπό λίγες σκόρπιες παρατηρήσεις του.

Ό Λένιν, ό μεγάλος έπαναστάτης, είχε συντηρητικά γούστα στή λογοτεχνία καί τήν τέχνη. Αγαπούσε τόν Πούσκιν, θαύμαζε τόν Τολστόι καί βρισκόταν σέ άμηχανία μπροστά στό Μαγιακόβσκυ (μόλο πού παραδεχόταν πώς, άφοϋ ή έπαναστατική νεολαία ένθουσιαζόταν μέ τήν ποίη-ση τοΰ Μαγιακόβσκυ, θά πρέπει νά έχει κάτι πού ν' άξίζει). Ποτέ του, δμως δέν έκανε τό προσωπικό του γοΰστο αίσθη-τικό νόμο καί ποτέ δέν είχε τήν άξίωση νά είναι ό βχ οίΤίοϊο έκπρόσωπος τοΰ Κόμματος στά ζητήματα τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης.

Οί πιό άξεστοι δπαδοί του τόν μεταβάλανε—μετά τό θάνατό του καί όλότελα άδικαιολόγητα—σέ έφευρέτη μιάς νέας αίσθητικής κατηγορίας—τής κατηγορίας τής «κομ-ματικότητας». Τό κείμενο πού έπικαλοΰνται συνήθως είναι ένα άρθρο του μέ τόν τίτλο Κομματική όργάνωση καί κομ-ματική φιλολογία, δημοσιευμένο στίς 26 τοϋ Νοέμβρη 1906.

«Όταν ύπήρχε διαφορά άνάμεσα στόν παράνομο καί στό νόμιμο τύπο, τό ζήτημα τοΰ κομματικού καί τοϋ μή κομματικοϋ τύπου λυνόταν κατά τρόπο έξαιρετικά άπλό καί έξαιρετικά λαθεμένο, τερατώ-δικο. Όλος δ παράνομος τύπος ήταν κομματικός, έκδιδόταν άπό τΙς δργανώσεις, διευθυνόταν άπό όμάδες πού συνδέονταν έτσι είτε άλλιώς μέ τίς δμά-δες τών στελεχών τοΰ κόμματος πού άσχολοΰνταν μέ τήν πραχτική δουλειά. Όλος ό νόμιμος τύπος

192

δέν ήταν κομματικός,—γιατί Απαγορευόταν νά άνή-κει σέ κόμμα—,,έκλινε" όμως πρός τό ένα είτε πρός τό άλλο κόμμα. Ήταν άναπόφευχτες οί τερατώ-δικες ένώσεις, οί άφύσικες «συμβιώσεις", οί πλα-στές συγκαλύψεις μέ τις Αναγκαστικές άποσιωπή-σεις τών άνθρώπων, πού ήθελαν νά έκφράσουν κομ-ματικές άπόψεις, μπερδεύονταν ή άνοησία είτε ή δειλία τής σκέψης έκείνων, πού δέν ήταν άκόμα ώριμοι γιά νά άφομοιώσουν αυτές τίς άπόψεις, έκείνων, πού, στήν πραγματικότητα, δέν ήταν άν-θρωποι τοΰ κόμματος. Καταραμένη έποχή τών αίσωπικών λόγων, τής φιλολογικής δουλοφροσύνης, τής δουλικής γλώσ-σας, τής Ιδεολογικής δουλοπαροικίας! Τό προλε-ταριάτο έβαλε τέρμα σ' αύτήν τήν προστυχιά πού έπνιγε κάθε τι τό ζωντανό καί τό καινούργιο στή Ρωσία. Ωστόσο τό προλεταριάτο κατάχτησε γιά τήν ώρα μόνο τή μισή έλευθερία γιά τή Ρωσία»288.

Ή Ανολοκλήρωτη έπανάσταση, πού τή χαρακτήριζε ένας άφύσικος συνδυασμός άπό κομματικές άπόψεις δια-τυπωμένες άνοιχτά, μέ συνέπεια καί ειλικρίνεια, καί μιά «ύπόγεια», καλυμμένη, «διπλωματική», άπατηλή «νομιμό-τητα», άνάγκασε τό Κόμμα νά ζητήσει άνοιχτή δήλωση ύποταγής άπό τούς δημοσιογράφους καί συγγραφείς έκεί-νους πού άνήκαν στό Κόμμα. Ή φιλολογία έπρεπε νά γίνει κομματική.

«Ή φιλολογική ύπόθεση πρέπει νά γίνει ένα κομμάτι τής γενικής προλεταριακής ύπόθεσης, ,,ροδίτσα καί βιδίτσα" ένός ένιαίου, μεγάλου σο-σιαλδημοκρατικού μηχανισμοΰ, πού τόν βάζει σέ κίνηση δλη ή συνειδητή πρωτοπορία όλόκληρης τής έργατικής τάξης. Ή φιλολογική δουλειά πρέ-πει νά γίνει συστατικό κομμάτι τής όργανωμένης, σχεδιασμένης, ένιαΐας σοσιαλδημοκρατικής κομ-ματικής δουλειάς»289.

Ό Λένιν, δμως είδε κριτικά καί τήν ίδια τή δική του τήν ύπερβολική διατύπωση.

«,,δλες οί συγκρίσεις είναι κουτσές" λέει μιά Γερ-μανική παροιμία. "Ετσι είναι καί ή δική μου σύγκρι-ση τής λογοτεχνίας μ' ένα τροχό, ένός ζωντανού

13 193

κινήματος, μ* ένα μηχανισμό· και τολμώ νά πώ δτι θά ύπάρχουν πάντα ύστερικοί διανοούμενοι, πού θά ούρλιάζουν γιά κάτι τέτοιες συγκρίσεις, πώς κατε-βάζουν τό έπίπεδο, νεκρώνουν, ,,γραφειοκρατο-ποιοΰν" τήν έλεύθερη σύγκρουση τών ιδεών, τήν έλευθερία τής κριτικής, τήν έλευθερία τής καλλιτε-χνικής δημιουργίας κτλ., δμως τέτοιες κραυγές, δέν θά έξέφραζαν πραγματικά παρά μόνο τόν άστικο-διανοούμενο άτομικισμό. Δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι ή λογοτεχνία λιγότερο άπό ότιδήποτε άλλο μπο-ρεί νά ύπαχθεΐ σέ μηχανιστική προσαρμογή ή Ισο-πέδωση στήν κυριαρχία τής πλειοψηφίας πάνω στήν μειοψηφία ούτε καί ύπάρχει θέμα έξ άλλου, δτι σ* αύτό τόν χώρο, πρέπει άναμφίβολα νά άφεθεΐ μεγα-λύτερο περιθώριο γιά τήν προσωπική πρωτοβου-λία, τΙς άτομικές κλίσεις, τήν σκέψη καί τήν φαν-τασία, τή μορφή καί τό περιεχόμενο· δλα αύτά είναι άναμφισβήτητα, δλα δμως αύτά άπλώς δείχνουν δτι ή πλευρά τής λογοτεχνίας, στήν υπόθεση τοΟ προ-λεταριακού κόμματος, δέν μπορεί μηχανιστικά νά ταυτιστεί μέ τίς άλλες πλευρές. Τούτο, δπωσδήποτε δέν άναιρεΐ ούτε στό έλάχιστο, τήν ,,παράδοξη" καί ξένη πρός τήν άστική τάξη καί τήν άστική δημοκρα-τία, άποψη δτι ούτε ή λογοτεχνία πρέπει, είναι άνάγκη, νά καταστεί μέδλα τά μέσα ένα στοιχείο τής δουλειάς τού Σοσιαλ - Δημοκρατικού κόμματος συνδεμμένο άδιαχώριστα μέ τά άλλα στοιχεία»290.

Δέν έννοούσε τή λογοτεχνία γενικά, άλλά «τό φιλολο-γικό μέρος τής κομματικής δουλειάς»—τήν κομματική φιλολογία καί τήν πολιτική δημοσιογραφία. Ζητούσε:

«Νά γίνουν οί έφημερίδες τά δργανα τών διάφο-ρων κομματικών όργανώσεων καί οί συντάκτες τους νά γίνουν μέ κάθε τρόπο μέλη αύτών τών όργα-νώσεων. Εκδοτικοί οίκοι καί κέντρα διανομής, βιβ-λιοπωλεία καί άναγνωστήρια, βιβλιοθήκες, καί άλλοι άνάλογοι όργανισμοί πρέπει δλοι νά τεθούν κάτω άπό τόν έλεγχο τοΰ κόμματος»290.

Προβλέποντας τήν παρατήρηση πώς ζητά νά άποφασί-ζουν οί άπλοί έργάτες γιά ζητήματα τής έπιστήμης, τής φιλοσοφίας ή τής αισθητικής μέ άνάταση τοΰ χεριού, δ

194

Λένιν άπαντδ: «Ήσυχάστε, κύριοι! Πρώτο, πρόκειται γιά τήν κομματική φιλολογία καί τήν ύποταγή της στόν κομματικό έλεγχο. Ό καθένας είναι έλεύθερος νά γράφει καί νά λέει δτι τοΰ άρέσει, χωρίς τόν παρα-μικρό περιορισμό. Άλλά καί κάθε έλεύθερη ένωση (μαζί καί τό κόμμα) είναι έπίσης έλεύθερη νά διώ-ξει τά μέλη, πού χρησιμοποιούν τή φίρμα τοΰ κόμ-ματος γιά νά κηρύχνουν άντικομματικές άπόψεις. 'Η έλευθερία τοΰ λόγου καί τοΰ τύπου πρέπει νά είναι πλέρια. Άλλά καί ή έλευθερία τοΰ συνεται-ρίζεσθαι πρέπει νά είναι πλέρια. Είμαι ύποχρεω-μένος, ένονόματι τής έλευθερίας τοΰ λόγου, νά σοΰ δόσω άπόλυτο δικαίωμα νά φωνάζεις, νά λές ψέματα καί νά γράφεις δ,τι σοΰ άρέσει. Άλλά κι έσύ ύποχρεωμένος, ένονόματι τής έλευθερίας τοΰ συνεταιρίζεσθαι, νά μού δόσεις τό δικαίω-μα νά όργανώνομαι σέ ένωση είτε νά διαδια-λύω τήν ένωση μέ άνθρώπους πού λένε τό καί τό. Τό κόμμα είναι μιά προαιρετική ένωση, πού άναπό-φευχτα θά διαλυόταν, στήν άρχή ιδεολογικά, κι έπειτα καί ύλικά, άν δέν ξεκαθάριζε τίς γραμμές του άπό τά μέλη πού κηρύχνουν άντικομματικές άπόψεις. Γιά τόν καθορισμό τών όρίων άνάμεσα στις κομματικές καί άντικομματικές άπόψεις ύπάρ-χει τό πρόγραμμα τοΰ κόμματος, ύπάρχουν οί άπο-φάσεις ταχτικής τοΰ κόμματος καί τό καταστατικό του, ύπάρχει, τέλος, δλη ή πείρα τής παγκόσμιας σοσιαλδημοκρατίας, τών παγκόσμιων προαιρετι-κών ένώσεων τοΰ προλεταριάτου, πού έντάσσει άδιάκοπα στά κόμματά του μεμονωμένα στοιχεία είτε ρεύματα, δχι όλότελα συνεπή, δχι όλότελα καθαρά μαρξιστικά, δχι όλότελα σωστά, άλλά καί κάνει συνεχώς περιοδικά «ξεκαθαρίσματα" τοΰ κόμ-ματός του. "Ετσι θά γίνει καί σέ μάς, μέσα στό κόμ-μα, κύριοι όπαδοί τής άστικής ,,έλευθερίας τής κριτικής": τώρα τό κόμμα μας γίνεται μονομιάς μαζικό, τώρα βρισκόμαστε σ' ένα άλματικό πέρα-σμα στήν άνοιχτή όργάνωση, τώρα θά μάς έρθουν άναπόφευχτα πολλοί δχι συνεπείς (άπό μαρξιστική

195

άποψη) άνθρωποι, ίσως άκόμα καί μερικοί χριστια-νοί, ίσως άκόμα καί μερικοί μυστικιστές. "Εχουμε γερά στομάχια, είμαστε γρανιτένιοι μαρξιστές. Θά άφομοιώσουμε αυτούς τούς άσυνεπεΐς άνθρώ-πους. 'Η έλευθερία τής σκέψης καί ή έλευθερία τής κριτικής μέσα στό κόμμα ποτέ δέ θά μάς άναγ-κάσουν νά ξεχάσουμε τήν έλευθερία τής συνένωσης τών άνθρώπων στίς ελεύθερες ένώσεις, πού όνομά-ζονται κόμματα291».

Αύτό προϋποθέτει μιά κατάσταση δπου τά πολιτικά κόμ-ματα είναι έθελοντικές ενώσεις, δπου τό νά είσαι μέλος δέν έπιφέρει κανένα πλεονέκτημα καί ή διαγραφή σου δέ συνεπάγεται μειονεκτήματα. "Οποιος μέ τήν έλεύθερη θέλη-σή του μπαίνει σ' ένα κόμμα δέν πρέπει νά μιλά ή νά γρά-φει έναντίον τοΰ κόμματος αύτοΰ. Άλλά μέσα στό Κόμμα έχει έξασφαλισμένη πλέρια έλευθερία λόγου καί έλευθερία νά έκφράζεται γραφτά. Μέ άλλα λόγια, έκεΐνο πού ζητοΰσε ό Λένιν ήταν: άπόλυτη «κομματικότητα» τών δημοσιο-γράφων καί συγγραφέων πού ήταν μέλη τοΰ Κόμματος ώς κανόνα πολιτικό, δχι αισθητικό.

Άφοΰ πρώτα έχει έκθέσει λαμπρά τήν ύποκρισία τής έννοιας «άπόλυτη έλευθερία» τών συγγραφέων καί καλλι-τεχνών στόν καπιταλιστικό κόσμο, ό Λένιν άντιπαραθέτει αύτή τήν «ύποκριτικά έλεύθερη» λογοτεχνία σέ «μιάν πρα-γματικά έλεύθερη λογοτεχνία πού θά συνδέεται άνοιχτά μέ τό προλεταριάτο». Καί δέν άποτελεΐ συγκεκριμένη άπαί-τηση, άλλά δνειρο γιά τό μέλλον, δταν στό τέλος τοΰ άρ-θρου, γράφει:

«Αύτή θά είναι έλεύθερη φιλολογία, γιατί δέ θά'ναι ή ιδιοτέλεια καί τό πνεύμα τής καριέρας πού θά στρατολογούν στίς γραμμές της όλοένα καί και-νούργιες δυνάμεις, άλλά οί ιδέες τοϋ σοσιαλισμού καί ή συμπάθεια πρός τούς έργαζόμενους. Αύτή θά είναι έλεύθερη φιλολογία, γιατί δέ θά ύπηρετεΐ τήν παραχορτάτη ήρωϊδα, τίς ,,δέκα χιλιάδες τής κο-ρυφής" πού πλήτουν καί ύποφέρουν άπό τήν παχυ-σαρκία, άλλά τά έκατομμύρια καί τίς δεκάδες έκα-τομμύρια τών έργαζομένων, πού άποτελοΰν τό άν-θος τής χώρας, τή δύναμή της, τό μέλλον της. Αύτή θά είναι έλεύθερη φιλολογία, πού θά γονιμοποιεί

196

τήν τελευταία λέξη τής έπαναστατικής σκέψης τής άνθρωπότητας μέ τήν πείρα καί τή ζωντανή δουλειά τοϋ σοσιαλιστικού προλεταριάτου, πού θά δημιουρ-γεί μόνιμη άλληλεπίδραση άνάμεσα στήν πείρα τοΰ παρελθόντος (τόν έπιστημονικό σοσιαλισμό πού όλοκλήρωσε τήν άνάπτυξη τοΰ σοσιαλισμού άπό τις πρωτόγονες, ούτοπιστικές μορφές του) καί στήν πείρα τοΰ παρόντος (τή σημερινή πάλη τών συντρόφων έργατών)»292.

Σ' ένα γράμμα της, τοΰ Μάη 1937, ή Ναντέζντα Κρούπ-σκαγια, ή συντρόφισσσα τής ζωής καί τοΰ έργου τοΰ Λένιν έπιβεβαιώνει τήν άνάλυση πού κάνουμε έδώ αύτοΰ τοΰ άρθρου, πού τόσες φορές έχει γίνει κατάχρηση του. Στό γράμμα αύτό πού δημοσιεύτηκε στήν έπιθεώρηση Ντρούζμ-πα Ναρόντοβ, Νο IV, 1960, διαβάζουμε λοιπόν: «Είναι πάντοτε άπαραίτητο νά λέει κανείς μέ ποιά εύκαιρία γρά-φτηκε ένα άρθρο καί ποιά είναι τά συμφραζόμενά του... Τά άρθρα τοΰ Λένιν Γιά τήν προλεταριακή κουλτούρα, Κομματική όργάνωση και κομματική φιλολογία καθώς καί Τά καθήκοντα τής Κομμουνιστικής Νεολαίας δέν άφοροΰν τά έργα τής καλλιτεχνικής λογοτεχνίας». Δέ χωρά καμιά άμφιβολία πώς ή Κρούπσκαγια βρισκόταν πιό κοντά στό Λένιν καί γνώριζε καλύτερα τΙς προθέσεις του άπό τούς έπιγόνους του.

Ό Λένιν δέν ήταν άλάθητος, ούτε ποτέ του πίστεψε, έστω καί γιά μιά στιγμή, πώς ήταν άλάθητος. Τό νά παρου-σιάζονται τά δσα είπε καί έγραψε ώς "Αγία Γραφή σημαίνει άρνηση τής ουσιαστικής φύσης τοΰ Λένιν, τοΰ μεγάλου έπαναστάτη, πού πάντα κοιτούσε πρός τά έμπρός, πού συ-χνά έκανε λάθη καί πού πάντοτε πρόθυμα παραδεχόταν τά σφάλματά του.

Τό μεγαλύτερό του έργο ήταν ή Όχτωβριανή Έπανά-σταση. Μά άκόμη καί αύτό τό έργο ό Λένιν άναγνώριζε πώς είναι πολυσύνθετο προϊόν ύποκειμενικών καί Αντικειμενι-κών παραγόντων. Έλεγε και ξανάλεγε πώς, στήν περίπτω-ση πού θά πετύχαινε μιά σοσιαλιστική έπανάσταση σέ κάποια άναπτυγμένη χώρα, ή Ρωσία δέ θά μπορούσε πιά νά είναι στήν Εμπροσθοφυλακή τών δυνάμεων τής διεθνούς έπανάστασης. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση ήταν τό κεν-τρικό πρόβλημα τής ζωής του: μ' αύτήν άρχιζαν καί τελείω-

197

ναν δλες οί σκέψεις, δλοι οί ύπολογισμοί του. "Υπήρξε δ μεγαλύτερος τακτικός καί στρατηγικός νοΟς στήν Ιστορία τοϋ έπαναστατικοΟ κινήματος τής έργατικής τάξης. Όμως, δ «δνειροπόλος τοΟ Κρεμλίνου» δέν όνειρεύτηκε ποτέ του πώς, γιά νά γιορταστούν τά πενηντάχρονα τής έπανάστα-σης, τήν δποΐα δδήγησε αύτός στή νίκη, θά στήνονταν στό Κρεμλίνο ένα μνημείο πού—χώρια άπό τήν κακογουστιά του—τόν παρασταίνει, δχι σάν τόν Προμηθέα τοΟ αΙώνα μας, άλλά σάν ένα σοβαρό γραφειοκράτη χωρίς φαντασία.

198

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο Τά παραθέματα τοΟ κειμένου τών Εργων τοΟ Β. I. Λένιν καί τών

Μάρξ καί Ένγκελς πάρθηκαν άπό τή γερμανική Εκδοση ϋίβΐζ νβΓ-1&8ββ. Βερολίνο 1961 - 1965, Τόμοι 1 -40 τών Εργων τοΟ Β. I. Λένιν καί τόμοι 1 - 39 τών άπάντων τών Μάρξ - "Ενγκελς, Βερολίνο 1966 -1968.

1 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 2 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 3 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 4 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 5 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 6 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 7 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 8 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος

10 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 11 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 12 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 13 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 15 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 16 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 17 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 18 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 19 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 20 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 24 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 Β. I. Λένιν Άπαντα .Τόμος 29 Βλέπε Ε. ΦΙσερ: Ό Μάρξ μέ τά δικά του λόγια. Βιέννη 1968

Σελίς 121 30 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 31 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 9 32 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9

199

33 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 34 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 35 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 36 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 37 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 38 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 39 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 40 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 41 Β. 1. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 42 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 43 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 44 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 45 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 46 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 47 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 48 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 49 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 50 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 51 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 52 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 53 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 54 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 55 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 56 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 57 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 58 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 59 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 60 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 61 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 62 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 63 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 64 Β. I. Λένιν Άπαντα, Γόμος 28 65 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 66 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 67 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 68 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 69 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 70 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 71 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 72 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 73 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 20 74 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 75 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 76 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 77 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 78 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 79 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 36 80 Μάρξ - "Ενγκελς Άπαντα, Τόμος 81 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 82 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31

200

83 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 84 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 33 85 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 86 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 87 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 88 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 89 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 90 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 91 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 92 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 93 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 94 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 95 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 96 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 97 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 98 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 99 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 35

100 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 101 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 102 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 103 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 104 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 105 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 106 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 107 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 108 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 109 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 110 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 111 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 36 112 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 36 113 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 114 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 115 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 116 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 117 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 118 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 119 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 120 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 121 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 122 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 123 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 124 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 125 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 126 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 127 Β. . Λένιν ΆΛαντα, Τόμος 29 128 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 129 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 130 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 131 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 132 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29

133 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 30 134 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 135 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 136 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 32 137 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 32 138 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 32 139 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 140 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 141 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 5 142 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 9 143 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 17 144 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 145 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 146 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 147 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 23 148 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 149 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 150 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 151 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 152 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 153 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 154 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 155 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 156 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 157 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 158 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 159 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 160 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 161 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 162 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 163 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 164 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 165 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 166 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 167 Βλέπε Ένγκελς, ΒπβΓ αη Μβτχ ϋ&βΓ <1ϊβ αηβΐϊβοΐιβη ΑτΙκΐΙβΓ,

1858. 168 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 169 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 170 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 171 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 172 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 173 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 174 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 175 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 176 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 177 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 178 Β. 1. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 179 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 180 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 181 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 32

202

182 Β. . Λένιν "Ακοντα, Τόμος 32 183 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 184 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 185 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 31 186 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 25 187 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 188 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 189 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 190 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 191 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 13 192 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 13 193 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 194 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 195 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 196 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 197 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 13 198 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 199 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 200 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 201 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 25 202 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 25 203 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 204 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 29 205 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 206 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 207 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 208 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 209 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 210 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 211 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 27 212 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 213 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 27 214 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 28 215 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 216 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 217 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 218 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 219 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 220 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 221 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 32 222 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 223 Β. Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 224 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 32 225 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 226 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 227 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 228 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 229 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 230 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 231 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33

232 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 33 233 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 33 234 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 33 235 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 236 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 237 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 238 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 22 239 Β. . Λένιν Άπαντα. Τόμος 21 240 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 241 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 242 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 243 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 244 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 245 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 21 246 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 247 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 248 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 249 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 250 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 26 251 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 252 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 253 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 254 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 255 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 256 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 27 257 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 258 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 259 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 260 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 261 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 262 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 30 263 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 264 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 31 265 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 266 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 267 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 268 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 269 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 33 270 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 23 271 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 37 272 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 273 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 274 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 275 Β. . Λένιν "Απαντα, Τόμος 14 276 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 277 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 278 Β. . Λένιν Άπαντα. Τόμος 14 279 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 14 280 Β. . Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 281 Β. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38

204

282 Β. I. Λένιν "Απαντα, Τόμος 38 283 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 284 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 285 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 286 Β. Ζ. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 287 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 38 288 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 10 289 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 10 290 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 10 291 Β. I. Λένιν Άπαντα. Τόμος 10 292 Β. I. Λένιν Άπαντα, Τόμος 10

,

-

• *

-

ϊ . 1

• ' ν . - ' * "· . -