Μπερντιάεφ, ΔΟΚΙΜΙΟ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

Ο Νικόλαος Μπερντιάεφ, γεννημένος στο 1874, από μορφωμένους γονείς, καθηγητής στο

Πανεπιστήμιο της Μόσχας, κατέφυγε στη Γερμανία μετά από την κομμουνιστική

επανάσταση και τις διώξεις. Στο Βερολίνο ίδρυσε την Ακαδημία Φιλοσοφίας της Θρησκείας.

Αργότερα εγκαταστάθηκε στο Παρίσι . Πέθανε στα 1948.

Η σκέψη του είναι θρησκευτικοφιλοσοφική και συνεχίζει την παράδοση του Κάντ, Εγέλου,

Σοπενχάουερ, Νίτσε και των θρησκευτικών στοχαστών ’ Εκχαρτ, Σιλέσιου, Μπαίμε,

Ντοστογιέφσκι.

Η θρησκευτικότητά του κινείται μέσα στα πλαίσια της σκέψεως των Πατέρων της

Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το Δοκίμιο Εσχατολογικής Μεταφυσικής, εκτός από την Εισαγωγή του Μεταφραστή

Χρήστου Μαλεβίτση περιλαμβάνει τέσσερα μέρη.

Α. Το ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

Β. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ

Γ. ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙ ΚΟΤΗΤΑ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΝΕΩΣΗΣ

Δ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑΣ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ της ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ §1 Μια μεταφυσική ερμηνεία και

κριτική του Καντ. Δύο κόσμοι: φαινομενικότητα και πράγματα καθεαυτά, φύση και

ελευθερία. Καντ, Πλάτων, Γερμανικός μυστικισμός. Γερμανική ιδεαλιστική μεταφυσική

μετά τον Καντ.

Ο άνθρωπος αγωνίζεται να διασχίσει το σκοτάδι και να βγει στο φως, στο νόημα, στην

ελευθερία. Ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει το φως, το νόημα και την ελευθερία γιατί

1

1

αυτά υπάρχουν κατάβαθα μέσα του. Η γνώση δεν θα ήταν δυνατή αν ο άνθρωπος δεν ήταν

και πνεύμα. Η απόκτηση της γνώσης είναι ένας αγώνας. Από τον καιρό της ελληνικής

φιλοσοφίας οι άνθρωποι έδωσαν το όνομα του ’ Οντος , της ουσίας , essentia, στο

αντικείμενο της βαθιάς γνώσης.

Ο φιλόσοφος ζητώντας τη γνώση προσπαθεί να λύσει το μυστήριο του όντος. Για τη λύση

του προβλήματος υπάρχουν δυο δρόμοι, είτε ο δρόμος του αντικειμένου, που εκλαμβάνει τον

κόσμο ως αφετηρία, είτε ο δρόμος του υποκειμένου, κατά τον οποίο το ον είναι γνωστό και

αποσαφηνισμένο από την πλευρά του εγώ, του ανθρώπου.

Η φιλοσοφία του εγώ αρχίζει με τον Καντ. Η ελληνική σκέψη κατευθυνόταν προς το

αντικείμενο και μόνο με τη Γερμανική σκέψη εστράφη προς το υποκείμενο. ’ Ολη η βαθιά

φιλοσοφία αρχίζει από την αμφισβήτηση του κόσμου έξω από μας και διεγείρεται από εκείνη

την πράξη του πνεύματος που την υψώνει πάνω από τα δεδομένα που παρέχει ο κόσμος. Η

φιλοσοφική γνώση είναι μια πράξη αυτοαπελευθέρωσης του πνεύματος από τις

αποκλειστικές αξιώσεις των φαινομένων του κόσμου να είναι πραγματικότητα.

Ο φιλόσοφος ανακάλυψε πως ο κόσμος των αισθήσεων , ο φαινόμενος κόσμος δεν είναι ο

πραγματικός κόσμος, ούτε είναι ο μόνος κόσμος. Αλλά ο Πλάτων και ο Καντ έβγαλαν από

τούτο διαφορετικά συμπεράσματα. Κατά Πλάτωνα, η αληθινή γνώση είναι δυνατή μόνο για

τον κόσμο των ιδεών, για τον κόσμο των νοουμένων. Η γνώμη του Καντ ήταν πως η

πραγματική γνώση , η επιστημονική γνώση, είναι μια δυνατότητα σχετική μόνο με το

φαινόμενο κόσμο. Σε ό, τι αφορά τον κόσμο των πραγμάτων καθεαυτά , η γνώση είναι

ακατόρθωτη.

§2 Η διαλεκτική του Γερμανικού ιδεαλισμού από τον Καντ διαμέσου του Εγέλου ίσαμε

τον Νίτσε.

Η Γερμανική φιλοσοφία στο σύνολό της είχε μπολιαστεί από τον γερμανικό μυστικισμό.

Ο Εγελος αναγνώρισε το γεγονός και είχε πολύ μεγάλη εκτίμηση για τον Μπαίμε. Ο

Γερμανικός μυστικισμός εισήγαγε την ιδέα της νέωσης στην ιστορία του πνεύματος.

Ο Μπαίμε είχε μπολιαστεί από ένα ρεύμα που ξεκινούσε από την Καββάλα. Αυτό που ήταν

νέο γι’ αυτόν ήταν η ερμηνεία του για την κοσμική ζωή ως σκληρή πάλη ανάμεσα σε

διαμετρικά αντίθετες αρχές. Στο βάθος του ΄Οντος, ή μάλλον πριν από το Ον, υπάρχει το 2

2

Ungrund, ένα σκοτεινό άλογο και απύθμενο βάθος - η αρχέγονη ελευθερία . Η αιώνια

κοσμική τάξη λυώνει μέσα σ’ ένα ρεύμα φωτιάς. Για τον Μπαίμε η αρχέγονη ελευθερία

προηγείται και από το ίδιο το Ον. Από την πρώτη του αρχή ο Γερμανικός μυστικισμός

αποκάλυψε το θείο βάθος στην αρχέγονη θεμελίωση της ψυχής και έτσι μετέφερε το κέντρο

βαρύτητας προς το υποκείμενο. ’Ετσι είχε ήδη δημιουργηθεί το πνευματικό θεμέλιο για μια

φιλοσοφία του υποκειμένου, του εγώ. Ο δρόμος που εισηγείται να ακολουθήσουμε ο

Μπερτιάεφ είναι να δούμε δυο κόσμους, τον κόσμο της πρώσης και τον κόσμο του

πνεύματος. Το πνεύμα και την ελευθερία να τα δούμε να εισχωρούν σε τούτο τον

φαινομενικό κόσμο για να τον αλλάξουν προς τοκαλύτερο. Μέσω του ανθρωπίνου

πνεύματος και των δημιουργημάτων του εισχωρεί η ελευθερία στον κόσμο.

§3. Το πρόβλημα της ελευθερίας στη Γαλλική φιλοσοφία του δέκατου ένατου αιώνα.

Θέματα ρωσικής φιλοσοφικής και θρησκευτικής σκέψης.

Με τη φιλοσοφία του Καντ πραγματοποιείται η οριστική στροφή προς τη φιλοσοφία του εγώ,

του υποκειμένου, σε αντίθεση προς μια φιλοσοφία του κόσμου, του αντικειμένου. Η

εσχατολογία της ρωσικής σκέψης αποκαλύφθηκε περισσότερο στις μεγάλες μορφές της

ρωσικής λογοτεχνίας, στον Ντοστογιέφσκυ και Τολστόι. Η ρωσική φιλοσοφική σκέψη

χρωματισμένη με ένα θρησκευτικό πνεύμα αποκαλύπτει μια νοσταλγία της Βασιλείας του

θεού, μαζί με μια αίσθηση της αδυναμίας του συμβιβασμού του εγώ με τον κόσμο τούτο.

§4. Ο συγκινητικώς περιπαθής χαρακτήρας της γνώσης. Η υπαρξιακή μεταφυσική ως

συμβολισμός της πνευματικής εμπειρίας.

Ο Μπερντιάεφ υποστηρίζει ότι ο χαρακτήρας της γνώσεως είναι συγκινησιακός και

περιπαθής. Πρόκειται για ένα πνευματικό αγώνα για το νόημα. Η γνώση δεν είναι απαθής

μελέτη της πραγματικότητας. Η σημαντικότητα μιας φιλοσοφίας κρίνεται από την περιπαθή

ένταση του φιλοσόφου ως ανθρώπου, ως ενός που είναι παρών πίσω από την προσπάθειά του

για γνώση. Κρίνεται από την ένταση της θέλησης για αλήθεια και για νόημα, αφού το

σύνολο του ανθρώπου αγωνίζεται να γνωρίσει ένα πράγμα. Είναι το σύνολο του ανθρώπου

και όχι ο Λόγος που κατασκευάζει τη μεταφυσική ’ δεν είναι η αυτονομία της διάνοιας που

πρέπει να βεβαιωθεί, αλλά η αυτονομία του πνεύματος , η αυτονομία του γνωρίζοντος

προσώπου ως ολοκληρωμένου όντος. Η υπαρξιακή φιλοσοφία απαιτεί δράση και πάθος από

μέρους του υποκειμένου. Η γνώση είναι προσωπική και κοινωνική ταυτοχρόνως. Η γνώση

3

3

είναι ανθρωπολογική. Το πρόσωπο που γνωρίζει είναι το ίδιο ένα ον. Η αναγνώριση του

νοήματος του κόσμου είναι δυνατή μόνο μέσα στο υποκείμενο, όχι στο αντικείμενο. Η

φιλοσοφία είναι ανθρωποκεντρική αλλά ο φιλόσοφος πρέπει να είναι θεοκεντρικός.

Η κατανόηση του μυστηρίου του κόσμου από την αθρώπινη ύπαρξη είναι δυνατή μόνο

επειδή ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος, ένας μικροθεός. Ο Θεός είναι μέσα στον

άνθρωπο και διαμέσου του ανθρώπου υπάρχει μία έξοδος προς έναν άλλο κόσμο. Το

διανοητικό πάθος μπορεί να γίνει η πηγή της διηνεκούς υπερβάσεως. Στην αληθινή

φιλοσοφία υπάρχει ο έρως του απολύτου. Η φιλοσοφική γνώση καλείται να ελευθερώσει τον

άνθρωπο από τη δουλεία του στον κόσμο τούτο τον αντικειμενικοποιημένο.

§5 Αλήθεια ευεργετκή , αλήθεια κατατροφική, αλήθεια σωτηριακή. Αλήθειες και αλήθεια.

Το κριτήριο της αλήθειας.

Η αλήθεια δεν συνδέεται με τον κόσμο των φαινομένων αλλά με τον κόσμο των

νοουμένων. Η αλήθεια είναι μια σχέση. Η αλήθεια έχει δυο έννοιες. Υπάρχει αλήθεια με την

έννοια της γνώσης της πραγματικότητας και υπάρχει αλήθεια που είναι αυτή τούτη η

πραγματικότητα. Η αλήθεια δεν είναι μόνο ιδέα και αξία ‘ είναι επίσης οντότητα, κάτι που

υπάρχει. “ Εγώ είμαι η αλήθεια”. Αλήθεια είναι η δημιουργική πράξη του πνεύματος με την

οποία γεννιέται το νόημα. Για να μιλήσουμε αληθινότερα - ο Θεός είναι Αλήθεια. Αλήθεια

είναι το νόημα που γεννήθηκε εν Θεώ προ πάντων των αιώνων, και τούτη η γέννηση

επαναλαμβάνεται σε όλους που υπάρχουν και εξαιτίας της έρχεται στο φως το πρόσωπο. Το

πρόσωπο δεν είναι προϊόν γεννητικής διαδικασίας ‘ είναι το τέκνο του νοήματος, της

αλήθειας. Ο άνθρωπος γίνεται πρόσωπο, όταν βιώσει βαθύτατα την αλήθεια, συλλάβει και

εκφράσει το Πνεύμα, την ελευθερία, το θεό, όσο δυνατόν.

Αλήθεια είναι η σύγκρουση με τη σκοτεινότητα και το κακό του κόσμου. Η εννόηση της

αλήθειας είναι το άναμμα του φωτός ( του Λόγου) στην ύπαρξη ( στο Ον ) και τούτη η

διαδικασία συμβαίνει στο βάθος του ’Οντος. Αλήθεια δεν είναι η γνώση του αντικειμένου

αλλά η νίκη επάνω στην αντικειμενικοποίηση, είναι νίκη πάνω στην απατηλή και διαφανή

φύση του αντικειμενικού όντος. Η αλήθεια είναι πνευματική, είναι το ξύπνημα του

πνεύματος στον άνθρωπο, είναι κοινωνία με το πνεύμα.

΄Αλλες βέβαια είναι οι σχετικές αλήθειες της επιστήμης. Οι μικρές και μερικές αλήθειες

λαβαίνουν το φως τους από την όλη, τη μέγιστη αλήθεια. 4

4

Ο Λόγος είναι ο ήλιος που φωτίζει έναν εκπεσμένο, αντικειμενικοποιημένο κόσμο, και η

λογική σκευή της γνωστικής δραστηριότητας είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να ανταποκρίνεται

προς την κατάσταση αυτού του κόσμου των αντικειμένων. Τούτο είναι η επιστημολογική

προσαρμογή προς τον κόσμο για χάρη της κατανίκησης του κόσμου. Δεν γίνεται βέβαια

λόγος για ατομικότητα και σχετική αλήθεια αλλά για την πραγματικά αντικειμενική

αλήθεια που βρίσκεται όταν το εγώ βυθίζεται στο βάθος του και εκεί έρχεται σε επαφή με

τον νοούμενο πνευματικό κόσμο. Τούτο έγινε καλύτερα κατανοητό από τους μυστικούς παρά

από τους φιλοσόφους. Η καθολική Αλήθεια είναι στον ύψιστο βαθμό υπαρξιακή και

προέρχεται από το πνεύμα, όχι από τον κόσμο. Η αλήθεια είναι υποκειμενική, με την έννοια

του πνευματικού βάθους. Το κριτήριο της αλήθειας, το ένα και μόνο μέτρο της αλήθειας

είναι η ίδια η Αλήθεια, είναι το ακτινοβόλο φως της λάμψης της. Ποτέ δεν αποδεικνύω την

αλήθεια για τον εαυτό μου. Οφείλω να την αποδείξω για χάρη των άλλων. Από την άποψη

της γνώσης ζω σε δυο κόσμους, από τη μια μεριά σε ένα κόσμο που είναι πρωταρχικός,

αρκτικός αρχέγονος, υπαρξιακός, και όπου είναι δυνατή η κοινωνία με την Αλήθεια και από

την άλλη σε ένα κόσμο δευτερεύοντα, αντικειμενικοποιημένο, όπου η Αλήθεια γνωρίζεται

στους άλλους και αποδεικνύεται, σε έναν κόσμο όπου η Αλήθεια κατακερματίζεται σε

πλήθος αληθειών ως συνέπεια προσαρμογής προς την εκπεσμένη κατάσταση του κόσμου. Η

Αλήθεια κείται στο βάθος του γνωρίζοντος υποκειμένου, αφού τις ρίζες του τις έχει στον

νοούμενο, στον πνευματικό κόσμο. Αλλά εντός του υποκειμένου η αλήθεια τελεί σε

κατάσταση ύπνωσης και το ξύπνημά της απαιτεί την εκ μέρους του δημιουργική πράξη. Το

ξύπνημα του πνεύματος εντός του ανθρώπου είναι το ξύπνημα της αλήθειας. Το κριτήριο

της αλήθειας βρίσκεται στο πνεύμα, στην πνευματικότητα, στο υποκείμενο που έφτασε να

αναγνωρίζει τον εαυτό του διά μέσου του πνεύματος. Δεν βρίσκεται στο αντικείμενο. Η

αλήθεια δεν ελευθερώνει και δε σώζει τόσο σ’ αυτο τον κόσμο όσο ελευθερώνει από αυτό

τον κόσμο. Η Αλήθεια είναι σωτηρία , αλλά σωτηρία για έναν άλλο κόσμο, για τον αιώνιο

κόσμο, που αρχίζει στην έγχρονη ζωή, αλλά αρχίζει με βάσανα , με πόνο και συχνά με

απελπισία. Η παραδοχή της Αλήθειας μέχρι τέλους , μέχρι τα τελευταία ζωτικά της

συμπεράσματα, σημαίνει την παραδοχή της καταστροφής τούτου του κόσμου, του τέλους

του.

Η φιλοσοφία του Μπερτιάεφ είναι εσχατολογική. Η κεντρική σκέψη της εσχατολογικής

φιλοσοφίας συνδέεται με την ερμηνεία της εκπτώσεως ως αντικειμενικοποίησης, και του

τέλους ως της τελικής και αποφασιστικής νίκης επάνω από την αντικειμενικοποίηση. 5

5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ §1. Υποκείμενο και αντικείμενο. Το υποκείμενο ως αυτό που

υπάρχει. Το μυστήριο της αντικειμενοποίησης. Γένεση το κόσμου των φαινομένων.

Το υποκείμενο είναι το ίδιο Ον και συνδέεται εσωτερικά μ’ αυτό. Η σκέψη και ο λόγος είναι

λογικά στοιχεία του ’Οντος. Το έλλογο βυθίζεται στο άλογο και στο υπέρλογο. Αφού το

γνωρίζον υποκείμενο είναι το ίδιο Ον , είναι το ίδιο σε ύψιστο βαθμό υπαρξιακό. Η γνώση

μπορεί να νοηθεί ως ένα γεγονός που συμβαίνει μέσα στο ίδιο το Ον, στην ύπαρξη, ως σχέση

‘Οντος με Ον. Υπό την υπαρξιακή σημασία το υποκείμενο δεν συσχετίζεται με αντικείμενα

αλλά με άλλα υποκείμενα. Ζω σε δυο κόσμους, στον υποκειμενικό κόσμο και τον

αντικειμενικό. Η αντικειμενοποίηση του κόσμου συμβαίνει διά μέσου ημών και για χάρη

μας, και τούτη είναι η έκπτωση του κόσμου. Τούτος ο κόσμος βρίσκεται σε κατάσταση

δουλείας και απώλειας της ελευθείας, μίσους και αποξένωσης, διάρριψής του στην

εξωτερικότητα, υποταγής στην αναγκαιότητα. Αντικειμενοποίηση ειναι η διάρριψη του

ανθρώπου στην εξωτερικότητα, η υποταγή του στους όρους του χώρου, χρόνου, αιτιότητας,

ορθολογικοποίησης. Ωστόσο ο άνθρωπος στο υπαρξιακό του βάθος τελεί σε κοινωνία με τον

πνευματικό κόσμο και με το σύνολο του υπάρχοντος. Σε αντίθεση προς τον

αντικειμενοποιημένο κόσμο στέκεται η κοινωνία της συμπάθειας και της αγάπης, η

υπερνίκηση της αποξένωσης, ο περσοναλισμός και η έκφραση του ατομικού και προσωπικού

χαρακτήρα κάθε υπάρξεως, η μετάβαση προς το βασίλειο της ελευθερίας και ο καθορισμός

εκ των έσω, η νίκη επάνω από την υποδουλωτική αναγκαιότητα , η προήγηση της ποιότητας

έναντι της ποσότητας, της δημιουργικότητας έναντι της προσαρμογής.

§2. Η υπαρξιακή εμπειρία. Αρκτική ενόραση και ο κοινωνικός χαρακτήρας της γνώσης. Η

έννοια ως περιορισμός και προστασία. Προσανατολισμος προς την απειρία του

περιβάλλοντος.

Η πραγματική γνώση είναι ενορατική. Η ενόραση δεν είναι μόνο διανοητική αλλά και

συγκινησιακή, βουλητική, εντατική προσπάθεια του πνεύματος ως όλου. Η πρωταρκτική

ενόραση είναι συγκινησιακή. Ακόμα και οι καθαρώς επιστημονικές ανακαλύψεις

προϋποθέτουν το πάθος, την έμπνευση, τη δύναμη της φαντασίας. Η πρωταρκτική ζωή, το

νοούμενο βάθος της υπάρξεως προσδιορίζει τη δομή της συνείδησης και από αυτήν

εξαρτιέται ο τρόπος που μας παρουσιάζεται ο κόσμος. Η ίδια η πρωταρκτική ζωή δεν είναι

διανοητική αλλά πάθος. Μπορεί κανείς να μιλήσει για αληθινή δημιουργική έμπνευση όταν

ο άνθρωπος κινείται από το πνεύμα και όχι από την κοινωνία. Η εικόνα για τον κόσμο που 6

6

έχει ο μέσος άνθρωπος του παρουσιάζεται κατά τρόπο κοινωνικό και συλλογικό. Ο κόσμος

παρουσιάζεται διαφορετικά στον Ελληνισμό, διαφορετικά στον ιουδαισμό κτλ. Η αλήθεια

όμως είναι αριστοκρατική. Αποκαλύπτεται μόνο στους λίγους και η διάδοσή της εξυπακούει

τον συνταραγμό του νου, συνεπιφέρει το λυώσιμο και το κάψιμο της απολιθωμένης

κρούστας της αντίληψης του κόσμου. Η πλειονότητα των ανθρώπων βλέπει ό, τι η κοινωνία

καθορίζει ως αλήθεια.

Μερικές από τις δυσκολίες της γνώσης οφείλονται επίσης στη γλώσσα και τούτο έχει

ξεχωριστή σημασία για τη φιλοσοφία, όπου το πρόβλημα της ορολογίας παίζει τεράστιο

ρόλο. Υπάρχει ο εσωτερικός Λόγος, το εσωτερικο φθέγμα, που βρίσκεται κοντά στα βάθη

της υπάρξεως, της πρωταρκτικής πραγματικότητας, υπάρχει και ο εξωτερικός λόγος, το

εξωτερικό φθέγμα, που προσανατολίζεται προς τούτο τον κόσμο και προσαρμόζεται στην

έκπτωτη κατάστασή του, οπότε αντικειμενοποιείται και αποξενώνεται φεύγοντας μακριά από

το αρχέγονο νόημα.

§3. Ψευδαισθήσεις της συνειδήσεως. Υπερβατική ψευδαίσθηση στον Καντ. Δυαρχία και

επανάσταση στη σκέψη. Δύο κόσμοι. « Ο άλλος κόσμος » .Ο άνθρωπος είναι ένα ον που

υποφέρει επειδή είναι διχασμένος, ένα ον που ζει τόσο στον φαινόμενο όσο και στον

νοούμενο κόσμο. Ο άνθρωπος είναι ένα φαινόμενο, ένα πλάσμα της φύσεως, υποκείμενο

στους νόμους τούτου του κόσμου, όμως είναι και ένα πνευματικό ον, ελεύθερο από τη

δύναμη τούτου του κόσμου. Η συνείδηση τελεί σε μια ενδιάμεση κατάσταση’ από εδώ

προκύπτει ο διττός χαρακτήρας της. Μπορεί όμως να υπερβεί ο άνθρωπος τη δυστυχία της

συνείδησης δια του υπερσυνειδητού. Οι θετικές πράξεις της συνείδησης εισέρχονται στην

υπερσυνείδηση που αντιστοιχεί στον νούμενο κόσμο. Το φως από τον άλλο κόσμο γίνεται

δεκτό μέσα από ένα χάσμα και μέσα από τη δυνατότητα της είσδυσης.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ§1 Το ον ως αντικειμενοποίηση. Ον και αυτό που υπάρχει, το

υπάρχον. Ον και μη ον. Το Ον ως έννοια. Ον και αξία. Ον και πνεύμα. Με τη διαδικασία

της σκέψης ο ανθρώπινος νους ζήτησε να υψωθεί επάνω από αυτόν τον κόσμο των

αισθήσεων, πάνω από τον κόσμο του γίγνεσθαι, παρά του ’ Οντος. Αλλά ακριβώς γι’αυτό το

γεγονός, η ζήτηση του ’Οντος εξαρτιέται από τη σκέψη και η σκέψη έθεσε επάνω του τη

σφραγίδα της. Το Ον έγινε αντικείμενο της σκέψης και κατέληξε να σημαίνει την

αντικειμενοποίηση. Αυτό που βρίσκει ο Λόγος είναι το ίδιο το δικό του προϊόν. Η 7

7

πραγματικότητα κατασκευάστηκε έτσι ώστε να εξαρτιέται από το γεγονός ότι γίνεται το θέμα

της γνώσης, με άλλα λόγια ένα αντικείμενο. Στην αλήθεια όμως ισχύει το αντίστροφο. Η

πραγματικοτητα δεν κείται μπροστά στο γνωρίζον υποκείμενο αλλά οφείλεται στην

υπαρξιακότητα του γνωρίζοντος υποκειμένου. Η γνώση είναι το άναμμα του φωτός εντός του

’Οντος, και δεν παίρνει θέση έναντι του Οντος ως αντικειμένου.

Η αποφατική θεολογία έχει τεράστια σημασία για την κατανόηση του προβλήματος του

Οντος . Αντίθετα με αυτήν, η καταφατική θεολογία ορθολογικοποίησε την ιδέα του θεού.

Εφάρμοσε στο Θεό τις ορθολογικές κατηγορίες που χαλκεύτηκαν σε σχέση με τον

αντικειμενικό κόσμο και έτσι με πολύ ελαφριά καρδιά βεβαιώθηκε ως βασική αλήθεια ότι ο

Θεός είναι Ον. Τούτη η κοσμομορφική και κοινωνιομορφική γνώση του Θεού οδήγησε στην

άρνηση της θεμελιακής θρησκευτικής αλήθειας πως ο Θεός είναι μυστήριο και πως το

μυστήριο βρίσκεται στην καρδιά όλων των πραγμάτων. Ο Θεός είναι Πνεύμα. Το Πνεύμα

δεν είναι Ον, στέκεται ψηλότερα από το Ον και κείται έξω από κάθε αντικειμενοποίηση. Η

σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο Θεό , τον κόσμο και τον άνθρωπο δεν πρέπει να νοηθεί με

τους όρους του ’Οντος και της αναγκαιότητας. Πρέπει να νοηθεί με τη σκέψη που

ενσωματώνεται στην εμπειρία του πνεύματος και της ελευθερίας.

Με άλλα λόγια , πρέπει να τη σκεφτούμε σε μιά σφαίρα που κείται πέρα από κάθε

αντικειμενοποίηση, πέρα από τη δύναμη των αντικειμένων, από την εξουσία , την αιτία, την

αναγκαιότητα και την εξωτερικότητα, πέρα από κάθε διάρριψη στο εκτός. Το πνεύμα δεν

νοείται ως ουσία, ούτε ως άλλη φύση, συγκρίσιμη με την υλική φύση. Το πνεύμα είναι

πράξη, δημιουργική πράξη’ δεν είναι ον πηγμένο και καθορισμένο, έστω και άλλου τύπου.

Για την υπαρξιακή φιλοσοφία του πνεύματος ο υλικός φυσικός κόσμος είναι έπτωση, είναι

το προϊόν της αντικειμενοποίησης, της αυτοαποξένωσης εντός της ύπαρξης.

§2. Η προτεραιότητα της ελευθερίας έναντι του ’ Οντος. Ο ντετερμινισμός του ’Οντος και

της ελευθερίας. Ον και αρχέγονο πάθος. Το Ον ως πηγμένη ελευθερία και πηγμένο πάθος.

Το Ον ως φύση και το Ον ως ιστορία. Ο Μπερντιάεφ αναφέρεται με θαυμασμό στη

διδασκαλία του Μπαίμε για το Ungrund, το αβυσσαλέο, την αβυθομέτρητη άβυσσο, το

άλογο μυστήριο, την αρχέγονη ελευθερία που είναι και απύθμενη βούληση και ταυτόχρονα

ελευθερία. Αυτή η πείνα για ελευθερία κείται στο σκοτάδι και διψά για φως. Το τίποτε

γίνεται κάτι, η απύθμενη ελευθερία γεννά τη φύση. Ο Μπαίμε είναι ο θεμελιωτής της

μεταφυσικής βουλησιαρχίας. Η βούληση, δηλαδή η ελευθερία είναι η αρχή του παντός. Το 8

8

Ungrund είναι το θείο Μηδέν που πριν από τη φανέρωσή του κείται στην αιωνιότητα της

Θείας Τριάδας. Ο Θεός γεννιέται από τον εαυτό του, πραγματοποιεί τον εαυτό του

ξεκινώντας από το Θείο Μηδέν. Η ελευθερία προηγείται του όντος. Το αρχέγονο μυστήριο

του ’Οντος, σύμφωνα με τον Μπαίμε, συνίσταται στο ότι το τίποτε, το Μηδέν, ζητάει το

κάτι. Η ελευθερία είναι η ερμηνεία της γένεσης του ’Οντος. Η ελευθερία στην πηγή της είναι

πυροειδής. Το ον είναι πηγμένη ελευθερία, είναι μια φωτιά που καταπνίγηκε και

καταψύχθηκε. Τούτη η κατάψυξη της φωτιάς είναι η αντικειμενοποίηση. Στο βάθος του

ανθρώπου κρύβεται το δημιουργικό πάθος της αγάπης και της συμπάθειας, το δημιουργκό

πάθος του να γνωρίζει και να ονοματίζει τα πράγματα. Το δημιουργικό πάθος για την

ομορφιά και για τη δύναμη της έκφρασης. Από την άλλη η έκπτωση του αντικειμενικού

κόσμου είναι το πνίξιμο του δημιουργικού πάθους και η απαίτηση τούτο να ψυχθεί.

Η αρχέγονη πραγματικότητα και η πρωταρκτική ζωή μάς φανερώνεται υπό δυο μορφές:

στον κόσμο της φύσης και στον κόσμο της ιστορίας. Ενώ η ζωή στη φύση ρέει μέσα στον

κοσμικό χρόνο, η ζωή στην ιστορία κινείται μέσα στον ιστορικό χρόνο. Αλλά η Φύση και η

ιστορία τελούν υπό την ισχύ της αντικειμενοποίησης. Ο μόνος δυνατός τρόπος εξόδου από

την αντικειμενοποίηση συνδέεται με τον υπαρξιακό χρόνο, με τον χρόνο της εσωτερικής

ύπαρξης. Μόνο μια μη αντικειμενοποιημένη υπαρξιακή φιλοσοφία μπορεί να φθάσει στο

μυστήριο και στο νόημα της ιστορίας του κόσμου και του ανθρώπου. Αλλά όταν η

υπαρξιακή φιλοσοφία εφαρμόζεται στην ιστορία, γίνεται εσχατολογική.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ §1 Η πραγματικότητα του ατομικού και πραγματικότητα του

«γενικού». Η συζήτηση για τις καθολικές έννοιες. Το γενικό και το καθολικό. Το γενικό ως

αντικειμενοποίηση. Μόνο η υπαρξιακή και βολουνταριστική σκέψη μπορούν να

αναγνωρίσουν ότι προηγείται το ατομικό, το ειδικό έναντι του γενικού και ότι κυρίαρχη είναι

η αξία του προσώπου ως του υπαρξιακού κέντρου. Η αλήθεια δεν είναι γενική και

αφηρημένη, είναι ατομικώς προσωπική. Πράγματι, η ολόκληρη καθαρή Αλήθεια είναι ένα

ζων Προσωπικό Ον, είναι ο ενσαρκωμένος Λόγος.

§2. Συλλογικές πραγματικότητες και ατομικές πραγματικότητες. Γένος, άτομο και

πρόσωπο. Για τον άνθρωπο που έφτιασε για τον εαυτό του είδωλο το έθνος ή το κράτος, το

έθνος και το κράτος είναι πραγματικότητες άπειρα μεγαλύτερες και περισσότερο

«αντικειμενικές» από τον άνθρωπο, από το πρόσωπο. Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε

κανείς να βεβαιώσει την απόλυτη υπεροχή και κυριαρχία του κόσμου στο σύνολό του επάνω 9

9

στον άνθρωπο και στην εσωτερική ζωή του. Και έτσι ο άνθρωπος περιπίπτει σε μια

ειδωλολατρική κατάσταση έναντι του κόσμου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το γένος είναι

πρωταρχικότερη πραγματικότητα σε σχέση με το άτομο. Σ’ αντίθεση με αυτές τις πίστεις, ο

Μπερτιάεφ υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο πρόσωπο, μοναδικό και ανεπανάληπτο,

αναντικατάστατο, είναι η ύψιστη αξία. Ο αγώνας για το πρόσωπο είναι αγώνας για

λογαριασμό του πνεύματος . Και δεν υπάρχει μεγαλύτερος εχθρός του πνεύματος και της

πνευματικής ελευθερίας από τις αντικειμενοποιημένες συλλογικές πραγματικότητες. Ο

άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος και ένας μικροθεός. Το μυστικό του προσώπου, το

υπαρξιακό μυστικό, αποκαλύπτεται μόνο στη δημιουργική ζωή του πνεύματος στο σύνολό

της. Πρόκειται για πνευματική σύγκρουση. Οι ψευδείς αντικειμενοποιημένες καθολικές

έννοιες, οι ψευδείς συλλογικές πραγματικότητες πρέπει να ανατραπούν από τον αγώνα που

διεξάγει το πνεύμα.

§3. Τα λάθη του Γερμανικού ιδεαλισμού. Περσοναλισμός. Το άτομο είναι νατουραλιστική

και κοινωνιολογική κατηγορία. Το άτομο γεννήθηκε εντός της γενετικής (εκ του γένος )

διαδικασίας και ανήκει στον φυσικό κόσμο. Το πρόσωπο είναι κατηγορία πνευματική και

ηθική. Δεν γεννιέται από ένα πατέρα και μια μητέρα, δημιουργείται πνευματικά και παρέχει

το θεμέλιο για τη θεία ιδέα του ανθρώπου. Το πρόσωπο δεν είναι φύση, είναι ελευθερία,

είναι πνεύμα. Το πρόσωπο δεν είναι ο άνθρωπος ως φαινόμενο αλλά ο άνθρωπος ως

νοούμενο. Το πρόσωπο δεν είναι τμήμα της φυλής ή της κοινωνίας αλλά απαιτεί να είναι

αυτοσκοπός, η ύψιστη αξία . Ο άνθρωπος φέρνει εντός του την εικόνα του Θεού και

καλείται στη Βασιλεία του Θεού. Στη διαδικασία της αυτοπραγμάτωσής του, το πρόσωπο

πρέπει να διεξάγει αγώνα εναντίον των αντικειμενοποιήσεων που το αυτοδουλώνουν,

εναντίον της αποξένωσης και της εξωτερικοποίησης, που δημιουργεί η τάξη της φύσεως και

υποτάσσει τους ανθρώπους σ’ αυτήν. ΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩ

10

10

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ

ΝΕΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ §1. Το Ον παραφθείρεται από το κακό. Η

ασυνέπεια του μονισμού και της φιλοσοφίας της ενότητας του παντός. Ο κόσμος είναι

βυθισμένος στο κακό. Η προέλευση του κακού παραμένει μυστηριώδης και ανεξήγητη. Η

οντολογική φιλοσοφία θεωρεί το Ον ως την ύψιστη αξία και το ύψιστο αγαθό. Ο Μπερτιάεφ

υποστηρίζε ότι όλα μας υποχρεώνουν να παραδεχτούμε την ύπαρξη όχι μόνο του ’Οντος

αλλά και την ύπαρξιακή σημαντικότητα του μη όντος .

Η διαρχία, η πολικότητα, η σύγκρουση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες αρχές συνιστούν

υπαρξιακό δεδομένο. ’Οχι ότι είμαστε υποχρεωμένοι να πούμε πως το κακό είναι το μη Ον,

αλλά πρέπει να πούμε πως η παρουσία του κακού προϋποθέτει την ύπαρξη του μη Οντος και

πως είναι ανερμήνευτο αν υποθέταμε πως το Ον είναι ένα σύστημα κλεισμένο στον εαυτό

του. §2 Η Αδυναμία των ορθολογικών ερμηνειών της προέλευσης του κακού.Κριτική των

παραδοσιακών θεωριών της πρόνοιας του Θεού στον κόσμο. Πρόσωπο και παγκόσμια

αρμονία Τούτος ο κόσμος τελεί μέσα στο κακό, μπορούμε όμως να τον υπερβούμε. Το κακό

του μπορεί να κατακτηθεί, η κατανίκησή του μπορεί να επιτευχθεί πέρα από τα όριά του. «

Εγώ νενίκηκα τον κόσμον»

Περαιτέρω υπερνίκηση του κακού είναι μεταμόρφωση και διαφωτισμός. Ο βολουνταρισμός

του Μπαίμε υποστηρίζει ότι στη βάση της ζωής του κόσμου υπάρχει μια σκοτεινή βούληση

και η υπερνίκησή της δεν μπορεί να επιτευχθεί με διανοητικά μέσα, με τη δύναμη του νου.

Η περσοναλιστική φιλοσοφία έθεσε το πρόβλημα του κακού με άλλους όρους και αναζήτησε

τη λύση του κατά διαφορετικό τρόπο. Το υποκείμενο αναπτύσσεται διά μέσου ενός

δυαρχικού κινήματος πνευματικής σύγκρουσης, όπου η ελευθερία μάχεται με την

αναγκαιότητα, το προσωπικό με το γενικό, το υποκειμενικό με το αντικειμενικό. Στην

πραγματικότητα συμβαίνει σύγκρουση ανάμεσα στο πνεύμα και στη φυσική αναγκαιότητα,

ένας αγώνας του προσώπου με τον αντικειμενικό κόσμο, μια σύγκρουση την οποία ο Θεός

που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο διεξάγει κατά του «κόσμου», του κόσμου που στην

εκπεσμένη του κατάσταση απώλεσε την ελευθερία του. Η πραγματική ανάπτυξη και η

πρόοδος στον κόσμο είναι το αποτέλεσμα όχι της ρυθμικά εργαζόμενης και αναγκαίας

κοσμικής διαδικασίας, αλλά των δημιουργικών πράξεων, της εισβολής στο βασίλειο της

αναγκαιότητας του βασιλείου της ελευθερίας.

11

11

Τούτος ο κόσμος βασανίζεται από πολέμους, μίσος, κακό, αλλά το όραμα της παγκόσμιας

αρμονίας και οι ενέργειες που γίνονται γι’ αυτήν είναι συλλήψεις του νου και προεικονίζουν

τη μεταμόρφωση του κόσμου. Η ομορφιά της φύσης, του ανθρώπου, των έργων τέχνης

αποτελούν σημάδια της μερικής μεταμόρφωσης του κόσμου. Είναι η δημιουργική είσοδος

στον άλλο κόσμο.

Ο μόνος τρόπος να σκεφτεί κανείς την παγκόσμια αρμονία και την κοσμική τάξη είναι να τις

καταστήσει μέρος της εσχατολογίας, με το να τις θεωρεί ως έλευση της Βασιλείας του θεού,

όπου δεν πρόκειται για «κόσμο», δεν πρόκειται για αντικειμενική τάξη.

Ο θεός αποκαλύπτεται σε τούτο τον κόσμο, δια του Υιού του και των προφητών, στην πνοή

του Πνεύματος και στις εξυψωτικές πνευματικές εμπνεύσεις του ανθρώπου. Ο θεός δεν

κυβερνά τον κόσμο της αντικειμενοποίησης, δεν υπάρχει στην αναγκαιότητα αλλά στη

σκοποθεσία και στην ελευθερία. Ο θεός είναι παρών και ενεργεί μόνο στην ελευθερία. Δεν

είναι παρών και δεν ενεργεί στην αναγκαιότητα. Βρίσκεται στην Αλήθεια, στην Αγαθότητα,

στην Αγάπη και στην Ομορφιά, όχι όμως στην αδικία, στο ψεύδος του κόσμου τούτου, ούτε

στο κακό. Ο θεός είναι Πνεύμα και μπορεί να λειτουργεί μόνο εν Πνεύματι και διά του

Πνεύματος.

Ο άνθρωπος οφείλει να καθαρίσει την ιδέα του περί θεού, να απελευθερωθεί από το μύθο και

την ειδωλολατρία, και τότε το παν θα παρουσιαστεί κάτω από άλλο φως.

Ο ιστορικός χριστιανισμός δεν απελευθερώθηκε ακόμη εντελώς από τον κοινωνιομορφισμό,

που προκύπτει από την αντίληψη του Θεού ως δυνάμεως, δεν απελευθερώθηκε από το μύθο

και την ειδωλολατρία. Πιστεύομε πως η τελευταία λέξη ανήκει στο θεό, αλλά τούτο

μπορούμε να το αντιληφθούμε μόνο με τους όρους της εσχατολογίας. Θα μας δοθεί μόνο

κατά την τελική και οριστική αποκάλυψη του Πνεύματος. Τότε το παν θα παρουσιαστεί

κάτω από άλλο φως.

§3 Δεν υπάρχει αντικειμενικός κόσμος ως όλον. Ο μυστηριακός χαρακτήρας της

ελευθερίας. Σε αντιθεση προς τη μονιστική οντολογία πρέπει να υιοθετηθεί η εσχατολογία,

βασισμένη στην υπαρξιακή εμπειρία. Η ελευθερία πρέπει να αντιταχθεί στο Ον και η

δημιουργικότητα στην αντικειμενική τάξη, που δεν είναι παρά σχετική και προσωρινή, όχι

υπερφυσική. Το Πνεύμα μπορεί να αλλάξει τη «φυσική» τάξη.

12

12

Αυτός ο κόσμος στον οποίο είμαστε ριγμένοι δεν είναι ο κόσμος του Θεού και σ’ αυτόν δεν

μπορούν να κυριαρχήσουν η θεία τάξη και η θεία αρμονία. Ο κόσμος του θεού απλώς

διεισδύει σε τούτο τον κόσμο, το φως του λάμπει μόνο σ’ αυτά που πράγματι υπάρχουν, στα

ζωντανά όντα και στην ύπαρξή τους.

Αυτό που είναι ο Θεός στη ζωή αποκαλύπτεται στις δημουργικές πράξεις , στη δημιουργική

ζωή του πνεύματος, η οποία διεσδύει ακόμη και στη ζωή της φύσεως.

Ο Θεός είναι μυστήριο, ένα μυστήριο με το οποίο είναι δυνατό να έλθομε σε επικοινωνία.

Τίποτε από το θεό δεν υπάρχει στην ανιαρή και πεζή κανονικότητα της αντικειμενικής

κοσμικής τάξης. Μόνο στην πράξη ρήξης που υπερβαίνει αυτή την κοινοτοπική

κανονικότητα βρίσκεται ο Θεός.

Η προτεραιότητα, η υπεροχή έναντι του ’Οντος ανήκει στην ελευθερία. Και στο πνεύμα

ανήκει η υπεροχή έναντι ολόκληρης της πηγμένης φύσεως.

Αλλά και η ελευθερία είναι επίσης μυστήριο, δεν επιδέχεται ορθολογικοποίηση. Η

μυστηριακή φύση της ελευθερίας εκφράζεται στο γεγονός ότι ενώ δημιουργεί νέα και

καλύτερη ζωή, εγείρει ταυτοχρόνως και το κακό, με άλλα λόγια κατέχει την ικανότητα για

την αυτοκαταστροφή, Η ελευθερία επιθυμεί την ατελείωτη ελευθερία. Ζητάει τη

δημιουργική φυγή στο άπειρο. Ωστόσο μπορεί και να παρουσιάσει μια επιθυμία ακόμη και

για τη σκλαβιά, κι αυτό το βλέπει κανείς στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ §Η εμφάνιση του νέου εντός του Όντος. Νέωση και χρόνος. Νέωση

και εξέλιξη. Η πρόοδος Δεν είναι μόνο το γεγονός της εμφάνισης του κακού που

δυσχεραίνει τη μονιστική οντολογία. Έχει επίσης να αντιμετωπίσει τη δυσχέρεια που

προκύπτει από την εμφάνιση του νέου. Πώς το μη- ον εισέρχεται στο ον και γίνεται αυτό

που συμβαίνει;

Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε πως υπάρχει μεγαλύτερος πλούτος στην ελευθερία παρά στο

πηγμένο ον, στο νοούμενο πνευματικό κόσμο παρά στο ακίνητο ον. Αν είναι να

χρησιμοποιήσουμε αριστοτελική ορολογία, θα λέγαμε ότι ο κόσμος μας είναι πλήρης από

δυνατότητες και από ενέργειες αλλά οι πηγές αυτών των δυνατοτήτων πάνε πίσω στον

νοούμενο κόσμο, στον οποίο δεν εφαρμόζονται οι αιτιατές μας σχέσεις. Αν το ον είναι

αποτελειωμένο, αποκλείεται η δυνατότητα της δημιουργικής πράξης. Αφού όμως το νέο

13

13

υπάρχει, θα πρέπει να δούμε στο πράγματι νέο τη δημιουργική νέωση, που εμπεριέχει το

θαύμα. Κι αυτό θα το καταλάβουμε πάλι αν επιστρέψουμε στον Μπαίμε. Η διαδικασία του

γίγνεσθαι και η διαλεκτική της εξέλιξης του κόσμου είναι δυνατότητες μόνο επειδή υπάρχει

το μη ον. Αν δεχτούμε μόνο το ον, δεν υπάρχει γίγνεσθαι ή ανάπτυξη οποιουδήποτε είδους.

Το νέο στη δημιουργία του γίγνεσθαι προκύπτει από την καρδιά του μη όντος.

Υπάρχει όμως καρδιά του μη όντος; Τούτη είναι μια διαφορετική ερμηνεία της δυνατότητας

(του δυνάμει). Στην καρδιά της δυνατότητας, που δεν είναι ον, και που είμαστε

αναγκασμένοι να το ονομάζουμε αποφατικώς μη ον, οικεί εκείνη η αρχέγονη ελευθερία, η

οποία προηγείται του όντος και που χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει η δημιουργία του

νέου, αυτού που δεν υπήρχε πριν. Μιλώντας αποφατικά, θα λέγαμε πως το νοούμενο είναι

μη ον, επειδή το νοούμενο είναι ελευθερία, ενώ το ον είναι καθορισμός, το ον δεν είναι

ελευθερία (αφού διέπεται από την αναγκαιότητα). Η δημιουργία του νέου προϋποθέτει πως

αυτό που δημιουργείται δεν υπήρχε πριν, δεν υπήρχε εντός του χρόνου, και φανερώνεται

μέσα στο χρόνο. Το γεγονός ότι ο κόσμος υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο, σημαίνει πως ο

κόσμος δεν είναι πλήρης και πως μέσα στο χρόνο συνεχίζει να δημιουργείται, άρα είναι

δυνατή η νέωση, η εμφάνιση του νέου.

Η ύπαρξή μας δεν είναι βυθισμένη μόνο στην πραγματικότητα που έχει εμπραγματωθεί στις

μορφές του αντικειμενικού κόσμου, αλλά επίσης και στην πραγματικότητα που είναι

δυνατότητα και που είναι βαθύτερη και ευρύτερη. Μόνο γι' αυτό το λόγο είναι δυνατή η

αλλαγή, η δημιουργικότητα και η νέωση. Αλλά η ίδια η δυνατότητα βυθίζεται στην

ελευθερία και γι' αυτό το λόγο μπορεί να διακριθεί από το ον. Η πρόοδος είναι δυνατή στα

μέρη και όχι στο όλον, (π.χ. μπορεί να έχουμε διανοητική πρόοδο αλλά ηθική

οπισθοχώρηση). Η πρόοδος απαιτεί τη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου. Η ιδέα

της γεννήθηκε από τη μεσσιανική ελπίδα για τη βασιλεία του θεού, ως την αποκορύφωση της

ιστορίας, ας μη μας διαφεύγει όμως η εκκοσμίκευση της ιδέας αυτής.

§2 Νέωση και ιστορία. Αναγκαιότητα, μοίρα και ελευθερία

Η νέωση παρουσιάζεται στον ιστορικό χρόνο. Τα συμβάντα της ιστορίας συμβαίνουν στον

ιστορικό χρόνο, τα περιστατικά της φύσεως συμβαίνουν στον κοσμικό χρόνο. Ο κοσμικός

χρόνο ς είναι κυκλικός, ο ιστορικός γραμμικός. Μέσα στον ιστορικό χρόνο

εισβάλλουν τα φαινόμενα του υπαρξιακού χρόνου, διακόπτουν τις ιστορικές αιτιοκρατικές 14

14

σχέσεις και παρέχουν υψηλό νόημα και ρίχνουν φως στο πεπρωμένο του ανθρώπου. Αυτή τη

διαδικασία ονομάζει ο Μπερτιάεφ μετα-ιστορική.

Η εμφάνιση του Χριστού αποτελεί μετα-ιστορικό συμβάν. Συνέβη στον υπαρξιακό χρόνο,

αλλά εισέβαλε στον ιστορικό και εδώ έγινε δεκτή με όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει

η ιστορία, σ' αυτούς που ανήκουν στις επί μέρους ιστορικές περιόδους και σ' αυτούς που

οφείλονται στην ανθρώπινη φύση.

§3. Η νέωση και ο αιτιοκρατικός δεσμός. Η δημιουργική νέωση ανατρέπει το

αντικειμενικό ον Η πραγματική νέωση, που δεν είναι απλώς αναδιανομή των μερών του

κόσμου, καταφθάνει πάντοτε από έναν άλλο κόσμο, βγαίνει από την ελευθερία, από αυτό

που θεωρούμε ως μη ον. Η δημιουργική νέωση προϋποθέτει τη δυαρχία, τη διάρρηξη

τούτου του αντικειμενικού κόσμου και μπορούμε να την ερμηνεύσομε όταν ξεκινούμε από

το υποκείμενο και όχι από το αντικείμενο..

Είναι αδύνατο να ερμηνεύσομε την εμφάνιση του Ιησού Χριστού στον κόσμο με διαδικασίες

που έχουν την καταγωγή τους στον Ιουδαϊσμό και στον Ελληνισμό. Το θεμελιώδες σφάλμα

είναι η ερμηνεία του δημιουργικού νέου με τους όρους του παρελθόντος, ενώ θα πρέπει να

συνδεθεί μόνο με το μέλλον, γιατί έχει προφητικό χαρακτήρα και δεν εξαρτάται ούτε και

ερμηνεύεται από την αιτιώδη σχέση των ιστορικών συμβάντων. Το δράμα του κόσμου

έγκειται στο ότι η δημιουργική νέωση υπόκειται στους νόμους του αντικειμενοποιημένου

αυτού κόσμου. Η δημιουργική πράξη του ανθρώπου έτσι ζει το τραγικό της πεπρωμένο στην

ιστορία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ §1 Το Ον και η συνεχιζόμενη δημιουργία του κόσμου. Φαντασία,

έμπνευση, έκσταση. Κατάθλιψη και εξανάσταση. Η υπερνίκηση του πηγμένου Όντος.

Το να συνειδητοποιεί κανείς το γεγονός ότι ο άνθρωπο, δεν ζει μέσα σε ένα τελειωμένο και

σταθεροποιημένο σύστημα του όντος είναι θεμελιώδες για τη φιλοσοφία της

δημιουργικότητας, και μόνο με αυτή την κατανόηση είναι δυνατή και νοητή η δημιουργική

πράξη του ανθρώπου. Με τη δημιουργική πράξη του ανθρώπου εισάγεται ένα νέο στοιχείο

στον κόσμο, προερχόμενο από την ελευθερία. Το ότι είναι δυνατή η δημιουργικότητα

μαρτυρεί για την ανεπάρκεια του κόσμου τούτου, αλλά και για το ότι ο άνθρωπος ανήκει σε

δυο κόσμους, τον αντικειμενοποιημένο αιτιοκρατικό αυτό κόσμο και τον πνευματικό της

ελευθερίας. Δημιουργώντας ο άνθρωπος αυτοδημιουργείται, υπερβαίνει εαυτόν και ξεπερνά 15

15

τον κόσμο. Η δημιουργική δύναμη προεικάζει τη μεταμόρφωση του κόσμου, είναι το τέλος

του κόσμου τούτου και η αρχή ενός νέου κόσμου. Η δημιουργία είναι θείο και ανθρώπινο

έργο. Η αποκορύφωση της δημιουργίας του κόσμου είναι το τέλος αυτού του κόσμου. Η

δημιουργική δύναμη έχει μέσα της ένα εσχατολογικό στοιχείο.

§2 Άνοδος και κάθοδος στη δημιουργικότητα. Η δημιουργική πράξη και το προϊόν της

δημιουργίας. Αντικειμενοποίηση και ενσάρκωση. Υπάρχουν δυο όψεις και δυο νοήματα

στη δημιουργική ορμή. Υπάρχει η εσωτερική δημιουργική πράξη και το δημιουργημένο

προϊόν, η εξωτερική φανέρωση της δημιουργικής πράξης. Η πρωταρχική δημιουργική πράξη

είναι πέταγμα προς τα επάνω. Αλλά μέσα στην ύλη του κόσμου τούτου συναντάει τη

δυσχέρεια και την αντίδραση. Ο δημιουργός εργάζεται με υλικά του κόσμου τούτου. Κάθε

δημιουργική πράξη είτε κοινωνική είτε ανήκει στη σφαίρα της τέχνης είτε στο βασίλειο της

γνώσης, είναι πράξη που μετέχει στην έλευση του τέλους του κόσμου, είναι πτήση προς τα

επάνω, προς ένα διαφορετικό κόσμο, πραγματοποιεί ένα σχέδιο υπάρξεως, και το φως της

διαλάμπει διαμέσου των υλικών της πραγματώσεων , που υπάγονται στους νόμους του

αντικειμενοποιημένου κόσμου.

§3 Υποκειμενική και αντικειμενική δημιουργικότητα. Το «κλασικό» και το «ρομαντικό»

στη δημιουργικότητα. Στη δημιουργική δραστηριότητα λειτουργούν τρεις αρχές, η

ελευθερία, η χάρις και ο νόμος. Η αλήθεια του κλασικισμού κείται στην προσπάθειά του για

την τελειότητα και την αρμονία, στον αγώνα του η μορφή να ελέγξει την ύλη. Αλλά η

τελειότητα της μορφής και της αρμονίας επιτυγχάνονται μέσα στο πεπερασμένο. Έτσι ο

κλασικισμός πέφτει θύμα της ψευδαίσθησης πως η τελειότητα μπορεί να επιτευχθεί στο

πεπερασμένο, στο αντικείμενο.

Ο ρομαντισμός αποβλέπει στην έκφραση της ζωής του δημιουργού. Η αλήθεια του

ρομαντισμού έγκειται στον αγώνα του για το άπειρο. Για το ρομαντισμό η δημιουργική

δραστηριότητα είναι πριν απ' όλα ο τρόπος ζωής του ίδιου του υποκειμένου, είναι η εμπειρία

της έξαρσης και έκστασης.

Πέρα από τη διένεξη του κλασικού και του ρομαντικού στέκεται ο γνήσιος ρεαλισμός. Η

ανθρώπινη δημιουργική δύναμη είναι ρεαλιστική στο βαθμό που είναι θεουργική, δηλαδή

στο βαθμό που κατευθύνεται προς τη μεταμόρφωση του κόσμου, προς ένα νέο ουρανό και 16

16

προς μία νέα γη. Ο αληθινός δημιουργικός ρεαλισμός είναι εσχατολογικός ρεαλισμός. Δεν

ακολουθεί τη γραμμή του κατοπτρισμού του φυσικού κόσμου ούτε της προσαρμογής προς

αυτόν, αλλά τη γραμμή της μεταβολής και της μεταμόρφωσης του κόσμου. Η δημιουργική

γνώση και η δημιουργική τέχνη είναι η δραστηριότητα του ελεύθερου πνεύματος που

συνεχίζει τη δημιουργία του κόσμου και προετοιμάζει τη μεταμόρφωσή του. Τα όρια της

ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας, της ανθρώπινης τέχνης, επιβάλλονται από τούτον

τον αντικειμενικό κόσμο. Τον καθιστούν συμβολικό, μολονότι τούτος ο συμβολισμός είναι

ρεαλιστικός. Αλλά η τελική μεταμόρφωση του κόσμου θα είναι η μετατροπή των συμβόλων

σε πραγματικότητα. Η ανθρώπινη δημιουργική δύναμη θα δημιουργήσει την ίδια τη ζωή,

έναν άλλο κόσμο. Τότε τίποτε δε θα θυσιαστεί από τη ζωή και από την αγάπη για χάρη της

δημιουργικής δύναμης αλλά η δημιουργική δύναμη και η ζωή θα είναι ένα και το αυτό. Τότε

θα υπάρχει ενότητα φύσεως και ελευθερίας, αυτό που είναι αληθινό και καλό θα είναι και

ωραίο. Η δημιουργική δύναμη πρέπει να είναι θεουργική, η συνεργασία του Θεού με τον

άνθρωπο πρέπει να είναι θειανθρώπινη. Είναι η απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του

Θεού.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑTOΛOΓlAΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ §1. Ο κόσμος ως ιστορία Οι Αιώνες. Μεσσιανισμός και

ιστορία. Κοσμικός χρόνος, ιστορικός χρόνος και υπαρξιακός χρόνος. προφητεία και

χρόνος. Υπάρχουν δύο οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να ατενίσομε τον κόσμο. Ο

κόσμος ως περίκοσμος, κόσμημα. όπως τον έβλεπαν οι αρχαίο Έλληνες, ως αντικείμενο,

κοσμοκεντρικά, και ο κόσμος ως ιστορία, ανθρωποκεντρικά, όπως τον έβλεπαν οι Εβραίοι.

Η πρώτη θεώρηση αναφέρεται περισσότερο στο παρελθόν, ενώ η άλλη στο μέλλον. Μόνο με

συσχέτιση με τις προσδοκίες του λαού του Ισραήλ μπορεί να δούμε εσχατολογικά τη

φιλοσοφία της ιστορίας. Η φιλοσοφία της ιστορίας προσπαθεί να φέρει στο φως το νόημά

της, κι αυτό έχει σχέση με τη θρησκευτική μεταφυσική της ιστορίας. Η μεσσιανική ελπίδα

είναι μάλλον εβραϊκή παρά ελληνική. Υπάρχει επίσης μια μεσσιανική ελπίδα της

ανθρωπότητας στο σύνολό της, που προκύπτει από τα βάσανα του ανθρώπου σε τούτη τη γη.

Η μεσσιανική συνείδηση περνάει στο χριστιανισμό. Ελθέτω η βασιλεία Σου. Ο πρώτος

χριστιανισμός ήταν εσχατολογικός, αργότερα έγινε η αντικειμενοποίησή του. Η μία και μόνη

αληθινή μεσσιανική πίστη είναι ο μεσσιανισμός που κοιτάει προς τη νέα εποχή του

Πνεύματος, για τη μεταμόρφωση του κόσμου και για τη βασιλεία του Θεού. Μόνο η ζήτηση

17

17

για αλήθεια και για δικαιοσύνη στην οργάνωση της κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει αληθινή

μεσσιανική πίστη.

Χρόνος: Υπάρχει ο κοσμικός χρόνος, ο ιστορικός χρόνος και ο υπαρξιακός χρόνος. Ο

κοσμικός υπολογίζεται με βάση την κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο, ο ιστορικός

τοποθετείται μέσα στον κοσμικό αλλά κάθε δεδομένο σ' αυτόν είναι ανεπανάληπτο, ο

υπαρξιακός δεν επιδέχεται μαθηματικό υπολογισμό, η ροή του εξαρτιέται από την ένταση

της εμπειρίας, από τον πόνο και τη χαρά. Μέσα σ' αυτό τον χρόνο συμβαίνει η ανωστική

δημιουργική ορμή και σ' αυτό τον χρόνο είναι γνωστή η έκσταση. Συμβολίζεται πάνω απ'

όλα από το σημείο που μιλάει για την κίνηση προς το βάθος.

Στον υπαρξιακό χρόνο, που συγγενεύει με την αιωνιότητα, δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα

στο μέλλον και στο παρελθόν, ανάμεσα στο τέλος και στην αρχή. Σ' αυτόν συμβαίνει η

αιώνια πραγματοποίηση του μυστηρίου του πνεύματος. Ως συνέπεια αυτών που συμβαίνουν

στον υπαρξιακό χρόνο υπάρχει έκπτυξη και πλουτισμός της ιστορίας και επιστροφή στην

καθαρότητα των πηγών της.

Στον αντικειμενοποιημένο χρόνο δεν υπάρχει αρχή ή τέλος, παρά μόνο μια ατέλειωτη μέση.

Η αρχή και το τέλος υπάρχουν στον υπαρξιακό χρόνο. Έτσι, το τέλος της ιστορίας σημαίνει

το πέρασμα δια του θανάτου, για να επιτευχθεί η ανάσταση. Ο εσχατολογικός χριστιανισμός

είναι αναστάσιμος. Με τους τρόμους λοιπόν της Ιστορίας και το θάνατο μπορεί κανείς να

συμβιβαστεί μόνο όταν μετέχει στη μεγάλη ελπίδα της ανάστασης όλων που έζησαν και που

ζουν, της ανάστασης κάθε πλάσματος που υπέφερε και χάρηκε.

§2 Η κοινωνία ως φύση και η κοινωνία ως πνεύμα. Το πνεύμα ανατρέπει την φαινομενικά

απαρασάλευτη θεμελίωση της κοινωνίας. Η είσδυση της ελευθερίας και της αγάπης. Το

κομμουνιστικό και το αναρχικό ιδεώδες.

Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σε κοινωνία με τα άλλα ανθρώπινα όντα.

Η κοινωνία έχει σκοπούς τη συνεργασία και την ενότητα των ανθρώπων. Όμως η οργάνωση

της κοινωνίας είναι η αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η έκπτωση είναι δουλεία,

προσδιορισμός εκ των έξω, ενώ η Βασιλεία του θεού είναι πνευματική κοινωνία, ελεύθερη

ένωση μέσα στο πνεύμα της αδελφοσύνης.

Κατά το 19 αι. ήρθαν στο φως τα ιδεώδη που ορίζουν τα όρια της κοινωνικής ζωής των 18

18

ανθρώπων. Αλλά αναπτύχθηκαν σε ατμόσφαιρα αντικειμενοποίησης. Το κομμουνιστικό

ιδεώδες και το ιδεώδες του αναρχισμού σημειώνουν τα όρια. Παίρνουν τη θέση τους κάτω

από το μεγάλο σύμβολο του ψωμιού και της ελευθερίας. Ο χωρισμός της

αντικειμενοποιημένης κοινωνικής ζωής των ανθρώπων οδηγεί στο ότι προσφέρουν είτε

ελευθερία χωρίς ψωμί είτε ψωμί χωρίς ελευθερία. Επιθυμώντας ο άνθρωπος και ψωμί και

ελευθερία υποτάσσεται στη δουλεία και στην εξουσία. Η ελευθερία όμως ως πνευματική -

αυτό απαιτεί ο Θεός από τον άνθρωπο - προέρχεται από τον νοούμενο κόσμο και ανατρέπει

την κατεστημένη τάξη του κόσμου των φαινομένων.

Όλες οι πολιτικές μορφές, τόσο η δημοκρατία όσο και η μοναρχία, είναι σχετικές. Αυτό που

πρέπει να υποστηριχτεί μέχρι τέλους είναι οι πολιτικές μορφές, έστω σχετικές, που παρέχουν

τη μεγαλύτερη δυνατότητα πραγματικής ελευθερίας, που αναγνωρίζουν την αξία του

προσώπου και που παραδέχονται την υπεροχή της αλήθειας και του δικαίου έναντι του

κράτους. Αλλά το ιδεώδες δεν μπορεί παρά να είναι η υπέρβαση κάθε εξουσιαστικής ισχύος,

όσο αυτή στηρίζεται στην αλλοτρίωση και στην εξωτερικοποίηση που σημαίνει

υποδούλωση. Μπορούμε να σκεφτούμε τη Βασιλεία του θεού μόνον αποφατικά, ως

κατορθωμένη απουσία εξουσιαστικής ισχύος και ως βασίλειο της ελευθερίας.

Η κοινωνία ως φύση τελεί υπό την ισχύ της αναγκαιότητας. Η κινητήρια δύναμή της είναι ο

αγώνας για κυριαρχία του ισχυροτέρου. Η κοινωνία ως πνεύμα βρίσκει την κινητήρια

δύναμή της στη ζήτηση της ελευθερίας. Στηρίζεται στην αρχή του προσώπου και σε σχέσεις

υποκειμένων. Η κοινωνία ως φύση υπόκειται στο νόμο του κόσμου, ως πνεύμα επιθυμεί να

υπόκειται στο νόμο του Θεού.

Η Βασιλεία του θεού δεν είναι ζήτημα προσδοκίας. Ήδη θεμελιώνεται. Η δημιουργία της

άρχισε ήδη εδώ και τώρα πάνω στη γη. Τούτο απαιτεί να ερμηνεύσομε την εσχατολογία κατά

τρόπο ενεργητικό και δημιουργικό. §3 Πνεύμα, φύση και τεχνολογία. Πνευματικός και

τεχνολογικός πολιτισμός. Η δύναμη των χαμηλών και κακών ιδεών. Με τη μηχανή ο

άνθρωπος ολοένα ρίχνεται στην εξωτερικότητα, χάνει το πνευματικό του κέντρο,

ορθολογικοποιείται, δε συμβαδίζει με τη φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει καιρό για στοχασμό ή

για να κοιτάξει στα βάθη του. Αποανθρωποποιείται. Η χρήση της τεχνολογίας από τον

άνθρωπο με διεστραμμένη συνείδηση, για να υπηρετεί τον πόλεμο, την εξουσία και

καταπίεση, μετατρέπει τον συνάνθρωπο σε πράγμα.

19

19

Η ιδέα της αντικειμενικής τάξης στην ιεραρχία που βασίζεται στο γένος και στο γενικό είναι

απόρριψη της αξιοπρέπειας και της αξίας του προσώπου και εγγράφεται επάνω της η

έκπτωτη κατάσταση της υπάρξεως. Μόνο η ιδέα της ιεραρχίας με έννοια υποκειμενική,

πνευματική και χαρισματική διατηρεί την αξιοπρέπεια και την αξία του ανθρώπου και του

προσώπου με όλες του τις ιδιότητες. Αυτή είναι η ιεραρχία της ευγένειας, του χαρακτήρα και

της ωραιότητας της ψυχής.

Υπάρχει μεταφυσική ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, σύμφωνα με τις ατομικές τους

δωρεές και τούτη η ανισότητα δεν εμποδίζει τη διατήρηση και τη βεβαίωση της αξιοπρέπειας

και της αξίας κάθε ζωντανού πλάσματος, όλων των τέκνων του θεού. Αναγνωρίζει την

ισότητα των ανίσων. Σ' αυτό τον κόσμο άνθρωποι ανωτέρου επιπέδου, κρινόμενοι από τα

χαρίσματά τους και τις ιδιότητές τους, κινδυνεύουν να γίνουν θύματα, καταδιώκονται και

σταυρώνονται. Πόσο τραγική είναι η μοίρα του προφήτη και της ιδιοφυίας σ' αυτό τον

κόσμο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ §1. Το τέλος του αντικειμενοποιημένου κόσμου. Η ανακάλυψη της

ελευθερίας και της προσωπικής ύπαρξης στη συγκεκριμένη καθολικότητα. Η άρση της

αντίθεσης ανάμεσα σε υποκείμενο και σε αντικείμενο. Επιστημολογική και μεταφυσική

ερμηνεία της εσχατολογίας. Η ιστορία έχει νόημα υπό τον όρο ότι θα

φτάσει σ' ένα τέλος. Τούτο δεν σημαίνει ότι η κάθε επόμενη γενεά είναι καλύτερη από την

προηγούμενη, ούτε ότι η προηγούμενη είναι μέσο για την άλλη. Μόνο η ανάσταση όλων

μπορεί να παράσχει νόημα στις ιστορικές διαδικασίες. Μόνο ένα τέλος μπορεί να προσδώσει

νόημα στη προσωπική και την ιστορική ύπαρξη, ένα τέλος που παίρνει τη μορφή της

ανάστασης, μέσα στην οποία εισέρχονται τα δημιουργικά επιτεύγματα όλων των ανθρώπινων

πλασμάτων. Χρόνος και αιωνιότητα, πεπερασμένο και άπειρο, ολόκληρη η ζωή μας

στηρίζεται στη σχέση αυτή. Πεπερασμένος ο άνθρωπος αλλά περιέχει εντός του το άπειρο

και απαιτεί το άπειρο να είναι το έσχατο. Η μεταφυσική γίνεται εσχατολογία.

Για τον Μπερτιάεφ το μεταφυσικό και επιστημολογικό νόημα του τέλους του κόσμου και της

ιστορίας σημαίνει το τέλος του αντικειμενικού όντος και τη υπέρβαση της

αντικειμενοποίησης. Ταυτοχρόνως πρόκειται για την άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο

υποκείμενο και στο αντικείμενο. Το τέλος σημαίνει επίσης τη νίκη του υπαρξιακού χρόνου

επάνω στον ιστορικό και κοσμικό χρόνο. Μόνο στον υπαρξιακό χρόνο μπορεί να

αποκαθαριστεί ο δρόμος προς την αιωνιότητα. Το τέλος του κόσμου δεν πρέπει να νοηθεί ότι 20

20

θα συμβεί στον ιστορικό χρόνο, αλλά στον υπαρξιακό. Είναι η μετάβαση από την

αντικειμενικότητα στην υποκειμενικότητα της υπάρξεως, η μετάβαση στην πνευματικότητα,

στη θεανδρική ζωή, στην πίστη στο θεό και στον άνθρωπο.

§2 Προσωπική εσχατολογία και καθολική ιστορική εσχατολογία. Η προΰπαρξη των

ψυχών και η μετεμψύχωση σε διάφορα επίπεδα. Απελευθέρωση από τον Άδη.

Ο άνθρωπος είναι ένα ον που ζει μέσα στο χρόνο και προβάλλει στο παρελθόν ένα χαμένο

παράδεισο και στο μέλλον ένα άλλο παράδεισο ή μια κόλαση. Όμως όλα αυτά ανήκουν στον

αντικειμενοποιημένο κόσμο και χρόνο μας από τον οποίο δεν απελευθερωθήκαμε. Η αληθινή

πνευματική υπερνίκηση των ορίων του χώρου και του χρόνου επιφυλάσσεται για τη νέα

πνευματική εποχή, την εποχή του παρακλητισμού. Με το Πνεύμα το παν θα παρουσιαστεί

υπό ένα νέο και διαφορετικό φως.

Όλη η δυσχέρεια της εσχατολογικής σκέψης κείται στο γεγονός ότι νοείται με όρους

παρελθόντος και μέλλοντος. Αλλά η αντίληψη της εσχατολογία ς κείται έξω από αυτές τις

κατηγορίες. Συνεπώς η αντίληψη της ατελεύτητης μετεμψύχωσης και η αντίληψη των

αιωνίων βασάνων της κόλασης πρέπει να απορριφθούν, γιατί αποτελούν δυο μορφές

ορθολογικοποίησης ενός μυστηρίου.

Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως τούτος ο κόσμος σημαίνει τον κόσμο του σώματος και ότι

ο άλλος κόσμος σημαίνει έναν ασώματο κόσμο. Η υλικότητα και η σωματικότητα δεν είναι

το ίδιο πράγμα. Και ο άλλος κόσμος είναι επίσης σωματικός, υπό την έννοια ότι υπάρχει ένα

αιώνιο σχήμα, μια αιώνια όψη και μια αιώνια αποτύπωση επάνω της. Η ποιότητα του

προσώπου εξαρτάται από την κατάσταση του πνεύματος και της ψυχής. Το πνεύμα και η

ψυχή δημιουργούν το δικό τους σώμα. Ο χριστιανισμός διδάσκει τη σωτηρία του ανθρώπου

από τη δύναμη του κόσμου τούτου, από τον κοσμικό κύκλο και την ιεραρχία των κοσμικών

πνευμάτων, πράγμα που σημαίνει την απορρόφηση του κόσμου μέσα στον άνθρωπο.

Η γένεση του αντικειμενικού, του φαινόμενου κόσμου, θα μπορούσε να συνδεθεί με το φύλο,

το οποίο ανταγωνίζεται το πρόσωπο. Ο έρως στην κύρια σημασία του είναι η υπέρβαση της

αντικειμενικότητας του φύλου, είναι ο θρίαμβος του προσώπου έναντι του γένους, δηλαδή

προετοιμάζει τον δρόμο για τη μεταμόρφωση του κόσμου. Ο έρωτας οφείλει να θριαμβεύσει

έναντι του χρόνου και του θανάτου και να στραφεί προς την αιώνια ζωή.

21

21

§3 Ελευθερία και Χάρις. Ψευδής και αληθινός χιλιασμός.

Μέχρι το τέλος του κόσμου και της ιστορίας η δυαρχία παραμένει κυριαρχούσα. Μόνο

μετά το τέλος μπορεί να βεβαιωθεί ο μονισμός, η ενότητα και η ολοκλήρωση. Η

ιστορία είναι πλήρης από την εσωτερική διαλεκτική της ελευθερίας. Η ελευθερία

εμπεριέχει και την ελευθερία του κακού. Χωρίς αυτήν το καλό θα επιβαλλόταν με τη

βία, οπότε η δουλεία του καλού είναι μέγα κακό. Το ίδιο συμβαίνει και με τη

διαλεκτική της ελευθερίας και της χάριτος. Σε τούτο τον κόσμο αντικειμενικοποιείται

και η χάρις. Άρα η λύση μπορεί να νοηθεί μόνο μέσα στις μορφές της εσχατολογίας..

Το ζήτημα επίσης του κακού, η σχέση του καθενός μας με τα κακά πρόσωπα είναι επίσης

διαλεκτική. Κακή στάση έναντι του κακού παράγει κακό. Αλλά τα ευαγγέλια διδάσκουν

αγάπα τους εχθρούς σου. Μόνο ο θεός της θυσίας και της αγάπης μπορεί να θριαμβεύσει

έναντι του κακού, ο Θεός που πήρε επάνω του τις αμαρτίες τούτου του κόσμου, ο Υιός του

Θεού, που έγινε άνθρωπος.

Ο παρών κόσμος είναι πλήρης αντιφάσεων, που δεν μπορούν να λυθούν μέσα στα όρια του

κόσμου τούτου. Μόνο ο άνθρωπος ως νοούμενο είναι το κέντρο του κόσμου, ενώ ο

άνθρωπος ως φαινόμενο αποτελεί ασήμαντο θραύσμα της σκόνης του. Οι αντιφατικοί σκοποί

του ανθρώπου μόνο εσχατολογικώς μπορούν να ξεπεραστούν.

Οι δημιουργικές πράξεις του ανθρώπου κατευθύνονται προς τη βασιλεία του θεού ,

προετοιμάζουν την οδό και εισέρχονται σ' αυτήν.

Όμως υπάρχει ένας ψευδής χιλιασμός, που αντικειμενοποιεί και παρουσιάζει τη βασιλεία του

θεού με τους όρους του έκπτωτου αυτού κόσμου και υπάρχει μια αληθινή πίστη στην εποχή

του Πνεύματος, στην οποία δεν εφαρμόζονται οι κατηγορίες του κόσμου τούτου. Η βασιλεία

του θεού, που δεν πρέπει να τη νοήσομε ούτε ως τάξη ούτε ως απουσία τάξης, ούτε ως

αναγκαιότητα, ούτε ως αυθαίρετη απόφαση, πρέπει να υπάρχει και στη γη, παρά το γεγονός

ότι ταυτοχρόνως είναι ένα ουράνιο βασίλειο. Μόνο εσχατολογικώς, μόνο στη βασιλεία του

θεού και όχι στο επίγειο βασίλειο μπορεί ο θεός να είναι το όλον. Μόνο κατά τη δεύτερη

έλευση του Χριστού, με τη μορφή του Χριστού, του Ερχόμενου, θα παρουσιαστεί η

τελειότητα του ανθρώπου σε όλη την πληρότητά της. Και όλη η δημιουργική δραστηριότητα

του ανθρώπου θα εισέλθει σ' αυτή την τελειότητα και την πληρότητα. Το τέλος του κόσμου

είναι ένα θείο και ανθρώπινο έργο, όπου εισέρχεται σ' αυτό και η δράση και το δημιουργικό 22

22

έργο του ανθρώπου. Το τέλος, η μεταμόρφωση και ο φωτισμός του κόσμου, η μελλοντική

έλευση του Χριστού προϋποθέτει ότι ετοιμάστηκε ο δρόμος από τον άνθρωπο. Και συνεπώς

μπορούμε να σκεφτούμε για το τέλος μόνο υπό τους όρους μιας διπλής έντασης και

αντινομίας. Το τέλος είναι πνευματικό γεγονός, το οποίο συμβαίνει στον υπαρξιακό χρόνο.

Όταν προεκτείνουμε το τέλος στον χρόνο αυτού του κόσμου και το αντικειμενοποιούμε στην

ιστορία, το τέλος χωρίζεται σε δυο και μπορεί να παρουσιασθεί απαισιόδοξο και αισιόδοξο

ταυτοχρόνως, ως καταστροφή και ως κατασκευή. Γι' αυτό το λόγο η εσχατολογική ιδέα

μπορεί και πρέπει να είναι ενεργός και δημιουργική. Δια μέσου των αντιθέσεων και των

συγκρούσεων συμβαίνει μια επιστροφή προς το πρωταρχικό αλλά τούτο στην πληρότητά

του, πλουτισμένο με την εμπειρία της δημιουργικής δραστηριότητας. Αυτοί είναι οι δρόμοι

του πνεύματος. Από μια έννοια ολόκληρη η παγκόσμια διαδικασία, η ιστορική διαδικασία,

μπορεί να απορροφηθεί από την αιωνιότητα. Και έτσι υπάρχει μια εσωτερική κίνηση στην

πραγματοποίηση των μυστηρίων του πνεύματος. Η αιωνιότητα αγκαλιάζει το χρόνο.

Το αρχέγονο μυστήριο είναι το μυστήριο της γέννησης του Θεού στον άνθρωπο (ο οποίος

περιέχει εντός του τον κόσμο) και της γέννησης του ανθρώπου στον θεό. Στην ατελή γλώσσα

μας τούτο σημαίνει πως υπάρχει στο θεό η ανάγκη για μια απαντητική δημιουργική πράξη εκ

μέρους του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένας αμαρτωλός. Η συνείδηση της

αμαρτίας δεν είναι παρά μια ροπή καθώς τούτος οδεύει το μονοπάτι του. Ο άνθρωπος είναι

και δημιουργός. Η τραγωδία του ανθρώπου από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή, η διαλεκτική

της ελευθερίας, της αναγκαιότητας και της χάριτος βρίσκουν τη λύση τους μέσα στη σφαίρα

του θείου Μυστηρίου, μέσα στη θειότητα, που κείται βαθύτερα από όσο το δράμα ανάμεσα

στο Δημιουργό και στο δημιούργημα, βαθύτερα από τις παραστάσεις του Παραδείσου και

της Κολάσεως.

Εδώ η ανθρώπινη γλώσσα σιωπά. Η εσχατολογική προοπτική δεν περιορίζεται στην αναμονή

ενός απροσδιόριστου τέλους του κόσμου, η οπτική της αγκαλιάζει κάθε στιγμή της ζωής. Σε

κάθε στιγμή της ζωής μας, αυτό που χρειάζεται είναι να τελειώνομε με τον παλιό κόσμο και

να αρχίζομε με το νέο. Σ' αυτό συνίσταται η πνοή του Πνεύματος.

Ο αιών του τέλους είναι η αποκάλυψη του Πνεύματος.

Στυλιανός Παπαντωνίου23

23

12 Μαρτίου 1997

Σειρά μαθημάτων Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ

ΝΕΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

§1. Το Ον παραφθείρεται από το κακό.

Η ασυνέπεια του μονισμού και της φιλοσοφίας της ενότητας του παντός. Ο κόσμος είναι

βυθισμένος στο κακό. Η προέλευση του κακού παραμένει μυστηριώδης και ανεξήγητη. Η

οντολογική φιλοσοφία θεωρεί το Ον ως την ύψιστη αξία και το ύψιστο αγαθό. Ο Μπερτιάεφ

υποστηρίζε ότι όλα μας υποχρεώνουν να παραδεχτούμε την ύπαρξη όχι μόνο του ’Οντος

αλλά και την ύπαρξιακή σημαντικότητα του μη όντος .

Η διαρχία, η πολικότητα, η σύγκρουση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες αρχές συνιστούν

υπαρξιακό δεδομένο. Η παρουσία του κακού προϋποθέτει την ύπαρξη του μη Οντος.

Το Ον δεν είναι ένα σύστημα κλεισμένο στον εαυτό του.

§2 Η Αδυναμία των ορθολογικών ερμηνειών της προέλευσης του κακού.

Κριτική των παραδοσιακών θεωριών της πρόνοιας του Θεού στον κόσμο.

Πρόσωπο και παγκόσμια αρμονία

Τούτος ο κόσμος τελεί μέσα στο κακό, μπορούμε όμως να τον υπερβούμε. Η κατανίκησή

του μπορεί να επιτευχθεί πέρα από τα όριά του. « Εγώ νενίκηκα τον κόσμον»

Περαιτέρω υπερνίκηση του κακού είναι μεταμόρφωση και διαφωτισμός.

Το υποκείμενο αναπτύσσεται διά μέσου ενός δυαρχικού κινήματος πνευματικής σύγκρουσης,

όπου η ελευθερία μάχεται με την αναγκαιότητα, το προσωπικό με το γενικό, το υποκειμενικό

με το αντικειμενικό. Στην πραγματικότητα συμβαίνει σύγκρουση ανάμεσα στο πνεύμα και

24

24

στη φυσική αναγκαιότητα, ένας αγώνας του προσώπου με τον αντικειμενικό κόσμο, μια

σύγκρουση την οποία ο Θεός που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο διεξάγει κατά του «κόσμου»,

του κόσμου που στην εκπεσμένη του κατάσταση απώλεσε την ελευθερία του.

Η πραγματική ανάπτυξη και η πρόοδος στον κόσμο είναι το αποτέλεσμα των δημιουργικών

πράξεων, της εισβολής στο βασίλειο της αναγκαιότητας του βασιλείου της ελευθερίας.

Τούτος ο κόσμος βασανίζεται από πολέμους, μίσος, κακό, αλλά το όραμα της παγκόσμιας

αρμονίας και οι ενέργειες που γίνονται γι’ αυτήν είναι συλλήψεις του νου και προεικονίζουν

τη μεταμόρφωση του κόσμου.

Η ομορφιά της φύσης, του ανθρώπου, των έργων τέχνης αποτελούν σημάδια της μερικής

μεταμόρφωσης του κόσμου. Είναι η δημιουργική είσοδος στον άλλο κόσμο.

Ο μόνος τρόπος να σκεφτεί κανείς την παγκόσμια αρμονία και την κοσμική τάξη είναι να τις

καταστήσει μέρος της εσχατολογίας, με το να τις θεωρεί ως έλευση της Βασιλείας του θεού,

όπου δεν πρόκειται για «κόσμο», δεν πρόκειται για αντικειμενική τάξη.

Ο θεός αποκαλύπτεται σε τούτο τον κόσμο, δια του Υιού του και των προφητών, στην πνοή

του Πνεύματος και στις εξυψωτικές πνευματικές εμπνεύσεις του ανθρώπου. Ο θεός δεν

κυβερνά τον κόσμο της αντικειμενοποίησης, δεν υπάρχει στην αναγκαιότητα αλλά στη

σκοποθεσία και στην ελευθερία. Ο θεός είναι παρών και ενεργεί μόνο στην ελευθερία. Δεν

είναι παρών και δεν ενεργεί στην αναγκαιότητα. Βρίσκεται στην Αλήθεια, στην Αγαθότητα,

στην Αγάπη και στην Ομορφιά, όχι όμως στην αδικία, στο ψεύδος του κόσμου τούτου, ούτε

στο κακό. Ο θεός είναι Πνεύμα και μπορεί να λειτουργεί μόνο εν Πνεύματι και διά του

Πνεύματος.

Ο άνθρωπος οφείλει να καθαρίσει την ιδέα του περί θεού, να απελευθερωθεί από το μύθο και

την ειδωλολατρία, και τότε το παν θα παρουσιαστεί κάτω από άλλο φως.

Ο ιστορικός χριστιανισμός δεν απελευθερώθηκε ακόμη εντελώς από τον κοινωνιομορφισμό,

που προκύπτει από την αντίληψη του Θεού ως δυνάμεως, δεν απελευθερώθηκε από το μύθο

και την ειδωλολατρία. Πιστεύομε πως η τελευταία λέξη ανήκει στο θεό, αλλά τούτο

μπορούμε να το αντιληφθούμε μόνο με τους όρους της εσχατολογίας. Θα μας δοθεί μόνο

κατά την τελική και οριστική αποκάλυψη του Πνεύματος. Τότε το παν θα παρουσιαστεί

κάτω από άλλο φως.25

25

§3 Δεν υπάρχει αντικειμενικός κόσμος ως όλον.

Ο μυστηριακός χαρακτήρας της ελευθερίας.

Σε αντιθεση προς τη μονιστική οντολογία πρέπει να υιοθετηθεί η εσχατολογία, βασισμένη

στην υπαρξιακή εμπειρία.

Η ελευθερία πρέπει να αντιταχθεί στο Ον και η δημιουργικότητα στην αντικειμενική τάξη,

που δεν είναι παρά σχετική και προσωρινή, όχι υπερφυσική. Το Πνεύμα μπορεί να αλλάξει

τη «φυσική» τάξη.

Αυτός ο κόσμος στον οποίο είμαστε ριγμένοι δεν είναι ο κόσμος του Θεού και σ’ αυτόν δεν

μπορούν να κυριαρχήσουν η θεία τάξη και η θεία αρμονία. Ο κόσμος του θεού απλώς

διεισδύει σε τούτο τον κόσμο, το φως του λάμπει μόνο σ’ αυτά που πράγματι υπάρχουν, στα

ζωντανά όντα και στην ύπαρξή τους.

Αυτό που είναι ο Θεός στη ζωή αποκαλύπτεται στις δημουργικές πράξεις , στη δημιουργική

ζωή του πνεύματος, η οποία διεσδύει ακόμη και στη ζωή της φύσεως.

Ο Θεός είναι μυστήριο, ένα μυστήριο με το οποίο είναι δυνατό να έλθομε σε επικοινωνία.

Τίποτε από το θεό δεν υπάρχει στην ανιαρή και πεζή κανονικότητα της αντικειμενικής

κοσμικής τάξης. Μόνο στην πράξη ρήξης που υπερβαίνει αυτή την κοινοτοπική

κανονικότητα βρίσκεται ο Θεός.

Η προτεραιότητα, η υπεροχή έναντι του ’Οντος ανήκει στην ελευθερία. Και στο πνεύμα

ανήκει η υπεροχή έναντι ολόκληρης της πηγμένης φύσεως.

Αλλά και η ελευθερία είναι επίσης μυστήριο, δεν επιδέχεται ορθολογικοποίηση. Η

μυστηριακή φύση της ελευθερίας εκφράζεται στο γεγονός ότι ενώ δημιουργεί νέα και

καλύτερη ζωή, εγείρει ταυτοχρόνως και το κακό, με άλλα λόγια κατέχει την ικανότητα για

την αυτοκαταστροφή. Η ελευθερία επιθυμεί την ατελείωτη ελευθερία. Ζητάει τη

δημιουργική φυγή στο άπειρο. Ωστόσο μπορεί και να παρουσιάσει μια επιθυμία ακόμη και

για τη σκλαβιά, κι αυτό το βλέπει κανείς στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ §Η εμφάνιση του νέου εντός του Όντος. Νέωση και χρόνος. Νέωση

και εξέλιξη. Η πρόοδος Δεν είναι μόνο το γεγονός της εμφάνισης του κακού που

δυσχεραίνει τη μονιστική οντολογία. Έχει επίσης να αντιμετωπίσει τη δυσχέρεια που

26

26

προκύπτει από την εμφάνιση του νέου. Πώς το μη- ον εισέρχεται στο ον και γίνεται αυτό

που συμβαίνει;

Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε πως υπάρχει μεγαλύτερος πλούτος στην ελευθερία παρά στο

πηγμένο ον, στο νοούμενο πνευματικό κόσμο παρά στο ακίνητο ον. Αν είναι να

χρησιμοποιήσουμε αριστοτελική ορολογία, θα λέγαμε ότι ο κόσμος μας είναι πλήρης από

δυνατότητες και από ενέργειες αλλά οι πηγές αυτών των δυνατοτήτων πάνε πίσω στον

νοούμενο κόσμο, στον οποίο δεν εφαρμόζονται οι αιτιατές μας σχέσεις. Αν το ον είναι

αποτελειωμένο, αποκλείεται η δυνατότητα της δημιουργικής πράξης. Αφού όμως το νέο

υπάρχει, θα πρέπει να δούμε στο πράγματι νέο τη δημιουργική νέωση, που εμπεριέχει το

θαύμα. Κι αυτό θα το καταλάβουμε πάλι αν επιστρέψουμε στον Μπαίμε. Η διαδικασία του

γίγνεσθαι και η διαλεκτική της εξέλιξης του κόσμου είναι δυνατότητες μόνο επειδή υπάρχει

το μη ον. Αν δεχτούμε μόνο το ον, δεν υπάρχει γίγνεσθαι ή ανάπτυξη οποιουδήποτε είδους.

Το νέο στη δημιουργία του γίγνεσθαι προκύπτει από την καρδιά του μη όντος.

Υπάρχει όμως καρδιά του μη όντος; Τούτη είναι μια διαφορετική ερμηνεία της δυνατότητας

(του δυνάμει). Στην καρδιά της δυνατότητας, που δεν είναι ον, και που είμαστε

αναγκασμένοι να το ονομάζουμε αποφατικώς μη ον, οικεί εκείνη η αρχέγονη ελευθερία, η

οποία προηγείται του όντος και που χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει η δημιουργία του

νέου, αυτού που δεν υπήρχε πριν. Μιλώντας αποφατικά, θα λέγαμε πως το νοούμενο είναι

μη ον, επειδή το νοούμενο είναι ελευθερία, ενώ το ον είναι καθορισμός, το ον δεν είναι

ελευθερία (αφού διέπεται από την αναγκαιότητα). Η δημιουργία του νέου προϋποθέτει πως

αυτό που δημιουργείται δεν υπήρχε πριν, δεν υπήρχε εντός του χρόνου, και φανερώνεται

μέσα στο χρόνο. Το γεγονός ότι ο κόσμος υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο, σημαίνει πως ο

κόσμος δεν είναι πλήρης και πως μέσα στο χρόνο συνεχίζει να δημιουργείται, άρα είναι

δυνατή η νέωση, η εμφάνιση του νέου.

Η ύπαρξή μας δεν είναι βυθισμένη μόνο στην πραγματικότητα που έχει εμπραγματωθεί στις

μορφές του αντικειμενικού κόσμου, αλλά επίσης και στην πραγματικότητα που είναι

δυνατότητα και που είναι βαθύτερη και ευρύτερη. Μόνο γι' αυτό το λόγο είναι δυνατή η

αλλαγή, η δημιουργικότητα και η νέωση. Αλλά η ίδια η δυνατότητα βυθίζεται στην

ελευθερία και γι' αυτό το λόγο μπορεί να διακριθεί από το ον. Η πρόοδος είναι δυνατή στα

μέρη και όχι στο όλον, (π.χ. μπορεί να έχουμε διανοητική πρόοδο αλλά ηθική

οπισθοχώρηση). Η πρόοδος απαιτεί τη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου. Η ιδέα 27

27

της γεννήθηκε από τη μεσσιανική ελπίδα για τη βασιλεία του θεού, ως την αποκορύφωση της

ιστορίας, ας μη μας διαφεύγει όμως η εκκοσμίκευση της ιδέας αυτής.

§2 Νέωση και ιστορία. Αναγκαιότητα, μοίρα και ελευθερία

Η νέωση παρουσιάζεται στον ιστορικό χρόνο. Τα συμβάντα της ιστορίας συμβαίνουν στον

ιστορικό χρόνο, τα περιστατικά της φύσεως συμβαίνουν στον κοσμικό χρόνο. Ο κοσμικός

χρόνο ς είναι κυκλικός, ο ιστορικός γραμμικός. Μέσα στον ιστορικό χρόνο

εισβάλλουν τα φαινόμενα του υπαρξιακού χρόνου, διακόπτουν τις ιστορικές αιτιοκρατικές

σχέσεις και παρέχουν υψηλό νόημα και ρίχνουν φως στο πεπρωμένο του ανθρώπου. Αυτή τη

διαδικασία ονομάζει ο Μπερτιάεφ μετα-ιστορική.

Η εμφάνιση του Χριστού αποτελεί μετα-ιστορικό συμβάν. Συνέβη στον υπαρξιακό χρόνο,

αλλά εισέβαλε στον ιστορικό και εδώ έγινε δεκτή με όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει

η ιστορία, σ' αυτούς που ανήκουν στις επί μέρους ιστορικές περιόδους και σ' αυτούς που

οφείλονται στην ανθρώπινη φύση.

§3. Η νέωση και ο αιτιοκρατικός δεσμός. Η δημιουργική νέωση ανατρέπει το

αντικειμενικό ον Η πραγματική νέωση, που δεν είναι απλώς αναδιανομή των μερών του

κόσμου, καταφθάνει πάντοτε από έναν άλλο κόσμο, βγαίνει από την ελευθερία, από αυτό

που θεωρούμε ως μη ον. Η δημιουργική νέωση προϋποθέτει τη δυαρχία, τη διάρρηξη

τούτου του αντικειμενικού κόσμου και μπορούμε να την ερμηνεύσομε όταν ξεκινούμε από

το υποκείμενο και όχι από το αντικείμενο..

Είναι αδύνατο να ερμηνεύσομε την εμφάνιση του Ιησού Χριστού στον κόσμο με διαδικασίες

που έχουν την καταγωγή τους στον Ιουδαϊσμό και στον Ελληνισμό. Το θεμελιώδες σφάλμα

είναι η ερμηνεία του δημιουργικού νέου με τους όρους του παρελθόντος, ενώ θα πρέπει να

συνδεθεί μόνο με το μέλλον, γιατί έχει προφητικό χαρακτήρα και δεν εξαρτάται ούτε και

ερμηνεύεται από την αιτιώδη σχέση των ιστορικών συμβάντων. Το δράμα του κόσμου

έγκειται στο ότι η δημιουργική νέωση υπόκειται στους νόμους του αντικειμενοποιημένου

αυτού κόσμου. Η δημιουργική πράξη του ανθρώπου έτσι ζει το τραγικό της πεπρωμένο στην

ιστορία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ §1 Το Ον και η συνεχιζόμενη δημιουργία του κόσμου. Φαντασία,

έμπνευση, έκσταση. Κατάθλιψη και εξανάσταση. Η υπερνίκηση του πηγμένου Όντος. 28

28

Το να συνειδητοποιεί κανείς το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν ζει μέσα σε ένα τελειωμένο και

σταθεροποιημένο σύστημα του όντος είναι θεμελιώδες για τη φιλοσοφία της

δημιουργικότητας, και μόνο με αυτή την κατανόηση είναι δυνατή και νοητή η δημιουργική

πράξη του ανθρώπου. Με τη δημιουργική πράξη του ανθρώπου εισάγεται ένα νέο στοιχείο

στον κόσμο, προερχόμενο από την ελευθερία. Το ότι είναι δυνατή η δημιουργικότητα

μαρτυρεί για την ανεπάρκεια του κόσμου τούτου, αλλά και για το ότι ο άνθρωπος ανήκει σε

δυο κόσμους, τον αντικειμενοποιημένο αιτιοκρατικό αυτό κόσμο και τον πνευματικό της

ελευθερίας. Δημιουργώντας ο άνθρωπος αυτοδημιουργείται, υπερβαίνει εαυτόν και ξεπερνά

τον κόσμο. Η δημιουργική δύναμη προεικάζει τη μεταμόρφωση του κόσμου, είναι το τέλος

του κόσμου τούτου και η αρχή ενός νέου κόσμου. Η δημιουργία είναι θείο και ανθρώπινο

έργο. Η αποκορύφωση της δημιουργίας του κόσμου είναι το τέλος αυτού του κόσμου. Η

δημιουργική δύναμη έχει μέσα της ένα εσχατολογικό στοιχείο.

§2 Άνοδος και κάθοδος στη δημιουργικότητα. Η δημιουργική πράξη και το προϊόν της

δημιουργίας. Αντικειμενοποίηση και ενσάρκωση. Υπάρχουν δυο όψεις και δυο νοήματα

στη δημιουργική ορμή. Υπάρχει η εσωτερική δημιουργική πράξη και το δημιουργημένο

προϊόν, η εξωτερική φανέρωση της δημιουργικής πράξης. Η πρωταρχική δημιουργική πράξη

είναι πέταγμα προς τα επάνω. Αλλά μέσα στην ύλη του κόσμου τούτου συναντάει τη

δυσχέρεια και την αντίδραση. Ο δημιουργός εργάζεται με υλικά του κόσμου τούτου. Κάθε

δημιουργική πράξη είτε κοινωνική είτε ανήκει στη σφαίρα της τέχνης είτε στο βασίλειο της

γνώσης, είναι πράξη που μετέχει στην έλευση του τέλους του κόσμου, είναι πτήση προς τα

επάνω, προς ένα διαφορετικό κόσμο, πραγματοποιεί ένα σχέδιο υπάρξεως, και το φως της

διαλάμπει διαμέσου των υλικών της πραγματώσεων , που υπάγονται στους νόμους του

αντικειμενοποιημένου κόσμου.

§3 Υποκειμενική και αντικειμενική δημιουργικότητα. Το «κλασικό» και το «ρομαντικό»

στη δημιουργικότητα. Στη δημιουργική δραστηριότητα λειτουργούν τρεις αρχές, η

ελευθερία, η χάρις και ο νόμος. Η αλήθεια του κλασικισμού κείται στην προσπάθειά του για

την τελειότητα και την αρμονία, στον αγώνα του η μορφή να ελέγξει την ύλη. Αλλά η

τελειότητα της μορφής και της αρμονίας επιτυγχάνονται μέσα στο πεπερασμένο. Έτσι ο

κλασικισμός πέφτει θύμα της ψευδαίσθησης πως η τελειότητα μπορεί να επιτευχθεί στο

πεπερασμένο, στο αντικείμενο.29

29

Ο ρομαντισμός αποβλέπει στην έκφραση της ζωής του δημιουργού. Η αλήθεια του

ρομαντισμού έγκειται στον αγώνα του για το άπειρο. Για το ρομαντισμό η δημιουργική

δραστηριότητα είναι πριν απ' όλα ο τρόπος ζωής του ίδιου του υποκειμένου, είναι η εμπειρία

της έξαρσης και έκστασης.

Πέρα από τη διένεξη του κλασικού και του ρομαντικού στέκεται ο γνήσιος ρεαλισμός. Η

ανθρώπινη δημιουργική δύναμη είναι ρεαλιστική στο βαθμό που είναι θεουργική, δηλαδή

στο βαθμό που κατευθύνεται προς τη μεταμόρφωση του κόσμου, προς ένα νέο ουρανό και

προς μία νέα γη. Ο αληθινός δημιουργικός ρεαλισμός είναι εσχατολογικός

ρεαλισμός. Δεν ακολουθεί τη γραμμή του κατοπτρισμού του φυσικού

κόσμου ούτε της προσαρμογής προς αυτόν, αλλά τη γραμμή της μεταβολής

και της μεταμόρφωσης του κόσμου. Η δημιουργική γνώση και η

δημιουργική τέχνη είναι η δραστηριότητα του ελεύθερου πνεύματος που

συνεχίζει τη δημιουργία του κόσμου και προετοιμάζει τη μεταμόρφωσή

του. Τα όρια της ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας, της

ανθρώπινης τέχνης, επιβάλλονται από τούτον τον αντικειμενικό κόσμο. Τον

καθιστούν συμβολικό, μολονότι τούτος ο συμβολισμός είναι ρεαλιστικός.

Αλλά η τελική μεταμόρφωση του κόσμου θα είναι η μετατροπή των

συμβόλων σε πραγματικότητα. Η ανθρώπινη δημιουργική δύναμη θα

δημιουργήσει την ίδια τη ζωή, έναν άλλο κόσμο. Τότε τίποτε δε θα

θυσιαστεί από τη ζωή και από την αγάπη για χάρη της δημιουργικής

δύναμης αλλά η δημιουργική δύναμη και η ζωή θα είναι ένα και το αυτό.

Τότε θα υπάρχει ενότητα φύσεως και ελευθερίας, αυτό που είναι αληθινό

και καλό θα είναι και ωραίο. Η δημιουργική δύναμη πρέπει να είναι

θεουργική, η συνεργασία του Θεού με τον άνθρωπο πρέπει να είναι

θειανθρώπινη. Είναι η απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του Θεού.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑTOΛOΓlAΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ §1. Ο κόσμος ως ιστορία Οι Αιώνες. Μεσσιανισμός και

ιστορία. Κοσμικός χρόνος, ιστορικός χρόνος και υπαρξιακός χρόνος. προφητεία και

30

30

χρόνος. Υπάρχουν δύο οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να ατενίσομε τον κόσμο. Ο

κόσμος ως περίκοσμος, κόσμημα. όπως τον έβλεπαν οι αρχαίο Έλληνες, ως αντικείμενο,

κοσμοκεντρικά, και ο κόσμος ως ιστορία, ανθρωποκεντρικά, όπως τον έβλεπαν οι Εβραίοι.

Η πρώτη θεώρηση αναφέρεται περισσότερο στο παρελθόν, ενώ η άλλη στο μέλλον. Μόνο με

συσχέτιση με τις προσδοκίες του λαού του Ισραήλ μπορεί να δούμε εσχατολογικά τη

φιλοσοφία της ιστορίας. Η φιλοσοφία της ιστορίας προσπαθεί να φέρει στο φως το νόημά

της, κι αυτό έχει σχέση με τη θρησκευτική μεταφυσική της ιστορίας. Η μεσσιανική ελπίδα

είναι μάλλον εβραϊκή παρά ελληνική. Υπάρχει επίσης μια μεσσιανική ελπίδα της

ανθρωπότητας στο σύνολό της, που προκύπτει από τα βάσανα του ανθρώπου σε τούτη τη γη.

Η μεσσιανική συνείδηση περνάει στο χριστιανισμό. Ελθέτω η βασιλεία Σου. Ο πρώτος

χριστιανισμός ήταν εσχατολογικός, αργότερα έγινε η αντικειμενοποίησή του. Η μία και μόνη

αληθινή μεσσιανική πίστη είναι ο μεσσιανισμός που κοιτάει προς τη νέα εποχή του Πνεύματος,

για τη μεταμόρφωση του κόσμου και για τη βασιλεία του Θεού. Μόνο η ζήτηση για αλήθεια και

για δικαιοσύνη στην οργάνωση της κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει αληθινή μεσσιανική πίστη.

Χρόνος: Υπάρχει ο κοσμικός χρόνος, ο ιστορικός χρόνος και ο υπαρξιακός χρόνος. Ο

κοσμικός υπολογίζεται με βάση την κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο, ο ιστορικός

τοποθετείται μέσα στον κοσμικό αλλά κάθε δεδομένο σ' αυτόν είναι ανεπανάληπτο, ο

υπαρξιακός δεν επιδέχεται μαθηματικό υπολογισμό, η ροή του εξαρτιέται

από την ένταση της εμπειρίας, από τον πόνο και τη χαρά. Μέσα σ' αυτό τον

χρόνο συμβαίνει η ανωστική δημιουργική ορμή και σ' αυτό τον χρόνο είναι

γνωστή η έκσταση. Συμβολίζεται πάνω απ' όλα από το σημείο που μιλάει

για την κίνηση προς το βάθος.

Στον υπαρξιακό χρόνο, που συγγενεύει με την αιωνιότητα, δεν υπάρχει

διάκριση ανάμεσα στο μέλλον και στο παρελθόν, ανάμεσα στο τέλος και

στην αρχή. Σ' αυτόν συμβαίνει η αιώνια πραγματοποίηση του μυστηρίου

του πνεύματος. Ως συνέπεια αυτών που συμβαίνουν στον υπαρξιακό χρόνο

υπάρχει έκπτυξη και πλουτισμός της ιστορίας και επιστροφή στην

καθαρότητα των πηγών της.

31

31

Στον αντικειμενοποιημένο χρόνο δεν υπάρχει αρχή ή τέλος, παρά μόνο μια ατέλειωτη μέση.

Η αρχή και το τέλος υπάρχουν στον υπαρξιακό χρόνο. Έτσι, το τέλος της

ιστορίας σημαίνει το πέρασμα δια του θανάτου, για να επιτευχθεί η

ανάσταση. Ο εσχατολογικός χριστιανισμός είναι αναστάσιμος. Με τους

τρόμους λοιπόν της Ιστορίας και το θάνατο μπορεί κανείς να συμβιβαστεί

μόνο όταν μετέχει στη μεγάλη ελπίδα της ανάστασης όλων που έζησαν και

που ζουν, της ανάστασης κάθε πλάσματος που υπέφερε και χάρηκε.

§2 Η κοινωνία ως φύση και η κοινωνία ως πνεύμα.

Το πνεύμα ανατρέπει την φαινομενικά απαρασάλευτη θεμελίωση της κοινωνίας.

Η είσδυση της ελευθερίας και της αγάπης.

Το κομμουνιστικό και το αναρχικό ιδεώδες.

Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σε κοινωνία με τα άλλα ανθρώπινα όντα.

Η κοινωνία έχει σκοπούς τη συνεργασία και την ενότητα των ανθρώπων. Όμως η οργάνωση

της κοινωνίας είναι η αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η έκπτωση είναι δουλεία,

προσδιορισμός εκ των έξω, ενώ η Βασιλεία του θεού είναι πνευματική κοινωνία,

ελεύθερη ένωση μέσα στο πνεύμα της αδελφοσύνης.

Κατά το 19 αι. ήρθαν στο φως τα ιδεώδη που ορίζουν τα όρια της κοινωνικής ζωής των

ανθρώπων. Αλλά αναπτύχθηκαν σε ατμόσφαιρα αντικειμενοποίησης. Το κομμουνιστικό

ιδεώδες και το ιδεώδες του αναρχισμού σημειώνουν τα όρια. Παίρνουν τη θέση τους κάτω

από το μεγάλο σύμβολο του ψωμιού και της ελευθερίας. Ο χωρισμός της

αντικειμενοποιημένης κοινωνικής ζωής των ανθρώπων οδηγεί στο ότι προσφέρουν είτε

ελευθερία χωρίς ψωμί είτε ψωμί χωρίς ελευθερία. Επιθυμώντας ο άνθρωπος και ψωμί και

ελευθερία υποτάσσεται στη δουλεία και στην εξουσία. Η ελευθερία όμως ως πνευματική -

αυτό απαιτεί ο Θεός από τον άνθρωπο - προέρχεται από τον νοούμενο κόσμο και ανατρέπει

την κατεστημένη τάξη του κόσμου των φαινομένων.

Όλες οι πολιτικές μορφές, τόσο η δημοκρατία όσο και η μοναρχία, είναι σχετικές. Αυτό

που πρέπει να υποστηριχτεί μέχρι τέλους είναι οι πολιτικές μορφές, έστω 32

32

σχετικές, που παρέχουν τη μεγαλύτερη δυνατότητα πραγματικής

ελευθερίας, που αναγνωρίζουν την αξία του προσώπου και που

παραδέχονται την υπεροχή της αλήθειας και του δικαίου έναντι του

κράτους. Αλλά το ιδεώδες δεν μπορεί παρά να είναι η υπέρβαση κάθε

εξουσιαστικής ισχύος, όσο αυτή στηρίζεται στην αλλοτρίωση και στην

εξωτερικοποίηση που σημαίνει υποδούλωση. Μπορούμε να σκεφτούμε τη

Βασιλεία του θεού μόνον αποφατικά, ως κατορθωμένη απουσία

εξουσιαστικής ισχύος και ως βασίλειο της ελευθερίας.

Η κοινωνία ως φύση τελεί υπό την ισχύ της αναγκαιότητας. Η κινητήρια δύναμή της είναι ο

αγώνας για κυριαρχία του ισχυροτέρου. Η κοινωνία ως πνεύμα βρίσκει την

κινητήρια δύναμή της στη ζήτηση της ελευθερίας. Στηρίζεται στην αρχή

του προσώπου και σε σχέσεις υποκειμένων. Η κοινωνία ως φύση υπόκειται στο

νόμο του κόσμου, ως πνεύμα επιθυμεί να υπόκειται στο νόμο του Θεού.

Η Βασιλεία του θεού δεν είναι ζήτημα προσδοκίας. Ήδη θεμελιώνεται. Η

δημιουργία της άρχισε ήδη εδώ και τώρα πάνω στη γη. Τούτο απαιτεί να

ερμηνεύσομε την εσχατολογία κατά τρόπο ενεργητικό και δημιουργικό.

§3 Πνεύμα, φύση και τεχνολογία.

Πνευματικός και τεχνολογικός πολιτισμός.

Η δύναμη των χαμηλών και κακών ιδεών.

Με τη μηχανή ο άνθρωπος ολοένα ρίχνεται στην εξωτερικότητα, χάνει το πνευματικό του

κέντρο, ορθολογικοποιείται, δε συμβαδίζει με τη φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει καιρό για

στοχασμό ή για να κοιτάξει στα βάθη του. Αποανθρωποποιείται. Η χρήση της τεχνολογίας

από τον άνθρωπο με διεστραμμένη συνείδηση, για να υπηρετεί τον πόλεμο, την εξουσία και

καταπίεση, μετατρέπει τον συνάνθρωπο σε πράγμα.

Η ιδέα της αντικειμενικής τάξης στην ιεραρχία που βασίζεται στο γένος και στο γενικό είναι 33

33

απόρριψη της αξιοπρέπειας και της αξίας του προσώπου και εγγράφεται επάνω της η

έκπτωτη κατάσταση της υπάρξεως. Μόνο η ιδέα της ιεραρχίας με έννοια

υποκειμενική, πνευματική και χαρισματική διατηρεί την αξιοπρέπεια και

την αξία του ανθρώπου και του προσώπου με όλες του τις ιδιότητες. Αυτή

είναι η ιεραρχία της ευγένειας, του χαρακτήρα και της ωραιότητας της

ψυχής.

Υπάρχει μεταφυσική ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, σύμφωνα με τις ατομικές

τους δωρεές και τούτη η ανισότητα δεν εμποδίζει τη διατήρηση και τη βεβαίωση της

αξιοπρέπειας και της αξίας κάθε ζωντανού πλάσματος, όλων των τέκνων του θεού.

Αναγνωρίζει την ισότητα των ανίσων. Σ' αυτό τον κόσμο άνθρωποι ανωτέρου επιπέδου,

κρινόμενοι από τα χαρίσματά τους και τις ιδιότητές τους, κινδυνεύουν να γίνουν θύματα,

καταδιώκονται και σταυρώνονται. Πόσο τραγική είναι η μοίρα του προφήτη και της

ιδιοφυίας σ' αυτό τον κόσμο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ §1. Το τέλος του αντικειμενοποιημένου κόσμου.

Η ανακάλυψη της ελευθερίας και της προσωπικής ύπαρξης στη συγκεκριμένη

καθολικότητα.

Η άρση της αντίθεσης ανάμεσα σε υποκείμενο και σε αντικείμενο.

Επιστημολογική και μεταφυσική ερμηνεία της εσχατολογίας.

Η ιστορία έχει νόημα υπό τον όρο ότι θα φτάσει σ' ένα τέλος. Τούτο δεν

σημαίνει ότι η κάθε επόμενη γενεά είναι καλύτερη από την προηγούμενη, ούτε ότι η

προηγούμενη είναι μέσο για την άλλη. Μόνο η ανάσταση όλων μπορεί να παράσχει νόημα

στις ιστορικές διαδικασίες. Μόνο ένα τέλος μπορεί να προσδώσει νόημα στη προσωπική

και την ιστορική ύπαρξη, ένα τέλος που παίρνει τη μορφή της ανάστασης, μέσα

στην οποία εισέρχονται τα δημιουργικά επιτεύγματα όλων των ανθρώπινων

πλασμάτων. Χρόνος και αιωνιότητα, πεπερασμένο και άπειρο, ολόκληρη η ζωή μας

στηρίζεται στη σχέση αυτή. Πεπερασμένος ο άνθρωπος αλλά περιέχει εντός του το άπειρο

και απαιτεί το άπειρο να είναι το έσχατο. Η μεταφυσική γίνεται εσχατολογία.

34

34

Για τον Μπερτιάεφ το μεταφυσικό και επιστημολογικό νόημα του τέλους του κόσμου και

της ιστορίας σημαίνει το τέλος του αντικειμενικού όντος και τη υπέρβαση της

αντικειμενοποίησης. Ταυτοχρόνως πρόκειται για την άρση της αντίθεσης

ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο. Το τέλος σημαίνει επίσης τη

νίκη του υπαρξιακού χρόνου επάνω στον ιστορικό και κοσμικό χρόνο.

Μόνο στον υπαρξιακό χρόνο μπορεί να αποκαθαριστεί ο δρόμος προς την

αιωνιότητα. Το τέλος του κόσμου δεν πρέπει να νοηθεί ότι θα συμβεί στον

ιστορικό χρόνο, αλλά στον υπαρξιακό. Είναι η μετάβαση από την

αντικειμενικότητα στην υποκειμενικότητα της υπάρξεως, η μετάβαση στην

πνευματικότητα, στη θεανδρική ζωή, στην πίστη στο θεό και στον

άνθρωπο.

§2 Προσωπική εσχατολογία και καθολική ιστορική εσχατολογία. Η προΰπαρξη των

ψυχών και η μετεμψύχωση σε διάφορα επίπεδα. Απελευθέρωση από τον Άδη.

Ο άνθρωπος είναι ένα ον που ζει μέσα στο χρόνο και προβάλλει στο παρελθόν ένα χαμένο

παράδεισο και στο μέλλον ένα άλλο παράδεισο ή μια κόλαση. Όμως όλα αυτά ανήκουν στον

αντικειμενοποιημένο κόσμο και χρόνο μας από τον οποίο δεν απελευθερωθήκαμε. Η

αληθινή πνευματική υπερνίκηση των ορίων του χώρου και του χρόνου επιφυλάσσεται

για τη νέα πνευματική εποχή, την εποχή του παρακλητισμού. Με το Πνεύμα το παν θα

παρουσιαστεί υπό ένα νέο και διαφορετικό φως.

Όλη η δυσχέρεια της εσχατολογικής σκέψης κείται στο γεγονός ότι νοείται με όρους

παρελθόντος και μέλλοντος. Αλλά η αντίληψη της εσχατολογία ς κείται έξω από αυτές τις

κατηγορίες. Συνεπώς η αντίληψη της ατελεύτητης μετεμψύχωσης και η αντίληψη των

αιωνίων βασάνων της κόλασης πρέπει να απορριφθούν, γιατί αποτελούν δυο μορφές

ορθολογικοποίησης ενός μυστηρίου.

Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως τούτος ο κόσμος σημαίνει τον κόσμο του σώματος και ότι

ο άλλος κόσμος σημαίνει έναν ασώματο κόσμο. Η υλικότητα και η σωματικότητα δεν είναι

το ίδιο πράγμα. Και ο άλλος κόσμος είναι επίσης σωματικός, υπό την έννοια ότι υπάρχει ένα

αιώνιο σχήμα, μια αιώνια όψη και μια αιώνια αποτύπωση επάνω της. Η ποιότητα του

προσώπου εξαρτάται από την κατάσταση του πνεύματος και της ψυχής. Το πνεύμα και η 35

35

ψυχή δημιουργούν το δικό τους σώμα. Ο χριστιανισμός διδάσκει τη σωτηρία του

ανθρώπου από τη δύναμη του κόσμου τούτου, από τον κοσμικό κύκλο και την ιεραρχία

των κοσμικών πνευμάτων, πράγμα που σημαίνει την απορρόφηση του κόσμου μέσα

στον άνθρωπο.

Η γένεση του αντικειμενικού, του φαινόμενου κόσμου, θα μπορούσε να συνδεθεί με το φύλο,

το οποίο ανταγωνίζεται το πρόσωπο. Ο έρως στην κύρια σημασία του είναι η υπέρβαση της

αντικειμενικότητας του φύλου, είναι ο θρίαμβος του προσώπου έναντι του γένους, δηλαδή

προετοιμάζει τον δρόμο για τη μεταμόρφωση του κόσμου. Ο έρωτας οφείλει να

θριαμβεύσει έναντι του χρόνου και του θανάτου και να στραφεί προς την αιώνια ζωή.

§3 Ελευθερία και Χάρις. Ψευδής και αληθινός χιλιασμός.

Μέχρι το τέλος του κόσμου και της ιστορίας η δυαρχία παραμένει κυριαρχούσα. Μόνο

μετά το τέλος μπορεί να βεβαιωθεί ο μονισμός, η ενότητα και η ολοκλήρωση. Η

ιστορία είναι πλήρης από την εσωτερική διαλεκτική της ελευθερίας. Η ελευθερία

εμπεριέχει και την ελευθερία του κακού. Χωρίς αυτήν το καλό θα επιβαλλόταν με τη

βία, οπότε η δουλεία του καλού είναι μέγα κακό. Το ίδιο συμβαίνει και με τη

διαλεκτική της ελευθερίας και της χάριτος. Σε τούτο τον κόσμο αντικειμενικοποιείται

και η χάρις. Άρα η λύση μπορεί να νοηθεί μόνο μέσα στις μορφές της εσχατολογίας..

Το ζήτημα επίσης του κακού, η σχέση του καθενός μας με τα κακά πρόσωπα είναι επίσης

διαλεκτική. Κακή στάση έναντι του κακού παράγει κακό. Αλλά τα ευαγγέλια διδάσκουν

αγάπα τους εχθρούς σου. Μόνο ο θεός της θυσίας και της αγάπης μπορεί να θριαμβεύσει

έναντι του κακού, ο Θεός που πήρε επάνω του τις αμαρτίες τούτου του κόσμου, ο Υιός του

Θεού, που έγινε άνθρωπος.

Ο παρών κόσμος είναι πλήρης αντιφάσεων, που δεν μπορούν να λυθούν μέσα στα όρια του

κόσμου τούτου. Μόνο ο άνθρωπος ως νοούμενο είναι το κέντρο του κόσμου, ενώ ο

άνθρωπος ως φαινόμενο αποτελεί ασήμαντο θραύσμα της σκόνης του. Οι αντιφατικοί σκοποί

του ανθρώπου μόνο εσχατολογικώς μπορούν να ξεπεραστούν.

Οι δημιουργικές πράξεις του ανθρώπου κατευθύνονται προς τη βασιλεία του θεού ,

προετοιμάζουν την οδό και εισέρχονται σ' αυτήν.

Όμως υπάρχει ένας ψευδής χιλιασμός, που αντικειμενοποιεί και παρουσιάζει τη βασιλεία του 36

36

θεού με τους όρους του έκπτωτου αυτού κόσμου και υπάρχει μια αληθινή πίστη στην εποχή

του Πνεύματος, στην οποία δεν εφαρμόζονται οι κατηγορίες του κόσμου τούτου. Η βασιλεία

του θεού, που δεν πρέπει να τη νοήσομε ούτε ως τάξη ούτε ως απουσία τάξης, ούτε ως

αναγκαιότητα, ούτε ως αυθαίρετη απόφαση, πρέπει να υπάρχει και στη γη, παρά το γεγονός

ότι ταυτοχρόνως είναι ένα ουράνιο βασίλειο. Μόνο εσχατολογικώς, μόνο στη

βασιλεία του θεού και όχι στο επίγειο βασίλειο μπορεί ο θεός να είναι το

όλον. Μόνο κατά τη δεύτερη έλευση του Χριστού, με τη μορφή του

Χριστού, του Ερχόμενου, θα παρουσιαστεί η τελειότητα του ανθρώπου σε

όλη την πληρότητά της. Και όλη η δημιουργική δραστηριότητα του

ανθρώπου θα εισέλθει σ' αυτή την τελειότητα και την πληρότητα. Το τέλος

του κόσμου είναι ένα θείο και ανθρώπινο έργο, όπου εισέρχεται σ' αυτό και

η δράση και το δημιουργικό έργο του ανθρώπου. Το τέλος, η μεταμόρφωση

και ο φωτισμός του κόσμου, η μελλοντική έλευση του Χριστού προϋποθέτει

ότι ετοιμάστηκε ο δρόμος από τον άνθρωπο. Και συνεπώς μπορούμε να

σκεφτούμε για το τέλος μόνο υπό τους όρους μιας διπλής έντασης και

αντινομίας. Το τέλος είναι πνευματικό γεγονός, το οποίο συμβαίνει στον

υπαρξιακό χρόνο. Όταν προεκτείνουμε το τέλος στον χρόνο αυτού του

κόσμου και το αντικειμενοποιούμε στην ιστορία, το τέλος χωρίζεται σε δυο

και μπορεί να παρουσιασθεί απαισιόδοξο και αισιόδοξο ταυτοχρόνως, ως

καταστροφή και ως κατασκευή. Γι' αυτό το λόγο η εσχατολογική ιδέα

μπορεί και πρέπει να είναι ενεργός και δημιουργική. Δια μέσου των

αντιθέσεων και των συγκρούσεων συμβαίνει μια επιστροφή προς το

πρωταρχικό αλλά τούτο στην πληρότητά του, πλουτισμένο με την εμπειρία

της δημιουργικής δραστηριότητας. Αυτοί είναι οι δρόμοι του πνεύματος.

Από μια έννοια ολόκληρη η παγκόσμια διαδικασία, η ιστορική διαδικασία,

μπορεί να απορροφηθεί από την αιωνιότητα. Και έτσι υπάρχει μια

εσωτερική κίνηση στην πραγματοποίηση των μυστηρίων του πνεύματος. Η

αιωνιότητα αγκαλιάζει το χρόνο.

37

37

Το αρχέγονο μυστήριο είναι το μυστήριο της γέννησης του Θεού στον

άνθρωπο (ο οποίος περιέχει εντός του τον κόσμο) και της γέννησης του

ανθρώπου στον θεό. Στην ατελή γλώσσα μας τούτο σημαίνει πως υπάρχει

στο θεό η ανάγκη για μια απαντητική δημιουργική πράξη εκ μέρους του

ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένας αμαρτωλός. Η συνείδηση της

αμαρτίας δεν είναι παρά μια ροπή καθώς τούτος οδεύει το μονοπάτι του. Ο

άνθρωπος είναι και δημιουργός. Η τραγωδία του ανθρώπου από την οποία

δεν υπάρχει διαφυγή, η διαλεκτική της ελευθερίας, της αναγκαιότητας και

της χάριτος βρίσκουν τη λύση τους μέσα στη σφαίρα του θείου Μυστηρίου,

μέσα στη θειότητα, που κείται βαθύτερα από όσο το δράμα ανάμεσα στο

Δημιουργό και στο δημιούργημα, βαθύτερα από τις παραστάσεις του

Παραδείσου και της Κολάσεως.

Εδώ η ανθρώπινη γλώσσα σιωπά. Η εσχατολογική προοπτική δεν

περιορίζεται στην αναμονή ενός απροσδιόριστου τέλους του κόσμου, η

οπτική της αγκαλιάζει κάθε στιγμή της ζωής. Σε κάθε στιγμή της ζωής

μας, αυτό που χρειάζεται είναι να τελειώνομε με τον παλιό κόσμο και να

αρχίζομε με το νέο. Σ' αυτό συνίσταται η πνοή του Πνεύματος.

Ο αιών του τέλους είναι η αποκάλυψη του Πνεύματος.

Στυλιανός Παπαντωνίου

12 Μαρτίου 1997

Σειρά μαθημάτων Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου

Μπερντιάεφ, ΔΟΚΙΜΙΟ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ38

38

Ο Νικόλαος Μπερντιάεφ, γεννημένος στο 1874, από μορφωμένους γονείς, καθηγητής στο

Πανεπιστήμιο της Μόσχας, κατέφυγε στη Γερμανία μετά από την κομμουνιστική

επανάσταση και τις διώξεις. Στο Βερολίνο ίδρυσε την Ακαδημία Φιλοσοφίας της Θρησκείας.

Αργότερα εγκαταστάθηκε στο Παρίσι . Πέθανε στα 1948.

Η σκέψη του είναι θρησκευτικοφιλοσοφική και συνεχίζει την παράδοση του Κάντ, Εγέλου,

Σοπενχάουερ, Νίτσε και των θρησκευτικών στοχαστών ’ Εκχαρτ, Σιλέσιου, Μπαίμε,

Ντοστογιέφσκι.

Η θρησκευτικότητά του κινείται μέσα στα πλαίσια της σκέψεως των Πατέρων της

Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το Δοκίμιο Εσχατολογικής Μεταφυσικής, εκτός από την Εισαγωγή του Μεταφραστή

Χρήστου Μαλεβίτση περιλαμβάνει τέσσερα μέρη.

Α. Το ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

Β. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ

Γ. ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙ ΚΟΤΗΤΑ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΝΕΩΣΗΣ

Δ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑΣ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ της ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ §1 Μια μεταφυσική ερμηνεία και

κριτική του Καντ. Δύο κόσμοι: φαινομενικότητα και πράγματα καθεαυτά, φύση και

ελευθερία. Καντ, Πλάτων, Γερμανικός μυστικισμός. Γερμανική ιδεαλιστική μεταφυσική

μετά τον Καντ.

Ο άνθρωπος αγωνίζεται να διασχίσει το σκοτάδι και να βγει στο φως, στο νόημα, στην

ελευθερία. Ο άνθρωπος μπορεί να αναγνωρίσει το φως, το νόημα και την ελευθερία γιατί

αυτά υπάρχουν κατάβαθα μέσα του. Η γνώση δεν θα ήταν δυνατή αν ο άνθρωπος δεν ήταν

και πνεύμα. Η απόκτηση της γνώσης είναι ένας αγώνας. Από τον καιρό της ελληνικής

φιλοσοφίας οι άνθρωποι έδωσαν το όνομα του ’ Οντος , της ουσίας , essentia, στο

αντικείμενο της βαθιάς γνώσης.

39

39

Ο φιλόσοφος ζητώντας τη γνώση προσπαθεί να λύσει το μυστήριο του όντος. Για τη λύση

του προβλήματος υπάρχουν δυο δρόμοι, είτε ο δρόμος του αντικειμένου, που εκλαμβάνει τον

κόσμο ως αφετηρία, είτε ο δρόμος του υποκειμένου, κατά τον οποίο το ον είναι γνωστό και

αποσαφηνισμένο από την πλευρά του εγώ, του ανθρώπου.

Η φιλοσοφία του εγώ αρχίζει με τον Καντ. Η ελληνική σκέψη κατευθυνόταν προς το

αντικείμενο και μόνο με τη Γερμανική σκέψη εστράφη προς το υποκείμενο. ’ Ολη η βαθιά

φιλοσοφία αρχίζει από την αμφισβήτηση του κόσμου έξω από μας και διεγείρεται από εκείνη

την πράξη του πνεύματος που την υψώνει πάνω από τα δεδομένα που παρέχει ο κόσμος. Η

φιλοσοφική γνώση είναι μια πράξη αυτοαπελευθέρωσης του πνεύματος από τις

αποκλειστικές αξιώσεις των φαινομένων του κόσμου να είναι πραγματικότητα.

Ο φιλόσοφος ανακάλυψε πως ο κόσμος των αισθήσεων , ο φαινόμενος κόσμος δεν είναι ο

πραγματικός κόσμος, ούτε είναι ο μόνος κόσμος. Αλλά ο Πλάτων και ο Καντ έβγαλαν από

τούτο διαφορετικά συμπεράσματα. Κατά Πλάτωνα, η αληθινή γνώση είναι δυνατή μόνο για

τον κόσμο των ιδεών, για τον κόσμο των νοουμένων. Η γνώμη του Καντ ήταν πως η

πραγματική γνώση , η επιστημονική γνώση, είναι μια δυνατότητα σχετική μόνο με το

φαινόμενο κόσμο. Σε ό, τι αφορά τον κόσμο των πραγμάτων καθεαυτά , η γνώση είναι

ακατόρθωτη.

§2 Η διαλεκτική του Γερμανικού ιδεαλισμού από τον Καντ διαμέσου του Εγέλου ίσαμε

τον Νίτσε.

Η Γερμανική φιλοσοφία στο σύνολό της είχε μπολιαστεί από τον γερμανικό μυστικισμό.

Ο Εγελος αναγνώρισε το γεγονός και είχε πολύ μεγάλη εκτίμηση για τον Μπαίμε. Ο

Γερμανικός μυστικισμός εισήγαγε την ιδέα της νέωσης στην ιστορία του πνεύματος.

Ο Μπαίμε είχε μπολιαστεί από ένα ρεύμα που ξεκινούσε από την Καββάλα. Αυτό που ήταν

νέο γι’ αυτόν ήταν η ερμηνεία του για την κοσμική ζωή ως σκληρή πάλη ανάμεσα σε

διαμετρικά αντίθετες αρχές. Στο βάθος του ΄Οντος, ή μάλλον πριν από το Ον, υπάρχει το

Ungrund, ένα σκοτεινό άλογο και απύθμενο βάθος - η αρχέγονη ελευθερία . Η αιώνια

κοσμική τάξη λυώνει μέσα σ’ ένα ρεύμα φωτιάς. Για τον Μπαίμε η αρχέγονη ελευθερία

προηγείται και από το ίδιο το Ον. Από την πρώτη του αρχή ο Γερμανικός μυστικισμός

αποκάλυψε το θείο βάθος στην αρχέγονη θεμελίωση της ψυχής και έτσι μετέφερε το κέντρο

40

40

βαρύτητας προς το υποκείμενο. ’Ετσι είχε ήδη δημιουργηθεί το πνευματικό θεμέλιο για μια

φιλοσοφία του υποκειμένου, του εγώ. Ο δρόμος που εισηγείται να ακολουθήσουμε ο

Μπερτιάεφ είναι να δούμε δυο κόσμους, τον κόσμο της πρώσης και τον κόσμο του

πνεύματος. Το πνεύμα και την ελευθερία να τα δούμε να εισχωρούν σε τούτο τον

φαινομενικό κόσμο για να τον αλλάξουν προς τοκαλύτερο. Μέσω του ανθρωπίνου

πνεύματος και των δημιουργημάτων του εισχωρεί η ελευθερία στον κόσμο.

§3. Το πρόβλημα της ελευθερίας στη Γαλλική φιλοσοφία του δέκατου ένατου αιώνα.

Θέματα ρωσικής φιλοσοφικής και θρησκευτικής σκέψης.

Με τη φιλοσοφία του Καντ πραγματοποιείται η οριστική στροφή προς τη φιλοσοφία του εγώ,

του υποκειμένου, σε αντίθεση προς μια φιλοσοφία του κόσμου, του αντικειμένου. Η

εσχατολογία της ρωσικής σκέψης αποκαλύφθηκε περισσότερο στις μεγάλες μορφές της

ρωσικής λογοτεχνίας, στον Ντοστογιέφσκυ και Τολστόι. Η ρωσική φιλοσοφική σκέψη

χρωματισμένη με ένα θρησκευτικό πνεύμα αποκαλύπτει μια νοσταλγία της Βασιλείας του

θεού, μαζί με μια αίσθηση της αδυναμίας του συμβιβασμού του εγώ με τον κόσμο τούτο.

§4. Ο συγκινητικώς περιπαθής χαρακτήρας της γνώσης. Η υπαρξιακή μεταφυσική ως

συμβολισμός της πνευματικής εμπειρίας.

Ο Μπερντιάεφ υποστηρίζει ότι ο χαρακτήρας της γνώσεως είναι συγκινησιακός και

περιπαθής. Πρόκειται για ένα πνευματικό αγώνα για το νόημα. Η γνώση δεν είναι απαθής

μελέτη της πραγματικότητας. Η σημαντικότητα μιας φιλοσοφίας κρίνεται από την περιπαθή

ένταση του φιλοσόφου ως ανθρώπου, ως ενός που είναι παρών πίσω από την προσπάθειά του

για γνώση. Κρίνεται από την ένταση της θέλησης για αλήθεια και για νόημα, αφού το

σύνολο του ανθρώπου αγωνίζεται να γνωρίσει ένα πράγμα. Είναι το σύνολο του ανθρώπου

και όχι ο Λόγος που κατασκευάζει τη μεταφυσική ’ δεν είναι η αυτονομία της διάνοιας που

πρέπει να βεβαιωθεί, αλλά η αυτονομία του πνεύματος , η αυτονομία του γνωρίζοντος

προσώπου ως ολοκληρωμένου όντος. Η υπαρξιακή φιλοσοφία απαιτεί δράση και πάθος από

μέρους του υποκειμένου. Η γνώση είναι προσωπική και κοινωνική ταυτοχρόνως. Η γνώση

είναι ανθρωπολογική. Το πρόσωπο που γνωρίζει είναι το ίδιο ένα ον. Η αναγνώριση του

νοήματος του κόσμου είναι δυνατή μόνο μέσα στο υποκείμενο, όχι στο αντικείμενο. Η

φιλοσοφία είναι ανθρωποκεντρική αλλά ο φιλόσοφος πρέπει να είναι θεοκεντρικός.

41

41

Η κατανόηση του μυστηρίου του κόσμου από την αθρώπινη ύπαρξη είναι δυνατή μόνο

επειδή ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος, ένας μικροθεός. Ο Θεός είναι μέσα στον

άνθρωπο και διαμέσου του ανθρώπου υπάρχει μία έξοδος προς έναν άλλο κόσμο. Το

διανοητικό πάθος μπορεί να γίνει η πηγή της διηνεκούς υπερβάσεως. Στην αληθινή

φιλοσοφία υπάρχει ο έρως του απολύτου. Η φιλοσοφική γνώση καλείται να ελευθερώσει τον

άνθρωπο από τη δουλεία του στον κόσμο τούτο τον αντικειμενικοποιημένο.

§5 Αλήθεια ευεργετκή , αλήθεια κατατροφική, αλήθεια σωτηριακή. Αλήθειες και αλήθεια.

Το κριτήριο της αλήθειας.

Η αλήθεια δεν συνδέεται με τον κόσμο των φαινομένων αλλά με τον κόσμο των

νοουμένων. Η αλήθεια είναι μια σχέση. Η αλήθεια έχει δυο έννοιες. Υπάρχει αλήθεια με την

έννοια της γνώσης της πραγματικότητας και υπάρχει αλήθεια που είναι αυτή τούτη η

πραγματικότητα. Η αλήθεια δεν είναι μόνο ιδέα και αξία ‘ είναι επίσης οντότητα, κάτι που

υπάρχει. “ Εγώ είμαι η αλήθεια”. Αλήθεια είναι η δημιουργική πράξη του πνεύματος με την

οποία γεννιέται το νόημα. Για να μιλήσουμε αληθινότερα - ο Θεός είναι Αλήθεια. Αλήθεια

είναι το νόημα που γεννήθηκε εν Θεώ προ πάντων των αιώνων, και τούτη η γέννηση

επαναλαμβάνεται σε όλους που υπάρχουν και εξαιτίας της έρχεται στο φως το πρόσωπο. Το

πρόσωπο δεν είναι προϊόν γεννητικής διαδικασίας ‘ είναι το τέκνο του νοήματος, της

αλήθειας. Ο άνθρωπος γίνεται πρόσωπο, όταν βιώσει βαθύτατα την αλήθεια, συλλάβει και

εκφράσει το Πνεύμα, την ελευθερία, το θεό, όσο δυνατόν.

Αλήθεια είναι η σύγκρουση με τη σκοτεινότητα και το κακό του κόσμου. Η εννόηση της

αλήθειας είναι το άναμμα του φωτός ( του Λόγου) στην ύπαρξη ( στο Ον ) και τούτη η

διαδικασία συμβαίνει στο βάθος του ’Οντος. Αλήθεια δεν είναι η γνώση του αντικειμένου

αλλά η νίκη επάνω στην αντικειμενικοποίηση, είναι νίκη πάνω στην απατηλή και διαφανή

φύση του αντικειμενικού όντος. Η αλήθεια είναι πνευματική, είναι το ξύπνημα του

πνεύματος στον άνθρωπο, είναι κοινωνία με το πνεύμα.

΄Αλλες βέβαια είναι οι σχετικές αλήθειες της επιστήμης. Οι μικρές και μερικές αλήθειες

λαβαίνουν το φως τους από την όλη, τη μέγιστη αλήθεια.

Ο Λόγος είναι ο ήλιος που φωτίζει έναν εκπεσμένο, αντικειμενικοποιημένο κόσμο, και η

λογική σκευή της γνωστικής δραστηριότητας είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να ανταποκρίνεται

προς την κατάσταση αυτού του κόσμου των αντικειμένων. Τούτο είναι η επιστημολογική 42

42

προσαρμογή προς τον κόσμο για χάρη της κατανίκησης του κόσμου. Δεν γίνεται βέβαια

λόγος για ατομικότητα και σχετική αλήθεια αλλά για την πραγματικά αντικειμενική

αλήθεια που βρίσκεται όταν το εγώ βυθίζεται στο βάθος του και εκεί έρχεται σε επαφή με

τον νοούμενο πνευματικό κόσμο. Τούτο έγινε καλύτερα κατανοητό από τους μυστικούς παρά

από τους φιλοσόφους. Η καθολική Αλήθεια είναι στον ύψιστο βαθμό υπαρξιακή και

προέρχεται από το πνεύμα, όχι από τον κόσμο. Η αλήθεια είναι υποκειμενική, με την έννοια

του πνευματικού βάθους. Το κριτήριο της αλήθειας, το ένα και μόνο μέτρο της αλήθειας

είναι η ίδια η Αλήθεια, είναι το ακτινοβόλο φως της λάμψης της. Ποτέ δεν αποδεικνύω την

αλήθεια για τον εαυτό μου. Οφείλω να την αποδείξω για χάρη των άλλων. Από την άποψη

της γνώσης ζω σε δυο κόσμους, από τη μια μεριά σε ένα κόσμο που είναι πρωταρχικός,

αρκτικός αρχέγονος, υπαρξιακός, και όπου είναι δυνατή η κοινωνία με την Αλήθεια και από

την άλλη σε ένα κόσμο δευτερεύοντα, αντικειμενικοποιημένο, όπου η Αλήθεια γνωρίζεται

στους άλλους και αποδεικνύεται, σε έναν κόσμο όπου η Αλήθεια κατακερματίζεται σε

πλήθος αληθειών ως συνέπεια προσαρμογής προς την εκπεσμένη κατάσταση του κόσμου. Η

Αλήθεια κείται στο βάθος του γνωρίζοντος υποκειμένου, αφού τις ρίζες του τις έχει στον

νοούμενο, στον πνευματικό κόσμο. Αλλά εντός του υποκειμένου η αλήθεια τελεί σε

κατάσταση ύπνωσης και το ξύπνημά της απαιτεί την εκ μέρους του δημιουργική πράξη. Το

ξύπνημα του πνεύματος εντός του ανθρώπου είναι το ξύπνημα της αλήθειας. Το κριτήριο

της αλήθειας βρίσκεται στο πνεύμα, στην πνευματικότητα, στο υποκείμενο που έφτασε να

αναγνωρίζει τον εαυτό του διά μέσου του πνεύματος. Δεν βρίσκεται στο αντικείμενο. Η

αλήθεια δεν ελευθερώνει και δε σώζει τόσο σ’ αυτο τον κόσμο όσο ελευθερώνει από αυτό

τον κόσμο. Η Αλήθεια είναι σωτηρία , αλλά σωτηρία για έναν άλλο κόσμο, για τον αιώνιο

κόσμο, που αρχίζει στην έγχρονη ζωή, αλλά αρχίζει με βάσανα , με πόνο και συχνά με

απελπισία. Η παραδοχή της Αλήθειας μέχρι τέλους , μέχρι τα τελευταία ζωτικά της

συμπεράσματα, σημαίνει την παραδοχή της καταστροφής τούτου του κόσμου, του τέλους

του.

Η φιλοσοφία του Μπερτιάεφ είναι εσχατολογική. Η κεντρική σκέψη της εσχατολογικής

φιλοσοφίας συνδέεται με την ερμηνεία της εκπτώσεως ως αντικειμενικοποίησης, και του

τέλους ως της τελικής και αποφασιστικής νίκης επάνω από την αντικειμενικοποίηση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ §1. Υποκείμενο και αντικείμενο. Το υποκείμενο ως αυτό που

υπάρχει. Το μυστήριο της αντικειμενοποίησης. Γένεση το κόσμου των φαινομένων.

43

43

Το υποκείμενο είναι το ίδιο Ον και συνδέεται εσωτερικά μ’ αυτό. Η σκέψη και ο λόγος είναι

λογικά στοιχεία του ’Οντος. Το έλλογο βυθίζεται στο άλογο και στο υπέρλογο. Αφού το

γνωρίζον υποκείμενο είναι το ίδιο Ον , είναι το ίδιο σε ύψιστο βαθμό υπαρξιακό. Η γνώση

μπορεί να νοηθεί ως ένα γεγονός που συμβαίνει μέσα στο ίδιο το Ον, στην ύπαρξη, ως σχέση

‘Οντος με Ον. Υπό την υπαρξιακή σημασία το υποκείμενο δεν συσχετίζεται με αντικείμενα

αλλά με άλλα υποκείμενα. Ζω σε δυο κόσμους, στον υποκειμενικό κόσμο και τον

αντικειμενικό. Η αντικειμενοποίηση του κόσμου συμβαίνει διά μέσου ημών και για χάρη

μας, και τούτη είναι η έκπτωση του κόσμου. Τούτος ο κόσμος βρίσκεται σε κατάσταση

δουλείας και απώλειας της ελευθείας, μίσους και αποξένωσης, διάρριψής του στην

εξωτερικότητα, υποταγής στην αναγκαιότητα. Αντικειμενοποίηση ειναι η διάρριψη του

ανθρώπου στην εξωτερικότητα, η υποταγή του στους όρους του χώρου, χρόνου, αιτιότητας,

ορθολογικοποίησης. Ωστόσο ο άνθρωπος στο υπαρξιακό του βάθος τελεί σε κοινωνία με τον

πνευματικό κόσμο και με το σύνολο του υπάρχοντος. Σε αντίθεση προς τον

αντικειμενοποιημένο κόσμο στέκεται η κοινωνία της συμπάθειας και της αγάπης, η

υπερνίκηση της αποξένωσης, ο περσοναλισμός και η έκφραση του ατομικού και προσωπικού

χαρακτήρα κάθε υπάρξεως, η μετάβαση προς το βασίλειο της ελευθερίας και ο καθορισμός

εκ των έσω, η νίκη επάνω από την υποδουλωτική αναγκαιότητα , η προήγηση της ποιότητας

έναντι της ποσότητας, της δημιουργικότητας έναντι της προσαρμογής.

§2. Η υπαρξιακή εμπειρία. Αρκτική ενόραση και ο κοινωνικός χαρακτήρας της γνώσης. Η

έννοια ως περιορισμός και προστασία. Προσανατολισμος προς την απειρία του

περιβάλλοντος.

Η πραγματική γνώση είναι ενορατική. Η ενόραση δεν είναι μόνο διανοητική αλλά και

συγκινησιακή, βουλητική, εντατική προσπάθεια του πνεύματος ως όλου. Η πρωταρκτική

ενόραση είναι συγκινησιακή. Ακόμα και οι καθαρώς επιστημονικές ανακαλύψεις

προϋποθέτουν το πάθος, την έμπνευση, τη δύναμη της φαντασίας. Η πρωταρκτική ζωή, το

νοούμενο βάθος της υπάρξεως προσδιορίζει τη δομή της συνείδησης και από αυτήν

εξαρτιέται ο τρόπος που μας παρουσιάζεται ο κόσμος. Η ίδια η πρωταρκτική ζωή δεν είναι

διανοητική αλλά πάθος. Μπορεί κανείς να μιλήσει για αληθινή δημιουργική έμπνευση όταν

ο άνθρωπος κινείται από το πνεύμα και όχι από την κοινωνία. Η εικόνα για τον κόσμο που

έχει ο μέσος άνθρωπος του παρουσιάζεται κατά τρόπο κοινωνικό και συλλογικό. Ο κόσμος

παρουσιάζεται διαφορετικά στον Ελληνισμό, διαφορετικά στον ιουδαισμό κτλ. Η αλήθεια

44

44

όμως είναι αριστοκρατική. Αποκαλύπτεται μόνο στους λίγους και η διάδοσή της εξυπακούει

τον συνταραγμό του νου, συνεπιφέρει το λυώσιμο και το κάψιμο της απολιθωμένης

κρούστας της αντίληψης του κόσμου. Η πλειονότητα των ανθρώπων βλέπει ό, τι η κοινωνία

καθορίζει ως αλήθεια.

Μερικές από τις δυσκολίες της γνώσης οφείλονται επίσης στη γλώσσα και τούτο έχει

ξεχωριστή σημασία για τη φιλοσοφία, όπου το πρόβλημα της ορολογίας παίζει τεράστιο

ρόλο. Υπάρχει ο εσωτερικός Λόγος, το εσωτερικο φθέγμα, που βρίσκεται κοντά στα βάθη

της υπάρξεως, της πρωταρκτικής πραγματικότητας, υπάρχει και ο εξωτερικός λόγος, το

εξωτερικό φθέγμα, που προσανατολίζεται προς τούτο τον κόσμο και προσαρμόζεται στην

έκπτωτη κατάστασή του, οπότε αντικειμενοποιείται και αποξενώνεται φεύγοντας μακριά από

το αρχέγονο νόημα.

§3. Ψευδαισθήσεις της συνειδήσεως. Υπερβατική ψευδαίσθηση στον Καντ. Δυαρχία και

επανάσταση στη σκέψη. Δύο κόσμοι. « Ο άλλος κόσμος » .Ο άνθρωπος είναι ένα ον που

υποφέρει επειδή είναι διχασμένος, ένα ον που ζει τόσο στον φαινόμενο όσο και στον

νοούμενο κόσμο. Ο άνθρωπος είναι ένα φαινόμενο, ένα πλάσμα της φύσεως, υποκείμενο

στους νόμους τούτου του κόσμου, όμως είναι και ένα πνευματικό ον, ελεύθερο από τη

δύναμη τούτου του κόσμου. Η συνείδηση τελεί σε μια ενδιάμεση κατάσταση’ από εδώ

προκύπτει ο διττός χαρακτήρας της. Μπορεί όμως να υπερβεί ο άνθρωπος τη δυστυχία της

συνείδησης δια του υπερσυνειδητού. Οι θετικές πράξεις της συνείδησης εισέρχονται στην

υπερσυνείδηση που αντιστοιχεί στον νούμενο κόσμο. Το φως από τον άλλο κόσμο γίνεται

δεκτό μέσα από ένα χάσμα και μέσα από τη δυνατότητα της είσδυσης.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ§1 Το ον ως αντικειμενοποίηση. Ον και αυτό που υπάρχει, το

υπάρχον. Ον και μη ον. Το Ον ως έννοια. Ον και αξία. Ον και πνεύμα. Με τη διαδικασία

της σκέψης ο ανθρώπινος νους ζήτησε να υψωθεί επάνω από αυτόν τον κόσμο των

αισθήσεων, πάνω από τον κόσμο του γίγνεσθαι, παρά του ’ Οντος. Αλλά ακριβώς γι’αυτό το

γεγονός, η ζήτηση του ’Οντος εξαρτιέται από τη σκέψη και η σκέψη έθεσε επάνω του τη

σφραγίδα της. Το Ον έγινε αντικείμενο της σκέψης και κατέληξε να σημαίνει την

αντικειμενοποίηση. Αυτό που βρίσκει ο Λόγος είναι το ίδιο το δικό του προϊόν. Η

πραγματικότητα κατασκευάστηκε έτσι ώστε να εξαρτιέται από το γεγονός ότι γίνεται το θέμα

της γνώσης, με άλλα λόγια ένα αντικείμενο. Στην αλήθεια όμως ισχύει το αντίστροφο. Η 45

45

πραγματικοτητα δεν κείται μπροστά στο γνωρίζον υποκείμενο αλλά οφείλεται στην

υπαρξιακότητα του γνωρίζοντος υποκειμένου. Η γνώση είναι το άναμμα του φωτός εντός του

’Οντος, και δεν παίρνει θέση έναντι του Οντος ως αντικειμένου.

Η αποφατική θεολογία έχει τεράστια σημασία για την κατανόηση του προβλήματος του

Οντος . Αντίθετα με αυτήν, η καταφατική θεολογία ορθολογικοποίησε την ιδέα του θεού.

Εφάρμοσε στο Θεό τις ορθολογικές κατηγορίες που χαλκεύτηκαν σε σχέση με τον

αντικειμενικό κόσμο και έτσι με πολύ ελαφριά καρδιά βεβαιώθηκε ως βασική αλήθεια ότι ο

Θεός είναι Ον. Τούτη η κοσμομορφική και κοινωνιομορφική γνώση του Θεού οδήγησε στην

άρνηση της θεμελιακής θρησκευτικής αλήθειας πως ο Θεός είναι μυστήριο και πως το

μυστήριο βρίσκεται στην καρδιά όλων των πραγμάτων. Ο Θεός είναι Πνεύμα. Το Πνεύμα

δεν είναι Ον, στέκεται ψηλότερα από το Ον και κείται έξω από κάθε αντικειμενοποίηση. Η

σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο Θεό , τον κόσμο και τον άνθρωπο δεν πρέπει να νοηθεί με

τους όρους του ’Οντος και της αναγκαιότητας. Πρέπει να νοηθεί με τη σκέψη που

ενσωματώνεται στην εμπειρία του πνεύματος και της ελευθερίας.

Με άλλα λόγια , πρέπει να τη σκεφτούμε σε μιά σφαίρα που κείται πέρα από κάθε

αντικειμενοποίηση, πέρα από τη δύναμη των αντικειμένων, από την εξουσία , την αιτία, την

αναγκαιότητα και την εξωτερικότητα, πέρα από κάθε διάρριψη στο εκτός. Το πνεύμα δεν

νοείται ως ουσία, ούτε ως άλλη φύση, συγκρίσιμη με την υλική φύση. Το πνεύμα είναι

πράξη, δημιουργική πράξη’ δεν είναι ον πηγμένο και καθορισμένο, έστω και άλλου τύπου.

Για την υπαρξιακή φιλοσοφία του πνεύματος ο υλικός φυσικός κόσμος είναι έπτωση, είναι

το προϊόν της αντικειμενοποίησης, της αυτοαποξένωσης εντός της ύπαρξης.

§2. Η προτεραιότητα της ελευθερίας έναντι του ’ Οντος. Ο ντετερμινισμός του ’Οντος και

της ελευθερίας. Ον και αρχέγονο πάθος. Το Ον ως πηγμένη ελευθερία και πηγμένο πάθος.

Το Ον ως φύση και το Ον ως ιστορία. Ο Μπερντιάεφ αναφέρεται με θαυμασμό στη

διδασκαλία του Μπαίμε για το Ungrund, το αβυσσαλέο, την αβυθομέτρητη άβυσσο, το

άλογο μυστήριο, την αρχέγονη ελευθερία που είναι και απύθμενη βούληση και ταυτόχρονα

ελευθερία. Αυτή η πείνα για ελευθερία κείται στο σκοτάδι και διψά για φως. Το τίποτε

γίνεται κάτι, η απύθμενη ελευθερία γεννά τη φύση. Ο Μπαίμε είναι ο θεμελιωτής της

μεταφυσικής βουλησιαρχίας. Η βούληση, δηλαδή η ελευθερία είναι η αρχή του παντός. Το

Ungrund είναι το θείο Μηδέν που πριν από τη φανέρωσή του κείται στην αιωνιότητα της

Θείας Τριάδας. Ο Θεός γεννιέται από τον εαυτό του, πραγματοποιεί τον εαυτό του 46

46

ξεκινώντας από το Θείο Μηδέν. Η ελευθερία προηγείται του όντος. Το αρχέγονο μυστήριο

του ’Οντος, σύμφωνα με τον Μπαίμε, συνίσταται στο ότι το τίποτε, το Μηδέν, ζητάει το

κάτι. Η ελευθερία είναι η ερμηνεία της γένεσης του ’Οντος. Η ελευθερία στην πηγή της είναι

πυροειδής. Το ον είναι πηγμένη ελευθερία, είναι μια φωτιά που καταπνίγηκε και

καταψύχθηκε. Τούτη η κατάψυξη της φωτιάς είναι η αντικειμενοποίηση. Στο βάθος του

ανθρώπου κρύβεται το δημιουργικό πάθος της αγάπης και της συμπάθειας, το δημιουργκό

πάθος του να γνωρίζει και να ονοματίζει τα πράγματα. Το δημιουργικό πάθος για την

ομορφιά και για τη δύναμη της έκφρασης. Από την άλλη η έκπτωση του αντικειμενικού

κόσμου είναι το πνίξιμο του δημιουργικού πάθους και η απαίτηση τούτο να ψυχθεί.

Η αρχέγονη πραγματικότητα και η πρωταρκτική ζωή μάς φανερώνεται υπό δυο μορφές:

στον κόσμο της φύσης και στον κόσμο της ιστορίας. Ενώ η ζωή στη φύση ρέει μέσα στον

κοσμικό χρόνο, η ζωή στην ιστορία κινείται μέσα στον ιστορικό χρόνο. Αλλά η Φύση και η

ιστορία τελούν υπό την ισχύ της αντικειμενοποίησης. Ο μόνος δυνατός τρόπος εξόδου από

την αντικειμενοποίηση συνδέεται με τον υπαρξιακό χρόνο, με τον χρόνο της εσωτερικής

ύπαρξης. Μόνο μια μη αντικειμενοποιημένη υπαρξιακή φιλοσοφία μπορεί να φθάσει στο

μυστήριο και στο νόημα της ιστορίας του κόσμου και του ανθρώπου. Αλλά όταν η

υπαρξιακή φιλοσοφία εφαρμόζεται στην ιστορία, γίνεται εσχατολογική.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ §1 Η πραγματικότητα του ατομικού και πραγματικότητα του

«γενικού». Η συζήτηση για τις καθολικές έννοιες. Το γενικό και το καθολικό. Το γενικό ως

αντικειμενοποίηση. Μόνο η υπαρξιακή και βολουνταριστική σκέψη μπορούν να

αναγνωρίσουν ότι προηγείται το ατομικό, το ειδικό έναντι του γενικού και ότι κυρίαρχη είναι

η αξία του προσώπου ως του υπαρξιακού κέντρου. Η αλήθεια δεν είναι γενική και

αφηρημένη, είναι ατομικώς προσωπική. Πράγματι, η ολόκληρη καθαρή Αλήθεια είναι ένα

ζων Προσωπικό Ον, είναι ο ενσαρκωμένος Λόγος.

§2. Συλλογικές πραγματικότητες και ατομικές πραγματικότητες. Γένος, άτομο και

πρόσωπο. Για τον άνθρωπο που έφτιασε για τον εαυτό του είδωλο το έθνος ή το κράτος, το

έθνος και το κράτος είναι πραγματικότητες άπειρα μεγαλύτερες και περισσότερο

«αντικειμενικές» από τον άνθρωπο, από το πρόσωπο. Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε

κανείς να βεβαιώσει την απόλυτη υπεροχή και κυριαρχία του κόσμου στο σύνολό του επάνω

στον άνθρωπο και στην εσωτερική ζωή του. Και έτσι ο άνθρωπος περιπίπτει σε μια

ειδωλολατρική κατάσταση έναντι του κόσμου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το γένος είναι 47

47

πρωταρχικότερη πραγματικότητα σε σχέση με το άτομο. Σ’ αντίθεση με αυτές τις πίστεις, ο

Μπερτιάεφ υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο πρόσωπο, μοναδικό και ανεπανάληπτο,

αναντικατάστατο, είναι η ύψιστη αξία. Ο αγώνας για το πρόσωπο είναι αγώνας για

λογαριασμό του πνεύματος . Και δεν υπάρχει μεγαλύτερος εχθρός του πνεύματος και της

πνευματικής ελευθερίας από τις αντικειμενοποιημένες συλλογικές πραγματικότητες. Ο

άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος και ένας μικροθεός. Το μυστικό του προσώπου, το

υπαρξιακό μυστικό, αποκαλύπτεται μόνο στη δημιουργική ζωή του πνεύματος στο σύνολό

της. Πρόκειται για πνευματική σύγκρουση. Οι ψευδείς αντικειμενοποιημένες καθολικές

έννοιες, οι ψευδείς συλλογικές πραγματικότητες πρέπει να ανατραπούν από τον αγώνα που

διεξάγει το πνεύμα.

§3. Τα λάθη του Γερμανικού ιδεαλισμού. Περσοναλισμός. Το άτομο είναι νατουραλιστική

και κοινωνιολογική κατηγορία. Το άτομο γεννήθηκε εντός της γενετικής (εκ του γένος )

διαδικασίας και ανήκει στον φυσικό κόσμο. Το πρόσωπο είναι κατηγορία πνευματική και

ηθική. Δεν γεννιέται από ένα πατέρα και μια μητέρα, δημιουργείται πνευματικά και παρέχει

το θεμέλιο για τη θεία ιδέα του ανθρώπου. Το πρόσωπο δεν είναι φύση, είναι ελευθερία,

είναι πνεύμα. Το πρόσωπο δεν είναι ο άνθρωπος ως φαινόμενο αλλά ο άνθρωπος ως

νοούμενο. Το πρόσωπο δεν είναι τμήμα της φυλής ή της κοινωνίας αλλά απαιτεί να είναι

αυτοσκοπός, η ύψιστη αξία . Ο άνθρωπος φέρνει εντός του την εικόνα του Θεού και

καλείται στη Βασιλεία του Θεού. Στη διαδικασία της αυτοπραγμάτωσής του, το πρόσωπο

πρέπει να διεξάγει αγώνα εναντίον των αντικειμενοποιήσεων που το αυτοδουλώνουν,

εναντίον της αποξένωσης και της εξωτερικοποίησης, που δημιουργεί η τάξη της φύσεως και

υποτάσσει τους ανθρώπους σ’ αυτήν. ΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩΩ

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ

ΝΕΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ §1. Το Ον παραφθείρεται από το κακό. Η 48

48

ασυνέπεια του μονισμού και της φιλοσοφίας της ενότητας του παντός. Ο κόσμος είναι

βυθισμένος στο κακό. Η προέλευση του κακού παραμένει μυστηριώδης και ανεξήγητη. Η

οντολογική φιλοσοφία θεωρεί το Ον ως την ύψιστη αξία και το ύψιστο αγαθό. Ο Μπερτιάεφ

υποστηρίζε ότι όλα μας υποχρεώνουν να παραδεχτούμε την ύπαρξη όχι μόνο του ’Οντος

αλλά και την ύπαρξιακή σημαντικότητα του μη όντος .

Η διαρχία, η πολικότητα, η σύγκρουση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες αρχές συνιστούν

υπαρξιακό δεδομένο. ’Οχι ότι είμαστε υποχρεωμένοι να πούμε πως το κακό είναι το μη Ον,

αλλά πρέπει να πούμε πως η παρουσία του κακού προϋποθέτει την ύπαρξη του μη Οντος και

πως είναι ανερμήνευτο αν υποθέταμε πως το Ον είναι ένα σύστημα κλεισμένο στον εαυτό

του. §2 Η Αδυναμία των ορθολογικών ερμηνειών της προέλευσης του κακού.Κριτική των

παραδοσιακών θεωριών της πρόνοιας του Θεού στον κόσμο. Πρόσωπο και παγκόσμια

αρμονία Τούτος ο κόσμος τελεί μέσα στο κακό, μπορούμε όμως να τον υπερβούμε. Το κακό

του μπορεί να κατακτηθεί, η κατανίκησή του μπορεί να επιτευχθεί πέρα από τα όριά του. «

Εγώ νενίκηκα τον κόσμον»

Περαιτέρω υπερνίκηση του κακού είναι μεταμόρφωση και διαφωτισμός. Ο βολουνταρισμός

του Μπαίμε υποστηρίζει ότι στη βάση της ζωής του κόσμου υπάρχει μια σκοτεινή βούληση

και η υπερνίκησή της δεν μπορεί να επιτευχθεί με διανοητικά μέσα, με τη δύναμη του νου.

Η περσοναλιστική φιλοσοφία έθεσε το πρόβλημα του κακού με άλλους όρους και αναζήτησε

τη λύση του κατά διαφορετικό τρόπο. Το υποκείμενο αναπτύσσεται διά μέσου ενός

δυαρχικού κινήματος πνευματικής σύγκρουσης, όπου η ελευθερία μάχεται με την

αναγκαιότητα, το προσωπικό με το γενικό, το υποκειμενικό με το αντικειμενικό. Στην

πραγματικότητα συμβαίνει σύγκρουση ανάμεσα στο πνεύμα και στη φυσική αναγκαιότητα,

ένας αγώνας του προσώπου με τον αντικειμενικό κόσμο, μια σύγκρουση την οποία ο Θεός

που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο διεξάγει κατά του «κόσμου», του κόσμου που στην

εκπεσμένη του κατάσταση απώλεσε την ελευθερία του. Η πραγματική ανάπτυξη και η

πρόοδος στον κόσμο είναι το αποτέλεσμα όχι της ρυθμικά εργαζόμενης και αναγκαίας

κοσμικής διαδικασίας, αλλά των δημιουργικών πράξεων, της εισβολής στο βασίλειο της

αναγκαιότητας του βασιλείου της ελευθερίας.

Τούτος ο κόσμος βασανίζεται από πολέμους, μίσος, κακό, αλλά το όραμα της παγκόσμιας

αρμονίας και οι ενέργειες που γίνονται γι’ αυτήν είναι συλλήψεις του νου και προεικονίζουν

49

49

τη μεταμόρφωση του κόσμου. Η ομορφιά της φύσης, του ανθρώπου, των έργων τέχνης

αποτελούν σημάδια της μερικής μεταμόρφωσης του κόσμου. Είναι η δημιουργική είσοδος

στον άλλο κόσμο.

Ο μόνος τρόπος να σκεφτεί κανείς την παγκόσμια αρμονία και την κοσμική τάξη είναι να τις

καταστήσει μέρος της εσχατολογίας, με το να τις θεωρεί ως έλευση της Βασιλείας του θεού,

όπου δεν πρόκειται για «κόσμο», δεν πρόκειται για αντικειμενική τάξη.

Ο θεός αποκαλύπτεται σε τούτο τον κόσμο, δια του Υιού του και των προφητών, στην πνοή

του Πνεύματος και στις εξυψωτικές πνευματικές εμπνεύσεις του ανθρώπου. Ο θεός δεν

κυβερνά τον κόσμο της αντικειμενοποίησης, δεν υπάρχει στην αναγκαιότητα αλλά στη

σκοποθεσία και στην ελευθερία. Ο θεός είναι παρών και ενεργεί μόνο στην ελευθερία. Δεν

είναι παρών και δεν ενεργεί στην αναγκαιότητα. Βρίσκεται στην Αλήθεια, στην Αγαθότητα,

στην Αγάπη και στην Ομορφιά, όχι όμως στην αδικία, στο ψεύδος του κόσμου τούτου, ούτε

στο κακό. Ο θεός είναι Πνεύμα και μπορεί να λειτουργεί μόνο εν Πνεύματι και διά του

Πνεύματος.

Ο άνθρωπος οφείλει να καθαρίσει την ιδέα του περί θεού, να απελευθερωθεί από το μύθο και

την ειδωλολατρία, και τότε το παν θα παρουσιαστεί κάτω από άλλο φως.

Ο ιστορικός χριστιανισμός δεν απελευθερώθηκε ακόμη εντελώς από τον κοινωνιομορφισμό,

που προκύπτει από την αντίληψη του Θεού ως δυνάμεως, δεν απελευθερώθηκε από το μύθο

και την ειδωλολατρία. Πιστεύομε πως η τελευταία λέξη ανήκει στο θεό, αλλά τούτο

μπορούμε να το αντιληφθούμε μόνο με τους όρους της εσχατολογίας. Θα μας δοθεί μόνο

κατά την τελική και οριστική αποκάλυψη του Πνεύματος. Τότε το παν θα παρουσιαστεί

κάτω από άλλο φως.

§3 Δεν υπάρχει αντικειμενικός κόσμος ως όλον. Ο μυστηριακός χαρακτήρας της

ελευθερίας. Σε αντιθεση προς τη μονιστική οντολογία πρέπει να υιοθετηθεί η εσχατολογία,

βασισμένη στην υπαρξιακή εμπειρία. Η ελευθερία πρέπει να αντιταχθεί στο Ον και η

δημιουργικότητα στην αντικειμενική τάξη, που δεν είναι παρά σχετική και προσωρινή, όχι

υπερφυσική. Το Πνεύμα μπορεί να αλλάξει τη «φυσική» τάξη.

Αυτός ο κόσμος στον οποίο είμαστε ριγμένοι δεν είναι ο κόσμος του Θεού και σ’ αυτόν δεν

μπορούν να κυριαρχήσουν η θεία τάξη και η θεία αρμονία. Ο κόσμος του θεού απλώς

50

50

διεισδύει σε τούτο τον κόσμο, το φως του λάμπει μόνο σ’ αυτά που πράγματι υπάρχουν, στα

ζωντανά όντα και στην ύπαρξή τους.

Αυτό που είναι ο Θεός στη ζωή αποκαλύπτεται στις δημουργικές πράξεις , στη δημιουργική

ζωή του πνεύματος, η οποία διεσδύει ακόμη και στη ζωή της φύσεως.

Ο Θεός είναι μυστήριο, ένα μυστήριο με το οποίο είναι δυνατό να έλθομε σε επικοινωνία.

Τίποτε από το θεό δεν υπάρχει στην ανιαρή και πεζή κανονικότητα της αντικειμενικής

κοσμικής τάξης. Μόνο στην πράξη ρήξης που υπερβαίνει αυτή την κοινοτοπική

κανονικότητα βρίσκεται ο Θεός.

Η προτεραιότητα, η υπεροχή έναντι του ’Οντος ανήκει στην ελευθερία. Και στο πνεύμα

ανήκει η υπεροχή έναντι ολόκληρης της πηγμένης φύσεως.

Αλλά και η ελευθερία είναι επίσης μυστήριο, δεν επιδέχεται ορθολογικοποίηση. Η

μυστηριακή φύση της ελευθερίας εκφράζεται στο γεγονός ότι ενώ δημιουργεί νέα και

καλύτερη ζωή, εγείρει ταυτοχρόνως και το κακό, με άλλα λόγια κατέχει την ικανότητα για

την αυτοκαταστροφή, Η ελευθερία επιθυμεί την ατελείωτη ελευθερία. Ζητάει τη

δημιουργική φυγή στο άπειρο. Ωστόσο μπορεί και να παρουσιάσει μια επιθυμία ακόμη και

για τη σκλαβιά, κι αυτό το βλέπει κανείς στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ §Η εμφάνιση του νέου εντός του Όντος. Νέωση και χρόνος. Νέωση

και εξέλιξη. Η πρόοδος Δεν είναι μόνο το γεγονός της εμφάνισης του κακού που

δυσχεραίνει τη μονιστική οντολογία. Έχει επίσης να αντιμετωπίσει τη δυσχέρεια που

προκύπτει από την εμφάνιση του νέου. Πώς το μη- ον εισέρχεται στο ον και γίνεται αυτό

που συμβαίνει;

Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε πως υπάρχει μεγαλύτερος πλούτος στην ελευθερία παρά στο

πηγμένο ον, στο νοούμενο πνευματικό κόσμο παρά στο ακίνητο ον. Αν είναι να

χρησιμοποιήσουμε αριστοτελική ορολογία, θα λέγαμε ότι ο κόσμος μας είναι πλήρης από

δυνατότητες και από ενέργειες αλλά οι πηγές αυτών των δυνατοτήτων πάνε πίσω στον

νοούμενο κόσμο, στον οποίο δεν εφαρμόζονται οι αιτιατές μας σχέσεις. Αν το ον είναι

αποτελειωμένο, αποκλείεται η δυνατότητα της δημιουργικής πράξης. Αφού όμως το νέο

υπάρχει, θα πρέπει να δούμε στο πράγματι νέο τη δημιουργική νέωση, που εμπεριέχει το

θαύμα. Κι αυτό θα το καταλάβουμε πάλι αν επιστρέψουμε στον Μπαίμε. Η διαδικασία του

51

51

γίγνεσθαι και η διαλεκτική της εξέλιξης του κόσμου είναι δυνατότητες μόνο επειδή υπάρχει

το μη ον. Αν δεχτούμε μόνο το ον, δεν υπάρχει γίγνεσθαι ή ανάπτυξη οποιουδήποτε είδους.

Το νέο στη δημιουργία του γίγνεσθαι προκύπτει από την καρδιά του μη όντος.

Υπάρχει όμως καρδιά του μη όντος; Τούτη είναι μια διαφορετική ερμηνεία της δυνατότητας

(του δυνάμει). Στην καρδιά της δυνατότητας, που δεν είναι ον, και που είμαστε

αναγκασμένοι να το ονομάζουμε αποφατικώς μη ον, οικεί εκείνη η αρχέγονη ελευθερία, η

οποία προηγείται του όντος και που χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει η δημιουργία του

νέου, αυτού που δεν υπήρχε πριν. Μιλώντας αποφατικά, θα λέγαμε πως το νοούμενο είναι

μη ον, επειδή το νοούμενο είναι ελευθερία, ενώ το ον είναι καθορισμός, το ον δεν είναι

ελευθερία (αφού διέπεται από την αναγκαιότητα). Η δημιουργία του νέου προϋποθέτει πως

αυτό που δημιουργείται δεν υπήρχε πριν, δεν υπήρχε εντός του χρόνου, και φανερώνεται

μέσα στο χρόνο. Το γεγονός ότι ο κόσμος υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο, σημαίνει πως ο

κόσμος δεν είναι πλήρης και πως μέσα στο χρόνο συνεχίζει να δημιουργείται, άρα είναι

δυνατή η νέωση, η εμφάνιση του νέου.

Η ύπαρξή μας δεν είναι βυθισμένη μόνο στην πραγματικότητα που έχει εμπραγματωθεί στις

μορφές του αντικειμενικού κόσμου, αλλά επίσης και στην πραγματικότητα που είναι

δυνατότητα και που είναι βαθύτερη και ευρύτερη. Μόνο γι' αυτό το λόγο είναι δυνατή η

αλλαγή, η δημιουργικότητα και η νέωση. Αλλά η ίδια η δυνατότητα βυθίζεται στην

ελευθερία και γι' αυτό το λόγο μπορεί να διακριθεί από το ον. Η πρόοδος είναι δυνατή στα

μέρη και όχι στο όλον, (π.χ. μπορεί να έχουμε διανοητική πρόοδο αλλά ηθική

οπισθοχώρηση). Η πρόοδος απαιτεί τη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου. Η ιδέα

της γεννήθηκε από τη μεσσιανική ελπίδα για τη βασιλεία του θεού, ως την αποκορύφωση της

ιστορίας, ας μη μας διαφεύγει όμως η εκκοσμίκευση της ιδέας αυτής.

§2 Νέωση και ιστορία. Αναγκαιότητα, μοίρα και ελευθερία

Η νέωση παρουσιάζεται στον ιστορικό χρόνο. Τα συμβάντα της ιστορίας συμβαίνουν στον

ιστορικό χρόνο, τα περιστατικά της φύσεως συμβαίνουν στον κοσμικό χρόνο. Ο κοσμικός

χρόνο ς είναι κυκλικός, ο ιστορικός γραμμικός. Μέσα στον ιστορικό χρόνο

εισβάλλουν τα φαινόμενα του υπαρξιακού χρόνου, διακόπτουν τις ιστορικές αιτιοκρατικές

σχέσεις και παρέχουν υψηλό νόημα και ρίχνουν φως στο πεπρωμένο του ανθρώπου. Αυτή τη

διαδικασία ονομάζει ο Μπερτιάεφ μετα-ιστορική.52

52

Η εμφάνιση του Χριστού αποτελεί μετα-ιστορικό συμβάν. Συνέβη στον υπαρξιακό χρόνο,

αλλά εισέβαλε στον ιστορικό και εδώ έγινε δεκτή με όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει

η ιστορία, σ' αυτούς που ανήκουν στις επί μέρους ιστορικές περιόδους και σ' αυτούς που

οφείλονται στην ανθρώπινη φύση.

§3. Η νέωση και ο αιτιοκρατικός δεσμός. Η δημιουργική νέωση ανατρέπει το

αντικειμενικό ον Η πραγματική νέωση, που δεν είναι απλώς αναδιανομή των μερών του

κόσμου, καταφθάνει πάντοτε από έναν άλλο κόσμο, βγαίνει από την ελευθερία, από αυτό

που θεωρούμε ως μη ον. Η δημιουργική νέωση προϋποθέτει τη δυαρχία, τη διάρρηξη

τούτου του αντικειμενικού κόσμου και μπορούμε να την ερμηνεύσομε όταν ξεκινούμε από

το υποκείμενο και όχι από το αντικείμενο..

Είναι αδύνατο να ερμηνεύσομε την εμφάνιση του Ιησού Χριστού στον κόσμο με διαδικασίες

που έχουν την καταγωγή τους στον Ιουδαϊσμό και στον Ελληνισμό. Το θεμελιώδες σφάλμα

είναι η ερμηνεία του δημιουργικού νέου με τους όρους του παρελθόντος, ενώ θα πρέπει να

συνδεθεί μόνο με το μέλλον, γιατί έχει προφητικό χαρακτήρα και δεν εξαρτάται ούτε και

ερμηνεύεται από την αιτιώδη σχέση των ιστορικών συμβάντων. Το δράμα του κόσμου

έγκειται στο ότι η δημιουργική νέωση υπόκειται στους νόμους του αντικειμενοποιημένου

αυτού κόσμου. Η δημιουργική πράξη του ανθρώπου έτσι ζει το τραγικό της πεπρωμένο στην

ιστορία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ §1 Το Ον και η συνεχιζόμενη δημιουργία του κόσμου. Φαντασία,

έμπνευση, έκσταση. Κατάθλιψη και εξανάσταση. Η υπερνίκηση του πηγμένου Όντος.

Το να συνειδητοποιεί κανείς το γεγονός ότι ο άνθρωπο, δεν ζει μέσα σε ένα τελειωμένο και

σταθεροποιημένο σύστημα του όντος είναι θεμελιώδες για τη φιλοσοφία της

δημιουργικότητας, και μόνο με αυτή την κατανόηση είναι δυνατή και νοητή η δημιουργική

πράξη του ανθρώπου. Με τη δημιουργική πράξη του ανθρώπου εισάγεται ένα νέο στοιχείο

στον κόσμο, προερχόμενο από την ελευθερία. Το ότι είναι δυνατή η δημιουργικότητα

μαρτυρεί για την ανεπάρκεια του κόσμου τούτου, αλλά και για το ότι ο άνθρωπος ανήκει σε

δυο κόσμους, τον αντικειμενοποιημένο αιτιοκρατικό αυτό κόσμο και τον πνευματικό της

ελευθερίας. Δημιουργώντας ο άνθρωπος αυτοδημιουργείται, υπερβαίνει εαυτόν και ξεπερνά

τον κόσμο. Η δημιουργική δύναμη προεικάζει τη μεταμόρφωση του κόσμου, είναι το τέλος

του κόσμου τούτου και η αρχή ενός νέου κόσμου. Η δημιουργία είναι θείο και ανθρώπινο

53

53

έργο. Η αποκορύφωση της δημιουργίας του κόσμου είναι το τέλος αυτού του κόσμου. Η

δημιουργική δύναμη έχει μέσα της ένα εσχατολογικό στοιχείο.

§2 Άνοδος και κάθοδος στη δημιουργικότητα. Η δημιουργική πράξη και το προϊόν της

δημιουργίας. Αντικειμενοποίηση και ενσάρκωση. Υπάρχουν δυο όψεις και δυο νοήματα

στη δημιουργική ορμή. Υπάρχει η εσωτερική δημιουργική πράξη και το δημιουργημένο

προϊόν, η εξωτερική φανέρωση της δημιουργικής πράξης. Η πρωταρχική δημιουργική πράξη

είναι πέταγμα προς τα επάνω. Αλλά μέσα στην ύλη του κόσμου τούτου συναντάει τη

δυσχέρεια και την αντίδραση. Ο δημιουργός εργάζεται με υλικά του κόσμου τούτου. Κάθε

δημιουργική πράξη είτε κοινωνική είτε ανήκει στη σφαίρα της τέχνης είτε στο βασίλειο της

γνώσης, είναι πράξη που μετέχει στην έλευση του τέλους του κόσμου, είναι πτήση προς τα

επάνω, προς ένα διαφορετικό κόσμο, πραγματοποιεί ένα σχέδιο υπάρξεως, και το φως της

διαλάμπει διαμέσου των υλικών της πραγματώσεων , που υπάγονται στους νόμους του

αντικειμενοποιημένου κόσμου.

§3 Υποκειμενική και αντικειμενική δημιουργικότητα. Το «κλασικό» και το «ρομαντικό»

στη δημιουργικότητα. Στη δημιουργική δραστηριότητα λειτουργούν τρεις αρχές, η

ελευθερία, η χάρις και ο νόμος. Η αλήθεια του κλασικισμού κείται στην προσπάθειά του για

την τελειότητα και την αρμονία, στον αγώνα του η μορφή να ελέγξει την ύλη. Αλλά η

τελειότητα της μορφής και της αρμονίας επιτυγχάνονται μέσα στο πεπερασμένο. Έτσι ο

κλασικισμός πέφτει θύμα της ψευδαίσθησης πως η τελειότητα μπορεί να επιτευχθεί στο

πεπερασμένο, στο αντικείμενο.

Ο ρομαντισμός αποβλέπει στην έκφραση της ζωής του δημιουργού. Η αλήθεια του

ρομαντισμού έγκειται στον αγώνα του για το άπειρο. Για το ρομαντισμό η δημιουργική

δραστηριότητα είναι πριν απ' όλα ο τρόπος ζωής του ίδιου του υποκειμένου, είναι η εμπειρία

της έξαρσης και έκστασης.

Πέρα από τη διένεξη του κλασικού και του ρομαντικού στέκεται ο γνήσιος ρεαλισμός. Η

ανθρώπινη δημιουργική δύναμη είναι ρεαλιστική στο βαθμό που είναι θεουργική, δηλαδή

στο βαθμό που κατευθύνεται προς τη μεταμόρφωση του κόσμου, προς ένα νέο ουρανό και

προς μία νέα γη. Ο αληθινός δημιουργικός ρεαλισμός είναι εσχατολογικός ρεαλισμός. Δεν

ακολουθεί τη γραμμή του κατοπτρισμού του φυσικού κόσμου ούτε της προσαρμογής προς 54

54

αυτόν, αλλά τη γραμμή της μεταβολής και της μεταμόρφωσης του κόσμου. Η δημιουργική

γνώση και η δημιουργική τέχνη είναι η δραστηριότητα του ελεύθερου πνεύματος που

συνεχίζει τη δημιουργία του κόσμου και προετοιμάζει τη μεταμόρφωσή του. Τα όρια της

ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας, της ανθρώπινης τέχνης, επιβάλλονται από τούτον

τον αντικειμενικό κόσμο. Τον καθιστούν συμβολικό, μολονότι τούτος ο συμβολισμός είναι

ρεαλιστικός. Αλλά η τελική μεταμόρφωση του κόσμου θα είναι η μετατροπή των συμβόλων

σε πραγματικότητα. Η ανθρώπινη δημιουργική δύναμη θα δημιουργήσει την ίδια τη ζωή,

έναν άλλο κόσμο. Τότε τίποτε δε θα θυσιαστεί από τη ζωή και από την αγάπη για χάρη της

δημιουργικής δύναμης αλλά η δημιουργική δύναμη και η ζωή θα είναι ένα και το αυτό. Τότε

θα υπάρχει ενότητα φύσεως και ελευθερίας, αυτό που είναι αληθινό και καλό θα είναι και

ωραίο. Η δημιουργική δύναμη πρέπει να είναι θεουργική, η συνεργασία του Θεού με τον

άνθρωπο πρέπει να είναι θειανθρώπινη. Είναι η απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του

Θεού.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑTOΛOΓlAΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ §1. Ο κόσμος ως ιστορία Οι Αιώνες. Μεσσιανισμός και

ιστορία. Κοσμικός χρόνος, ιστορικός χρόνος και υπαρξιακός χρόνος. προφητεία και

χρόνος. Υπάρχουν δύο οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να ατενίσομε τον κόσμο. Ο

κόσμος ως περίκοσμος, κόσμημα. όπως τον έβλεπαν οι αρχαίο Έλληνες, ως αντικείμενο,

κοσμοκεντρικά, και ο κόσμος ως ιστορία, ανθρωποκεντρικά, όπως τον έβλεπαν οι Εβραίοι.

Η πρώτη θεώρηση αναφέρεται περισσότερο στο παρελθόν, ενώ η άλλη στο μέλλον. Μόνο με

συσχέτιση με τις προσδοκίες του λαού του Ισραήλ μπορεί να δούμε εσχατολογικά τη

φιλοσοφία της ιστορίας. Η φιλοσοφία της ιστορίας προσπαθεί να φέρει στο φως το νόημά

της, κι αυτό έχει σχέση με τη θρησκευτική μεταφυσική της ιστορίας. Η μεσσιανική ελπίδα

είναι μάλλον εβραϊκή παρά ελληνική. Υπάρχει επίσης μια μεσσιανική ελπίδα της

ανθρωπότητας στο σύνολό της, που προκύπτει από τα βάσανα του ανθρώπου σε τούτη τη γη.

Η μεσσιανική συνείδηση περνάει στο χριστιανισμό. Ελθέτω η βασιλεία Σου. Ο πρώτος

χριστιανισμός ήταν εσχατολογικός, αργότερα έγινε η αντικειμενοποίησή του. Η μία και μόνη

αληθινή μεσσιανική πίστη είναι ο μεσσιανισμός που κοιτάει προς τη νέα εποχή του

Πνεύματος, για τη μεταμόρφωση του κόσμου και για τη βασιλεία του Θεού. Μόνο η ζήτηση

για αλήθεια και για δικαιοσύνη στην οργάνωση της κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει αληθινή

μεσσιανική πίστη.

55

55

Χρόνος: Υπάρχει ο κοσμικός χρόνος, ο ιστορικός χρόνος και ο υπαρξιακός χρόνος. Ο

κοσμικός υπολογίζεται με βάση την κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο, ο ιστορικός

τοποθετείται μέσα στον κοσμικό αλλά κάθε δεδομένο σ' αυτόν είναι ανεπανάληπτο, ο

υπαρξιακός δεν επιδέχεται μαθηματικό υπολογισμό, η ροή του εξαρτιέται από την ένταση

της εμπειρίας, από τον πόνο και τη χαρά. Μέσα σ' αυτό τον χρόνο συμβαίνει η ανωστική

δημιουργική ορμή και σ' αυτό τον χρόνο είναι γνωστή η έκσταση. Συμβολίζεται πάνω απ'

όλα από το σημείο που μιλάει για την κίνηση προς το βάθος.

Στον υπαρξιακό χρόνο, που συγγενεύει με την αιωνιότητα, δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα

στο μέλλον και στο παρελθόν, ανάμεσα στο τέλος και στην αρχή. Σ' αυτόν συμβαίνει η

αιώνια πραγματοποίηση του μυστηρίου του πνεύματος. Ως συνέπεια αυτών που συμβαίνουν

στον υπαρξιακό χρόνο υπάρχει έκπτυξη και πλουτισμός της ιστορίας και επιστροφή στην

καθαρότητα των πηγών της.

Στον αντικειμενοποιημένο χρόνο δεν υπάρχει αρχή ή τέλος, παρά μόνο μια ατέλειωτη μέση.

Η αρχή και το τέλος υπάρχουν στον υπαρξιακό χρόνο. Έτσι, το τέλος της ιστορίας σημαίνει

το πέρασμα δια του θανάτου, για να επιτευχθεί η ανάσταση. Ο εσχατολογικός χριστιανισμός

είναι αναστάσιμος. Με τους τρόμους λοιπόν της Ιστορίας και το θάνατο μπορεί κανείς να

συμβιβαστεί μόνο όταν μετέχει στη μεγάλη ελπίδα της ανάστασης όλων που έζησαν και που

ζουν, της ανάστασης κάθε πλάσματος που υπέφερε και χάρηκε.

§2 Η κοινωνία ως φύση και η κοινωνία ως πνεύμα. Το πνεύμα ανατρέπει την φαινομενικά

απαρασάλευτη θεμελίωση της κοινωνίας. Η είσδυση της ελευθερίας και της αγάπης. Το

κομμουνιστικό και το αναρχικό ιδεώδες.

Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σε κοινωνία με τα άλλα ανθρώπινα όντα.

Η κοινωνία έχει σκοπούς τη συνεργασία και την ενότητα των ανθρώπων. Όμως η οργάνωση

της κοινωνίας είναι η αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η έκπτωση είναι δουλεία,

προσδιορισμός εκ των έξω, ενώ η Βασιλεία του θεού είναι πνευματική κοινωνία, ελεύθερη

ένωση μέσα στο πνεύμα της αδελφοσύνης.

Κατά το 19 αι. ήρθαν στο φως τα ιδεώδη που ορίζουν τα όρια της κοινωνικής ζωής των

ανθρώπων. Αλλά αναπτύχθηκαν σε ατμόσφαιρα αντικειμενοποίησης. Το κομμουνιστικό

ιδεώδες και το ιδεώδες του αναρχισμού σημειώνουν τα όρια. Παίρνουν τη θέση τους κάτω

56

56

από το μεγάλο σύμβολο του ψωμιού και της ελευθερίας. Ο χωρισμός της

αντικειμενοποιημένης κοινωνικής ζωής των ανθρώπων οδηγεί στο ότι προσφέρουν είτε

ελευθερία χωρίς ψωμί είτε ψωμί χωρίς ελευθερία. Επιθυμώντας ο άνθρωπος και ψωμί και

ελευθερία υποτάσσεται στη δουλεία και στην εξουσία. Η ελευθερία όμως ως πνευματική -

αυτό απαιτεί ο Θεός από τον άνθρωπο - προέρχεται από τον νοούμενο κόσμο και ανατρέπει

την κατεστημένη τάξη του κόσμου των φαινομένων.

Όλες οι πολιτικές μορφές, τόσο η δημοκρατία όσο και η μοναρχία, είναι σχετικές. Αυτό που

πρέπει να υποστηριχτεί μέχρι τέλους είναι οι πολιτικές μορφές, έστω σχετικές, που παρέχουν

τη μεγαλύτερη δυνατότητα πραγματικής ελευθερίας, που αναγνωρίζουν την αξία του

προσώπου και που παραδέχονται την υπεροχή της αλήθειας και του δικαίου έναντι του

κράτους. Αλλά το ιδεώδες δεν μπορεί παρά να είναι η υπέρβαση κάθε εξουσιαστικής ισχύος,

όσο αυτή στηρίζεται στην αλλοτρίωση και στην εξωτερικοποίηση που σημαίνει

υποδούλωση. Μπορούμε να σκεφτούμε τη Βασιλεία του θεού μόνον αποφατικά, ως

κατορθωμένη απουσία εξουσιαστικής ισχύος και ως βασίλειο της ελευθερίας.

Η κοινωνία ως φύση τελεί υπό την ισχύ της αναγκαιότητας. Η κινητήρια δύναμή της είναι ο

αγώνας για κυριαρχία του ισχυροτέρου. Η κοινωνία ως πνεύμα βρίσκει την κινητήρια

δύναμή της στη ζήτηση της ελευθερίας. Στηρίζεται στην αρχή του προσώπου και σε σχέσεις

υποκειμένων. Η κοινωνία ως φύση υπόκειται στο νόμο του κόσμου, ως πνεύμα επιθυμεί να

υπόκειται στο νόμο του Θεού.

Η Βασιλεία του θεού δεν είναι ζήτημα προσδοκίας. Ήδη θεμελιώνεται. Η δημιουργία της

άρχισε ήδη εδώ και τώρα πάνω στη γη. Τούτο απαιτεί να ερμηνεύσομε την εσχατολογία κατά

τρόπο ενεργητικό και δημιουργικό. §3 Πνεύμα, φύση και τεχνολογία. Πνευματικός και

τεχνολογικός πολιτισμός. Η δύναμη των χαμηλών και κακών ιδεών. Με τη μηχανή ο

άνθρωπος ολοένα ρίχνεται στην εξωτερικότητα, χάνει το πνευματικό του κέντρο,

ορθολογικοποιείται, δε συμβαδίζει με τη φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει καιρό για στοχασμό ή

για να κοιτάξει στα βάθη του. Αποανθρωποποιείται. Η χρήση της τεχνολογίας από τον

άνθρωπο με διεστραμμένη συνείδηση, για να υπηρετεί τον πόλεμο, την εξουσία και

καταπίεση, μετατρέπει τον συνάνθρωπο σε πράγμα.

Η ιδέα της αντικειμενικής τάξης στην ιεραρχία που βασίζεται στο γένος και στο γενικό είναι

απόρριψη της αξιοπρέπειας και της αξίας του προσώπου και εγγράφεται επάνω της η

57

57

έκπτωτη κατάσταση της υπάρξεως. Μόνο η ιδέα της ιεραρχίας με έννοια υποκειμενική,

πνευματική και χαρισματική διατηρεί την αξιοπρέπεια και την αξία του ανθρώπου και του

προσώπου με όλες του τις ιδιότητες. Αυτή είναι η ιεραρχία της ευγένειας, του χαρακτήρα και

της ωραιότητας της ψυχής.

Υπάρχει μεταφυσική ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, σύμφωνα με τις ατομικές τους

δωρεές και τούτη η ανισότητα δεν εμποδίζει τη διατήρηση και τη βεβαίωση της αξιοπρέπειας

και της αξίας κάθε ζωντανού πλάσματος, όλων των τέκνων του θεού. Αναγνωρίζει την

ισότητα των ανίσων. Σ' αυτό τον κόσμο άνθρωποι ανωτέρου επιπέδου, κρινόμενοι από τα

χαρίσματά τους και τις ιδιότητές τους, κινδυνεύουν να γίνουν θύματα, καταδιώκονται και

σταυρώνονται. Πόσο τραγική είναι η μοίρα του προφήτη και της ιδιοφυίας σ' αυτό τον

κόσμο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ §1. Το τέλος του αντικειμενοποιημένου κόσμου. Η ανακάλυψη της

ελευθερίας και της προσωπικής ύπαρξης στη συγκεκριμένη καθολικότητα. Η άρση της

αντίθεσης ανάμεσα σε υποκείμενο και σε αντικείμενο. Επιστημολογική και μεταφυσική

ερμηνεία της εσχατολογίας. Η ιστορία έχει νόημα υπό τον όρο ότι θα

φτάσει σ' ένα τέλος. Τούτο δεν σημαίνει ότι η κάθε επόμενη γενεά είναι καλύτερη από την

προηγούμενη, ούτε ότι η προηγούμενη είναι μέσο για την άλλη. Μόνο η ανάσταση όλων

μπορεί να παράσχει νόημα στις ιστορικές διαδικασίες. Μόνο ένα τέλος μπορεί να προσδώσει

νόημα στη προσωπική και την ιστορική ύπαρξη, ένα τέλος που παίρνει τη μορφή της

ανάστασης, μέσα στην οποία εισέρχονται τα δημιουργικά επιτεύγματα όλων των ανθρώπινων

πλασμάτων. Χρόνος και αιωνιότητα, πεπερασμένο και άπειρο, ολόκληρη η ζωή μας

στηρίζεται στη σχέση αυτή. Πεπερασμένος ο άνθρωπος αλλά περιέχει εντός του το άπειρο

και απαιτεί το άπειρο να είναι το έσχατο. Η μεταφυσική γίνεται εσχατολογία.

Για τον Μπερτιάεφ το μεταφυσικό και επιστημολογικό νόημα του τέλους του κόσμου και της

ιστορίας σημαίνει το τέλος του αντικειμενικού όντος και τη υπέρβαση της

αντικειμενοποίησης. Ταυτοχρόνως πρόκειται για την άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο

υποκείμενο και στο αντικείμενο. Το τέλος σημαίνει επίσης τη νίκη του υπαρξιακού χρόνου

επάνω στον ιστορικό και κοσμικό χρόνο. Μόνο στον υπαρξιακό χρόνο μπορεί να

αποκαθαριστεί ο δρόμος προς την αιωνιότητα. Το τέλος του κόσμου δεν πρέπει να νοηθεί ότι

θα συμβεί στον ιστορικό χρόνο, αλλά στον υπαρξιακό. Είναι η μετάβαση από την

αντικειμενικότητα στην υποκειμενικότητα της υπάρξεως, η μετάβαση στην πνευματικότητα, 58

58

στη θεανδρική ζωή, στην πίστη στο θεό και στον άνθρωπο.

§2 Προσωπική εσχατολογία και καθολική ιστορική εσχατολογία. Η προΰπαρξη των

ψυχών και η μετεμψύχωση σε διάφορα επίπεδα. Απελευθέρωση από τον Άδη.

Ο άνθρωπος είναι ένα ον που ζει μέσα στο χρόνο και προβάλλει στο παρελθόν ένα χαμένο

παράδεισο και στο μέλλον ένα άλλο παράδεισο ή μια κόλαση. Όμως όλα αυτά ανήκουν στον

αντικειμενοποιημένο κόσμο και χρόνο μας από τον οποίο δεν απελευθερωθήκαμε. Η αληθινή

πνευματική υπερνίκηση των ορίων του χώρου και του χρόνου επιφυλάσσεται για τη νέα

πνευματική εποχή, την εποχή του παρακλητισμού. Με το Πνεύμα το παν θα παρουσιαστεί

υπό ένα νέο και διαφορετικό φως.

Όλη η δυσχέρεια της εσχατολογικής σκέψης κείται στο γεγονός ότι νοείται με όρους

παρελθόντος και μέλλοντος. Αλλά η αντίληψη της εσχατολογία ς κείται έξω από αυτές τις

κατηγορίες. Συνεπώς η αντίληψη της ατελεύτητης μετεμψύχωσης και η αντίληψη των

αιωνίων βασάνων της κόλασης πρέπει να απορριφθούν, γιατί αποτελούν δυο μορφές

ορθολογικοποίησης ενός μυστηρίου.

Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως τούτος ο κόσμος σημαίνει τον κόσμο του σώματος και ότι

ο άλλος κόσμος σημαίνει έναν ασώματο κόσμο. Η υλικότητα και η σωματικότητα δεν είναι

το ίδιο πράγμα. Και ο άλλος κόσμος είναι επίσης σωματικός, υπό την έννοια ότι υπάρχει ένα

αιώνιο σχήμα, μια αιώνια όψη και μια αιώνια αποτύπωση επάνω της. Η ποιότητα του

προσώπου εξαρτάται από την κατάσταση του πνεύματος και της ψυχής. Το πνεύμα και η

ψυχή δημιουργούν το δικό τους σώμα. Ο χριστιανισμός διδάσκει τη σωτηρία του ανθρώπου

από τη δύναμη του κόσμου τούτου, από τον κοσμικό κύκλο και την ιεραρχία των κοσμικών

πνευμάτων, πράγμα που σημαίνει την απορρόφηση του κόσμου μέσα στον άνθρωπο.

Η γένεση του αντικειμενικού, του φαινόμενου κόσμου, θα μπορούσε να συνδεθεί με το φύλο,

το οποίο ανταγωνίζεται το πρόσωπο. Ο έρως στην κύρια σημασία του είναι η υπέρβαση της

αντικειμενικότητας του φύλου, είναι ο θρίαμβος του προσώπου έναντι του γένους, δηλαδή

προετοιμάζει τον δρόμο για τη μεταμόρφωση του κόσμου. Ο έρωτας οφείλει να θριαμβεύσει

έναντι του χρόνου και του θανάτου και να στραφεί προς την αιώνια ζωή.

§3 Ελευθερία και Χάρις. Ψευδής και αληθινός χιλιασμός.

Μέχρι το τέλος του κόσμου και της ιστορίας η δυαρχία παραμένει κυριαρχούσα. Μόνο 59

59

μετά το τέλος μπορεί να βεβαιωθεί ο μονισμός, η ενότητα και η ολοκλήρωση. Η

ιστορία είναι πλήρης από την εσωτερική διαλεκτική της ελευθερίας. Η ελευθερία

εμπεριέχει και την ελευθερία του κακού. Χωρίς αυτήν το καλό θα επιβαλλόταν με τη

βία, οπότε η δουλεία του καλού είναι μέγα κακό. Το ίδιο συμβαίνει και με τη

διαλεκτική της ελευθερίας και της χάριτος. Σε τούτο τον κόσμο αντικειμενικοποιείται

και η χάρις. Άρα η λύση μπορεί να νοηθεί μόνο μέσα στις μορφές της εσχατολογίας..

Το ζήτημα επίσης του κακού, η σχέση του καθενός μας με τα κακά πρόσωπα είναι επίσης

διαλεκτική. Κακή στάση έναντι του κακού παράγει κακό. Αλλά τα ευαγγέλια διδάσκουν

αγάπα τους εχθρούς σου. Μόνο ο θεός της θυσίας και της αγάπης μπορεί να θριαμβεύσει

έναντι του κακού, ο Θεός που πήρε επάνω του τις αμαρτίες τούτου του κόσμου, ο Υιός του

Θεού, που έγινε άνθρωπος.

Ο παρών κόσμος είναι πλήρης αντιφάσεων, που δεν μπορούν να λυθούν μέσα στα όρια του

κόσμου τούτου. Μόνο ο άνθρωπος ως νοούμενο είναι το κέντρο του κόσμου, ενώ ο

άνθρωπος ως φαινόμενο αποτελεί ασήμαντο θραύσμα της σκόνης του. Οι αντιφατικοί σκοποί

του ανθρώπου μόνο εσχατολογικώς μπορούν να ξεπεραστούν.

Οι δημιουργικές πράξεις του ανθρώπου κατευθύνονται προς τη βασιλεία του θεού ,

προετοιμάζουν την οδό και εισέρχονται σ' αυτήν.

Όμως υπάρχει ένας ψευδής χιλιασμός, που αντικειμενοποιεί και παρουσιάζει τη βασιλεία του

θεού με τους όρους του έκπτωτου αυτού κόσμου και υπάρχει μια αληθινή πίστη στην εποχή

του Πνεύματος, στην οποία δεν εφαρμόζονται οι κατηγορίες του κόσμου τούτου. Η βασιλεία

του θεού, που δεν πρέπει να τη νοήσομε ούτε ως τάξη ούτε ως απουσία τάξης, ούτε ως

αναγκαιότητα, ούτε ως αυθαίρετη απόφαση, πρέπει να υπάρχει και στη γη, παρά το γεγονός

ότι ταυτοχρόνως είναι ένα ουράνιο βασίλειο. Μόνο εσχατολογικώς, μόνο στη βασιλεία του

θεού και όχι στο επίγειο βασίλειο μπορεί ο θεός να είναι το όλον. Μόνο κατά τη δεύτερη

έλευση του Χριστού, με τη μορφή του Χριστού, του Ερχόμενου, θα παρουσιαστεί η

τελειότητα του ανθρώπου σε όλη την πληρότητά της. Και όλη η δημιουργική δραστηριότητα

του ανθρώπου θα εισέλθει σ' αυτή την τελειότητα και την πληρότητα. Το τέλος του κόσμου

είναι ένα θείο και ανθρώπινο έργο, όπου εισέρχεται σ' αυτό και η δράση και το δημιουργικό

έργο του ανθρώπου. Το τέλος, η μεταμόρφωση και ο φωτισμός του κόσμου, η μελλοντική

έλευση του Χριστού προϋποθέτει ότι ετοιμάστηκε ο δρόμος από τον άνθρωπο. Και συνεπώς

60

60

μπορούμε να σκεφτούμε για το τέλος μόνο υπό τους όρους μιας διπλής έντασης και

αντινομίας. Το τέλος είναι πνευματικό γεγονός, το οποίο συμβαίνει στον υπαρξιακό χρόνο.

Όταν προεκτείνουμε το τέλος στον χρόνο αυτού του κόσμου και το αντικειμενοποιούμε στην

ιστορία, το τέλος χωρίζεται σε δυο και μπορεί να παρουσιασθεί απαισιόδοξο και αισιόδοξο

ταυτοχρόνως, ως καταστροφή και ως κατασκευή. Γι' αυτό το λόγο η εσχατολογική ιδέα

μπορεί και πρέπει να είναι ενεργός και δημιουργική. Δια μέσου των αντιθέσεων και των

συγκρούσεων συμβαίνει μια επιστροφή προς το πρωταρχικό αλλά τούτο στην πληρότητά

του, πλουτισμένο με την εμπειρία της δημιουργικής δραστηριότητας. Αυτοί είναι οι δρόμοι

του πνεύματος. Από μια έννοια ολόκληρη η παγκόσμια διαδικασία, η ιστορική διαδικασία,

μπορεί να απορροφηθεί από την αιωνιότητα. Και έτσι υπάρχει μια εσωτερική κίνηση στην

πραγματοποίηση των μυστηρίων του πνεύματος. Η αιωνιότητα αγκαλιάζει το χρόνο.

Το αρχέγονο μυστήριο είναι το μυστήριο της γέννησης του Θεού στον άνθρωπο (ο οποίος

περιέχει εντός του τον κόσμο) και της γέννησης του ανθρώπου στον θεό. Στην ατελή γλώσσα

μας τούτο σημαίνει πως υπάρχει στο θεό η ανάγκη για μια απαντητική δημιουργική πράξη εκ

μέρους του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένας αμαρτωλός. Η συνείδηση της

αμαρτίας δεν είναι παρά μια ροπή καθώς τούτος οδεύει το μονοπάτι του. Ο άνθρωπος είναι

και δημιουργός. Η τραγωδία του ανθρώπου από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή, η διαλεκτική

της ελευθερίας, της αναγκαιότητας και της χάριτος βρίσκουν τη λύση τους μέσα στη σφαίρα

του θείου Μυστηρίου, μέσα στη θειότητα, που κείται βαθύτερα από όσο το δράμα ανάμεσα

στο Δημιουργό και στο δημιούργημα, βαθύτερα από τις παραστάσεις του Παραδείσου και

της Κολάσεως.

Εδώ η ανθρώπινη γλώσσα σιωπά. Η εσχατολογική προοπτική δεν περιορίζεται στην αναμονή

ενός απροσδιόριστου τέλους του κόσμου, η οπτική της αγκαλιάζει κάθε στιγμή της ζωής. Σε

κάθε στιγμή της ζωής μας, αυτό που χρειάζεται είναι να τελειώνομε με τον παλιό κόσμο και

να αρχίζομε με το νέο. Σ' αυτό συνίσταται η πνοή του Πνεύματος.

Ο αιών του τέλους είναι η αποκάλυψη του Πνεύματος.

Στυλιανός Παπαντωνίου

12 Μαρτίου 1997

61

61

Σειρά μαθημάτων Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΟΝ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ

ΝΕΩΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

§1. Το Ον παραφθείρεται από το κακό.

Η ασυνέπεια του μονισμού και της φιλοσοφίας της ενότητας του παντός. Ο κόσμος είναι

βυθισμένος στο κακό. Η προέλευση του κακού παραμένει μυστηριώδης και ανεξήγητη. Η

οντολογική φιλοσοφία θεωρεί το Ον ως την ύψιστη αξία και το ύψιστο αγαθό. Ο Μπερτιάεφ

υποστηρίζε ότι όλα μας υποχρεώνουν να παραδεχτούμε την ύπαρξη όχι μόνο του ’Οντος

αλλά και την ύπαρξιακή σημαντικότητα του μη όντος .

Η διαρχία, η πολικότητα, η σύγκρουση ανάμεσα σε αντιτιθέμενες αρχές συνιστούν

υπαρξιακό δεδομένο. Η παρουσία του κακού προϋποθέτει την ύπαρξη του μη Οντος.

Το Ον δεν είναι ένα σύστημα κλεισμένο στον εαυτό του.

§2 Η Αδυναμία των ορθολογικών ερμηνειών της προέλευσης του κακού.

Κριτική των παραδοσιακών θεωριών της πρόνοιας του Θεού στον κόσμο.

Πρόσωπο και παγκόσμια αρμονία

Τούτος ο κόσμος τελεί μέσα στο κακό, μπορούμε όμως να τον υπερβούμε. Η κατανίκησή

του μπορεί να επιτευχθεί πέρα από τα όριά του. « Εγώ νενίκηκα τον κόσμον»

Περαιτέρω υπερνίκηση του κακού είναι μεταμόρφωση και διαφωτισμός.

Το υποκείμενο αναπτύσσεται διά μέσου ενός δυαρχικού κινήματος πνευματικής σύγκρουσης,

όπου η ελευθερία μάχεται με την αναγκαιότητα, το προσωπικό με το γενικό, το υποκειμενικό

με το αντικειμενικό. Στην πραγματικότητα συμβαίνει σύγκρουση ανάμεσα στο πνεύμα και

στη φυσική αναγκαιότητα, ένας αγώνας του προσώπου με τον αντικειμενικό κόσμο, μια

62

62

σύγκρουση την οποία ο Θεός που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο διεξάγει κατά του «κόσμου»,

του κόσμου που στην εκπεσμένη του κατάσταση απώλεσε την ελευθερία του.

Η πραγματική ανάπτυξη και η πρόοδος στον κόσμο είναι το αποτέλεσμα των δημιουργικών

πράξεων, της εισβολής στο βασίλειο της αναγκαιότητας του βασιλείου της ελευθερίας.

Τούτος ο κόσμος βασανίζεται από πολέμους, μίσος, κακό, αλλά το όραμα της παγκόσμιας

αρμονίας και οι ενέργειες που γίνονται γι’ αυτήν είναι συλλήψεις του νου και προεικονίζουν

τη μεταμόρφωση του κόσμου.

Η ομορφιά της φύσης, του ανθρώπου, των έργων τέχνης αποτελούν σημάδια της μερικής

μεταμόρφωσης του κόσμου. Είναι η δημιουργική είσοδος στον άλλο κόσμο.

Ο μόνος τρόπος να σκεφτεί κανείς την παγκόσμια αρμονία και την κοσμική τάξη είναι να τις

καταστήσει μέρος της εσχατολογίας, με το να τις θεωρεί ως έλευση της Βασιλείας του θεού,

όπου δεν πρόκειται για «κόσμο», δεν πρόκειται για αντικειμενική τάξη.

Ο θεός αποκαλύπτεται σε τούτο τον κόσμο, δια του Υιού του και των προφητών, στην πνοή

του Πνεύματος και στις εξυψωτικές πνευματικές εμπνεύσεις του ανθρώπου. Ο θεός δεν

κυβερνά τον κόσμο της αντικειμενοποίησης, δεν υπάρχει στην αναγκαιότητα αλλά στη

σκοποθεσία και στην ελευθερία. Ο θεός είναι παρών και ενεργεί μόνο στην ελευθερία. Δεν

είναι παρών και δεν ενεργεί στην αναγκαιότητα. Βρίσκεται στην Αλήθεια, στην Αγαθότητα,

στην Αγάπη και στην Ομορφιά, όχι όμως στην αδικία, στο ψεύδος του κόσμου τούτου, ούτε

στο κακό. Ο θεός είναι Πνεύμα και μπορεί να λειτουργεί μόνο εν Πνεύματι και διά του

Πνεύματος.

Ο άνθρωπος οφείλει να καθαρίσει την ιδέα του περί θεού, να απελευθερωθεί από το μύθο και

την ειδωλολατρία, και τότε το παν θα παρουσιαστεί κάτω από άλλο φως.

Ο ιστορικός χριστιανισμός δεν απελευθερώθηκε ακόμη εντελώς από τον κοινωνιομορφισμό,

που προκύπτει από την αντίληψη του Θεού ως δυνάμεως, δεν απελευθερώθηκε από το μύθο

και την ειδωλολατρία. Πιστεύομε πως η τελευταία λέξη ανήκει στο θεό, αλλά τούτο

μπορούμε να το αντιληφθούμε μόνο με τους όρους της εσχατολογίας. Θα μας δοθεί μόνο

κατά την τελική και οριστική αποκάλυψη του Πνεύματος. Τότε το παν θα παρουσιαστεί

κάτω από άλλο φως.

63

63

§3 Δεν υπάρχει αντικειμενικός κόσμος ως όλον.

Ο μυστηριακός χαρακτήρας της ελευθερίας.

Σε αντιθεση προς τη μονιστική οντολογία πρέπει να υιοθετηθεί η εσχατολογία, βασισμένη

στην υπαρξιακή εμπειρία.

Η ελευθερία πρέπει να αντιταχθεί στο Ον και η δημιουργικότητα στην αντικειμενική τάξη,

που δεν είναι παρά σχετική και προσωρινή, όχι υπερφυσική. Το Πνεύμα μπορεί να αλλάξει

τη «φυσική» τάξη.

Αυτός ο κόσμος στον οποίο είμαστε ριγμένοι δεν είναι ο κόσμος του Θεού και σ’ αυτόν δεν

μπορούν να κυριαρχήσουν η θεία τάξη και η θεία αρμονία. Ο κόσμος του θεού απλώς

διεισδύει σε τούτο τον κόσμο, το φως του λάμπει μόνο σ’ αυτά που πράγματι υπάρχουν, στα

ζωντανά όντα και στην ύπαρξή τους.

Αυτό που είναι ο Θεός στη ζωή αποκαλύπτεται στις δημουργικές πράξεις , στη δημιουργική

ζωή του πνεύματος, η οποία διεσδύει ακόμη και στη ζωή της φύσεως.

Ο Θεός είναι μυστήριο, ένα μυστήριο με το οποίο είναι δυνατό να έλθομε σε επικοινωνία.

Τίποτε από το θεό δεν υπάρχει στην ανιαρή και πεζή κανονικότητα της αντικειμενικής

κοσμικής τάξης. Μόνο στην πράξη ρήξης που υπερβαίνει αυτή την κοινοτοπική

κανονικότητα βρίσκεται ο Θεός.

Η προτεραιότητα, η υπεροχή έναντι του ’Οντος ανήκει στην ελευθερία. Και στο πνεύμα

ανήκει η υπεροχή έναντι ολόκληρης της πηγμένης φύσεως.

Αλλά και η ελευθερία είναι επίσης μυστήριο, δεν επιδέχεται ορθολογικοποίηση. Η

μυστηριακή φύση της ελευθερίας εκφράζεται στο γεγονός ότι ενώ δημιουργεί νέα και

καλύτερη ζωή, εγείρει ταυτοχρόνως και το κακό, με άλλα λόγια κατέχει την ικανότητα για

την αυτοκαταστροφή. Η ελευθερία επιθυμεί την ατελείωτη ελευθερία. Ζητάει τη

δημιουργική φυγή στο άπειρο. Ωστόσο μπορεί και να παρουσιάσει μια επιθυμία ακόμη και

για τη σκλαβιά, κι αυτό το βλέπει κανείς στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ §Η εμφάνιση του νέου εντός του Όντος. Νέωση και χρόνος. Νέωση

και εξέλιξη. Η πρόοδος Δεν είναι μόνο το γεγονός της εμφάνισης του κακού που

δυσχεραίνει τη μονιστική οντολογία. Έχει επίσης να αντιμετωπίσει τη δυσχέρεια που

64

64

προκύπτει από την εμφάνιση του νέου. Πώς το μη- ον εισέρχεται στο ον και γίνεται αυτό

που συμβαίνει;

Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε πως υπάρχει μεγαλύτερος πλούτος στην ελευθερία παρά στο

πηγμένο ον, στο νοούμενο πνευματικό κόσμο παρά στο ακίνητο ον. Αν είναι να

χρησιμοποιήσουμε αριστοτελική ορολογία, θα λέγαμε ότι ο κόσμος μας είναι πλήρης από

δυνατότητες και από ενέργειες αλλά οι πηγές αυτών των δυνατοτήτων πάνε πίσω στον

νοούμενο κόσμο, στον οποίο δεν εφαρμόζονται οι αιτιατές μας σχέσεις. Αν το ον είναι

αποτελειωμένο, αποκλείεται η δυνατότητα της δημιουργικής πράξης. Αφού όμως το νέο

υπάρχει, θα πρέπει να δούμε στο πράγματι νέο τη δημιουργική νέωση, που εμπεριέχει το

θαύμα. Κι αυτό θα το καταλάβουμε πάλι αν επιστρέψουμε στον Μπαίμε. Η διαδικασία του

γίγνεσθαι και η διαλεκτική της εξέλιξης του κόσμου είναι δυνατότητες μόνο επειδή υπάρχει

το μη ον. Αν δεχτούμε μόνο το ον, δεν υπάρχει γίγνεσθαι ή ανάπτυξη οποιουδήποτε είδους.

Το νέο στη δημιουργία του γίγνεσθαι προκύπτει από την καρδιά του μη όντος.

Υπάρχει όμως καρδιά του μη όντος; Τούτη είναι μια διαφορετική ερμηνεία της δυνατότητας

(του δυνάμει). Στην καρδιά της δυνατότητας, που δεν είναι ον, και που είμαστε

αναγκασμένοι να το ονομάζουμε αποφατικώς μη ον, οικεί εκείνη η αρχέγονη ελευθερία, η

οποία προηγείται του όντος και που χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει η δημιουργία του

νέου, αυτού που δεν υπήρχε πριν. Μιλώντας αποφατικά, θα λέγαμε πως το νοούμενο είναι

μη ον, επειδή το νοούμενο είναι ελευθερία, ενώ το ον είναι καθορισμός, το ον δεν είναι

ελευθερία (αφού διέπεται από την αναγκαιότητα). Η δημιουργία του νέου προϋποθέτει πως

αυτό που δημιουργείται δεν υπήρχε πριν, δεν υπήρχε εντός του χρόνου, και φανερώνεται

μέσα στο χρόνο. Το γεγονός ότι ο κόσμος υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο, σημαίνει πως ο

κόσμος δεν είναι πλήρης και πως μέσα στο χρόνο συνεχίζει να δημιουργείται, άρα είναι

δυνατή η νέωση, η εμφάνιση του νέου.

Η ύπαρξή μας δεν είναι βυθισμένη μόνο στην πραγματικότητα που έχει εμπραγματωθεί στις

μορφές του αντικειμενικού κόσμου, αλλά επίσης και στην πραγματικότητα που είναι

δυνατότητα και που είναι βαθύτερη και ευρύτερη. Μόνο γι' αυτό το λόγο είναι δυνατή η

αλλαγή, η δημιουργικότητα και η νέωση. Αλλά η ίδια η δυνατότητα βυθίζεται στην

ελευθερία και γι' αυτό το λόγο μπορεί να διακριθεί από το ον. Η πρόοδος είναι δυνατή στα

μέρη και όχι στο όλον, (π.χ. μπορεί να έχουμε διανοητική πρόοδο αλλά ηθική

οπισθοχώρηση). Η πρόοδος απαιτεί τη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου. Η ιδέα 65

65

της γεννήθηκε από τη μεσσιανική ελπίδα για τη βασιλεία του θεού, ως την αποκορύφωση της

ιστορίας, ας μη μας διαφεύγει όμως η εκκοσμίκευση της ιδέας αυτής.

§2 Νέωση και ιστορία. Αναγκαιότητα, μοίρα και ελευθερία

Η νέωση παρουσιάζεται στον ιστορικό χρόνο. Τα συμβάντα της ιστορίας συμβαίνουν στον

ιστορικό χρόνο, τα περιστατικά της φύσεως συμβαίνουν στον κοσμικό χρόνο. Ο κοσμικός

χρόνο ς είναι κυκλικός, ο ιστορικός γραμμικός. Μέσα στον ιστορικό χρόνο

εισβάλλουν τα φαινόμενα του υπαρξιακού χρόνου, διακόπτουν τις ιστορικές αιτιοκρατικές

σχέσεις και παρέχουν υψηλό νόημα και ρίχνουν φως στο πεπρωμένο του ανθρώπου. Αυτή τη

διαδικασία ονομάζει ο Μπερτιάεφ μετα-ιστορική.

Η εμφάνιση του Χριστού αποτελεί μετα-ιστορικό συμβάν. Συνέβη στον υπαρξιακό χρόνο,

αλλά εισέβαλε στον ιστορικό και εδώ έγινε δεκτή με όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει

η ιστορία, σ' αυτούς που ανήκουν στις επί μέρους ιστορικές περιόδους και σ' αυτούς που

οφείλονται στην ανθρώπινη φύση.

§3. Η νέωση και ο αιτιοκρατικός δεσμός. Η δημιουργική νέωση ανατρέπει το

αντικειμενικό ον Η πραγματική νέωση, που δεν είναι απλώς αναδιανομή των μερών του

κόσμου, καταφθάνει πάντοτε από έναν άλλο κόσμο, βγαίνει από την ελευθερία, από αυτό

που θεωρούμε ως μη ον. Η δημιουργική νέωση προϋποθέτει τη δυαρχία, τη διάρρηξη

τούτου του αντικειμενικού κόσμου και μπορούμε να την ερμηνεύσομε όταν ξεκινούμε από

το υποκείμενο και όχι από το αντικείμενο..

Είναι αδύνατο να ερμηνεύσομε την εμφάνιση του Ιησού Χριστού στον κόσμο με διαδικασίες

που έχουν την καταγωγή τους στον Ιουδαϊσμό και στον Ελληνισμό. Το θεμελιώδες σφάλμα

είναι η ερμηνεία του δημιουργικού νέου με τους όρους του παρελθόντος, ενώ θα πρέπει να

συνδεθεί μόνο με το μέλλον, γιατί έχει προφητικό χαρακτήρα και δεν εξαρτάται ούτε και

ερμηνεύεται από την αιτιώδη σχέση των ιστορικών συμβάντων. Το δράμα του κόσμου

έγκειται στο ότι η δημιουργική νέωση υπόκειται στους νόμους του αντικειμενοποιημένου

αυτού κόσμου. Η δημιουργική πράξη του ανθρώπου έτσι ζει το τραγικό της πεπρωμένο στην

ιστορία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ §1 Το Ον και η συνεχιζόμενη δημιουργία του κόσμου. Φαντασία,

έμπνευση, έκσταση. Κατάθλιψη και εξανάσταση. Η υπερνίκηση του πηγμένου Όντος. 66

66

Το να συνειδητοποιεί κανείς το γεγονός ότι ο άνθρωπο ς δεν ζει μέσα σε ένα τελειωμένο και

σταθεροποιημένο σύστημα του όντος είναι θεμελιώδες για τη φιλοσοφία της

δημιουργικότητας, και μόνο με αυτή την κατανόηση είναι δυνατή και νοητή η δημιουργική

πράξη του ανθρώπου. Με τη δημιουργική πράξη του ανθρώπου εισάγεται ένα νέο στοιχείο

στον κόσμο, προερχόμενο από την ελευθερία. Το ότι είναι δυνατή η δημιουργικότητα

μαρτυρεί για την ανεπάρκεια του κόσμου τούτου, αλλά και για το ότι ο άνθρωπος ανήκει σε

δυο κόσμους, τον αντικειμενοποιημένο αιτιοκρατικό αυτό κόσμο και τον πνευματικό της

ελευθερίας. Δημιουργώντας ο άνθρωπος αυτοδημιουργείται, υπερβαίνει εαυτόν και ξεπερνά

τον κόσμο. Η δημιουργική δύναμη προεικάζει τη μεταμόρφωση του κόσμου, είναι το τέλος

του κόσμου τούτου και η αρχή ενός νέου κόσμου. Η δημιουργία είναι θείο και ανθρώπινο

έργο. Η αποκορύφωση της δημιουργίας του κόσμου είναι το τέλος αυτού του κόσμου. Η

δημιουργική δύναμη έχει μέσα της ένα εσχατολογικό στοιχείο.

§2 Άνοδος και κάθοδος στη δημιουργικότητα. Η δημιουργική πράξη και το προϊόν της

δημιουργίας. Αντικειμενοποίηση και ενσάρκωση. Υπάρχουν δυο όψεις και δυο νοήματα

στη δημιουργική ορμή. Υπάρχει η εσωτερική δημιουργική πράξη και το δημιουργημένο

προϊόν, η εξωτερική φανέρωση της δημιουργικής πράξης. Η πρωταρχική δημιουργική πράξη

είναι πέταγμα προς τα επάνω. Αλλά μέσα στην ύλη του κόσμου τούτου συναντάει τη

δυσχέρεια και την αντίδραση. Ο δημιουργός εργάζεται με υλικά του κόσμου τούτου. Κάθε

δημιουργική πράξη είτε κοινωνική είτε ανήκει στη σφαίρα της τέχνης είτε στο βασίλειο της

γνώσης, είναι πράξη που μετέχει στην έλευση του τέλους του κόσμου, είναι πτήση προς τα

επάνω, προς ένα διαφορετικό κόσμο, πραγματοποιεί ένα σχέδιο υπάρξεως, και το φως της

διαλάμπει διαμέσου των υλικών της πραγματώσεων , που υπάγονται στους νόμους του

αντικειμενοποιημένου κόσμου.

§3 Υποκειμενική και αντικειμενική δημιουργικότητα. Το «κλασικό» και το «ρομαντικό»

στη δημιουργικότητα. Στη δημιουργική δραστηριότητα λειτουργούν τρεις αρχές, η

ελευθερία, η χάρις και ο νόμος. Η αλήθεια του κλασικισμού κείται στην προσπάθειά του για

την τελειότητα και την αρμονία, στον αγώνα του η μορφή να ελέγξει την ύλη. Αλλά η

τελειότητα της μορφής και της αρμονίας επιτυγχάνονται μέσα στο πεπερασμένο. Έτσι ο

κλασικισμός πέφτει θύμα της ψευδαίσθησης πως η τελειότητα μπορεί να επιτευχθεί στο

πεπερασμένο, στο αντικείμενο.67

67

Ο ρομαντισμός αποβλέπει στην έκφραση της ζωής του δημιουργού. Η αλήθεια του

ρομαντισμού έγκειται στον αγώνα του για το άπειρο. Για το ρομαντισμό η δημιουργική

δραστηριότητα είναι πριν απ' όλα ο τρόπος ζωής του ίδιου του υποκειμένου, είναι η εμπειρία

της έξαρσης και έκστασης.

Πέρα από τη διένεξη του κλασικού και του ρομαντικού στέκεται ο γνήσιος ρεαλισμός. Η

ανθρώπινη δημιουργική δύναμη είναι ρεαλιστική στο βαθμό που είναι θεουργική, δηλαδή

στο βαθμό που κατευθύνεται προς τη μεταμόρφωση του κόσμου, προς ένα νέο ουρανό και

προς μία νέα γη. Ο αληθινός δημιουργικός ρεαλισμός είναι εσχατολογικός

ρεαλισμός. Δεν ακολουθεί τη γραμμή του κατοπτρισμού του φυσικού

κόσμου ούτε της προσαρμογής προς αυτόν, αλλά τη γραμμή της μεταβολής

και της μεταμόρφωσης του κόσμου. Η δημιουργική γνώση και η

δημιουργική τέχνη είναι η δραστηριότητα του ελεύθερου πνεύματος που

συνεχίζει τη δημιουργία του κόσμου και προετοιμάζει τη μεταμόρφωσή

του. Τα όρια της ανθρώπινης δημιουργικής δραστηριότητας, της

ανθρώπινης τέχνης, επιβάλλονται από τούτον τον αντικειμενικό κόσμο. Τον

καθιστούν συμβολικό, μολονότι τούτος ο συμβολισμός είναι ρεαλιστικός.

Αλλά η τελική μεταμόρφωση του κόσμου θα είναι η μετατροπή των

συμβόλων σε πραγματικότητα. Η ανθρώπινη δημιουργική δύναμη θα

δημιουργήσει την ίδια τη ζωή, έναν άλλο κόσμο. Τότε τίποτε δε θα

θυσιαστεί από τη ζωή και από την αγάπη για χάρη της δημιουργικής

δύναμης αλλά η δημιουργική δύναμη και η ζωή θα είναι ένα και το αυτό.

Τότε θα υπάρχει ενότητα φύσεως και ελευθερίας, αυτό που είναι αληθινό

και καλό θα είναι και ωραίο. Η δημιουργική δύναμη πρέπει να είναι

θεουργική, η συνεργασία του Θεού με τον άνθρωπο πρέπει να είναι

θειανθρώπινη. Είναι η απάντηση του ανθρώπου στην κλήση του Θεού.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΣΧΑTOΛOΓlAΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ §1. Ο κόσμος ως ιστορία Οι Αιώνες. Μεσσιανισμός και

ιστορία. Κοσμικός χρόνος, ιστορικός χρόνος και υπαρξιακός χρόνος. προφητεία και

68

68

χρόνος. Υπάρχουν δύο οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να ατενίσομε τον κόσμο. Ο

κόσμος ως περίκοσμος, κόσμημα. όπως τον έβλεπαν οι αρχαίο Έλληνες, ως αντικείμενο,

κοσμοκεντρικά, και ο κόσμος ως ιστορία, ανθρωποκεντρικά, όπως τον έβλεπαν οι Εβραίοι.

Η πρώτη θεώρηση αναφέρεται περισσότερο στο παρελθόν, ενώ η άλλη στο μέλλον. Μόνο με

συσχέτιση με τις προσδοκίες του λαού του Ισραήλ μπορεί να δούμε εσχατολογικά τη

φιλοσοφία της ιστορίας. Η φιλοσοφία της ιστορίας προσπαθεί να φέρει στο φως το νόημά

της, κι αυτό έχει σχέση με τη θρησκευτική μεταφυσική της ιστορίας. Η μεσσιανική ελπίδα

είναι μάλλον εβραϊκή παρά ελληνική. Υπάρχει επίσης μια μεσσιανική ελπίδα της

ανθρωπότητας στο σύνολό της, που προκύπτει από τα βάσανα του ανθρώπου σε τούτη τη γη.

Η μεσσιανική συνείδηση περνάει στο χριστιανισμό. Ελθέτω η βασιλεία Σου. Ο πρώτος

χριστιανισμός ήταν εσχατολογικός, αργότερα έγινε η αντικειμενοποίησή του. Η μία και μόνη

αληθινή μεσσιανική πίστη είναι ο μεσσιανισμός που κοιτάει προς τη νέα εποχή του Πνεύματος,

για τη μεταμόρφωση του κόσμου και για τη βασιλεία του Θεού. Μόνο η ζήτηση για αλήθεια και

για δικαιοσύνη στην οργάνωση της κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει αληθινή μεσσιανική πίστη.

Χρόνος: Υπάρχει ο κοσμικός χρόνος, ο ιστορικός χρόνος και ο υπαρξιακός χρόνος. Ο

κοσμικός υπολογίζεται με βάση την κίνηση της γης γύρω από τον ήλιο, ο ιστορικός

τοποθετείται μέσα στον κοσμικό αλλά κάθε δεδομένο σ' αυτόν είναι ανεπανάληπτο, ο

υπαρξιακός δεν επιδέχεται μαθηματικό υπολογισμό, η ροή του εξαρτιέται

από την ένταση της εμπειρίας, από τον πόνο και τη χαρά. Μέσα σ' αυτό τον

χρόνο συμβαίνει η ανωστική δημιουργική ορμή και σ' αυτό τον χρόνο είναι

γνωστή η έκσταση. Συμβολίζεται πάνω απ' όλα από το σημείο που μιλάει

για την κίνηση προς το βάθος.

Στον υπαρξιακό χρόνο, που συγγενεύει με την αιωνιότητα, δεν υπάρχει

διάκριση ανάμεσα στο μέλλον και στο παρελθόν, ανάμεσα στο τέλος και

στην αρχή. Σ' αυτόν συμβαίνει η αιώνια πραγματοποίηση του μυστηρίου

του πνεύματος. Ως συνέπεια αυτών που συμβαίνουν στον υπαρξιακό χρόνο

υπάρχει έκπτυξη και πλουτισμός της ιστορίας και επιστροφή στην

καθαρότητα των πηγών της.

69

69

Στον αντικειμενοποιημένο χρόνο δεν υπάρχει αρχή ή τέλος, παρά μόνο μια ατέλειωτη μέση.

Η αρχή και το τέλος υπάρχουν στον υπαρξιακό χρόνο. Έτσι, το τέλος της

ιστορίας σημαίνει το πέρασμα δια του θανάτου, για να επιτευχθεί η

ανάσταση. Ο εσχατολογικός χριστιανισμός είναι αναστάσιμος. Με τους

τρόμους λοιπόν της Ιστορίας και το θάνατο μπορεί κανείς να συμβιβαστεί

μόνο όταν μετέχει στη μεγάλη ελπίδα της ανάστασης όλων που έζησαν και

που ζουν, της ανάστασης κάθε πλάσματος που υπέφερε και χάρηκε.

§2 Η κοινωνία ως φύση και η κοινωνία ως πνεύμα.

Το πνεύμα ανατρέπει την φαινομενικά απαρασάλευτη θεμελίωση της κοινωνίας.

Η είσδυση της ελευθερίας και της αγάπης.

Το κομμουνιστικό και το αναρχικό ιδεώδες.

Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σε κοινωνία με τα άλλα ανθρώπινα όντα.

Η κοινωνία έχει σκοπούς τη συνεργασία και την ενότητα των ανθρώπων. Όμως η οργάνωση

της κοινωνίας είναι η αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η έκπτωση είναι δουλεία,

προσδιορισμός εκ των έξω, ενώ η Βασιλεία του θεού είναι πνευματική κοινωνία,

ελεύθερη ένωση μέσα στο πνεύμα της αδελφοσύνης.

Κατά το 19 αι. ήρθαν στο φως τα ιδεώδη που ορίζουν τα όρια της κοινωνικής ζωής των

ανθρώπων. Αλλά αναπτύχθηκαν σε ατμόσφαιρα αντικειμενοποίησης. Το κομμουνιστικό

ιδεώδες και το ιδεώδες του αναρχισμού σημειώνουν τα όρια. Παίρνουν τη θέση τους κάτω

από το μεγάλο σύμβολο του ψωμιού και της ελευθερίας. Ο χωρισμός της

αντικειμενοποιημένης κοινωνικής ζωής των ανθρώπων οδηγεί στο ότι προσφέρουν είτε

ελευθερία χωρίς ψωμί είτε ψωμί χωρίς ελευθερία. Επιθυμώντας ο άνθρωπος και ψωμί και

ελευθερία υποτάσσεται στη δουλεία και στην εξουσία. Η ελευθερία όμως ως πνευματική -

αυτό απαιτεί ο Θεός από τον άνθρωπο - προέρχεται από τον νοούμενο κόσμο και ανατρέπει

την κατεστημένη τάξη του κόσμου των φαινομένων.

Όλες οι πολιτικές μορφές, τόσο η δημοκρατία όσο και η μοναρχία, είναι σχετικές. Αυτό

που πρέπει να υποστηριχτεί μέχρι τέλους είναι οι πολιτικές μορφές, έστω 70

70

σχετικές, που παρέχουν τη μεγαλύτερη δυνατότητα πραγματικής

ελευθερίας, που αναγνωρίζουν την αξία του προσώπου και που

παραδέχονται την υπεροχή της αλήθειας και του δικαίου έναντι του

κράτους. Αλλά το ιδεώδες δεν μπορεί παρά να είναι η υπέρβαση κάθε

εξουσιαστικής ισχύος, όσο αυτή στηρίζεται στην αλλοτρίωση και στην

εξωτερικοποίηση που σημαίνει υποδούλωση. Μπορούμε να σκεφτούμε τη

Βασιλεία του θεού μόνον αποφατικά, ως κατορθωμένη απουσία

εξουσιαστικής ισχύος και ως βασίλειο της ελευθερίας.

Η κοινωνία ως φύση τελεί υπό την ισχύ της αναγκαιότητας. Η κινητήρια δύναμή της είναι ο

αγώνας για κυριαρχία του ισχυροτέρου. Η κοινωνία ως πνεύμα βρίσκει την

κινητήρια δύναμή της στη ζήτηση της ελευθερίας. Στηρίζεται στην αρχή

του προσώπου και σε σχέσεις υποκειμένων. Η κοινωνία ως φύση υπόκειται στο

νόμο του κόσμου, ως πνεύμα επιθυμεί να υπόκειται στο νόμο του Θεού.

Η Βασιλεία του θεού δεν είναι ζήτημα προσδοκίας. Ήδη θεμελιώνεται. Η

δημιουργία της άρχισε ήδη εδώ και τώρα πάνω στη γη. Τούτο απαιτεί να

ερμηνεύσομε την εσχατολογία κατά τρόπο ενεργητικό και δημιουργικό.

§3 Πνεύμα, φύση και τεχνολογία.

Πνευματικός και τεχνολογικός πολιτισμός.

Η δύναμη των χαμηλών και κακών ιδεών.

Με τη μηχανή ο άνθρωπος ολοένα ρίχνεται στην εξωτερικότητα, χάνει το πνευματικό του

κέντρο, ορθολογικοποιείται, δε συμβαδίζει με τη φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει καιρό για

στοχασμό ή για να κοιτάξει στα βάθη του. Αποανθρωποποιείται. Η χρήση της τεχνολογίας

από τον άνθρωπο με διεστραμμένη συνείδηση, για να υπηρετεί τον πόλεμο, την εξουσία και

καταπίεση, μετατρέπει τον συνάνθρωπο σε πράγμα.

Η ιδέα της αντικειμενικής τάξης στην ιεραρχία που βασίζεται στο γένος και στο γενικό είναι 71

71

απόρριψη της αξιοπρέπειας και της αξίας του προσώπου και εγγράφεται επάνω της η

έκπτωτη κατάσταση της υπάρξεως. Μόνο η ιδέα της ιεραρχίας με έννοια

υποκειμενική, πνευματική και χαρισματική διατηρεί την αξιοπρέπεια και

την αξία του ανθρώπου και του προσώπου με όλες του τις ιδιότητες. Αυτή

είναι η ιεραρχία της ευγένειας, του χαρακτήρα και της ωραιότητας της

ψυχής.

Υπάρχει μεταφυσική ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, σύμφωνα με τις ατομικές

τους δωρεές και τούτη η ανισότητα δεν εμποδίζει τη διατήρηση και τη βεβαίωση της

αξιοπρέπειας και της αξίας κάθε ζωντανού πλάσματος, όλων των τέκνων του θεού.

Αναγνωρίζει την ισότητα των ανίσων. Σ' αυτό τον κόσμο άνθρωποι ανωτέρου επιπέδου,

κρινόμενοι από τα χαρίσματά τους και τις ιδιότητές τους, κινδυνεύουν να γίνουν θύματα,

καταδιώκονται και σταυρώνονται. Πόσο τραγική είναι η μοίρα του προφήτη και της

ιδιοφυίας σ' αυτό τον κόσμο!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ §1. Το τέλος του αντικειμενοποιημένου κόσμου.

Η ανακάλυψη της ελευθερίας και της προσωπικής ύπαρξης στη συγκεκριμένη

καθολικότητα.

Η άρση της αντίθεσης ανάμεσα σε υποκείμενο και σε αντικείμενο.

Επιστημολογική και μεταφυσική ερμηνεία της εσχατολογίας.

Η ιστορία έχει νόημα υπό τον όρο ότι θα φτάσει σ' ένα τέλος. Τούτο δεν

σημαίνει ότι η κάθε επόμενη γενεά είναι καλύτερη από την προηγούμενη, ούτε ότι η

προηγούμενη είναι μέσο για την άλλη. Μόνο η ανάσταση όλων μπορεί να παράσχει νόημα

στις ιστορικές διαδικασίες. Μόνο ένα τέλος μπορεί να προσδώσει νόημα στη προσωπική

και την ιστορική ύπαρξη, ένα τέλος που παίρνει τη μορφή της ανάστασης, μέσα

στην οποία εισέρχονται τα δημιουργικά επιτεύγματα όλων των ανθρώπινων

πλασμάτων. Χρόνος και αιωνιότητα, πεπερασμένο και άπειρο, ολόκληρη η ζωή μας

στηρίζεται στη σχέση αυτή. Πεπερασμένος ο άνθρωπος αλλά περιέχει εντός του το άπειρο

και απαιτεί το άπειρο να είναι το έσχατο. Η μεταφυσική γίνεται εσχατολογία.

72

72

Για τον Μπερτιάεφ το μεταφυσικό και επιστημολογικό νόημα του τέλους του κόσμου και

της ιστορίας σημαίνει το τέλος του αντικειμενικού όντος και τη υπέρβαση της

αντικειμενοποίησης. Ταυτοχρόνως πρόκειται για την άρση της αντίθεσης

ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο. Το τέλος σημαίνει επίσης τη

νίκη του υπαρξιακού χρόνου επάνω στον ιστορικό και κοσμικό χρόνο.

Μόνο στον υπαρξιακό χρόνο μπορεί να αποκαθαριστεί ο δρόμος προς την

αιωνιότητα. Το τέλος του κόσμου δεν πρέπει να νοηθεί ότι θα συμβεί στον

ιστορικό χρόνο, αλλά στον υπαρξιακό. Είναι η μετάβαση από την

αντικειμενικότητα στην υποκειμενικότητα της υπάρξεως, η μετάβαση στην

πνευματικότητα, στη θεανδρική ζωή, στην πίστη στο θεό και στον

άνθρωπο.

§2 Προσωπική εσχατολογία και καθολική ιστορική εσχατολογία. Η προΰπαρξη των

ψυχών και η μετεμψύχωση σε διάφορα επίπεδα. Απελευθέρωση από τον Άδη.

Ο άνθρωπος είναι ένα ον που ζει μέσα στο χρόνο και προβάλλει στο παρελθόν ένα χαμένο

παράδεισο και στο μέλλον ένα άλλο παράδεισο ή μια κόλαση. Όμως όλα αυτά ανήκουν στον

αντικειμενοποιημένο κόσμο και χρόνο μας από τον οποίο δεν απελευθερωθήκαμε. Η

αληθινή πνευματική υπερνίκηση των ορίων του χώρου και του χρόνου επιφυλάσσεται

για τη νέα πνευματική εποχή, την εποχή του παρακλητισμού. Με το Πνεύμα το παν θα

παρουσιαστεί υπό ένα νέο και διαφορετικό φως.

Όλη η δυσχέρεια της εσχατολογικής σκέψης κείται στο γεγονός ότι νοείται με όρους

παρελθόντος και μέλλοντος. Αλλά η αντίληψη της εσχατολογία ς κείται έξω από αυτές τις

κατηγορίες. Συνεπώς η αντίληψη της ατελεύτητης μετεμψύχωσης και η αντίληψη των

αιωνίων βασάνων της κόλασης πρέπει να απορριφθούν, γιατί αποτελούν δυο μορφές

ορθολογικοποίησης ενός μυστηρίου.

Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως τούτος ο κόσμος σημαίνει τον κόσμο του σώματος και ότι

ο άλλος κόσμος σημαίνει έναν ασώματο κόσμο. Η υλικότητα και η σωματικότητα δεν είναι

το ίδιο πράγμα. Και ο άλλος κόσμος είναι επίσης σωματικός, υπό την έννοια ότι υπάρχει ένα

αιώνιο σχήμα, μια αιώνια όψη και μια αιώνια αποτύπωση επάνω της. Η ποιότητα του

προσώπου εξαρτάται από την κατάσταση του πνεύματος και της ψυχής. Το πνεύμα και η 73

73

ψυχή δημιουργούν το δικό τους σώμα. Ο χριστιανισμός διδάσκει τη σωτηρία του

ανθρώπου από τη δύναμη του κόσμου τούτου, από τον κοσμικό κύκλο και την ιεραρχία

των κοσμικών πνευμάτων, πράγμα που σημαίνει την απορρόφηση του κόσμου μέσα

στον άνθρωπο.

Η γένεση του αντικειμενικού, του φαινόμενου κόσμου, θα μπορούσε να συνδεθεί με το φύλο,

το οποίο ανταγωνίζεται το πρόσωπο. Ο έρως στην κύρια σημασία του είναι η υπέρβαση της

αντικειμενικότητας του φύλου, είναι ο θρίαμβος του προσώπου έναντι του γένους, δηλαδή

προετοιμάζει τον δρόμο για τη μεταμόρφωση του κόσμου. Ο έρωτας οφείλει να

θριαμβεύσει έναντι του χρόνου και του θανάτου και να στραφεί προς την αιώνια ζωή.

§3 Ελευθερία και Χάρις. Ψευδής και αληθινός χιλιασμός.

Μέχρι το τέλος του κόσμου και της ιστορίας η δυαρχία παραμένει κυριαρχούσα. Μόνο

μετά το τέλος μπορεί να βεβαιωθεί ο μονισμός, η ενότητα και η ολοκλήρωση. Η

ιστορία είναι πλήρης από την εσωτερική διαλεκτική της ελευθερίας. Η ελευθερία

εμπεριέχει και την ελευθερία του κακού. Χωρίς αυτήν το καλό θα επιβαλλόταν με τη

βία, οπότε η δουλεία του καλού είναι μέγα κακό. Το ίδιο συμβαίνει και με τη

διαλεκτική της ελευθερίας και της χάριτος. Σε τούτο τον κόσμο αντικειμενικοποιείται

και η χάρις. Άρα η λύση μπορεί να νοηθεί μόνο μέσα στις μορφές της εσχατολογίας..

Το ζήτημα επίσης του κακού, η σχέση του καθενός μας με τα κακά πρόσωπα είναι επίσης

διαλεκτική. Κακή στάση έναντι του κακού παράγει κακό. Αλλά τα ευαγγέλια διδάσκουν

αγάπα τους εχθρούς σου. Μόνο ο θεός της θυσίας και της αγάπης μπορεί να θριαμβεύσει

έναντι του κακού, ο Θεός που πήρε επάνω του τις αμαρτίες τούτου του κόσμου, ο Υιός του

Θεού, που έγινε άνθρωπος.

Ο παρών κόσμος είναι πλήρης αντιφάσεων, που δεν μπορούν να λυθούν μέσα στα όρια του

κόσμου τούτου. Μόνο ο άνθρωπος ως νοούμενο είναι το κέντρο του κόσμου, ενώ ο

άνθρωπος ως φαινόμενο αποτελεί ασήμαντο θραύσμα της σκόνης του. Οι αντιφατικοί σκοποί

του ανθρώπου μόνο εσχατολογικώς μπορούν να ξεπεραστούν.

Οι δημιουργικές πράξεις του ανθρώπου κατευθύνονται προς τη βασιλεία του θεού ,

προετοιμάζουν την οδό και εισέρχονται σ' αυτήν.

Όμως υπάρχει ένας ψευδής χιλιασμός, που αντικειμενοποιεί και παρουσιάζει τη βασιλεία του 74

74

θεού με τους όρους του έκπτωτου αυτού κόσμου και υπάρχει μια αληθινή πίστη στην εποχή

του Πνεύματος, στην οποία δεν εφαρμόζονται οι κατηγορίες του κόσμου τούτου. Η βασιλεία

του θεού, που δεν πρέπει να τη νοήσομε ούτε ως τάξη ούτε ως απουσία τάξης, ούτε ως

αναγκαιότητα, ούτε ως αυθαίρετη απόφαση, πρέπει να υπάρχει και στη γη, παρά το γεγονός

ότι ταυτοχρόνως είναι ένα ουράνιο βασίλειο. Μόνο εσχατολογικώς, μόνο στη

βασιλεία του θεού και όχι στο επίγειο βασίλειο μπορεί ο θεός να είναι το

όλον. Μόνο κατά τη δεύτερη έλευση του Χριστού, με τη μορφή του

Χριστού, του Ερχόμενου, θα παρουσιαστεί η τελειότητα του ανθρώπου σε

όλη την πληρότητά της. Και όλη η δημιουργική δραστηριότητα του

ανθρώπου θα εισέλθει σ' αυτή την τελειότητα και την πληρότητα. Το τέλος

του κόσμου είναι ένα θείο και ανθρώπινο έργο, όπου εισέρχεται σ' αυτό και

η δράση και το δημιουργικό έργο του ανθρώπου. Το τέλος, η μεταμόρφωση

και ο φωτισμός του κόσμου, η μελλοντική έλευση του Χριστού προϋποθέτει

ότι ετοιμάστηκε ο δρόμος από τον άνθρωπο. Και συνεπώς μπορούμε να

σκεφτούμε για το τέλος μόνο υπό τους όρους μιας διπλής έντασης και

αντινομίας. Το τέλος είναι πνευματικό γεγονός, το οποίο συμβαίνει στον

υπαρξιακό χρόνο. Όταν προεκτείνουμε το τέλος στον χρόνο αυτού του

κόσμου και το αντικειμενοποιούμε στην ιστορία, το τέλος χωρίζεται σε δυο

και μπορεί να παρουσιασθεί απαισιόδοξο και αισιόδοξο ταυτοχρόνως, ως

καταστροφή και ως κατασκευή. Γι' αυτό το λόγο η εσχατολογική ιδέα

μπορεί και πρέπει να είναι ενεργός και δημιουργική. Δια μέσου των

αντιθέσεων και των συγκρούσεων συμβαίνει μια επιστροφή προς το

πρωταρχικό αλλά τούτο στην πληρότητά του, πλουτισμένο με την εμπειρία

της δημιουργικής δραστηριότητας. Αυτοί είναι οι δρόμοι του πνεύματος.

Από μια έννοια ολόκληρη η παγκόσμια διαδικασία, η ιστορική διαδικασία,

μπορεί να απορροφηθεί από την αιωνιότητα. Και έτσι υπάρχει μια

εσωτερική κίνηση στην πραγματοποίηση των μυστηρίων του πνεύματος. Η

αιωνιότητα αγκαλιάζει το χρόνο.

75

75

Το αρχέγονο μυστήριο είναι το μυστήριο της γέννησης του Θεού στον

άνθρωπο (ο οποίος περιέχει εντός του τον κόσμο) και της γέννησης του

ανθρώπου στον θεό. Στην ατελή γλώσσα μας τούτο σημαίνει πως υπάρχει

στο θεό η ανάγκη για μια απαντητική δημιουργική πράξη εκ μέρους του

ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένας αμαρτωλός. Η συνείδηση της

αμαρτίας δεν είναι παρά μια ροπή καθώς τούτος οδεύει το μονοπάτι του. Ο

άνθρωπος είναι και δημιουργός. Η τραγωδία του ανθρώπου από την οποία

δεν υπάρχει διαφυγή, η διαλεκτική της ελευθερίας, της αναγκαιότητας και

της χάριτος βρίσκουν τη λύση τους μέσα στη σφαίρα του θείου Μυστηρίου,

μέσα στη θειότητα, που κείται βαθύτερα από όσο το δράμα ανάμεσα στο

Δημιουργό και στο δημιούργημα, βαθύτερα από τις παραστάσεις του

Παραδείσου και της Κολάσεως.

Εδώ η ανθρώπινη γλώσσα σιωπά. Η εσχατολογική προοπτική δεν

περιορίζεται στην αναμονή ενός απροσδιόριστου τέλους του κόσμου, η

οπτική της αγκαλιάζει κάθε στιγμή της ζωής. Σε κάθε στιγμή της ζωής

μας, αυτό που χρειάζεται είναι να τελειώνομε με τον παλιό κόσμο και να

αρχίζομε με το νέο. Σ' αυτό συνίσταται η πνοή του Πνεύματος.

Ο αιών του τέλους είναι η αποκάλυψη του Πνεύματος.

Στυλιανός Παπαντωνίου

12 Μαρτίου 1997

Σειρά μαθημάτων Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου

76

76

77

77