1

ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΣΠΙΝΟΖΑ

ΗΘΙΚΗ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2006

2

3

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ

Ο Βαρούχ Σπινόζα γεννήθηκε το 1632 στην εβραϊκή συνοικία του 'Αμστερνταμ της Ολλανδίας από οικογένεια εμπόρων.Φοίτησε στο εβραϊκό σχολείο κι εργάστηκε στο εμπορικό του πατέρα του. ΄Ηταν γνώστης της εβραϊκής και λατινικής γλώσσας..

Την περίοδο 1639-50 παρακολούθησε τα μαθήματα του εβραϊκού σχολείου. Για ένα μεγάλο διάστημα παρακολουθούσε ειδικά μαθήματα για να γίνει ραβίνος.

Το 1656 αφορίστηκε από τη Συναγωγή, ενώ λίγο νωρίτερα είχε γίνει απόπειρα δολοφονίας του.

Την περίοδο 1656-60 κατασκεύαζε φακούς για τηλεσκόπια και ζούσε από την εργασία του.

Το 1661 γράφει το De emendatione intellectu, που δεν τελείωσε ποτέ. Αρχίζει την Ηθική.

Το 1663 δημοσιεύει το Renati Descartes Principiorum Philosophiae και το Cogita Metaphysica.

To 1670 Δημοσιεύει το Tractatus Theologico - politicusΔέχεται επιθέσεις. Το μίσος εναντίον του Σπινόζα φουντώνει.

Ο Σπινόζα πεθαίνει το 1677.

Το 1677 δημοσιεύονται, σύμφωνα με τη διαθήκη του προς τον εκδότη του, τα "Μεταθανάτια 'Εργα" που περιλαμβάνουν την Ηθική, Tractatus Politicus, Tractatus de Emendatione Intellectus.Επιστολές και Απαντήσεις, Σύνοψη της Εβραϊκής Γραμματικής.

4

Το όλο έργο του Σπινόζα μπορεί να παρομοιαστεί με μια ανοδική γραμμή που αρχίζει από την κατανόηση της ματαιότητας του χρήματος, των τιμών, της ηδονής, της γνώμης των άλλων, προχωρεί στην αναζήτηση ενός αληθινού καλού, που να προσφέρει στην αιωνιότητα τέλεια και αδιάκοπη χαρά-κι η αναζήτηση αυτή γίνεται μόνο με τη νόηση, απαλλαγμένη από την μνήμη, τη φαντασία τα πάθη- και κορυφώνεται στη θέα με τα μάτια της ψυχής της αιωνιότητας της ψυχής και των πραγμάτων μέσα στη διανοητική αγάπη της για το Θεό, που είναι τμήμα της άπειρης αγάπης με την οποία ο ίδιος ο Θεός αυταγαπάται. Σ' αυτό το τέρμα βρίσκεται και η σωτηρία, η γαλήνη και η μακαριότητα.

Η αρχή αυτής της πορείας βρίσκεται στο έργο του Πραγματεία για τον εξαγνισμό της νόησης. Η φιλοσοφική αρχή-θεμέλιο των στοχασμών του Σπινόζα είναι ο Θεός. "Η σχολαστική φιλοσοφία αρχίζει από τα πράγματα, ο Ντεκάρτ αρχίζει από τη σκέψη, εγώ αρχίζω από το Θεό".

5

Ας δούμε όμως πρώτα στις γενικές της γραμμές την Πραγματεία για τον εξαγνισμό της νόησης, για να μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε ύστερα την Ηθική του.

Η Πραγματεία για τον Εξαγνισμό της Νόησης είναι ατέλειωτη."'Οταν η πείρα μού έμαθε, γράφει, πως όλα όσα συμβαίνουν στη ζωή είναι κενόδοξα και μάταια... όταν είδα πως οτιδήποτε μουπροκαλούσε φόβο δεν ήταν καλό ούτε κακό από μόνο του, αλλάαποκτούσε τη μια ή την άλλη ιδιότητα ανάλογα με το συναίσθημα της ψυχής, αποφάσισα τελικά ν' αναζητήσω την ύπαρξη ενός αληθινού καλού... Με μια λέξη, αναζητώ ένα πράγμα που, αν το βρω, θα μου προσφέρει στην αιωνιότητα την τέλεια και αδιάκοπη χαρά."

Η ηδονή εμποδίζει τη σκέψη ν' ασχοληθεί με οτιδήποτε άλλο, η θλίψη ταράζει το πνεύμα, το χρήμα συνδέεται με τις τιμές, οι τιμές προσελκύουν κι αιχμαλωτίζουν το πνεύμα με ακόμα μεγαλύτερη δύναμη, γιατί συνήθως τις θεωρούμε σαν αυτοσκοπό, άκακο και αβλαβή. Και τέλος μας αναγκάζουν να προσαρμοστούμε στη γνώμη του πλήθους.

'Ολα αυτά συνδέονται με τη χαρά σαν τα έχουμε, με τη θλίψη όταν τα χάνουμε και είναι αγαθά γνώμης.

Από τη στιγμή που θα αντιληφθούμε τη ματαιότητα, η νόηση έχει ήδη ενισχυθεί.

Η mens, το πνεύμα, περιλαμβάνει τη μνήμη, τη φαντασία, τις συγκινήσεις και τα πάθη.

Η νόηση είναι η πράξη της διανοητικής σύλληψης, η κατανόηση. Και η νόηση δεν είναι η αντίληψη με τις αισθήσεις αλλά, προκειμένου περί αυτού του είδους της αντίληψης, οι επανορθωτικές

πράξεις των από τις αισθήσεις εντυπώσεών μας. Η διανοητική σύλληψη είναι ενεργητική, οι εντυπώσεις στις αισθήσεις είναι παθητικές. Νόηση σημαίνει πως καταλαβαίνω κάποιο πράγμα όπως είναι και ό,τι είναι ακριβώς. Ας το δεχτούμε προς το παρόν ως αίτημα: Η νόηση αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Και στα πλαίσια της ύπαρξης αυτό γίνεται αισθητό με την επιτυχία, με τη συνέπεια, με τη βεβαιότητα. 2 + 2 = 4, το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το μέρος κτλ. Η δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε τις κρίσεις αυτές κ.α αποτελεί τη ισχύ της νόησης. Η νόηση λοιπόν είναι πρόθυμη να μας προσφέρει τις υπηρεσίες της. 'Έτσι οι ηδονές, τα πλούτη, οι τιμές, με τη βοήθεια της νόησης παίρνουν την αληθινή τους θέση: είναι μέσα και όχι σκοποί.

Και όμως υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν από φόβο μήπως χάσουν τα πλούτη τους, και που, για ν' αποκτήσουν αγαθά, χάνουν τη ζωή τους. Βασανίζονται για ν' αποκτήσουν τιμές και επισπεύδουν το θάνατό τους εξαιτίας της φιληδονίας τους.

"Νομίζω, γράφει ο Σπινόζα, πως όλες αυτές τις δυστυχίες τιςπροκαλεί ένα μονάχα αίτιο: η ευτυχία μας και η δυστυχία μαςβρίσκονται πάντα συνδεδεμένες με την ποιότητα του αντικειμένου της αγάπης μας. Δε φιλονικούμε ποτέ για κάποιο αντικείμενο που δεν αγαπούμε. Δε νιώθουμε θλίψη αν χαθεί, ούτε ζήλεια αν το ’ χει κάποιος άλλος, ούτε φόβο ούτε μίσος, μ' άλλα λόγια καμιά συγκίνηση.

Αντίθετα, όλα αυτά συμβαίνουν μέσα στα πλαίσια της αγάπης μας για αντικείμενα μάταια, όπως αυτά που αναφέραμε."

Πρέπει λοιπόν να διακρίνουμε τα φθαρτά από τα αιώνια, αλλά και να απαλλάξουμε τα πράγματα από τα συναισθήματα που τρέφουμε γι' αυτά, για να τα γνωρίσουμε αληθινά.

Πόθεν όμως εξαρτάται η αληθινή γνώση; Βασικά από τη βεβαιότητα και την εσωτερική τελειότητα της ιδέας-έννοιας.

6

"Αν ένας εργάτης, γράφει, επινοήσει ένα έργο σύμφωνα με τουςκανόνες της τέχνης του, παρ' όλο που το έργο αυτό δεν υπήρξε και δε θα υπάρξει ίσως ποτέ, η σκέψη του είναι αληθινή. Και η σκέψη του είναι η ίδια ακριβώς, αδιάφορο αν το έργο υπάρχει ή όχι.

Αντίθετα, αν κανείς πει, για παράδειγμα, πως υπάρχει ο Πέτρος, χωρίς να ξέρει αν ο Πέτρος πράγματι υπάρχει, η σκέψη του είναι λανθασμένη ή αν προτιμούμε όχι αληθινή, ακόμα κι αν ο Πέτρος υπάρχει πραγματικά.Άρα η πρόταση ο Πέτρος υπάρχει είναι αληθινή μόνο για κείνον που γνωρίζει με βεβαιότητα ότι ο Πέτρος υπάρχει."

Για τον Σπινόζα η ευτυχία εξαρτάται από τη δύναμη της νόησης.

"Το μεγαλύτερο αγαθό, γράφει, είναι η γνώση της ενότητας που έχει το πνεύμα με το σύνολο της φύσεως. 'Οσο πιο πολύ μαθαίνει το πνεύμα, τόσο καλύτερα καταλαβαίνει τις δυνάμεις και την τάξη της φύσεως. Όσο πιο πολύ κατανοεί τις δυνάμεις της ή την ισχύ της, τόσο περισσότερο θα είναι ικανό να κατευθύνει τον εαυτό του και να καθορίζει τους κανόνες για τον εαυτό του. Και όσο πιο πολύ κατανοεί την τάξη της φύσεως, τόσο ευκολότερα θα είναι σε θέση να απαλλαγεί από άχρηστα πράγματα. Αυτή είναι η όλη μέθοδος»

Η γνώση έχει στάδια-είδη. Ο Σπινόζα αναφέρει στην Πραγματεία για τον Εξαγνισμό της νόησης τέσσερα είδη γνώσης. Το τέταρτο, που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι η γνώση με την οποία ένα αποτέλεσμα συνάγεται από το αίτιο, όπως οι ιδιότητες ενός σχήματος γεωμετρικού συνάγονται από τον ορισμό του. Αυτό το είδος γνώσης είναι η παραγωγική γνώση.

Μήπως αυτή όμως περιορίζεται μόνο στα Μαθηματικά; Υπάρχει γνώση της φύσεως διά της νοήσεως; Η απάντηση του Σπινόζα είναι ότι δεν πρέπει η νόηση να παρακολουθεί τα ατομικά μεταβλητά πράγματα, αλλά τις σειρές των σταθερών και αιώνιων πραγμάτων. Τα ατομικά και μεταβλητά πράγματα εξαρτώνται τόσο στενά και βασικά από τα σταθερά πράγματα, ώστε χωρίς αυτά δεν είναι δυνατό

ούτε να υπάρξουν ούτε να νοηθούν. Μόνο η θεώρηση των πραγμάτων από την άποψη της αιωνιότητας θα μας δείξει την αιώνια τάξη του κόσμου.

Γι' αυτό και η νόηση θα πρέπει να συλλάβει μια ουσία που είναι η καθολική αιτία όλων των αποτελεσμάτων της φύσεως, με τον τρόπο που η ουσία του κύκλου αποτελεί την αιτία των ιδιοτήτων του.

'Έτσι μπαίνουμε στην Ηθική, στο πρώτο μέρος της οποίαςαποδεικνύεται με γενικό τρόπο η εξάρτηση όλων των πραγμάτων από το Θεό.

Τι απ' όλα τα πιο πάνω πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα:

1. Την προσπάθεια του Σπινόζα να αποκαθάρει από τα συναισθήματα τη δύναμή του να αντιλαμβάνεται τα πράγματα.

2. Την αναζήτηση της αιώνιας χαράς, της έξω από τα πλαίσια του χρόνου.

3. Οτιδήποτε εμποδίζει τη νόηση (πάθη) θεωρείται κακό. Οτιδήποτε τη βοηθεί καλό.

4. Το προβάδισμα δίνεται στη νόηση. Αυτή θα οδηγήσει στο καλό και στη χαρά, γιατί τοποθετεί τα πράγματα στη σωστή τους θέση, απαλλάσσοντάς τα από τα συναισθήματα με τα οποία είναι δεμένο το πνεύμα.

5. Ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. Το ανθρώπινο πνεύμα πρέπει να κατανοήσει τη νομοτέλεια που υπάρχει σ' αυτήν.

6. Το ανώτερο είδος γνώσης είναι η παραγωγική: από τον ορισμό να συνάγονται οι ιδιότητες, από το αίτιο τα αποτελέσματα.Λόγος ή αίτιο των πάντων είναι ο Θεός. Αίτιο του Θεού ο εαυτός του.

7

ΗΘΙΚΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ

Ο Θεός, Υπόσταση ή Ουσία, όπως μεταφράζεται ο όρος substantia είναι αίτιο εαυτού, η ουσία του περικλείνει την ύπαρξη και δεν μπορεί να νοηθεί παρά ως υπάρχων. Είναι καθ' εαυτόν και νοείται δι' εαυτού, είναι απόλυτα αυθύπαρκτος, άπειρος υπόσταση και εκφράζεται από την απειρία κατηγορημάτων, που το καθένα τους πάλι εκφράζει μια αιώνια και άπειρη ουσία. Προγενέστερος από κάθε τι, υπάρχει αναγκαία, αφού κανένας λόγος ή αιτία δεν μπορεί να δοθεί που να τον εμποδίζει να υπάρχει. Εξ άλλου, αν η ύπαρξη αποτελεί δύναμη και τελειότητα, ενώ η ανυπαρξία αδυναμία και ατέλεια, δεν μπορούμε να είμαστε πιο βέβαιοι για την ύπαρξη οποιουδήποτε πράγματος από την ύπαρξη ενός όντος απόλυτα άπειρου ή τέλειου, δηλ. του Θεού. Ο Θεός είναι μοναδικός.

Από τον ορισμό του δεν μπορεί να εξαχθεί ότι υπάρχει άλλος. Οορισμός ουδέποτε αναφέρεται σε ποσότητα. Αν υπήρχαν πολλοί, θα έπρεπε να έχουν την αιτία τους έξω από τον εαυτό τους.

Κάθε τι που υπάρχει, υπάρχει μέσα στο Θεό, και τίποτε δεν μπορεί να νοηθεί ούτε να υπάρχει δίχως το Θεό. Αυτός είναι απόλυτα η πρώτη αιτία, δεν υπάρχει καμιά άλλη έξω από αυτόν, που να τον παρακινεί να δρα, παρά μόνο η τελειότητα της φύσης του.

Μόνος αυτός είναι ελεύθερη αιτία, με την έννοια πως δρα με μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του, όπως συνάγεται από τη φύση του τριγώνου πως οι τρεις γωνίες του είναι ίσες με δύο ορθές.

Η παντοδυναμία του βρισκόταν εν ενέργεια από αιώνες και παραμένει για την αιωνιότητα το ίδιο ενεργός. Η ύπαρξη και η ουσία του και η δύναμή του είναι ένα και το αυτό πράγμα, είναι αιώνια αλήθεια.

8

Είναι, τέλος, ο Θεός, ο λόγος, η αιτία του είναι των πραγμάτων,που τα προσδιορίζει να υπάρχουν και να παράγουν κάποιο αποτέλεσμα κατά καθορισμένο τρόπο.

ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑΤΑ

Την υπόσταση, το Θεό, εκφράζει μια απειρία κατηγορημάτων ήιδιοτήτων, όπως μεταφράζονται τα attributa.Κατηγόρημα είναι ό,τι η νόηση αντιλαμβάνεται πως αποτελεί την ουσία του Θεού.

Δύο από τα άπειρα κατηγορήματα του Θεού είναι προσιτά στονάνθρωπο: η Σκέψη και η 'Έκταση. Ο Θεός είναι πράγμα σκεπτόμενο και ο Θεός είναι πράγμα εκτατό. 'Όπως σκεπτόμενη υπόσταση και εκτεταμένη υπόσταση είναι μία και η αυτή υπόσταση που εννοείται πότε με το ένα κατηγόρημα και πότε με το άλλο. 'Έτσι, η δύναμη του σκέπτεσθαι του Θεού είναι ίση με τη δύναμη του πραγματικώς ενεργείν και η τάξη και η συνάφεια των ιδεών είναι η ίδια με την τάξη και συνάφεια των πραγμάτων.

ΕΚΤΑΣΗ

Η εκτατή υπόσταση είναι άπειρη, αδιαίρετη, δεν αποτελείται απόπεπερασμένα μέρη. Αν θεωρείται διαιρετή, είναι γιατί συλλαμβάνεται με τη φαντασία. Αν τη θεωρήσουμε όπως είναι στη νόηση, θα την παραδεχτούμε άπειρη μοναδική και ιδιαίτερη. Αυτό ίσως μπορούμε να το καταλάβουμε καλύτερα με τη θέση του Σπινόζα πως δεν υπάρχει κενό στη φύση. Αφού λοιπόν δεν υπάρχει κενό στη φύση, αλλά όλα τα πράγματα πρέπει να συναρμοστούν μεταξύ τους, έπεται πως δεν μπορούν να διακρίνονται πραγματικά, δηλ. η σωματική υπόσταση, ενόσω είναι υπόσταση, δεν μπορεί να διαιρεθεί. Για να τα πούμε αλλιώς: Η ύλη είναι η ίδια παντού και δεν υπάρχουν σ' αυτήν διακριτά μέρη, εκτός αν νοούμε πως πάσχει κατά διάφορους τρόπους. Από αυτό συνάγεται πως ανάμεσα στα μέρη της υπάρχει μια τροπική μόνο διαφορά, όχι πραγματική.

Αν δούμε την υπόσταση, το αίτιο του εαυτού του, στη δυναμικότητά του, μπορούμε να πούμε πως η ιδιότητα της έκτασης είναι το αίτιο του εαυτού της που αναπτύσσεται σε άπειρους κόσμους.

Υπενθυμίζουμε πως το κατηγόρημα έκταση είναι ένα από τα δύο που συλλαμβάνομε ως άνθρωποι ότι αποτελούν την ουσία του Θεού. Δεν είναι ο ίδιος ο Θεός η ύλη, η έκταση, αλλά ένα στοιχείο κατανόησής του.

ΣΚΕΨΗ

Εκτός από την έκταση άλλο κατηγόρημα του Θεού αναφέραμε τηΣκέψη.

Αυτή είναι η απόλυτη λογοκρατία της παντοδυναμίας, η απρόσωπη δύναμη του Υπέρτατου 'Όντος να εκδηλώνεται, να εκφράζεται, να παράγει.

Εδώ θα πρέπει να διακρίνουμε τη Σκέψη από τη άπειρη νόηση τουΘεού. η Σκέψη είναι κατηγόρημα του Θεού. Η άπειρη νόηση είναι άμεσος τρόπος της Σκέψης, είναι μια έκφραση της σκέψης. Η άπειρη νόηση είναι η ιδέα που χρησιμοποιεί ο Θεός, για να σκεφτεί τον εαυτό του.

Η άπειρη νόηση είναι πρωτότοκη της Σκέψης και περιλαμβάνει το σύνολο των ψυχών-και αφού όλα είναι έμψυχα σε διαφορετικό βαθμό, κατά Σπινόζα, η άπειρη νόηση περιλαμβάνει όλες τις ιδέες των πραγμάτων.

Το κατηγόρημα, λοιπόν, Σκέψη είναι ακόμα πιο πέρα από την άπειρη νόηση ή την ιδέα του Θεού.

'Ώστε η άπειρη νόηση του Θεού, η συνείδηση του εαυτού του, δενανήκουν στην υπόσταση θεωρημένη με την απόλυτη έννοια, αλλά στα προϊόντα της.

9

Ο Θεός λοιπόν δεν είναι ούτε η άπειρη νόησή του, ούτε η αυτοσυνειδησία του, όπως και δεν είναι ούτε η έκταση ούτε η ύλη.Ο Θεός είναι. 'Ίσως εδώ ο Σπινόζα να θυμάται το "Εγώ ειμί ο ων"που είπε ο Θεός στο Μωυσή στην Παλαιά Διαθήκη. Τι δηλαδή ακριβώς είναι ο Θεός είναι απρόσιτο στη νόησή μας.

ΤΡΟΠΟΙ

Οι τρόποι ορίζονται ως οι διαθέσεις ή τα πάθη της υπόστασης, πουβρίσκονται σε άλλα πράγματα και νοούνται μέσω των άλλωνπραγμάτων. Είναι οι μεταβολές του 'Όντος.

Οι τρόποι διακρίνονται σε άπειρους και περασμένους. Ο άπειρος τρόπος απορρέει από την απόλυτη φύση ενός κατηγορήματος του Θεού και αναγκαία υπάρχει αιώνια και καθορίζει ουσιαστικά τους αναρίθμητους πεπερασμένους τρόπους και την άπειρη αλληλουχία που υπάρχει ανάμεσά τους.

Άπειροι τρόποι είναι το σύμπαν, ο άπειρος χώρος ή η ύλη στηνκατάσταση της ηρεμίας ή της κίνησης και η απόλυτη άπειρη νόηση του Θεού.

Πεπερασμένοι τρόποι είναι τα πεπερασμένα πράγματα. Καθένας από μας είναι ένας πεπερασμένος τρόπος της έκτασης (ένα σώμα) και ένας πεπερασμένος τρόπος της σκέψης (μια νόηση).

Κάθε πεπερασμένο πράγμα έχει προσδιορισμένη ύπαρξη και έχειπροσδιοριστεί να παράγει κάποιο αποτέλεσμα από μιαν άλλη αιτίαεπίσης προσδιορισμένη και επ' άπειρο. 'Έτσι φτάνουμε στην απόλυτη αιτιοκρατία και στον αποκλεισμό του τυχαίου από τη φύση αλλά και της ελευθερίας από τον άνθρωπο. Ο Θεός είναι έμμονος αιτία των πραγμάτων, παραμένει δηλ. ακέραιη στο εσωτερικό του πράγματος, είναι η εσωτερική και όχι η εξωτερική αιτία, που είναι άλλο προσδιορισμένο πράγμα, σώμα ή σκέψη

Ο ΘΕΟΣ-ΦΥΣΗ (Natura naturans και natura naturata.)

Ας έρθουμε τώρα στη διάκριση του Θεού ή της Φύσης σε Δημιουργό Φύση και σε Δημιουργημένη Φύση.

Με Δημιουργό Φύση, γράφει ο Σπινόζα, πρέπει να εννοούμε εκείνο που καθ' εαυτό νοείται αφ' εαυτού, με άλλα λόγια αυτά τακατηγορήματα της υπόστασης που εκφράζουν μια αιώνια και άπειρη ουσία ή ακόμα το Θεό, εφ' όσον τον θεωρούμε ως ελεύθερη ουσία.

Με δημιουργημένη φύση εννοώ, γράφει, κάθε τι που απορρέει από την αναγκαιότητα της φύσης του Θεού, από τη φύση των κατηγορημάτων του ή ακόμα από τη φύση των τρόπων των κατηγορημάτων του Θεού, εφ' όσον τα θεωρούμε ως πράγματα εν τω Θεώ και που δεν μπορούν δίχως το Θεό ούτε να υπάρξουν ούτε να νοηθούν.

Αυτός είναι ο πανθεϊσμός του Σπινόζα. Δημιουργός Φύση είναι ηυπόσταση, οι άπειρες ιδιότητές της ανάμεσα στις οποίες η έκτασηκαι η σκέψη. Η δημιουργημένη φύση ή φυσικοποιημένη περιλαμβάνει όλους τους τρόπους από τους άπειρους ως τους πεπερασμένους, από την άπειρη νόηση, κίνηση, ακινησία, σύμπαν ως τον κόκκο της άμμου.

Με άλλα λόγια η Δημιουργός Φύση, ο Θεός είναι το μόνο πραγματικό, τέλειο, αιώνιο ον, μέρος του οποίου συλλαμβάνουμε με τη νόησή μας-και συλλαμβάνουμε μόνο τα κατηγορήματα έκταση και σκέψη - ενώ η δημιουργημένη φύση, ο κόσμος, είναι το φανέρωμα του Θεού, η ανάπτυξη της παντοδυναμίας του.

Στο τέλος του Περί Θεού μέρους της Ηθικής ο Σπινόζα αίρει μερικές πιθανές παρεξηγήσεις. Ο Θεός δεν ενεργεί αποβλέποντας σε κάτι, στο αγαθό, σ' ένα σκοπό, γιατί δεν υπάρχει τίποτε έξω από αυτόν στο οποίο να αναφέρεται ωσάν σε πρότυπο των έργων του. Ούτε

10

μπορούμε να μιλούμε για ελεύθερη βούληση του Θεού, με τη σημασία της απόλυτης καλής διάθεσης. Ούτε δημιουργήθηκαν τα πράγματα με προοπτική τον άνθρωπο, γιατί το κάθε τι μέσα στη φύση παράγεται από μια αιώνια αναγκαιότητα και από μια υπέρτατη τελειότητα.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

'Ένα πρόβλημα που απασχόλησε τους φιλοσόφους του 17ου αι. ήταν η σχέση σώματος και ψυχής. Ο Ντεκάρτ δέχεται έναν απόλυτο δυϊσμό, μεταξύ της σωματικής ουσίας που ανάγεται στην έκταση και της πνευματικής ουσίας που είναι τελείως άυλη και ανάγεται στη νόηση.

Παρά την ετερογένειά τους, δεν μπορεί ο Ντεκάρτ να αρνηθεί τηναμοιβαία τους επίδραση. 'Έτσι πιστεύει πως το σώμα ενεργεί στοπνεύμα με την αντίληψη των αντικειμένων, και το πνεύμα στο σώμα με την επενέργεια της θέλησης. Για να το εξηγήσει αυτό τοποθέτησε την έδρα της ψυχής στο κωνάριο του εγκεφάλου, έτσι όμως δεν έλυνε το πρόβλημα. 'Έλεγε απλώς ότι η κίνηση του κωναρίου κάνει την ψυχή να δοκιμάζει αυτή την αίσθηση. Με πιο τρόπο όμως γίνεται αυτό το πέρασμα από τη μια ουσία στην άλλη, έστω και μέσα από το κωνάριο, αδυνατεί να εξηγήσει.

Ο Μαλεμπράνς εισάγει τη θεωρία των συμπτωματικών αιτιών. Το σώμα δεν ενεργεί κατ' ευθείαν πάνω στην ψυχή, ούτε και το αντίστροφο. Μόνο ο δημιουργός τους, ο Θεός, είναι ικανός να ενεργήσει πραγματικά. Οι κινήσεις του εγκεφάλου, λοιπόν, που μέσα από αυτές υποτίθεται πως γίνεται η επικοινωνία, έχουν μόνο μια αποστολή: να δώσουν την ευκαιρία σε μια επέμβαση του Θεού. Ο Θεός με τις κινήσεις αυτές κάνει να εμφανίζεται στην ψυχή η αντίληψη μέσα από τα αισθητήρια όργανα.

Από την πλευρά της απόφασης της θέλησης, αυτή θα ήταν από μόνη της αδύνατη να επιτύχει οτιδήποτε. Δίνει όμως την ευκαιρία σε άλληεπέμβαση του Θεού. Οι επεμβάσεις πάντως αυτές δε γίνονται μεθαύμα, γιατί ο Θεός έχει θέσει νόμους στον εαυτό του και σύμφωνα μ' αυτούς παράγει στην ψυχή αντιλήψεις και στο σώμα ενέργειες.

11

Ο Σπινόζα παίρνει μια τελείως ριζοσπαστική θέση. Γι' αυτόν υπάρχει μόνο μια ουσία, ο Θεός, που την αντιλαμβανόμαστε, όπωςείδαμε από τα δύο κατηγορήματά του, τη σκέψη και την έκταση. Οάνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο από ένας ειδικός τρόπος της θεϊκής υπόστασης. Επομένως σώμα και ψυχή είναι το ίδιο πράγμα κοιταγμένο από δύο όψεις. 'Έτσι τίποτε δε συμβαίνει στο ένα χωρίς αντιστοιχία στο άλλο.

Ο Λάιπνιτς, για να εξηγήσει τη σχέση σώματος και ψυχής χρησιμοποιεί τη θεωρία του για προκαθορισμένη αρμονία.«Φανταστείτε», γράφει, «δύο εκκρεμή ή δυο ρολόγια που συμφωνούν τέλεια. Αυτό μπορεί να γίνει με τρεις τρόπους. Ο πρώτος συνίσταται στην αμοιβαία επίδραση του ενός ρολογιού στο άλλο(όπως υποστηρίζει ο Ντεκάρτ) ο δεύτερος στη φροντίδα ενός ανθρώπου που τα προσέχει (όπως υποστηρίζει ο Μαλεμπράνς) ο τρίτος στη ίδιά τους την ακρίβεια .»(η άποψη του Λάιπνιτς).

Ας δούμε όμως αναλυτικότερα τα περί σώματος και ψυχής στην Ηθική του Σπινόζα. Σώμα είναι ο τρόπος που εκφράζει την ουσία του Θεού θεωρούμενη ως κάτι εκτατό κατά βέβαιο και προσδιορισμένο τρόπο.

Τα σώματα διακρίνονται μεταξύ τους ως προς την κίνηση, αδράνεια, ταχύτητα, βραδύτητα. 'Έχουν κοινά σημεία μεταξύ τους και η κίνηση ή η αδράνεια του ενός προσδιορίστηκε από άλλο επίσης προσδιορισμένο και έτσι επ' άπειρον. Το τυχαίο είναι ανύπαρκτο, τα πάντα αιτιοκρατούνται απόλυτα. Πολλά σώματα ενωμένα μπορούν να αποτελούν ένα άτομο.

Ο άνθρωπος αποτελείται από αναρίθμητα τέτοια πολύμορφα σώματα, όπως, τέλος, και η ίδια η φύση, που είναι και αυτή ένα άτομο, που διατηρεί τη μορφή της παρ' όλες τις μεταβολές.

Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και ψυχή. Τα πολυσύνθετα σώματα από τα οποία αποτελείται το σώμα του επιδρούν το ένα στο άλλο, πάσχουν από εξωτερικά σώματα με πολλούς τρόπους, αλλά

και το ανθρώπινο σώμα επηρεάζει ποικιλοτρόπως τα εξωτερικά σώματα, έμψυχα όλα σε διαφορετικό βαθμό.

Η ανθρώπινη ψυχή, ως πράγμα σκεπτόμενο και ενεργητικό, σχηματίζει τις έννοιες, τις ιδέες.

Το αντικείμενο της ιδέας που αποτελεί την ανθρώπινη ψυχή είναι το ανθρώπινο σώμα.

Η ψυχή αντιλαμβάνεται ό,τι συμβαίνει στο σώμα και το ανθρώπινο σώμα υπάρχει σύμφωνα με το αίσθημα που έχουμε γι' αυτό. Σώμα και ψυχή είναι δυο ξεχωριστά, αλλά στην πραγματικότητα ένα και το αυτό πράγμα, που νοείται πότε με το κατηγόρημα της έκτασης πότε με το κατηγόρημα της σκέψης. Και τα δύο όμως βαίνουν παράλληλα και ταυτόχρονα.

Η ικανότητα του σώματος να ενεργεί ή να πάσχει με περισσότερους τρόπους ταυτόχρονα συνεπάγεται και την ανάλογη ικανότητα της ψυχής να αντιλαμβάνεται πολλά πράγματα ταυτόχρονα.

Αφού το ανθρώπινο σώμα είναι πολυσύνθετο, η ιδέα που αποτελεί το μορφικό είναι της ανθρώπινης ψυχής, η ιδέα του σώματος, είναιπολυσύνθετη. Και αφού αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο σώμα,αντιλαμβάνεται και πολλά άλλα σώματα από τα οποία δέχεταιεπιδράσεις ή στα οποία επιδρά.

Οι ιδέες όμως που έχουμε για τα εξωτερικά σώματα δείχνουν μάλλον την κατάσταση του δικού μας σώματος παρά τη φύση των εξωτερικών σωμάτων.

Μόνο ο Θεός είναι τέλειος κάτοχος όλων των ιδεών των πραγμάτων, και της ψυχής μας και του σώματος μας. Η ανθρώπινη ψυχή εν μέρει ή ατελώς γνωρίζει τον εαυτό της, το σώμα της και τα άλλα πράγματα. Μπορεί όμως να αποκτήσει τέλειες γνώσεις, αν αναγάγει τα πάντα στο Θεό και δεν μένει προσηλωμένη στις έννοιες των παθών του σώματος της.

12

ΦΑΝΤΑΣΙΑ-ΜΝΗΜΗ-ΣΥΝΕΙΡΜΟΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ

Πολλές φορές η ψυχή φαντάζεται, δηλ. θεωρεί εξωτερικά πράγματα ως παρόντα, ενώ δεν είναι. Και τούτο, επειδή υπέστη μιαν επίδραση το σώμα της χωρίς να τη διαδεχτεί άλλη, που να αποκλείει την ύπαρξη αυτού του ίδιου εξωτερικού σώματος.

Αν μια φορά έπαθε μια τροποποίηση το ανθρώπινο σώμα από δυοταυτόχρονα σώματα, όταν φανταστεί το ένα, θα θυμηθεί αμέσως και το άλλο. 'Έτσι έχουμε τη μνήμη και τα συνειρμό των παραστάσεων, που διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο.

ΣΥΓΚΕΧΥΜΕΝΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Επειδή η ψυχή γνωρίζει το σώμα μέσω των εννοιών των παθών του σώματος από τα εξωτερικά πράγματα, δεν έχει αυτοτελή γνώση των εξωτερικών πραγμάτων, αλλά τα φαντάζεται, και έχει συγκεχυμένες έννοιες, όπως συγκεχυμένες είναι οι έννοιες που σχηματίζει για το ίδιο της το σώμα και για τον εαυτό της.

ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Για ν' αποκτήσει αυτοτελή γνώση, πρέπει να παύσει να αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος τα πράγματα ως τυχαία, και να στραφεί στη γνώση των ομοιοτήτων και των διαφορών τους, στην εσωτερική τους σχέση. Τότε θα αντιληφθεί πως τα ιδιαίτερα πράγματα είναι φθαρτά και τυχαία, με την έννοια πως δεν μπορούμε να έχουμε αυτοτελή γνώση για τη διάρκειά τους.

'Ολες οι ιδέες είναι αληθινές και αυτοτελείς εφ' όσον είναι μέσαστο Θεό και τις θεωρούμε στη σχέση τους με το Θεό. Ατελείς και συγκεχυμένες γίνονται, όταν τις θεωρήσουμε στις σχέσεις τους με την ιδιαίτερη ψυχή κάποιου.

ΚΟΙΝΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Υπάρχουν όμως ορισμένες ιδέες ή έννοιες που είναι κοινές σεόλους τους ανθρώπους, γιατί όλα τα σώματα συμπίπτουν με μερικά πράγματα που πρέπει να γίνονται αντιληπτά με αυτοτελή τρόπο, δηλ σαφώς και συγκεκριμένα από όλους.

Αυτές είναι οι ιδέες των κοινών ιδιοτήτων του σώματος μας με ταεξωτερικά σώματα. 'Έτσι όσο περισσότερες κοινές ιδιότητες έχει ηψυχή με τα πράγματα, τόσο αντιλαμβάνεται αυτοτελώς πολλά πράγματα. Αυτές οι κοινές έννοιες (communes) είναι οι αρχές του λογισμού μας και από αυτές απορρέει μια σειρά από έννοιες και δικαιώματα.

ΤΡΙΑ ΕΙΔΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΗΘΙΚΗ (τέσσερα στον Εξαγνισμό της νόησης)

Γενικές έννοιες σχηματίζουμε

1. Από τα ιδιαίτερα αντικείμενα που μας παρασταίνουν συγκεχυμένα και άτακτα οι αισθήσεις. Αυτές οι αντιλήψεις είναι η γνώση που προέρχεται από αόριστη εμπειρία.

2. Από τα σύμβολα. Ακούγοντας ή διαβάζοντας μια λέξη, θυμόμαστε το πράγμα και σχηματίζουμε ιδέα γι' αυτό. Αυτοί οι δύο τρόποι είναι η γνώση του πρώτου είδους. Γνώμη ή φαντασία.

3. Από τις κοινές και τις αυτοτελείς ιδέες. Λόγος και γνώση του δεύτερου είδους προέρχεται από τις κοινές έννοιες και τις αυτοτελείς ιδέες που έχουμε για τις ιδιότητες τωνπραγμάτων.

4. Τρίτο είδος γνώσης είναι η Διαισθητική γνώση, που ξεκινά από

13

την αυτοτελή ιδέα της μορφικής ουσίας ορισμένων κατηγορημάτων του Θεού και προχωρεί στην αυτοτελή ιδέα της ουσίας των πραγμάτων.

Η γνώση του πρώτου είδους είναι η αιτία του ψεύδους, ενώ η γνώση του δεύτερου και τρίτου είδους είναι αληθινή. Περιλαμβάνει αυτοτελείς ιδέες. Με το δεύτερο και τρίτο είδος γνώσης ξεχωρίζουμε το αληθινό από το ψευδές.

Η αληθινή ιδέα συνοδεύεται από τη βεβαιότητα πως ξέρουμε αληθινά κάτι. Η αληθινή ιδέα είναι κριτήριο της αλήθεια. 'Όπως το φως φανερώνεται μόνο του και μας κάνει να γνωρίσουμε τα σκοτάδια, έτσι κι η αλήθεια είναι κριτήριο και του εαυτού της και του ψεύδους.

Η αληθινή ιδέα άσχετα με το ότι συμφωνεί με το αντικείμενό της,συνοδεύεται από τη βεβαιότητα της αλήθειας της. Η αληθινή γνώση περιέχει τη μεγαλύτερη βεβαιότητα. Αποκλείει τη σύγχυση, την ασάφεια, την πιθανότητα. "Προσθέστε ακόμα, γράφει ο Σπινόζα, πως η ψυχή μας, εφ' όσον αντιλαμβάνεται αληθινά τα πράγματα, είναι μέρος της άπειρης νόησης του Θεού. 'Ωστε οι σαφείς και συγκεκριμένες ιδέες της ψυχής είναι αληθινές, όπως είναι αναγκαίο και για τις ιδέες του Θεού."

Σημασία λοιπόν έχει η εσωτερική τελειότητα της έννοιας και ηβεβαιότητα που τη συνοδεύει.

Η φύση του Λόγου (ratio) απαιτεί να θεωρεί τα πράγματα ως αναγκαία. Μόνον η φαντασία μπορεί να μας κάνει να θεωρούμε ταπράγματα ως τυχαία. Επίσης μέσα στη φύση του Λόγου είναι να αντιλαμβάνεται τα πράγματα ότι κατέχουν ένα ορισμένο είδος αιωνιότητας, αφού η αναγκαιότητα των πραγμάτων είναι η ίδια η αναγκαιότητα της αιώνιας φύσης του Θεού. 'Έτσι κάθε ιδέα οποιουδήποτε σώματος ή πράγματος περικλείνει αναγκαία την αιώνια και άπειρη ουσία του Θεού.

Η ανθρώπινη, τέλος, ψυχή έχοντας αυτοτελείς - τέλειες ιδέες έχειαυτοτελή γνώση της αιώνιας και άπειρης ουσίας του Θεού. Αν δενέχει, τούτο οφείλεται στη φαντασία, στις λέξεις χωρίς έννοια, στις επιδράσεις που δεχόμαστε από τα εξωτερικά σώματα, στους συνειρμούς μας που αρχίζουν από τα πράγματα, και στη σύνδεση του Θεού με τις εικόνες των πραγμάτων.

Εφ' όσον όμως υπάρχει μέσα η γνώση της άπειρης ουσίας του Θεούκαι η αιωνιότητά του, μπορούμε να συναγάγουμε πολλές ιδέες αυτοτελείς και να σχηματίσουμε το τρίτο είδος γνώσης. Και πάλι όμως , προς το τέλος, θα πρέπει να αρθούν ορισμένες παρεξηγήσεις.

ΝΟΗΣΗ_ΒΟΥΛΗΣΗ

Απόλυτη ελεύθερη βούληση στην ψυχή δεν υπάρχει, γιατί αυτή είναι βέβαιος και ορισμένος τρόπος του σκέπτεσθαι δεν είναι απόλυτη αιτία, δεν μπορεί δηλ. να έχει απόλυτη ικανότητα η ψυχή να θέλει ή να μη θέλει, διότι προσδιορίζεται στο να θέλει τούτο ή εκείνοαπό προσδιορισμένη επίσης αιτία και επ' άπειρο.

Κατά τον ίδιο λόγο δεν υπάρχει στην ψυχή καμιά απόλυτη ικανότηταγια να γνωρίζει να επιθυμεί, να αγαπά κτλ.. 'Όλα αυτά είναιπλασματικά επινοήματα ή κοινές έννοιες που σχηματίζομε από ταπράγματα.

Νόηση και βούληση είναι γένη όπως η πετρότητα με την πέτρα οάνθρωπος στη σχέση με τον Παύλο κτλ..

Λέγοντας βούληση ο Σπινόζα εννοεί την ιδιότητα να διαβεβαιώνουμε και να αρνιόμαστε πως κάτι είναι αληθινό ή ψεύτικο.

Βούληση δεν είναι η επιθυμία με την οποία ορέγεται ή απεχθάνεται η ψυχή κάτι. Και εδώ αναγκαία μια παρένθεση: «Βρισκόμαστε σε μια εποχή που δεν έχει ακόμα γίνει η διάκριση μεταξύ Θεωρητικού λόγου και Πρακτικού Λόγου. Εκείνο που παρέσυρε τους σοφούς της εποχής

14

εκείνης στη σύγχυση πρακτικού και θεωρητικού συνειδέναι, κρίσης και θέλησης, γράφει στην Ηθική του ο Ε. Παπανούτσος, φαίνεται να είναι ο ακόλουθος συλλογισμός:

Η κρίση ποιοτικά διακρίνεται σε θέση και άρνηση, κατάφαση καιαπόφαση αλλά η κατάφαση σαν συγκατάθεση τι άλλο είναι παράεπιδοκιμασία, και η επιδοκιμασία αρχή κιόλας της επιδίωξης, δηλ.τάση προς την πραγμάτωση; Και η απόφαση σαν απόκρουση τι άλλο είναι παρά αποδοκιμασία, και η αποδοκιμασία αποτροπή καιαπομάκρυνση δηλ., τάση προς την έμπρακτη αποφυγή; Σήμερα όμως διακρίνουμε τη λογική κατάφαση από την επιδοκιμασία σαναναγνώριση μιας ηθικής αξία»

Για τον Σπινόζα όμως νόηση και βούληση είναι το ίδιο πράγμα.'Όπως είπαμε, η έννοια είναι δημιούργημα της νόησης. Η βεβαίωση που περικλείνει την έννοια ανήκει στην ουσία αυτής της έννοιας, οπότε βούληση και νόηση είναι το ίδιο πράγμα, αφού νόηση είναι η ίδια η έννοια και βούληση η βεβαίωση αυτής της έννοιας. Η βούληση και η νόηση είναι οι ιδιαίτερες διαβεβαιώσεις.. Και αφού με βεβαιότητα εννοούμε κάτι το θετικό, η ψευδής ιδέα δεν περικλείνει τη βεβαιότητα.

Αν παραδεχόμαστε πως η βούληση είναι κάτι άλλο, τούτο οφείλεται στη σύγχυση. Άλλο η ιδέα (έννοια), άλλο η λέξη, άλλο η εικόνα του πράγματος. Η ιδέα ως τρόπος του σκέπτεσθαι δε συνίσταται στις εικόνες ή στις λέξεις, που είναι τρόποι της έκτασης. Το ίδιο η ουσία των λέξεων και εικόνων δεν περικλείνει την έννοια, που είναι τρόπος της σκέψης.

Τελειώνουμε το περί ψυχής μέρος της Ηθικής με τέσσεριςπαρατηρήσεις του Σπινόζα για τη χρησιμότητα της θεωρία του.

1. Είναι χρήσιμη γιατί μας διδάσκει ότι ενεργούμε μόνο με τουςορισμούς του Θεού και πως συμμετέχουμε στη θεία φύση, και αυτό, όσο περισσότερο τέλειες πράξεις κάνουμε, γνωρίζουμε όλο και περισσότερο το Θεό. (πράξη και ιδέα θεωρούνται το αυτό, η μια με

το κατηγόρημα της σκέψης η άλλη με το κατηγόρημα της έκτασης.) Αυτή η θεωρία μας δίνει γαλήνη στην ψυχή και μας διδάσκει πως η μεγαλύτερη ευδαιμονία και μακαριότητα συνίσταται στη γνώση του Θεού, και αυτή μας οδηγεί να κάνουμε πράξεις που τις υπαγορεύει η αγάπη και η ευσέβεια, η ίδια η υπηρέτηση του Θεού είναι η αρετή και η ευδαιμονία και η ελευθερία. Άλλη ανταμοιβή δεν υπάρχει.

2. Μας διδάσκει ποια πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι σταπράγματα της τύχης, σ' εκείνα δηλ. που δεν είναι στην εξουσία μαςπου δεν απορρέουν από τη φύση μας. Δηλαδή να περιμένουμε καιυπομένουμε με ψυχική ηρεμία και τις δύο όψεις της τύχης, αφού όλα απορρέουν από την αιώνια απόφαση του Θεού με την ίδια αναγκαιότητα που απορρέει από την ουσία του τριγώνου πως οι τρεις του γωνίες είναι ίσες με δύο ορθές.

3. Αυτή η θεωρία είναι χρήσιμη για την κοινωνική ζωή, γιατί μαςδιδάσκει να μην έχουμε μίσος, να μην περιφρονούμε, να μη χλευάζουμε κανένα, να μην οργιζόμαστε, να μη φθονούμε κανένα. Ακόμα διδάσκει στον καθένα να αρκείται σ' αυτά που έχει και να βοηθά τον πλησίον του με οδηγό τη λογική, ανάλογα δηλ. με τις απαιτήσεις του χρόνου και των πραγμάτων.

4. Αυτή η θεωρία είναι ακόμα πολύ χρήσιμη στην κοινωνική ζωή,γιατί διδάσκει πώς πρέπει να κυβερνώνται και να κατευθύνονται οιπολίτες, και αυτό όχι για να είναι δούλοι, αλλά για να κάνουνελεύθερα ό,τι είναι καλύτερο.

Τι θα πρέπει να προσέξουμε απ' όσα ειπωθήκαν ως τώρα:

1. Ο Θεός, η αιτία εαυτού, γίνεται γνωστός στον άνθρωπο μόνο από δύο κατηγορήματα-ιδιότητες του, τη Σκέψη και την 'Έκταση.

2. Ο άνθρωπος είναι τροποποίηση αυτών των δύο κατηγορημάτων του Θεού και αποτελείται από σώμα και ψυχή που βαίνουν παράλληλα.

15

3. Ο άνθρωπος έχει ατελή γνώση του εαυτού του και των πραγμάτων, διότι φαντάζεται, γνωρίζει τα πράγματα μέσω των παθών του σώματος του, έχει συγκεχυμένες ιδέες-έννοιες. Αποκτά την αληθινή γνώση, όταν αναγάγει τα πάντα στο Θεό και κατανοεί την απόλυτη αιτιοκρατία που διέπει τον κόσμο.

4. Το πρώτο είδος γνώσης είναι η γνώμη ή φαντασία, που προέρχεται από τις αισθήσεις ή τις λέξεις.

Το δεύτερο προέρχεται από τις κοινές και αυτοτελείς έννοιες μετις οποίες γνωρίζουμε τα πράγματα στη γενικότητά τους.

Το τρίτο είναι η διαισθητική γνώση, που αρχίζει από τη γνώση των κατηγορημάτων του Θεού και προχωρεί στη γνώση των ιδιαίτερων πραγμάτων.

5. Η αλήθεια είναι η τέλεια ιδέα που συνοδεύεται από τη βεβαιότητα του νοούντος υποκειμένου.

6. Η νόηση είναι γένος της αυτοτελούς ιδέας, ενώ η βούληση είναι γένος της βεβαίωσης που περικλείνει η αυτοτελής ιδέα. 'Αρα νόηση = βούληση.

7. Αληθινή γνώση του Θεού και της απόλυτης αιτιοκρατίας = ορθή Πράξη = ανοχή και υπομονή = αρετή = ευδαιμονία.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

Τα πάθη δε βρίσκονται έξω από τους νόμους της φύσης. Ο άνθρωπος δεν είναι μέσα στη Φύση κράτος εν κράτει. Δεν είναι αιτία του εαυτού του, αλλά ακολουθεί τη φύση και δεν προσδιορίζεται μόνο από τον εαυτό του. Η αιτία της ανθρώπινης αδυναμίας και αστάθειας πρέπει να αναζητηθεί στην κοινή δύναμη της Φύσης, γι' αυτό και ο Σπινόζα θα πραγματευθεί τα ελαττώματα, τα συναισθήματα, τα πάθη των ανθρώπων με τη γεωμετρική μέθοδο και με αυστηρούς συλλογισμούς.

Τα πάθη πρέπει να κατανοηθούν σύμφωνα με τους καθολικούς κανόνες της Φύσης, ανάγονται σε αίτια και έχουν ιδιότητες που μπορούν να γίνουν γνωστές.

"Θα αναλύσω τις ανθρώπινες πράξεις και ορέξεις σαν να επρόκειτο για γραμμές, για επιφάνειες, για όγκους» γράφει.

Ήδη αντιλαμβανόμαστε πως με τον όρο πάθη ο Σπινόζα εννοεί κάτι πολύ γενικότερο απ' ό,τι σήμερα εννοούμε. Στον όρο πάθη περιλαμβάνει και τα συναισθήματα και τις ορέξεις.

Και πρώτα οι ορισμοί:

Αυτοτελής αιτία: εκείνη της οποίας μπορούμε να αντιληφθούμε καθαρά και συγκεκριμένα το αποτελέσματα από αυτήν και μόνο.

Ατελής ή μερική αιτία: εκείνη το αποτέλεσμα της οποίας δεν μπορούμε να γνωρίσουμε μόνο από αυτήν.

Ενεργούμε όταν μέσα μας ή έξω από μάς γίνεται, παράγεται κάτι, ένα αποτέλεσμα, του οποίου είμαστε η αυτοτελής αιτία, δηλ. όταν

16

απορρέει κάτι από τη φύση μας, που μπορούμε να το κατανοήσουμε καθαρά από μόνο του.

Πάσχουμε όταν απορρέει κάτι από τη φύση μας, όταν εν μέρει είμα-στε η αιτία που το προκάλεσε.

Ο κάθε άνθρωπος, εφόσον δεν είναι αίτιο εαυτού, δεν είναι Θεός, επηρεάζεται, έχει συναισθήματα.

Πάθη, συναισθήματα, είναι η κατάσταση κατά την οποία το σώμα επηρεάζεται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η δύναμη ενέργειας του σώματος αυξάνεται ή ελαττώνεται, προάγεται ή παρεμποδίζεται, και μαζί και η ιδέα του σώματος.

Όταν μπορούμε να είμαστε η αυτοτελής αιτία κάποιου αποτελέσματος, μιλούμε για ενέργεια, για δράση, ειδάλλως για το κυρίως πάθος.

Ένα παράδειγμα από το βιβλίο του L. MILLET για το Σπινόζα θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι εννοεί ο φιλόσοφός μας.

«Ας υποθέσουμε ένα παιδί που με επιδέξια κίνηση αρπάζει τη μπάλα: αυτό συμβαίνει επειδή αντιλαμβάνεται την αλήθεια (η νόησή του ασκείται): το βλέπουμε να χαμογελά με ικανοποίηση, τα μάτια του λάμπουν κτλ. Είναι η αυτοτελής αιτία, αίτιο με πληρότητα, εφόσον αρπάζει τη μπάλα με μια επιδέξια κίνηση: το αποτέλεσμα πηγάζει απ' την κυριαρχία των κινήσεων. Το αποτέλεσμα είναι η εφαρμογή μιας εσωτερικής δύναμης σ' ένα εξωτερικό πράγμα, που, απ' την αιτιατή άποψη της θεώρησης (η κίνηση της μπάλας), βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο της δύναμης του παιδιού. Ένα λιγότερο επιδέξιο παιδί δεν ξέρουμε πότε θα τα καταφέρει, πότε όχι. Είναι ατελής αιτία. Δεν αντιλαμβάνεται την ορμή της μπάλας, οι κινήσεις του είναι ασυντόνιστες, το αποτέλεσμα, αρπάζει ή όχι την μπάλα, είναι άσχετο με τη δύναμή του, απελπίζεται, δεν ξέρει τι λέει. Βρίσκεται στην περιοχή του πάθους και όχι της ενέργειας, όπως το προηγούμενο παιδί. Αλλά και το ένα και το άλλο νιώθουν συναισθήματα.

Η αδεξιότητα, η φαντασία, γράφει ο μελετητής του Σπινόζα, και η μνήμη εκφράζουν το πάθος. Η επιδεξιότητα και η νόηση εκφράζουν τη δράση (ενέργεια). Ο άνθρωπος αναπτύσσεται με σκοπό να φτάσει μέχρι τις ιδέες με πληρότητα. Η προσπάθεια του ανθρώπου εκδηλώνεται μέσα στο χώρο του πεπερασμένου, που είναι μια άποψη του Αίτιου του Εαυτού του».

Με το πιο πάνω παράδειγμα καταλαβαίνουμε και τι εννοεί ο Σπινόζα με το παράλληλο σώματος και ψυχής.

Η ψυχή, εφόσον έχει αυτοτελείς ιδέες ενεργεί, εφόσον έχει ατελείς ιδέες πάσχει ως προς ορισμένα σώματα. Στο Θεό όμως οι ιδέες είναι όλες αυτοτελείς και τέλειες. Όσο περισσότερο ατελείς ιδέες έχει η ψυχή, τόσο περισσότερο πάσχει.

Το σώμα δεν προσδιορίζει την ψυχή στο σκέπτεσθαι, ούτε η ψυχήτο σώμα στην κίνηση, αδράνεια κτλ., αφού οι τρόποι του σκέπτεσθαιέχουν ως αιτία το Θεό ως σκεπτόμενο πράγμα και η κίνηση, αδράνεια κτλ. έχουν αιτία το Θεό ως εκτατό.

Η ψυχή και το σώμα, επαναλαμβάνουμε, είναι ένα και το ίδιο πράγμα, που νοείται άλλοτε με το κατηγόρημα της σκέψης και άλλοτε με το κατηγόρημα της έκτασης. Και γι' αυτό συνάγεται ότι η τάξη ή η αλλη-λουχία των πραγμάτων είναι η αυτή με την τάξη των ιδεών, άρα η τάξη των ενεργημάτων και παθών του σώματος συμπίπτει με την τάξη των ενεργημάτων και παθών της ψυχής.

ΑΠΟΦΑΣΗ - ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

Οι άνθρωποι νομίζουν τον εαυτό τους ελεύθερο, επειδή έχουν συνείδηση για τις πράξεις τους και αγνοούν τις αιτίες από τις οποίες προσδιορίζονται Οι αποφάσεις της ψυχής είναι οι ορέξεις και ποικίλ-λουν ανάλογα με τις διαθέσεις του σώματος. Απόφαση, ορέξεις της ψυχής, προσδιορισμός του σώματος είναι πράγματα ταυτόχρονα, ένα

17

και το ίδιο πράγμα, που το ονομάζουμε απόφαση, όταν θεωρείται υπό το κατηγόρημα της σκέψης και εξηγείται από αυτό και προσδιορισμό, όταν θεωρείται υπό το κατηγόρημα της έκτασης και συνάγεται από τους νόμους της κίνησης και της αδράνειας.

Η απόφαση της ψυχής που τη νομίζουμε ελεύθερη δεν είναι τίποτε άλλο παρά η βεβαίωση που περικλείνεται μέσα στην ιδέα. Έτσι αυτές οι αποφάσεις σχηματίζονται μέσα στην ψυχή με την ίδια αναγκαιότητα που σχηματίζονται και οι ιδέες των πραγμάτων που υπάρχουν ενεργώς.

Όσοι νομίζουν, γράφει ο Σπινόζα, πως πράττουν από ελεύθερη απόφαση της ψυχής ονειρεύονται

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΕΜΜΟΝΗΣ ΣΤΟ ΕΙΝΑΙ

Ερχόμαστε τώρα σε μια βασική ιδέα της Ηθικής του Σπινόζα, στην προσπάθεια εμμονής στο είναι

Μόνο εξωτερική αιτία μπορεί να καταστρέψει ένα πράγμα. Ο ορισμός ενός πράγματος βεβαιώνει, θέτει την ουσία του. Από τον ορισμό του δεν μπορούμε να βρούμε τίποτε που να μπορεί να του αφαιρέσει την ουσία.

Είναι παράλογο να συνυπάρχουν στο ίδιο υποκείμενο δυο πράγματα αντίθετα, εφόσον το ένα μπορεί να καταστρέψει το άλλο. Έτσι φτάνουμε στο 60 Θεώρημα:

«Κάθε πράγμα, εφόσον εξαρτάται απ' αυτό, τείνει να εμμένει στο είναι του", εφόσον κάθε πράγμα είναι τρόπος που εκφράζει τη δύναμη και ενέργεια του Θεού κατά καθορισμένο τρόπο. Έτσι, το πράγμα, εφόσον μπορεί, εναντιώνεται σε κάθε τι που τείνει να του αφαιρέσει την ύπαρξη.

Η προσπάθεια εμμονής στο είναι δεν είναι τίποτε πέρα από τα όρια της ουσίας του πράγματος. Η προσπάθεια αυτή περικλείνει απεριόριστο χρόνο και όχι πεπερασμένο.

Η ψυχή εφόσον έχει ιδέες, είτε ευδιάκριτες είτε συγκεχυμένες, προσπαθεί να εμμένει στο είναι της επ' άπειρον και έχει συνείδηση της προσπάθειάς της, αφού διά των ιδεών των παθών του σώματός της έχει συνείδηση του εαυτού της.

ΕΠΙΘΥΜIΑ - ΧΑΡΑ - ΛΥΠΗ

Αυτή η προσπάθεια εμμονής στο είναι όταν αναφέρεται μόνο στην ψυχή ονομάζεται βούληση, όταν και στο σώμα και στην ψυχή ταυτόχρονα oνoμάζεται (στην τρέχουσα γλώσσα) όρεξη, ορμή.

Η όρεξη είναι η ουσία, η φύση του ανθρώπου: από την ουσία αυτή απορρέουν οι πράξεις εκείνες που χρησιμεύουν για τη διατήρησή του κι έτσι ο άνθρωπος προσδιορίζεται να τις εκτελέσει.

Επιθυμία, πόθος, είναι η ενσυνείδητη όρεξη, ορμή. Έτσι, βλέποντας κάποιο πράγμα καταβάλλουμε προσπάθεια, το θέλουμε, ορμούμε προς την κατεύθυνσή του, το ποθούμε, όχι επειδή το κρίνουμε καλό, αλλά αντίθετα, κρίνουμε ένα πράγμα καλό, επειδή καταβάλλουμε προσπάθεια για να τ' αποκτήσουμε, επειδή το θέλουμε, επειδή ορμούμε προς την κατεύθυνσή του, επειδή το ποθούμε. (Αγαθό είναι ό,τι μας χρησιμεύει στην ορμή και στην προσπάθειά μας να διατηρήσομε το είναι μας και κακό το επιζήμιο στην πραγμάτωση αυτής της τάσης μας).

Ο άνθρωπος ως σκεπτόμενος πεπερασμένος τρόπος έχει συνείδηση της προσπάθειάς του να εμμένει στο είναι και ταυτόχρονα νιώθει να επηρεάζεται από τα άλλα όντα.

Το συναίσθημα είναι αυτή καθεαυτή η ύπαρξη της συνείδησης. Αλλά η συνείδηση ταράζεται από τις εικόνες των πραγμάτων,

18

συγκλονίζεται από εξωτερικές πιέσεις και εσωτερικές, και έτσι ο άνθρωπος έχει την εντύπωση πως η δύναμή του άλλοτε μεγαλώνει, άλλοτε μικραίνει.

Αν ένα πράγμα υποβοηθεί ή εμποδίζει τη δύναμη του σώματος, ηιδέα του αυξάνει ή ελαττώνει τη δύναμη της ψυχής.

Η χαρά είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τη μετάβαση της ψυχήςσε μια μεγαλύτερη τελειότητα και η λύπη ένα συναίσθημα με το οποίο μεταβαίνει η ψυχή σε μια μικρότερη τελειότητα.

Φτάσαμε έτσι στα τρία πρωταρχικά πάθη: την επιθυμία, τη χαρά και τη λύπη. Όλα τα άλλα γεννιούνται από αυτά τα τρία.

Η ψυχή προσπαθεί να φανταστεί ό, τι αυξάνει τη δύναμη ενεργείαςτου σώματός της και απεχθάνεται να φαντάζεται ό,τι την ελαττώνει.

Η αγάπη, το μίσος, η ελπίδα, κτλ είναι παραλλαγές αυτών τωνπρωταρχικών παθών.Στο τέλος του τρίτου μέρους της Ηθικής δίνεται ο γενικός ορισμός των παθών:

Το συναίσθημα, με την έννοια του πάθους της ψυχής, είναι μια συγκεχυμένη ιδέα με την οποία η ψυχή βεβαιώνει μεγαλύτερη ή μικρότερη από πριν δύναμη για να υπάρχει το σώμα της. Η δύναμη αυτή υποχρεώνει την ψυχή να σκεφτεί τούτο το πράγμα, παρά το άλλο.

Ο άνθρωπος, λοιπόν, μέσα στη φύση, είναι περιορισμένος, τα πάθη τον εμποδίζουν να σκεφτεί σωστά, βρίσκεται σε σύγχυση. Εξαρτάταιαπό εξωτερικά πράγματα, προσπαθεί όμως να διατηρήσει το είναι του.

Η ψυχή του είναι κατά ένα μέρος ενεργητική, κατά ένα μέρος παθητική. Χαίρεται ο άνθρωπος όταν νιώθει να αυξάνει η δύναμή του

και αυτή τη χαρά προσπαθεί να τη διατηρήσει, ώστε να ενισχυθεί η τελειότητα της ψυχής, η δύναμη της νόησης, ώστε να είναι η αυτοτελής αιτία των πράξεών του και να ενεργεί περισσότερο, παρά να πάσχει.ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ:

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ή ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

Δουλεία, γράφει ο Σπινόζα στον πρόλογο του τέταρτου μέρους της Ηθικής, είναι η αδυναμία του ανθρώπου να χαλιναγωγήσει ή να μετριάσει τα πάθη του. Υποταγμένος στα πάθη ο άνθρωπος δεν είναι κύριος του εαυτού του.

Μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις είναι απαραίτητες:

1. ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΤΕΛΕΙΑ Στην πραγματικότητα είναι τρόπος της σκέψης, δηλ έννοιες που συνηθίσαμε να τις κατασκευάζομε, γιατί συγκρίνομε ανάμεσά τους άτομα του ίδιου είδους ή του ίδιου γένους. Τελειότητα και πραγματικότητα είναι το ίδιο πράγμα. Δηλ ανάγομε όλα τα άτομα της φύσης στην έννοια του όντος. Συγκρίνοντάς τα μεταξύ τους, εφόσον βρίσκομε πως τα μεν έχουν μεγαλύτερη οντότητα ή πραγματικότητα από τα δε, λέμε πως είναι τελειότερα. Ατελή, όταν δε φτάνουν το όριό τους. Τα ατελή δε μας επηρεάζουν όσο τα τέλεια.

. 2. ΚΑΛΟ - ΚΑΚΟ Το ίδιο συμβαίνει με τις έννοιες αυτές.'το καλό και το κακό δε δείχνουν τίποτε το θετικό στα πράγματα, εφόσον θεωρούνται καθεαυτά. Είναι τρόποι της σκέψης ή έννοιες που σχηματίζομε γιατί συγκρίνομε τα πράγματα ανάμεσά τους. Η Μουσική είναι καλή για το μελαγχολικό, κακή για το λυπημένο, ούτε καλή ούτε κακή για τον κωφό. Ας εννοούμε λοιπόν με το καλό: εκείνο που γνωρίζομε με βεβαιότητα πως είναι ένα μέσο για να μας πλησιάσει προς το πρότυπο της ανθρώπινης φύσης, όπου αποβλέπομε, και κακό εκείνο που γνωρίζομε πως μας παρεμποδίζει να φτάσουμε αυτό το πρότυπο.

19

Τελειότερος ή ατελέστερος είναι ένας άνθρωπος ανάλογα με το αν προσεγγίζει ή όχι προς το ανθρώπινο πρότυπο.Καλό λοιπόν είναι το ωφέλιμο, κακό αυτό που μας εμποδίζει να αποκτήσομε το αγαθό. Τέλος, για το οποίο κάνομε κάτι, είναι η όρεξη.

ΑΡΕΤΗ - ΔΥΝΑΜΗ Αρετή και δύναμη είναι το ίδιο πράγμα, δηλ. η αρετή εφόσον αναφέρεται στον άνθρωπο είναι η ίδια η ουσία ή η φύση του ανθρώπου, εφόσον έχει τη δύναμη να κάνει ορισμένα πράγματα, που μπορούν να νοηθούν μόνο με τους νόμους της φύσης του.Καθώς ο Λόγος δε ζητά τίποτε αντίθετο στη φύση, ζητά να αγαπά ο καθένας τον εαυτό του, να γυρεύει το ωφέλιμο, που τον οδηγεί σε μεγαλύτερη τελειότητα, να διατηρεί το είναι του.

Και εφόσον η αρετή συνίσταται στο να ενεργούμε σύμφωνα με τους νόμους της φύσης μας έπεται πως

1. Η αρχή της αρετής είναι η ίδια η προσπάθεια για να διατηρήσει ο άνθρωπος το είναι του και η ευδαιμονία συνίσταται στο να μπορεί να το διατηρεί.

2. Την αρετή πρέπει να την επιθυμεί ο άνθρωπος καθ' εαυτήν- δεν υπάρχει τίποτε που ν' αξίζει περισσότερο, ώστε αυτή να θεωρείται μέσον.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΘΕΟΣ Και επειδή μας είναι αδύνατο να μην έχομε ανάγκη από εξωτερικά πράγματα, για να διατηρήσομε το είναι μας, και επειδή καλύτερα είναι εκείνα που εναρμονίζονται καλύτερα με τη φύση μας, έπεται πως δεν υπάρχει τίποτε πιο χρήσιμο για τον άνθρωπο από τον άνθρωπο. Και το καλύτερο ακόμα είναι να ταιριάζουν όλοι σε όλα και να προσπαθούν μαζί να διατηρήσουν το είναι τους και να γυρεύουν το ωφέλιμο για όλους. Οι άνθρωποι, λοιπόν, τους οποίους κυβερνά ο Λόγος δεν ορέγονται τίποτε για τον εαυτό τους που να μην το

επιθυμούν και για τους άλλους. Έτσι είναι δίκαιοι, καλόπιστοι και τίμιοι. Το να γυρεύει λοιπόν ο καθένας το χρήσιμο είναι η αρχή της ηθικότητας. Η τάση προς αυτοσυντήρηση είναι το θεμέλιο της αρετής.

'Οταν παρακινούμαστε να δράσουμε έχοντας ατελείς ιδέες δε δρούμε από αρετή, γιατί τότε πάσχουμε.

Το να ενεργούμε απόλυτα από αρετή είναι το να ενεργούμε, να ζούμε και να διατηρούμε το είναι μας (και τα τρία είναι ένα πράγμα) κατά τις υπαγορεύσεις του Λόγου, σύμφωνα με την αρχή της αναζήτησης της δικής μας ωφέλειας.

Οτιδήποτε επιχειρούμε με το Λόγο είναι το νοείν. Και η ψυχή εφόσον χρησιμοποιεί το Λόγο, κρίνει χρήσιμο ό,τι την οδηγεί στη νόηση. Αλλά η ουσία του Λόγου είναι η ψυχή μας εφόσον νοεί με σαφήνεια και συγκεκριμένα. Και αφού η τάση της ψυχής είναι η διατήρηση του είναι της, δηλ η νόηση, η προσπάθεια για νόηση είναι το θεμέλιο της αρετής. Ώστε καλό είναι ό,τι οδηγεί στη νόηση και κακό ό, τι εμποδίζει να αποκτήσουμε νόηση.

Το υπέρτατο αγαθό της ψυχής είναι η γνώση του Θεού και η υπέρτατη αρετή της ψυχής είναι να γνωρίσει το Θεό, αφού αυτός είναι το υπέρτατο αντικείμενο που μπορεί να νοήσει η ψυχή.

Εφόσον οι άνθρωποι υπόκεινται στα πάθη, δε συμφωνούν μεταξύ τους και είναι αντίθετοι ο ένας με τον άλλο. Μόνο εφόσον οι άνθρωποι ζουν σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του Λόγου, συμφωνούν πάντα αναγκαία κατά φύση. Και όσο ο καθένας ζητά περισσότερο ό,τι του είναι ωφέλιμο, τόσο πιο ωφέλιμος είναι για τους άλλους. Όσο πιο ενάρετος, τόσο πιο πολύ αποδεικνύει πως ο άνθρωπος είναι Θεός για τον άνθρωπο. Αλλά δυστυχώς οι άνθρωποι σπάνια ζουν σύμφωνα με τις επιταγές του Λόγου.

20

Όσο μεγαλύτερη γνώση του Θεού έχει ο άνθρωπος, τόσο και θα επιθυμεί και για τους άλλους το αγαθό που ορέγεται για τον εαυτό του, την αρετή.

Τέλος, όσα οδηγούν τους ανθρώπους στην κοινωνική συμβίωση ή συμβάλλουν ώστε οι άνθρωποι να ζουν μονιασμένα είναι ωφέλιμα, ενώ κακό είναι ό,τι προκαλεί τη διχόνοια στην πολιτεία.

Στο θεώρημα 67 διαβάζουμε:

Ένας ελεύθερος άνθρωπος δε σκέφτεται τίποτε λιγότερο παρά το θάνατο και η σοφία του είναι μελέτη όχι του θανάτου, αλλά της ζωής, γιατί ένας ελεύθερος άνθρωπος που ζει δηλ σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του Λόγου δεν οδηγείται από το φόβο του θανάτου, αλλά επιθυμεί εκείνο που είναι καλό δηλ επιθυμεί να ενεργεί, να ζει, να διατηρεί το είναι του σύμφωνα με την αρχή της επιδίωξης της δικής του ωφέλειας. Συνεπώς η σοφία του είναι μελέτη της ζωής.

Τέλος, ο ελεύθερος άνθρωπος είναι πιο ελεύθερος στην πολιτεία όσο ζει σύμφωνα με τον κοινό για όλους νόμο, παρά στη μοναξιά, όπου μόνο στον εαυτό του υπακούει.

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ή Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Πριν μπούμε στην έκθεση των κυριότερων ιδεών του τελευταίου μέρους της Ηθικής καλό είναι να δούμε πώς έχουν διαμορφωθεί και πώς θα διαμορφωθούν - ας μας επιτραπεί η πρόληψη - τα τρία στάδια γνώσης ή τα τρία στάδια της ζωής του ανθρώπου, που έχουν άμεση σχέση με την ευτυχία του και το Θεό.

Το πρώτο είδος γνώσης είναι η εμπειρική, αυτή που έχουμε από τις αισθήσεις, από ό,τι ακούμε, από τις λέξεις, με τις οποίες προσπαθούμε να σχηματίσουμε τις έννοιες. Η πρωταρχική γνώση είναι γνώμη. Και είναι συνδεδεμένη με τη φαντασία, τη μνήμη, τα πάθη. Στο στάδιο αυτό ο άνθρωπος βρίσκεται σε σύγχυση και δυστυχία, δε νιώθει πραγματική χαρά, δεν είναι βέβαιος για τίποτε, πάσχει απ' όλα τα εξωτερικά πράγματα, που τα θεωρεί τυχαία.

Το δεύτερο είδος γνώσης είναι αυτό που προέρχεται από τις γενικές αρχές και έννοιες που σχηματίζει η νόηση. Ο άνθρωπος τότε γνωρίζει καλύτερα τον εαυτό του, δεν παρασύρεται συνεχώς από τα πάθη του, ξέρει τι είναι πάθος και δίνει προτεραιότητα στη νόηση. Αυτό όμως όχι πάντα, γιατί κάποτε πάλι παρασύρεται από τα πάθη του. Μ' αυτό το δεύτερο είδος γνώσης συλλαμβάνει ο άνθρωπος αληθινές ιδέες αλλά γενικές, καταλαβαίνει πως όλα είναι αναγκαία, πως αποτελούν μέρος της άπειρης σύνδεσης των αιτίων. Η σύλληψη εννοιών και η γνώση της παγκόσμιας αναγκαιότητας είναι γνώση των πραγμάτων υπό κάποια μορφή αιωνιότητας.

21

Αυτό το δεύτερο είδος γνώσης περιέχει τους πόθους μας μέσα στα περιθώρια του αναγκαίου, γι' αυτό και η ζωή, στο στάδιο αυτό, διακρίνεται από μια ήρεμη και ειρηνική παραίτηση και ανοχή.Το τρίτο είδος γνώσης είναι η διαισθητική γνώση, η εποπτική ή θεωπτική. Αυτό το τρίτο στάδιο ξεκινά από την αυτοτελή ιδέα ορισμένων κατηγορημάτων του Θεού, για να καταλήξει στην αυτοτελή γνώση της ουσίας των πραγμάτων. Βλέπει τότε ο άνθρωπος το κάθε πράγμα μέσα στο Θεό ή το Θεό μέσα στο κάθε πράγμα και έχει τέλεια γνώση αυτού του γεγονότος. Επίσης συνειδητοποιεί ο άνθρωπος τότε ότι μετέχει, όπως όλα τα πράγματα, της αιωνιότητας και νιώθει τη μακαριότητα, τη γαλήνη, την αγάπη για το Θεό, που είναι η αιτία ή ο λόγος του είναι των πάντων.

Μ' αυτό το είδος γνώσης και σ' αυτό το τρίτο στάδιο της πνευματικής ανόδου του ο άνθρωπος βλέπει πως το κάθε πράγμα από μόνο του είναι καλό, βλέπει την τελειότητα κάθε ειδικής φύσης και τη θεωρεί ένα θεϊκό τρόπο, μια θεϊκή τροποποίηση.

Δεν είναι πια η γνώση των πραγμάτων από κάποια μορφή αιωνιότητας, αλλά είναι η γνώση υπό τη μορφή της αιωνιότητας. Ενώ δηλαδή στο δεύτερο στάδιο - είδος γνώσης η αιωνιότητα περιοριζόταν στην παγκόσμια αναγκαιότητα, στο τρίτο η αιωνιότητα είναι ταυτόχρονα και η αναγκαία ύπαρξη, όχι μόνο νόμος. Είναι η τέλεια ευχαρίστηση της ύπαρξης, ευχαρίστηση απόλυτα λογική, εφόσον ο άνθρωπος βλέπει πως το Αίτιο του Εαυτού του, ο Θεός, εκφράζει την παντοδυναμία του με την ιδιότητα της Σκέψης, θεωρεί τα δημιουργήματά του και τα αγαπά και αυτής της αγάπης μετέχει και ο άνθρωπος, που αποτελεί μέρος του Θείου και απορρέει από αυτό.***Ας έρθουμε όμως στις κυριότερες ιδέες του τελευταίου μέρους της Ηθικής.

Σε γενικές γραμμές αναφέρεται εκεί πως το καλύτερο φάρμακο για τα πάθη είναι η αληθινή τους γνώση. Ο άνθρωπος που νοεί τον εαυτό του και τα πάθη του καθαρά και συγκεκριμένα - χαίρεται, έχει αυτοτελή γνώση των πραγμάτων και αντιλαμβάνεται πως αιτία των

πάντων είναι ο Θεός. Κατά συνέπεια αγαπά το Θεό, και τον αγαπά περισσότερο, όσο περισσότερο γνωρίζει τον εαυτό του και τα πάθη του.

Ο Θεός όμως δεν έχει πάθη, δεν μπορεί να γίνει τελειότερος ούτε ατελέστερος, δε δοκιμάζει άρα κανένα συναίσθημα χαράς ή λύπης, συναισθήματα που μόνο οι άνθρωποι νιώθουν, όταν αισθάνονται ότι η δύναμή τους μεγαλώνει ή μικραίνει. Ο Θεός λοιπόν δεν αγαπά κανένα ούτε μισεί κανένα με την ανθρώπινη σημασία των λέξεων και συναισθημάτων.

Αλλά ούτε ως άνθρωποι μπορούμε να μισήσουμε το Θεό, γιατί η ιδέα του Θεού που ενυπάρχει μέσα μας είναι αυτοτελής και τέλεια. Όταν έχουμε αυτοτελείς ιδέες ενεργούμε και χαιρόμαστε. Ώστε δεν μπορούμε να νιώθουμε λύπη σκεφτόμενοι το Θεό, ούτε να τον μισούμε μπορούμε, ούτε όμως και να ζητήσουμε να μας αγαπά. Κι αν ακόμα ο Θεός θεωρηθεί ως αιτία της λύπης μας, από τη στιγμή που γνωρίζουμε τις αιτίες της λύπης, αυτή παύει να είναι πάθος. Έτσι, όσο νοούμε πως ο Θεός είναι αιτία της λύπης μας, χαιρόμαστε.

Η αγάπη μας για το Θεό δεν είναι η ίδια που νιώθουμε για τους ανθρώπους ή τα πράγματα. Αυτή δεν μπορεί να μολυνθεί από φθόνο ή ζηλοτυπία, αλλά τόσο περισσότερο συντηρείται, όσο φανταζόμαστε περισσότερους ανθρώπους να συνδέονται με το Θεό με τον ίδιο δεσμό αγάπης.

Αυτή η αγάπη για το Θεό είναι το υπέρτατο αγαθό που μπορούμε να ορεχθούμε σύμφωνα με τις υπαγορεύσεις του Λόγου. Είναι το σταθερότερο πάθος και καθόσον αναφέρεται στο σώμα, μόνο μαζί μ' αυτό το σώμα μπορεί να καταστραφεί.

Αυτή η αγάπη για το Θεό, ενόσω είμαστε σ' αυτήν τη ζωή, και αποτελούμαστε από σώμα και ψυχή, μπορεί να γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη και να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της ψυχής και να το επηρεάζει πλατιά.

22

Εδώ ο Σπινόζα τερματίζει τη θεώρηση των όσων αφορούν την παρούσα ζωή και μεταβαίνει σ' ό,τι αφορά τη διάρκεια της ψυχής άσχετα με την ύπαρξη του σώματος.

Με τον αποχωρισμό της ψυχής από το σώμα παύει να λειτουργεί η φαντασία και η μνήμη.

Η ψυχή δεν καταστρέφεται απόλυτα μαζί με το σώμα, αλλά απομένει από αυτήν κάτι το αιώνιο, ένα είδος τρόπου της σκέψης, που ανήκει στην ουσία της ψυχής και είναι αιώνιος.

Επειδή δεν μπορούμε να θυμηθούμε πώς υπήρξαμε πριν από το σώμα, και επειδή η αιωνιότητα δεν μπορεί να ορισθεί από το χρόνο, ούτε και έχει σχέση μ' αυτόν, απομένει η αίσθηση και η γνώση που έχομε από την πείρα πως είμαστε αιώνιοι. Απομένουν τα μάτια της ψυχής με τα οποία βλέπει και παρατηρεί τα πράγματα με ένα είδος αιωνιότητας και αυτή η θέα είναι καθεαυτή απόδειξη της αιωνιότητας της ψυχής και των πραγμάτων.

Ήδη δηλ. από το δεύτερο είδος γνώσης, από την ώρα που συλλαμβάνει ο άνθρωπος την παγκόσμια αναγκαιότητα και τις γενικές έννοιες, έχει τη δυνατότητα να δει τα πράγματα υπό κάποια μορφή αιωνιότητας και με το πέρασμά του στο τρίτο στάδιο γνώσης να δει τα πράγματα και τον εαυτό του στην αιώνια ύπαρξή τους. Η μεθοδική πρόοδος της γνώσης, από το δεύτερο στο τρίτο είδος, μας επιτρέπει από μια τέλεια γνώση να προχωρούμε σε άλλη που συνάγεται από αυτήν, από τους νόμους και τις έννοιες στα πράγματα, όχι πια ως πεπερασμένα αλλά ως αιώνια, που απορρέουν από την άπειρη νόηση του Θεού.

Όσο γνωρίζομε περισσότερο τα κατ' ιδίαν πράγματα ως αιώνια, τόσο περισσότερο γνωρίζομε το Θεό και τόσο περισσότερο νιώθουμε γαλή-νη. Αλλά πρώτα πρέπει η ψυχή να συλλαμβάνει τον εαυτό της ως αιώνιο, για να 'χει τη δύναμη να αντιλαμβάνεται τα πράγματα από την άποψη της αιωνιότητας. Τότε η ψυχή γνωρίζει το Θεό, γνωρίζει ότι υπάρχει εν τω Θεώ και νοείται διά του Θεού.

Για κάθε τι που το νοούμε με το τρίτο είδος γνώσης χαιρόμαστε και η αγαλλίαση αυτή παρακολουθείται από την ιδέα του Θεού ως αιτίας. Από αυτό το είδος γνώσης γεννιέται η διανοητική αγάπη του Θεού, γιατί η ψυχή νοεί το Θεό ως αιώνια αιτία των πραγμάτων, νιώθει χαρά και αγάπη γι' αυτόν. Κι η αγάπη αυτή είναι αιώνια, γιατί πια η ψυχή έφτασε στη μεγαλύτερη τελειότητα.

Τη διανοητική αγάπη δεν πρέπει να συγχύζουμε με καμιά αγάπη που νιώθει ο άνθρωπος στη ζωή.

Η κοινή γνώμη των ανθρώπων έχει συνείδηση για την αιωνιότητα της ψυχής, αλλά τη συγχέει με τη διάρκεια και την αποδίνει στη φαντασία ή στη μνήμη, που φαντάζονται πως εξακολουθεί να παραμένει μετά το θάνατο.

Η άπειρη διανοητική αγάπη είναι αυτή με την οποία ο ίδιος ο Θεός αυταγαπάται, συμπαρομαρτούσης και της ιδέας της ίδιάς του της αιτίας. Η διανοητική αγάπη της ψυχής για το Θεό είναι τμήμα της άπειρης αγάπης με την οποία ο ίδιος ο Θεός αυταγαπάται.

Συνάγεται απ' αυτό πως ο Θεός, καθόσον αυταγαπάται, αγαπά τους ανθρώπους και κατά συνέπεια η αγάπη του Θεού για τους ανθρώπους και η διανοητική αγάπη της ψυχής για το Θεό είναι ένα και το αυτό.

Η σωτηρία μας, η μακαριότητά μας, συνίσταται στη σταθερή και αιώνια αγάπη για το Θεό ή στην αγάπη του Θεού για τους ανθρώπους.*

Επιστρέφει όμως πάλι προς το τέλος ο Σπινόζα πίσω στο σοφό, που βρίσκεται εδώ κάτω, σώμα και ψυχή, για να του υπενθυμίσει πως πρέπει να αναπτύξει το σώμα του όσο το δυνατό, για να 'χει και καλύτερα αναπτυγμένο πνεύμα.

23

«'Οποιος έχει σώμα που είναι ικανό για πολλά, αυτός έχει και ψυχή που το μεγαλύτερο μέρος της είναι αιώνιο", γιατί το σώμα του τότε δεν εξουσιάζεται από τα πάθη.

Αντιγράφουμε το τελευταίο θεώρημα της Ηθικής.

ΘΕΩΡΗΜΑ 42

Η μακαριότητα δεν είναι η αμοιβή της αρετής, αλλά η ίδια η αρετή και η αγαλλίαση αυτή δεν κατορθώνεται με τον περιορισμό των αισθησιακών ορμών μας, αλλά αντίθετα η αγαλλίαση είναι εκείνη που μας κάνει ικανούς να συγκρατούμε τις αισθησιακές ορμές μας.

ΑΠΟΔΕΙΞΗ

Η Μακαριότητα συνίσταται στην αγάπη για το Θεό (Θ. 36) και αυτή η Αγάπη γεννιέται από το τρίτο είδος γνώσης (Θ. 32). Έτσι αυτή η Αγάπη πρέπει να σχετίζεται με την ψυχή, καθόσον μόνο αυτή είναι ενεργός, και κατά συνέπεια είναι αυτή η ίδια η Αρετή. Εξάλλου, όσο περισσότερο αγαλλιά η ψυχή απ' αυτή τη θεία Αγάπη ή Μακαριότητα, τόσο περισσότερο νοεί (Θ. 32), δηλ. είναι μεγαλύτερη η εξουσία της πάνω στα συναισθήματα' κατά συνέπεια λοιπόν η αγαλλίαση της ψυχής από θεία Αγάπη ή Μακαριότητα είναι εκείνη που μας δίνει την εξουσία να συγκρατούμε τις αισθησιακές ορμές μας. Και επειδή η δύναμη του ανθρώπου για τον περιορισμό των συναισθημάτων συνίσταται μόνο στη νόηση, κανένας δεν κατορθώνει αυτή την αγαλλίαση της Μακαριότητας με τον περιορισμό των αισθησιακών ορμών του, αλλά αντίθετα η εξουσία για τον περιορισμό αυτό γεννιέται από την ίδια τη Μακαριότητα. Ο.Ε.Δ.

ΣΧΟΛΙΟ

Εδώ ετελείωσα όσα ήθελα να καταδείξω αναφορικά με τη δύναμη της ψυχής πάνω στα πάθη της και την ελευθερία της. Φαίνεται με τούτο πόσο αξίζει ο σοφός και πόσο υπερτερεί από τον αμαθή, που τον καθοδηγεί μόνο η αισθησιακή ορμή του. Ο αμαθής εκτός από το ότι

κατά πολλούς τρόπους παρασύρεται από τις εξωτερικές αιτίες και ποτέ δεν κατέχει την αληθινή εσωτερική γαλήνη, ζει σχεδόν σε πλήρη ασυνειδησία και για τον εαυτό του και για το Θεό και για τα πράγματα και απ' τη στιγμή που παύει να πάσχει, παύει ταυτόχρονα και να υπάρχει. Ο σοφός αντίθετα, από αυτή την άποψη, δε γνωρίζει καμιά ψυχική διαταραχή, αλλά από κάποιο είδος αιώνιας ανάγκης, έχοντας συνείδηση του εαυτού του, του Θεού και των πραγμάτων, δεν παύει ποτέ να υπάρχει και να κατέχει την αληθινή γαλήνη της ψυχής. Α ν ο δρόμος που έδειξα, και που οδηγεί εκεί, φαίνεται ως εξαιρετικά δύσβατος, δεν είναι όμως δυσεύρετος. Και βέβαια δεν μπορεί παρά να είναι δύσκολο πράγμα αυτό που τόσο σπάνια το συναντούμε. Πώς θα, ήταν δυνατό, αν η σωτηρία ήταν τόσο εύκολη κι αν μπορούσαμε να-τηtι πετύχομε χωρίς πολύν κόπο, πώς θα ήταν δυνατό να παραμελείται από όλους; Αλλά κάθε τι που είναι περίλαμπρο είναι τόσο δύσκολο όσο και σπάνιο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Σπινόζα, Ηθική, (Μετάφραση Μίνας Ζωγράφου) εκδόσεις Αναγνωστίδη. 2. Ε. Π. Παπανούτσου, Ηθική, Ίκαρος, Αθήνα 1970.3. Louis Millet, Σπινόζα, (Μετάφραση Μάριος Βερέπας) εκδ. Άπειρον.

24