Γρηγρης Θ. Παπανίκος2019)-Papandreou.pdf · Ο Πλούταρχος εξέταζε...

Ανδρέας Γ. Παπανδρέου: Οικονομολόγος και Πρωθυπουργός

1

Γρηγόρης Θ. Παπανίκος

Ανδρέας Γ. Παπανδρέου:

Οικονομολόγος και Πρωθυπουργός

·

ATINER

Αθήνα, Δεκέμβριος 2019

2 Ανδρέας Γ. Παπανδρέου: Οικονομολόγος και Πρωθυπουργός


3


Ανδρέας Γ. Παπανδρέου:

Οικονομολόγος και Πρωθυπουργός

ATINER




«Ανδρέας Γ. Παπανδρέου: Οικονομολόγος και Πρωθυπουργός»

© Athens Institute for Education and Research (ATINER), 2019

ISBN: 978-960-598-304-8

eISBN: 978-960-598-303-1


5

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος 7

1 Προκαταρκτικές Επισημάνσεις 9

2 Θεωρία και Πράξη 27

3 Συμπεριφορά και Επιλογές 47

4 Φάσεις και Αποφάσεις 59

5 Μέθοδος και Πηγές 81

6 Κεντροαριστερά 93

7 Ο Ακαδημαϊκός Οικονομολόγος 103

8 Ο Πρωθυπουργός 141

9 Επιμύθιον 169

Βιβλιογραφία 177


Π Ι Ν Α Κ Ε Σ

4.1 Φάσεις της Ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου 60

4.2 Επιλογές και Αποφάσεις 77

7.1 Τα Πανεπιστήμια Όπου Σπούδασε και Δίδαξε ο Ανδρέας

Παπανδρέου

115

7.2 Δημοσιεύσεις του Ανδρέα Παπανδρέου σε Επιστημονικά

Περιοδικά

117

7.3 Ομότιμες Αναφορές Επιλεγμένων Άρθρων της Θεωρίας των

Επιχειρήσεων

124

7.4 Οι 50 Καλύτεροι Ακαδημαϊκοί Οικονομολόγοι του Εικοστού

Αιώνα

128

7.5 Επιλεγμένοι Οικονομολόγοι της Γενιάς του Ανδρέα Παπανδρέου 131

7.6 Έλληνες Ακαδημαϊκοί Οικονομολόγοι 134

7.7 Σύνοψη των Δεικτών Ακαδημαϊκής Αξιολόγησης 138

8.1 Μακροοικονομικοί Δείκτες 154

8.2 Αποτελέσματα Εκλογικών Αναμετρήσεων 159


7

Π ρ ό λ ο γ ο ς

Το βιβλίο αυτό γράφτηκε απρογραμμάτιστα και σχεδόν παρορμητικά. Με αφορμή

την εκατονταετηρίδα από τη γέννηση του Ανδρέα Παπανδρέου, είδαν το φως της

δημοσιότητας πολλά βιβλία, κυρίως επανεκδόσεις, που διανεμήθηκαν δωρεάν από

γνωστές ελληνικές εφημερίδες, λαμβάνοντας μεγάλη δημοσιότητα. Αν μη τι άλλο,

αυτό αποδεικνύει το μεγάλο ενδιαφέρον του «κοινού». Όλα αυτά τα συγγράμματα

λαμβάνουν ως δεδομένο ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ένας σπουδαίος

ακαδημαϊκός οικονομολόγος με λαμπρή σταδιοδρομία στις ΗΠΑ, η οποία προηγή-

θηκε της εμφάνισής του στην ελληνική πολιτική σκηνή από το 1960 και εντεύθεν.

Διαβάζοντας αυτή τη βιβλιογραφία, έμεινα έκπληκτος από την παντελή έλλει-

ψη μιας στοιχειώδους τεκμηρίωσης. Κανένα απολύτως τεκμήριο δεν αναφέρεται

για το πόσο σπουδαίος ακαδημαϊκός οικονομολόγος ή και πολιτικός ήταν ο Αν-

δρέας Παπανδρέου, κυρίως τις δύο περιόδους της πρωθυπουργίας του. Αποφάσισα

να προσφέρω μία τέτοια τεκμηρίωση, προσπαθώντας να δώσω κυρίως μία ποσο-

τική αξιολόγηση των «γεγενημένων» του Ανδρέα Παπανδρέου στην οικονομική

επιστήμη και την πολιτική. Αναπόφευκτα εξετάζω κι άλλες πτυχές της ζωής του,

που βοηθούν να εξηγήσουν τα δύο αυτά βασικά ζητήματα του βιβλίου.

Ως γνωστόν, κανένα βιβλίο δεν γράφεται χωρίς την άμεση και έμμεση βοήθεια

πολλών ανθρώπων. Είχα την τύχη να συζητήσω πολλά από αυτά που αναφέρω στο

κείμενο που ακολουθεί με πάρα πολλούς φίλους και γνωστούς. Να αρχίσω όμως με

δύο καθηγητές που είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ στον Καναδά και την

Ελλάδα. Στον Καναδά είχα την ευκαιρία να γνωρίσω την Άννα Κουτσογιάννη, η


οποία μας έφυγε πολύ νωρίς το 1985. Μέρος των συζητήσεων που είχα μαζί της

αφορούσε και την εποχή που συνεργάστηκε με τον Ανδρέα Παπανδρέου στα

πρώτα χρόνια του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών

(ΚΕΠΕ). Στην Ελλάδα συνεργάστηκα για πολλά χρόνια με τον αείμνηστο Ανδρέα

Κιντή (απεβίωσε φέτος το 2019), ο οποίος ήταν συνεργάτης κι αυτός με τον

Ανδρέα Παπανδρέου στα πρώτα χρόνια του ΚΕΠΕ. Είχα πολλές χρήσιμες

συζητήσεις μαζί τους για τον Ανδρέα Παπανδρέου −από περιέργεια περισσότερο

παρά με σκοπό να γράψω κάτι. Αν γνώριζα ότι επρόκειτο να γράψω το παρόν

βιβλίο, θα τους είχα «βασανίσει» για να μαρτυρήσουν όλα όσα ήξεραν για τον

Ανδρέα Παπανδρέου. Τέλος, να αναφέρω φίλους που διάβασαν το πρώτο σχέδιο

του βιβλίου και έκαναν πολύ χρήσιμες για μένα παρατηρήσεις. Θα ήθελα να

ευχαριστήσω τον Σωτήρη Θεοδωρόπουλο, τον Γιώργο Πριόβολο, τον Λάμπρο

Πυργιώτη, τον Γιάννη Στιβαχτή, τον Άγγελο Τσακλάγκανο, και τον Θανάση

Χριστοδουλόπουλο. Επίσης, ευχαριστώ δύο ανώνυμους αναγνώστες για τις

παρατηρήσεις τους. Εξαιρετική επιμέλεια έγινε από τον κ. Παναγιώτη Παναγό-

πουλο.

Κανείς τους δεν φέρει ευθύνη για την ουσία και την υφή της γραφής μου, η

οποία πάντοτε ανταποκρίνεται στις αρχές του κυνισμού και του αυτοσαρκασμού.

Είναι αυτονόητο ότι τα πολλά λάθη που υπάρχουν ακόμη στο βιβλίο αποτελούν

αποκλειστική προσωπική ευθύνη. Τα λάθη, ωστόσο, οφείλονται αποκλειστικά σε

προσωπική ανικανότητα και όχι σε κάποια σκοπιμότητα.




9

Κεφάλαιο Πρώτο

Προκαταρκτικές Επισημάνσεις

1.1 Γενικές παρατηρήσεις

Ο Ανδρέας Παπανδρέου (1919-1996) υπήρξε οικονομολόγος και πολιτικός. Σπού-

δασε και δίδαξε σε Πανεπιστήμια των ΗΠΑ τις δεκαετίες του 1950 και 1960, πριν

εμφανιστεί στο προσκήνιο της ελληνικής πολιτικής· με κορύφωση, βεβαίως, την

πρωθυπουργία του για μία περίοδο 11 ετών, τις δεκαετίες του 1980 και 1990.

Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία που ακολουθείται από ενεργή και άμεση πολιτική

δραστηριότητα δεν είναι ελληνικό φαινόμενο. Εκτείνεται σε όλη την Ευρώπη.

Πολλοί ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι έγιναν πρωθυπουργοί σε χώρες όπως η

Γαλλία, η Γερμανία, η Δανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία, η Ολλανδία, η

Νορβηγία, η Πορτογαλία και η Τουρκία. Ακόμη και στην Ελλάδα είχαμε δύο

ακαδημαϊκούς οικονομολόγους που έγιναν πρωθυπουργοί: τον Ξενοφώντα Ζολώτα

και τον Λουκά Παπαδήμο. Σε αντίθεση με τον Ανδρέα Παπανδρέου, αυτοί οι Έλ-

ληνες πρωθυπουργοί δεν είχαν εκλεγεί.

Ξεκαθαρίζω στο παρόν κεφάλαιο ότι έχω αγαθές προθέσεις αλλά και πολύ

ισχυρές πεποιθήσεις σε ό,τι αφορά τις υποτιθέμενες αμφίσημες συμπεριφορές του

Ανδρέα Παπανδρέου, οι οποίες φαίνονται έτσι διότι είναι το αποτέλεσμα των δύο

σκοπών, της πολιτικής και της επιστήμης, που είχε θέσει στη ζωή του από μαθητής.

Στα οικονομικά οι επιλογές μεταξύ πρώτων και δεύτερων αντικειμενικών σκοπών

είναι πολύ διαδεδομένη. Αν δεν μπορείς να πετύχεις τον πρώτο σου σκοπό, που

θεωρείται ο καλύτερος για σένα (first best), επιδιώκεις τον δεύτερο καλύτερο


(second best). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εστιάζω τη δική μου συμβολή στην

αξιολόγηση της πολυσυζητημένης συμπεριφοράς του Ανδρέα Παπανδρέου από

εχθρούς και φίλους. Όποτε δεν μπορούσε να πετύχει τον πρώτο σκοπό της ζωής

του, να γίνει πρωθυπουργός, κατέφευγε στον δεύτερο καλύτερο που ήταν η επιστή-

μη -με μεγάλη στενοχώρια και θυμό είναι αλήθεια αλλά πάντοτε ορθολογικά

συμπεριφερόμενος.

Στο παρόν κεφάλαιο κάνω κάποιες σκόρπιες προκαταρκτικές επισημάνσεις και

θέτω το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθούν οι τεκμηριώσεις των κύριων και

δευτερευόντων θεμάτων του βιβλίου. Παρουσιάζω στο πρώτο αυτό εισαγωγικό

κεφάλαιο τα ζητήματα που θα επεξεργαστώ στα επόμενα κεφάλαια που μπορεί να

περιγραφούν με τρεις λέξεις: αλήθειες, μύθοι και πραγματικότητες. Χρησιμοποιώ

μία κλασική μεθοδολογία της οικονομικής επιστήμης που η επεκτατική της

εφαρμογή έχει βρει γόνιμο έδαφος στην πολιτική.

1.2 Τα θέματα

Τα δύο βασικά θέματα και ερωτήματα της παρούσης μελέτης είναι τα εξής: (α)

πόσο σπουδαίος ακαδημαϊκός οικονομολόγος και (β) πόσο σπουδαίος πρωθυ-

πουργός ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. Τα δευτερεύοντα ερωτήματα αφορούν

κυρίως (α) τη διαχρονικότητα της προτίμησης της πολιτικής έναντι της ακαδη-

μαϊκής σταδιοδρομίας του και (β) τα μέσα που χρησιμοποίησε για να αποκτήσει

πολιτική ισχύ και εξουσία· μέρος των οποίων ήταν και ο εκλογικός χώρος της

κεντροαριστεράς. Αυτά τα δευτερεύοντα ζητήματα έχουν δημιουργήσει μία σύγ-

χυση για την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου.

Για να απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα, χρησιμοποιώ συγκεκριμένες πρωτο-

γενείς και δευτερογενείς πηγές καθώς και μερικές μαρτυρίες ανθρώπων που τον

έζησαν από κοντά, πολλοί από τους οποίους συνεργάστηκαν, πολιτικά ή ακαδη-

μαϊκά, μαζί του. Επίσης, αναφέρω και τις πηγές που δεν χρησιμοποιώ, διότι κι αυτό

έχει τη δική του μεγάλη σημασία.


11

Τα ερωτήματα, τα κύρια και τα δευτερεύοντα, τα μέσα και οι πηγές αποτελούν

ξεχωριστά κεφάλαια στην παρούσα μελέτη. Το κάθε κεφάλαιο έχει μία συγκεκρι-

μένη δομή· συνηθισμένη περισσότερο σε επιστημονικές διατριβές παρά σε δοκίμια.

Κατά έναν τρόπο, λοιπόν, το βιβλίο αυτό αποτελεί κάτι μεταξύ δοκιμίου και

επιστημονικής μονογραφίας. Για τον ακαδημαϊκό οικονομολόγο αυτό είναι ευκρι-

νέστατο και αρκούντως διακριτό. Για το ευρύτερο κοινό, ωστόσο, το βιβλίο θα

δημιουργήσει δυσκολίες και ίσως η ροή του διαβάσματος να κουράσει. Πολλές

φορές επαναλαμβάνονται μερικά πράγματα που όμως τα θεωρώ πολύ σημαντικά,

διότι η εμπέδωση της γνώσης και της κατανόησης επιτυγχάνεται μέσω της επανά-

ληψης.

1.3 Είναι αληθές ότι η «αλήθεια» ταλαιπωρεί

Το παρόν βιβλίο δεν γράφτηκε για να είναι ευχάριστο και φιλικό στον αναγνώστη,

είτε αυτό οφείλεται λόγω περιορισμένης ικανότητας του γράφοντος είτε λόγω της

δυσκολίας του θέματος, που γίνεται ακόμη δυσκολότερο με τον τρόπο που αυτό

προσεγγίζεται στην παρούσα μελέτη. Ωστόσο, γράφτηκε για να πει αλήθειες, όπως

τουλάχιστον τις εκτιμώ προσωπικά.

Η αναζήτηση της αλήθειας είναι πολύ κουραστική. Γι’ αυτό και οι άνθρωποι

προτιμούν τα εύπεπτα από τα δυσκολοχώνευτα. Και το βιβλίο αυτό έχει πολλά που

δύσκολα θα μπορέσουν να τα χωνέψουν όλοι εκείνοι, οι οποίοι είτε συμπαθούσαν

είτε αντιπαθούσαν τον Ανδρέα Παπανδρέου. Αυτή μου η παρατήρηση δεν είναι

πρωτότυπη. Την πρωτοσυναντάμε στην Ιστορία του Θουκυδίδη. Λέει, λοιπόν, ο

Θουκυδίδης το εξής: «οὕτως ἀταλαίπωρος τοῖς πολλοῖς ἡ ζήτησις τῆς ἀληθείας, καὶ

ἐπὶ τὰ ἑτοῖμα μᾶλλον τρέπονται»1. Οι πιο πολλοί άνθρωποι ταλαιπωρούνται με την

αναζήτηση της αλήθειας και προτιμούν τα έτοιμα. Τους κουράζουν τους ανθρώ-

πους οι αλήθειες. Τους αρέσουν οι μύθοι. Γιατί; Διότι οι μύθοι τέρπουν ή κατά τον

Θουκυδίδη «…καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον

1Θουκυδίδης, Ἱστορίαι 1, 20.3.


φανεῖται»1, δηλαδή «η έλλειψη του μυθώδους από τη διήγησή μου, ίσως την κάνει

λιγότερο ευχάριστη»2.

Το βιβλίο αυτό δεν κάνει για αναγνώστες που «ταλαιπωρούνται» με το να

αναζητούν την αλήθεια και τέρπονται από μύθους. Τέτοιοι μύθοι έχουν εξυφανθεί

για πολλούς· μη εξαιρουμένου και του Ανδρέα Παπανδρέου. Για όσους έχουν

διαβάσει τους Βίους Παράλληλους του Πλουτάρχου θα παρατηρήσουν μία επιρροή,

αλλά με μία, ωστόσο, σημαντική διαφορά. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι «…οὔτε

γὰρ ἱστορίας γράφομεν, ἀλλὰ βίους»3. Εγώ φιλοδοξώ να συμβάλλω στην ιστορική

βιβλιογραφία περί του βίου του Ανδρέα Παπανδρέου, τουλάχιστον τις δύο φάσεις

της ζωής του που εξετάζω εδώ και τις θεωρώ τις μόνες άξιες λόγου, καθώς και στην

ιστορική αποτύπωση της περιόδου δράσης του. Ο Πλούταρχος εξέταζε χαρακτή-

ρες. Εγώ εδώ εξετάζω προτιμήσεις και συμπεριφορές. Ο πειρασμός είναι μεγάλος

και μερικές φορές δεν μπόρεσα να τον αποφύγω. Γι’ αυτό αναφέρομαι, ελάχιστες

φορές, και στον χαρακτήρα του Ανδρέα Παπανδρέου.

Γενικά, όμως, ο χαρακτήρας του Ανδρέα Παπανδρέου δεν είναι της παρούσης

μελέτης. Η ατομική του συμπεριφορά, με την αυστηρή οικονομική έννοια του

όρου, είναι. Για παράδειγμα, δεν ενδιαφέρει την παρούσα μελέτη αν ο Ανδρέας

Παπανδρέου ήταν εκ χαρακτήρα «αχάριστος», «αγνώμων», «άφιλος», «παραδό-

πιστος» κ.ά., όπως πολλές φορές τον έχουν χαρακτηρίσει διάφοροι «προδομένοι»

σύντροφοι του.

Το βιβλίο εξετάζει τον Ανδρέα Παπανδρέου ως ένα μη μυθικό πρόσωπο και

δεν ασχολείται με τους οπαδούς, τους φίλους και τους εχθρούς του. Δεν ασχολείται

με τους «μαγεμένους» και τους «προδομένους». Δεν ασχολείται καν με τους δύο

πολιτικούς οργανισμούς που ίδρυσε, το ΠΑΚ και το ΠΑΣΟΚ, που επικουρικά μό-

νο αναφέρονται στην παρούσα μελέτη.

1Θουκυδίδης, Ἱστορίαι 1, 22.4. 2Μτφρ. Άγγελος Βλάχος. 2008. https://bit.ly/2qDJVY5. 3Πλούταρχος, Ἀλέξανδρος 1.2.

https://bit.ly/2qDJVY5


13

1.4 Μύθος και πραγματικότητα

Ο προβληματισμός μου επί των θεμάτων που εξετάζω εδώ προϋπήρχε του

ερεθίσματος. Πολλά χρόνια πριν πολλοί στην Ελλάδα και το εξωτερικό ανέφεραν

τον Ανδρέα Παπανδρέου ως έναν πολύ σπουδαίο ακαδημαϊκό οικονομολόγο. Στην

αρχή για μένα ήταν μύθος που γρήγορα έγινε γρίφος, διότι όσο προχωρούσα τις

σπουδές μου στην οικονομική επιστήμη, τη δεκαετία του 1980, δεν κατάφερνα να

βρω τη συμβολή του Ανδρέα Παπανδρέου σε αυτήν1. Σήμερα, το 2019, με αφορμή

τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, πολλοί αναφέρουν ακόμη τον Ανδρέα

Παπανδρέου ως έναν σπουδαίο ακαδημαϊκό οικονομολόγο.

Είναι μύθος ή πραγματικότητα; Κατά πως φαίνεται, είναι κοινή πεποίθηση

όλων, φίλων και εχθρών, ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ένας διεθνούς φήμης

ακαδημαϊκός οικονομολόγος, ο οποίος, αν δεν άφηνε τις ΗΠΑ για να έρθει στην

Ελλάδα, θα είχε καθιερωθεί ως ένας από τους κορυφαίους θεωρητικούς οικονομο-

λόγους του κόσμου. Κανείς δεν φαίνεται να αμφισβητεί και πολλοί το επαναλαμ-

βάνουν στην «επιστημονική» αρθρογραφία ότι ήταν ο κορυφαίος Έλληνας

ακαδημαϊκός οικονομολόγος του εικοστού αιώνα.

Και όλα αυτά χωρίς καμία τεκμηρίωση. Η «πραγματικότητα» αυτή δεν έχει

τεκμηριωθεί, όπως ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως ακαδημαϊκός οικονομο-

λόγος θα το επιθυμούσε. Αυτή είναι η πρώτη βασική εξακρίβωση της αλήθειας που

επιχειρείται στο παρόν βιβλίο, να ανιχνεύσει σε τι βαθμό αποτελεί μύθο και σε τι

βαθμό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα η ακαδημαϊκή σπουδαιότητα του

Ανδρέα Παπανδρέου.

1Μύθος και γρίφος ήταν το γεγονός και όχι ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου. Από μικρό παιδί που

εργάζομαι έμαθα να κρίνω τους ανθρώπους από αυτά που λένε σε συνδυασμό με αυτά που

μπορούν ή θέλουν να κάνουν. Από μικρό η μάνα μου με απειλούσε ότι θα με σκοτώσει, αν δεν

φάω όλο τα φαΐ μου. Ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό μου ότι ήθελε να το κάνει παρότι το

μπορούσε. Το ίδιο και με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ποτέ δεν πίστεψα ότι «στις δεκαοκτώ θα

έχουμε σοσιαλισμό». Ο Ανδρέας Παπανδρέου ακόμη και να το ήθελε –που δεν το ήθελε– σίγουρα

δεν μπορούσε. Στις αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, όπως της Ελλάδας, οι πολιτικοί που μπορούν

να πετύχουν τον ατομικό τους στόχο να γίνουν και να παραμείνουν πρωθυπουργοί είναι μόνο

εκείνοι που είναι τόσο «ευέλικτοι» –σωματικά και ψυχικά– που είναι εξαίρετοι στις πολλαπλές

κυβιστήσεις. Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν απετέλεσε εξαίρεση.


Επιπλέον, εκτός από ακαδημαϊκός οικονομολόγος, πολλοί στην Ελλάδα,

κάποιοι και με ιδιαίτερο φανατισμό, υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Ανδρέας

Παπανδρέου ήταν ένας μεγάλος πολιτικός, ο «αναμορφωτής» της Ελλάδας.

Αποτελεί «μυθώδες» πολιτικό πρόσωπο! Από την άλλη πλευρά, βρίσκονται αυτοί

που ισχυρίζονται, με ιδιαίτερο φανατισμό κι αυτοί, ότι ήταν ένας μεγάλος

πολιτικάντης. Τι είναι μύθος και τι είναι πραγματικότητα; Και οι δύο κατηγορίες,

«οπαδών» και «εχθρών», δεν δίνουν καμία τεκμηρίωση για την άποψή τους.

Ακόμα και των ήπιων (επιστημονικών) αναλυτών οι απόψεις διίστανται για τα

αποτελέσματα της πρωθυπουργίας του. Τους λείπει μία αντικειμενική τεκμηρίωση

με κριτήρια που είναι συνήθη στην αξιολόγηση πολιτικών και κυρίως

πρωθυπουργών. Αυτή είναι η δεύτερη εξακρίβωση που επιχειρώ στο παρόν βιβλίο.

Θέλω να ξεχωρίσω το μυθώδες από το πραγματικό.

Πάντως, να προτρέξω στις απαντήσεις των δύο βασικών ερωτημάτων της

μελέτης το πιο σημαντικό, από ιστορικής και μόνο άποψης, είναι το δεύτερο. Σε

λίγα χρόνια ελάχιστους θα ενδιαφέρει η ακαδημαϊκή δραστηριότητα του Ανδρέα

Παπανδρέου. Από το σημερινό μύθο θα περάσει στην ιστορική λήθη, όπως οφείλει

να κάνει πάντοτε η αδυσώπητη ιστορική «μνημοσύνη» σε ανάλογες περιπτώσεις. Η

πολιτική του δραστηριότητα θα είναι αυτή που θα γίνει αντικείμενο μελέτης από

τους ιστορικούς και άλλους επιστήμονες του μέλλοντος· τουλάχιστον όσοι

ενδιαφερθούν για το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και τα τεκταινόμενα στην

Ελλάδα την περίοδο αυτή. Ελάχιστοι είναι η πρόβλεψή μου. Εξάλλου, σήμερα όσοι

ασχολούνται με τον Ανδρέα Παπανδρέου ως ακαδημαϊκό επιστήμονα το κάνουν

θα έλεγα αποκλειστικά και μόνο επειδή τους ενδιαφέρει ο πολιτικός Ανδρέας

Παπανδρέου. Κανείς από την ακαδημαϊκή κοινότητα, Ελλήνων και ξένων ακαδη-

μαϊκών οικονομολόγων, δεν ασχολείται με τις ακαδημαϊκές «επιτεύξεις» του Αν-

δρέα Παπανδρέου1.

1Αυτό μετράται με τις ομότιμες ακαδημαϊκές αναφορές στο επιστημονικό έργο, όπως θα αναλύσω

στο έβδομο κεφάλαιο.


15

1.5 Επιστημονικές μέθοδοι και η προφητευμένη «απιστία»

Αξιολογώ τον πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου χρησιμοποιώντας τη μικρο-

οικονομική θεωρία ως μία μέθοδο ανάλυσης της ατομικής ανθρώπινης συμπερι-

φοράς, που τόσο πιστά υπηρέτησε ως ακαδημαϊκός. Αν και ως πολιτικός την «απά-

τησε» πολλές φορές με το να δίνει «γη και ύδωρ» σε άλλες (οικονομικές)

ιδεολογίες που εξυπηρετούσαν πολιτικές και κυρίως εκλογικές ανάγκες και όχι

βέβαια ακαδημαϊκές. Χωρίς κυβιστήσεις πρωθυπουργός δεν γίνεσαι και κυρίως δεν

παραμένεις στη θέση του πρωθυπουργού για πολλά χρόνια.

Η «απιστία» του αυτή είχε ήδη προβλεφθεί από την οικονομική ορθοδοξία,

όπως διευρύνθηκε από τους «προφήτες» της, Gary Becker1 και Anthony Downs2.

Ο πρώτος διεύρυνε τη συνάρτηση χρησιμότητας με το να συμπεριλάβει μεταβλητές

όπως αυτές της κοινωνικής προσφοράς. Ο δεύτερος συμπεριέλαβε συμπεριφορές

και προτιμήσεις ψηφοφόρων, πολιτικών κομμάτων και πολιτικών αρχηγών. Η

διευρυμένη αυτή εξήγηση της ατομικής συμπεριφοράς των ανθρώπων θα γίνει

σαφής στο παρόν βιβλίο, διότι εξηγεί την κατά πολλούς φαινομενική αντίφαση

μεταξύ του ακαδημαϊκού και του πολιτικού Ανδρέα Παπανδρέου.

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία αντίφαση, καμία απιστία. Η πολιτική

συμπεριφορά του Ανδρέα Παπανδρέου, από τα μαθητικά του χρόνια μέχρι την

τελευταία του πνοή, ήταν πιστή στις αρχές και τις αξίες της δικής του ατομικής

συνάρτησης χρησιμότητας και τις προσωπικές του προτιμήσεις. Πολλοί το

αντιλήφθηκαν από την αρχή, άλλοι στο μέσο και άλλοι ποτέ. Είναι γεγονός ότι όλοι

οι άνθρωποι δεν έχουν την ίδια αποδοτικότητα και την ίδια αποτελεσματικότητα

στην κατανόηση των συνανθρώπων τους3. Να γίνει σαφές ότι ακόμα και αν κάποι-

1Βλ. Gary S. Becker.1976. The Economic Approach to Human Behavior. Chicago: The University

of Chicago Press. 2Βλ. Anthony Downs. 1957. An Economic Theory of Democracy. New York: Harper. 3Οι όροι αποδοτικότητα και αποτελεσματικότητα χρησιμοποιούνται με την αυστηρή οικονομική

σημασία τους. Οι «προδομένοι» επισημαίνουν την «αχαριστία» ως ίδιον του χαρακτήρα του

Ανδρέα Παπανδρέου και την «ευελιξία» του στην ιδεολογική του προσέγγιση και πολιτική

πρακτική. Το δεύτερο εξετάζεται εκτενέστατα στο παρόν βιβλίο. Επειδή την αχαριστία την

κατηγόρησε και ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου θα πρέπει να επισημάνω ότι όσους τους ενοχλεί η

«αχαριστία» των «ευεργετημένων» χαρακτηρίζονται από ατομική ιδιοτέλεια, διότι έκαναν κάτι για

να έχουν ίδιο και μόνο όφελος.


ος ανιδιοτελώς θέλει να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο, απαιτείται η απόκτηση

ισχύος και εξουσίας. Αν ταυτόχρονα ικανοποιούνται και άλλες (ατομικές) φιλοδο-

ξίες, αυτό είναι δευτερεύον ζήτημα για την παρούσα ανάλυση.

1.6 Αγαθές προθέσεις και πείσμονες πεποιθήσεις

Δεν είναι στις προθέσεις μου να γράψω μία αγιογραφία του Ανδρέα Παπανδρέου,

ούτε ως ακαδημαϊκού οικονομολόγου ούτε ως πρωθυπουργού της χώρας. Αφήνω

τα δεδομένα να μιλήσουν παραφράζοντας ένα βιβλίο που γράφτηκε για τον Ανδρέα

Παπανδρέου με τον ποιητικό τίτλο «Του μιλάνε τα κύματα…»1. Εμένα «…μου

μιλάνε» τα (στατιστικά) στοιχεία2.

Παρά το ποιητικό της έκφρασης, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος να μην έχω

ακούσει καλά τη λαλιά τους και ακόμη χειρότερο να μην την έχω αποτυπώσει

σωστά στο γραπτό κείμενο που ακολουθεί. Αν είναι έτσι, αυτό θα έχει συμβεί

αποκλειστικά και μόνο λόγω προσωπικής ανικανότητας και όχι λόγω υποκειμε-

νικών αντιπαθειών ή συμπαθειών απέναντι στο πρόσωπο του Ανδρέα Παπανδρέου.

Και αυτό πρέπει να γίνει σαφές από την αρχή για να μην αποπροσανατολιστεί ο

αναγνώστης από αυτά που θα διαβάζει. Οι προθέσεις μου είναι αγαθές! Τόσο

αγαθές που αγγίζουν το όρια της επιστημονικής και προσωπικής αδιαφορίας για το

τι θα δείξουν τα στοιχεία. Καμία απολύτως αγωνία δεν με διακατέχει!

Έτρεφα έναν μεγάλο σεβασμό, όπως τρέφω για κάθε άνθρωπο, για τον

επιστήμονα και πολιτικό Ανδρέα Παπανδρέου. Άλλο αυτό κι άλλο η αλήθεια.

«Φίλος μεν Πλάτων, φιλτάτη δ’ αλήθεια». Είμαι πεπεισμένος ότι η μελέτη μου

αυτή δεν θα ευχαριστήσει τους «οπαδούς» του Ανδρέα Παπανδρέου. Παρεμπι-

πτόντως, αν ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως πολιτικός, είχε αποφασίσει να τους

1Βλ. Γιώργος Λακόπουλος. 2008. «Του μιλάνε τα κύματα...»: Ο Ανδρέας Παπανδρέου πριν μπει

στην πολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. 2Η επιλογή του τίτλου δεν είναι άσχετη με το τελευταίο επάγγελμα που δήλωσε ο Ανδρέας

Παπανδρέου όντας μαθητής, δηλαδή καπετάνιος σε καράβι. Τα πρώτα δύο ήταν πολιτικός και

κοινωνιολόγος. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι και τα δύο τα πέτυχε. Το ζητούμενο είναι πόσο καλά τα

πέτυχε.


17

δυσαρεστήσει λίγο, θα είχε αφήσει πιο σημαντικό πολιτικό έργο ως πρωθυπουργός.

Είμαι δε σίγουρος ότι το βιβλίο θα ευχαριστήσει κάποιους χαιρέκακους εχθρούς

του Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά αυτό είναι ενίοτε το κόστος της αλήθειας: να

ευχαριστεί δυσάρεστους ανθρώπους και να δυσαρεστεί ευχάριστους και συμπαθείς.

Η μεγαλύτερη απόδειξη για το μεγάλο μου ενδιαφέρον στο πρόσωπο του

Ανδρέα Παπανδρέου είναι αυτό εδώ το βιβλίο. Για κανέναν άλλο πολιτικό δεν μου

γεννήθηκε η επιθυμία να ασχοληθώ μαζί του. Αντικειμενικά τους θεωρώ κατώτε-

ρους του Ανδρέα Παπανδρέου και στις δύο πτυχές που εξετάζω εδώ. Ακαδημαϊκά

ήταν ανύπαρκτοι και πολιτικά μετριότατοι. Με εξαίρεση τον Κωνσταντίνο Καρα-

μανλή της μεταδικτατορικής περιόδου, κανένας άλλος πολιτικός δεν μπορεί να

συγκριθεί με τον Ανδρέα Παπανδρέου1.

Αυτό δεν κάνει τον Ανδρέα Παπανδρέου άξιο των πολιτικών περιστάσεων της

Ελλάδας. Το αντίθετο μάλιστα. Μήπως τελικά δεν φταίνε οι πολιτικοί αλλά εκείνοι

που τους εκλέγουν; Μήπως δεν χρειάζεται να αλλάξουμε πολιτικούς, αλλά να

αλλάξουμε λαό; Επικίνδυνες σκέψεις, που δεν θα τις προχωρήσω. Εξάλλου, έχουν

συζητηθεί πολλές φορές, από την εποχή της επιλεκτικής άμεσης δημοκρατίας της

αρχαίας Αθήνας μέχρι και σήμερα την περίοδο της αντιπροσωπευτικής δημοκρα-

τίας της νέας Αθήνας του 2019.

Προσωπική μου πείσμων πεποίθηση είναι ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου αποδεί-

χθηκε κατώτερος των περιστάσεων, για αντικειμενικούς και υποκειμενικούς

λόγους, όταν συγκρίνεται με άλλους πρωθυπουργούς κεντροαριστερών κομμάτων

αναπτυγμένων κρατών, όπως του Καναδά και των Σκανδιναβικών χωρών2. Το

1Επί αυτού του θέματος, ο καθηγητής Γιάννης Στιβαχτής που επισήμανε ότι θα πρέπει να γίνει μία

διάκριση μεταξύ πετυχημένων ηγετών και πετυχημένων πολιτικών. Θεωρεί τον Καραμανλή έναν

πολιτικό ηγέτη κυρίως διότι στιγμάτιζε τις αδυναμίες του λαού του και δεν τον κολάκευε. Συμφω-

νώ απόλυτα μαζί του. Όπως ήδη ανέφερα, ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ένας πετυχημένος πολιτι-

κός, ο οποίος αν αποφάσιζε να δυσαρεστήσει τους πολιτικούς του φίλους θα ήταν καλύτερος

πολιτικός. Το πρόβλημα είναι μεθοδολογικό και αφορά τη μέτρηση αυτού του σημαντικού θέμα-

τος. Πώς μετράται αν κάποιος είναι πολιτικός ηγέτης ή όχι; Ακόμη και ως Πρόεδρος της

Δημοκρατίας, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν συγκέντρωσε την καθολική αποδοχή. Μάλιστα τη

δεύτερη φορά βγήκε με μόνο 153 ψήφους στην πέμπτη ψηφοφορία. Τα θετικά του Κωνσταντίνου

Καραμανλή τα αναφέρω σε παρακάτω κεφάλαιο. 2Όταν έγραφα αυτό το μέρος, έτυχε να με επισκεφθεί ένας φίλος μου στο γραφείο, πρώην

υπουργός του Ανδρέα Παπανδρέου και φανατικός «Παπανδρεϊκός». Ως υπουργός ήταν

πολυταξιδεμένος και είχε δει πολλούς άλλους τόπους. Του ανέφερα, λοιπόν, ότι ο Παπανδρέου


πολύ σημαντικό αυτό συγκριτικό ζήτημα δεν το εξετάζω στην παρούσα μελέτη.

Έχει όμως επηρεάσει σημαντικά τη σκέψη μου και κυρίως τις πεποιθήσεις μου. Θα

είχε ενδιαφέρον, ωστόσο, να εξετασθούν τα πολιτικά επιτεύγματα σε σύγκριση με

άλλα κεντροαριστερά κόμματα του ανεπτυγμένου δυτικού κόσμου. Ακόμα και

χωρίς αυτή τη σύγκριση, με ερωτηματικό παραμένει όμως το αν ήταν ό,τι καλύτερο

μπορούσε να έχει η κεντροαριστερά στην Ελλάδα, αλλά και η Ελλάδα στο σύνολό

της. Εδώ ισχύει απολύτως «το μη χείρον βέλτιστο». Ίσως η Ενιαία Δημοκρατική

Αριστερά (ΕΔΑ) του 1958 θα μπορούσε να είχε μετεξελιχθεί σε ένα καλύτερο

κεντροαριστερό κόμμα από ό,τι το ΠΑΣΟΚ του 1974. Με τα «αν» όμως δεν

γράφεται η ιστορία.

Ας μου επιτραπεί άλλη μία προσωπική ατεκμηρίωτη και εντόνως ισχυρογνώ-

μων πεποίθηση. Ο οποιοσδήποτε πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, όσο ανίκανος και αν

ήταν, θα ήταν καλύτερος από τους πρωθυπουργούς των τελευταίων χρόνων.

Θεωρώ ότι με το δράμα που έζησε η Ελλάδα τα πρόσφατα χρόνια με τους

προηγούμενους αναποτελεσματικούς και ψεύτες πρωθυπουργούς, δεν έχουν δια-

ψευστεί στο ελάχιστο οι παραπάνω πεποιθήσεις μου. Απέδειξαν οι σημερινοί ιθύ-

νοντες πόσοι χειρότεροι είναι και πόσο υπολείπονται του Ανδρέα Παπανδρέου. Η

πρόσφατη οικονομική και πολιτική περίοδος έχει αναλυθεί στο βιβλίο μου με τίτλο

Η οικονομική κρίση της Ελλάδος: Μία ταξική ανάλυση υπέρ των μνημονίων1, στο

οποίο θα αναφερθώ εκτενέστερα σε παρακάτω κεφάλαια.

Άλλο αυτό όμως και άλλο η σωστή αξιολόγηση του Ανδρέα Παπανδρέου ως

ακαδημαϊκού οικονομολόγου και ως πρωθυπουργού της Ελλάδας που επιχειρώ

εδώ. Εκτός από τα στατιστικά στοιχεία, νοιώθω ότι μου μιλάει και μένα η ιστορία.

Αντίστοιχα, αλλουνού του μιλάνε τα κύματα (Παπανδρέου), αλλουνού του μιλάνε

κάποιοι «τρελοί» οικονομολόγοι του παρελθόντος, σύμφωνα με τον Keynes, κι

εμένα νιώθω ότι μου μιλάει η ιστορία. Και την ιστορία, για το καλό όλων μας, δεν

πρέπει να την απατάμε. Δεν πρέπει να την κοροϊδεύουμε, τόσο ατομικά όσο και

συλλογικά. Είναι πολύ επικίνδυνο «θηλυκό» η ιστορία. Για να την κατακτήσεις

αποδείχθηκε κατώτερος των περιστάσεων. Αντέδρασε. Αλλά όταν του είπα σε σχέση με χώρες

όπως ο Καναδάς που γνώριζε και αυτός καλά, συμφώνησε και σιώπησε. 1Βλ. Γρηγόρης Θ. Παπανίκος. 2014. Η Οικονομική Κρίση της Ελλάδος: Μία Ταξική Ανάλυση Υπέρ

των Μνημονίων. Αθήνα: ATINER.


19

θέλει υπομονή, επιμονή και πολλή δουλειά. Και μετά από τόσο κόπο εκεί που

νόμιζες ότι την κατάκτησες, βρίσκει άλλον καλύτερο από εσένα και σε παρατάει.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, θα πρέπει να επισημάνω ότι, όπως ανέφερα ήδη,

το βιβλίο αυτό είναι κάτι μεταξύ δοκιμίου και επιστημονικής μονογραφίας. Για

πολλούς, όχι και τόσο αυστηρούς κριτές, μπορεί να μην είναι τελικά ούτε το ένα

ούτε το άλλο. Αντιλαμβάνομαι ότι είναι πολύ δύσκολο να γίνει αποδεκτό από τον

μη μυημένο οικονομολόγο διότι «κουράζει» η επιστημονική μικροοικονομική

μεθοδολογία· κουράζει ακόμη και τους καλούς ακαδημαϊκούς οικονομολόγους.

Από την άλλη πλευρά, ως δοκίμιο, το παρόν βιβλίο εκφράζει και πάρα πολλές

προσωπικές εμπειρίες και ατεκμηρίωτες επιστημονικά απόψεις1. Και αυτές πολλοί

αναγνώστες μπορούν να τις βρουν κουραστικές και ανούσιες. Ο βιαστικός αναγνώ-

στης που επιθυμεί μόνο τις επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις στα δύο

βασικά ερωτήματα μπορεί να διαβάσει μόνο το έβδομο και όγδοο κεφάλαιο της

μελέτης. Κατά κάποιο τρόπο αυτά τα δύο κεφάλαια μπορούν να διαβαστούν από

μόνα τους, ξεχωριστά, χωρίς να προηγηθεί η ανάγνωση όλων των προηγούμενων

κεφαλαίων.

1.7 Η διττή δραστηριότητα

Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν ήταν διχασμένη προσωπικότητα. Το αντίθετο

μάλιστα. Αυτό το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα από την οικονομική ανάλυση

της ατομικής του συμπεριφοράς που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως απολύτως ορθο-

λογιστική. Μάλιστα, η ακαδημαϊκή του ανάλυση είχε ως στόχο τη δημιουργία μιας

ορθολογιστικής κοινωνικής τάξης. Το βιβλίο του Πατερναλιστικός Καπιταλισμός2

αφιερώνεται στα τέσσερα παιδιά του με την ευχή να συμβάλλουν στην

ανοικοδόμηση μιας ορθολογιστικής κοινωνίας3.

1Οι ατεκμηρίωτες απόψεις αποτελούν υποθέσεις που οι επιστήμονες μπορούν να διαψεύσουν μέσω

της εμπειρικής έρευνας. 2Βλ. Ανδρέας Παπανδρέου. 1974. Πατερναλιστικός Καπιταλισμός. Αθήνα: Καρανάσης. 3Στο βιβλίο του αναφέρεται γραμμένο στα αγγλικά η εξής πρόταση: «…that they contribute to the

building of a rational social order».


Το πρόβλημα δημιουργείται από το γεγονός ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε

μία διττή δραστηριότητα: του ακαδημαϊκού και του πολιτικού. Συγκριτικά την

εξετάζω εδώ. Αυτή η δραστηριότητα σε συνδυασμό με τη σταθερότητα των

σκοπών της ζωής του που είχε θέσει από μαθητής δημιουργεί σύγχυση. Η διακριτή

και ξεχωριστή χρονική περίοδος των δύο τετελεσμένων έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον

και σχετίζεται με επιλογές και αποφάσεις υπό πολύ συγκεκριμένους εξωτερικούς,

μη ελεγχόμενους από τον ίδιο, περιορισμούς. Σε ό,τι αφορά τους περιορισμούς, θα

πρέπει να επισημάνω ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου αντιμετώπισε πάρα πολλούς, οι

οποίοι διαμορφώθηκαν αποκλειστικά από το εξωτερικό περιβάλλον και όχι από τις

οποιασδήποτε προσωπικές σχέσεις είχε με άτομα και οργανισμούς. Να επικαλεστώ

τον Μαρξ: «ο κάθε άνθρωπος γράφει τη δική του ιστορία αλλά όχι με τον τρόπο

που πάντα θέλει» και για να το συμπληρώσω, στον χρόνο που πάντα θέλει.

Ως ακαδημαϊκός οικονομολόγος ο Ανδρέας Παπανδρέου εμφανίζεται στη

διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα στο τέλος της δεκαετίας του 1950, ενώ ως πολιτικός

εμφανίζεται στο ελληνικό πολιτικό προσκήνιο στην αρχή της δεκαετίας του 1970,

περίοδο κατά την οποία σταματά ουσιαστικά και η επιστημονική του δραστη-

ριότητα.

Το παράδοξο με τον Ανδρέα Παπανδρέου είναι ότι δεν σπούδασε έναν οικονο-

μολογικό κλάδο που θα τον βοηθούσε στην πολιτική. Οι σπουδές στην οικονομική

των επιχειρήσεων έχουν λιγότερο πολιτικό ενδιαφέρον από ό,τι θα είχε, αν

ειδικευόταν στη μακροοικονομική πολιτική1. Οι σπουδές του ήταν κατάλληλες για

να οργανώσει ως στέλεχος μία μεγάλη επιχείρηση ή έναν μεγάλο οργανισμό.

Ανεξάρτητα τι θα δείξουν τα στοιχεία για τα δύο ερωτήματα που θέτω στην

παρούσα μελέτη, ο Ανδρέας Παπανδρέου φαίνεται να ήταν καλός –μάλλον και

λόγω σπουδών– στη διαχείριση οργανισμών. Και αν κρίνουμε από τη μεγάλη

επιτυχία του στην οργάνωση ενός πολιτικού οργανισμού, όπως του ΠΑΣΟΚ, τότε

οι σπουδές του ίσως τον βοήθησαν. Αυτή την πολύ σημαντική πτυχή της δράσης

1Είναι αλήθεια ότι το επιστημονικό έργο του Ανδρέα Παπανδρέου σε επίπεδο μικροοικονομίας

εξέταζε τις γενικότερες επιδράσεις στην κοινωνική δομή. Αυτή την προσέγγιση την είχαν πολλοί

οικονομολόγοι της γενιάς του με το πιο γνωστό όνομα τον φίλο του John Kenneth Galbraith.

Επίσης, στο Μπέρκλεϋ δίδασκε μακροοικονομία. Τέτοιοι οικονομολόγοι υπήρξαν πολλοί και ο

κλάδος τους θα μπορούσε να ονομαστεί οικονομική κοινωνιολογία.


21

του Ανδρέα Παπανδρέου δεν την εξετάζω εδώ παρά μόνο παρενθετικά. Αξίζουν

όμως μιας ξεχωριστής μελέτης οι οργανωτικές ικανότητες του Ανδρέα Παπαν-

δρέου σε επίπεδο μικροοικονομίας, όπως αυτές που επέδειξε στα πανεπιστήμια και

στο ΚΕΠΕ. Το ΠΑΣΟΚ ως δικό του επίτευγμα αποτελεί ένα καλό παράδειγμα των

οργανωτικών ικανοτήτων του Ανδρέα Παπανδρέου. Αποτελεί την πράξη της οικο-

νομικής θεωρίας που σπούδασε.

Ο διαχωρισμός που επιχειρώ εδώ δεν διεκδικεί δάφνες πρωτοτυπίας. Ο ίδιος ο

γιος του Ανδρέα Παπανδρέου εξέδωσε το 2018 το βιβλίο με τίτλο Ανδρέας

Παπανδρέου: O Οικονομολόγος1, στο οποίο εξετάζει την ακαδημαϊκή πλευρά του

πατέρα του. Δέκα χρόνια νωρίτερα εκδόθηκε το βιβλίο με τίτλο «Του μιλάνε τα

κύματα…». Ο Ανδρέας Παπανδρέου πριν μπει στην πολιτική2, το οποίο αναφερόταν

στην περίοδο της ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου πριν εμφανιστεί στο προσκήνιο

της ελληνικής πολιτικής σκηνής, χρησιμοποιώντας τη ματιά του Αδαμάντιου

Πεπελάση, στενού φίλου και συνεργάτη του. Ο τελευταίος έγραψε και το επίμετρο

του βιβλίου, που το εκλαμβάνω σαν μία μαρτυρία πιστότητας των αναφερθέντων

στο βιβλίο· ο συγγραφέας του βιβλίου, Γιώργος Λακόπουλος, τα αποδίδει στις

αφηγήσεις που του έκανε προφορικά ο ίδιος ο Αδαμάντιος Πεπελάσης. Επίσης, ένα

άλλο βιβλίο3, που εκδόθηκε το 2013, αναφέρεται στη ζωή του Ανδρέα Παπαν-

δρέου, κυρίως ως πολιτικό ον. Θα επανέλθω σε αυτό το βιβλίο παρακάτω διότι

αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βιβλίου «αγιογραφίας» του Ανδρέα

Παπανδρέου.

Πολλοί δε άλλοι, με τη βιβλιογραφία και αρθρογραφία τους, σκιαγράφησαν

διάφορες πτυχές και φάσεις της ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου, χρησιμοποιώντας

πολλές φορές διαφορετικούς τρόπους περιοδολόγησης της ζωής του. Παρακάτω θα

αναφερθώ, πιο αναλυτικά, στις πηγές που επέλεξα να χρησιμοποιήσω και κυρίως

αυτές που επέλεξα να μην χρησιμοποιήσω. Χρησιμοποιώ ως επί το πλείστον

1Βλ. Νίκος Παπανδρέου. 2018. Ανδρέας Παπανδρέου: O Οικονομολόγος. Αθήνα: Εκδόσεις

Καστανιώτη. Προηγουμένως, ο ίδιος συγγραφέας είχε κυκλοφορήσει μία εργασία με το ίδιο θέμα

στα αγγλικά: πρβλ. Νikos Papandreou. 2016. Andreas Papandreou: The Economist. Athens: Great

Authors Inc. 2Βλ. Γιώργος Λακόπουλος, ό.π. 3Βλ. Σπύρος Δραΐνας. 2013. Ανδρέας Παπανδρέου: Η Γέννηση Ενός Πολιτικού Αντάρτη. Αθήνα:

Εκδόσεις Ψυχογιός.


πρωτογενείς πηγές στατιστικών στοιχείων και αυστηρά επιλεγμένες δευτερογενείς

πηγές βιβλίων και άρθρων που αφορούν την αναλυτική προσέγγιση απάντησης των

δύο βασικών ερωτημάτων της μελέτης. Δεν θα χρησιμοποιήσω βιβλία και άρθρα

όλων εκείνων που ήταν ή αισθάνονταν (α) ταγμένοι «εχθροί»1, (β) «προδομένοι»

και (γ) «μαγεμένοι» από τον Ανδρέα Παπανδρέου. Λίγες εξαιρέσεις όμως θα κάνω,

για να τεκμηριώσω κάποιες ορθολογικές, κατ’ εμέ, συμπεριφορές και επιλογές του

Ανδρέα Παπανδρέου. Επίσης, αποφεύγω να χρησιμοποιήσω επιστημονικά άρθρα

και επιστημονικά βιβλία, τα οποία είναι πολλά, διότι δεν προσθέτουν κάτι ιδιαίτερο

στην απάντηση των ερωτημάτων του βιβλίου μου. Χωρίς σχεδόν καμία εξαίρεση,

αυτή η βιβλιογραφία ανήκει στην κατηγορία του «τι έλεγε» και «τι έκανε» ή μόνο

το ένα από τα δύο2.

1.8 Η συμβολή

Η πρωτοτυπία του παρόντος εγχειρήματος δεν έγκειται τόσο στα ερωτήματα που

θέτω όσο στη μέθοδο και στον τρόπο που επιλέγω να δώσω τις απαντήσεις.

Διερευνώ δύο θέματα που φαίνεται ότι ενδιαφέρουν όλους εκείνους, γνωστούς και

άγνωστους, που ασχολούνται με την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου.

Πολλές φορές και δικοί μου γνωστοί, γνώριμοι και μη, μου έχουν απευθύνει τα ίδια

ερωτήματα. Κατά κάποιο τρόπο με θεωρούν ειδικό, μάλλον για δυο λόγους.

Πρώτον, λόγω του οικονομολογικού επαγγέλματός μου -ακαδημαϊκού και μη-, με

θεωρούν κατάλληλο να αξιολογήσω τη σπουδαιότητα του Ανδρέα Παπανδρέου ως

ακαδημαϊκού οικονομολόγου. Ένας επιπρόσθετος δεύτερος λόγος που πολλοί,

κατά το μάλλον ή ήττον, με θεωρούν πιο ειδικό είναι το γεγονός ότι οι επαγγελ-

1Όταν ένα βιβλίο ξεκινά και λέει ότι εγώ ποτέ δεν συμπαθούσα τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο

αναγνώστης δεν θα πρέπει να προχωράει παρακάτω. Ομοίως, όταν κατηγορείται ο Ανδρέας

Παπανδρέου, σε προσωπικό επίπεδο, ότι τους ήταν «αχάριστος», «άφιλος», «αγνώμων» κ.ά., δεν

θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη όσο σεβαστή και αν είναι η προσωπική πικρία του

καθενός. 2Σοβαρό παράδειγμα αυτής της βιβλιογραφίας αποτελεί ένα πρόσφατο βιβλίο που μάλιστα έχει και

πλούσια σχετική βιβλιογραφία: βλ. Θάνος Βερέμης. 2017. Ανδρέας Παπανδρέου: Μεγάλες

Προσδοκίες. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.


23

ματικές και ακαδημαϊκές μου εμπειρίες αντλήθηκαν τόσο στον Καναδά όσο και

στην Ελλάδα, σχεδόν ισόχρονα. Αλλά και οι πολιτικές μου δραστηριότητες, που

περιορίστηκαν στο κατώτερο δυνατό επίπεδο αντιπροσώπευσης1, αφορούσαν τον

ίδιο πολιτικό χώρο με αυτόν του Ανδρέα Παπανδρέου.

Οι «εμπειρίες» μου, λοιπόν, περιλαμβάνουν οικονομικές και πολιτικές γνώσεις

των δύο χωρών που έδρασε και ο Ανδρέας Παπανδρέου, και έτυχε να γνωρίσω

πολύ κόσμο που είτε τον γνώριζε είτε ήξεραν κόσμο που τον είχε γνωρίσει. Τον ίδιο

δεν τον γνώρισα, αν και τον συνάντησα δυο τρεις φορές στο πλαίσιο μιας

επίσκεψής του στον Καναδά, όταν ήταν πρωθυπουργός. Έχουν τεράστιο

ενδιαφέρον αυτές οι αφηγήσεις και τελικά το πώς οι άνθρωποι επηρεάζονται από

ατομικές συμπεριφορές και μικροπρέπειες. Ωστόσο, όλες αυτές οι μαρτυρίες-

«εμπειρίες» δεν επαρκούν, αν δεν συνοδεύονται από μία αναλυτική, θεωρητική

προσέγγιση, για να απαντηθεί επιστημονικά οποιοδήποτε ερώτημα τεθεί. Μια

τέτοια προσέγγιση αναπτύσσεται στο δεύτερο κεφάλαιο.

Και τα δύο ερωτήματα της μελέτης τα απαντώ χρησιμοποιώντας έναν

«αντικειμενικό» τρόπο αξιολόγησης. Σε ό,τι αφορά τη σπουδαιότητά του ως ακα-

δημαϊκού οικονομολόγου, η οριοθέτηση μιας αντικειμενικής απάντησης είναι σχε-

τικά εύκολη. Όσο για τα πολιτικά επιτεύγματά του, η αντικειμενική ανάλυση

καθίσταται δύσκολη, αλλά όχι όμως κι αδύνατη. Εκείνο που δεν κάνω, είναι να

λάβω ως δεδομένο αυτό που λένε οι πολλοί, χωρίς καμία απολύτως τεκμηρίωση.

Περισσότερα επί του θέματος της τεκμηρίωσης εξηγώ στο πέμπτο κεφάλαιο της

παρούσης εργασίας.

Θα πρέπει να ξεκαθαρίσω από την αρχή ότι δεν αξιολογώ την ουσία των

επιστημονικών του απόψεων και των πολιτικών ή ιδεολογικών του προσεγγίσεων.

Μερικές εξαιρέσεις γίνονται περισσότερο για να τεκμηριώσω τις απαντήσεις που

στηρίζονται στην αναλυτική προσέγγιση. Πάντοτε η θεωρία θα πρέπει να λαμβάνει

1Πάντα ήθελα να γίνω πρωθυπουργός της Ελλάδας ή οποιασδήποτε άλλης χώρας. Αυτός ήταν και

ο μόνος λόγος που αναμείχθηκα με την πολιτική, καναδική και ελληνική. Απλά δεν το κατάφερα.

Να σημειώσω πως δεν με ενδιέφερε άλλη πολιτική θέση, λ.χ. του Υπουργού, του Γενικού Γραμ-

ματέα, του Προέδρου ή Διευθύνοντος Συμβούλου Κρατικοδίαιτων οργανισμών (ΔΕΚΟ) κ.ά.

Εξάλλου, μία από αυτές την κατείχα για δεκατέσσερα συναπτά έτη, η οποία, ωστόσο, χρήζει τη

δική της εξιστόρηση. Οψόμεθα!


υπόψη της αυτό που λέγεται «ανεκδοτολογικά στοιχεία» (anecdotal evidence), τα

οποία μπορούν να εκληφθούν μόνο ως ανεπίσημες τεκμηριώσεις, ενισχυτικές ή

απορριπτικές, μιας θεωρίας. Οι απόψεις αυτές δεν εξετάζονται εδώ, αν και ασχο-

λούμαι στο έκτο κεφάλαιο με τη θέση του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στην

κεντροαριστερά, από προσωπικό και μόνο ενδιαφέρον. Η θέση του αυτή όμως δεν

σχετίζεται με κάποια ιδεολογική επιρροή αλλά με τη δική του τακτική εκλογική

επιλογή.

1.9 Η δομή του βιβλίου

Οργανώνω τις σκέψεις μου σε εννέα κεφάλαια, συμπεριλαμβανομένου και του

παρόντος εισαγωγικού κεφαλαίου. Η δομή του βιβλίου ακολουθεί τη σειρά των

ερωτημάτων που θέτω προς απάντηση. Σε ό,τι αφορά τα δύο βασικά ερωτήματα,

πρώτα εξετάζω τον ακαδημαϊκό οικονομολόγο και μετά τον πολιτικό στην εξουσία.

Αυτές οι δύο δράσεις του Ανδρέα Παπανδρέου αποτελούν μέρος διαφορετικών και

διακριτών χρονικών φάσεων της ζωής του. Αυτές οι φάσεις εξετάζονται στο

τέταρτο κεφάλαιο της μελέτης. Στο κεφάλαιο αυτό ταξινομώ το χρονικό της ζωής

του Ανδρέα Παπανδρέου σε διάφορες χρονικές περιόδους, προσαρμοσμένο στις

ανάγκες της παρούσης ανάλυσης. Αυτό αποτελεί συνέχεια των δυο προηγούμενων

κεφαλαίων, ενός θεωρητικού κεφαλαίου και ενός αφηγηματικού, που αναδεικνύει

τη διαχρονική συνέπεια του Ανδρέα Παπανδρέου σε ό,τι αφορά τους σκοπούς που

είχε θέσει στη ζωή του από τα μαθητικά του ακόμη χρόνια και έμεινε πιστός σε

αυτούς μέχρι τον θάνατό του.

Η συμπεριφορά του Ανδρέα Παπανδρέου στις διάφορες φάσεις της ζωής του

δεν μπορεί να κατανοηθεί, αν δεν χρησιμοποιήσουμε κάποια θεωρητικά εργαλεία

ανάλυσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης, τα οποία τόσο τεκμηριωμένα

έχει αναπτύξει η οικονομική επιστήμη. Γι’ αυτό το επόμενο κεφάλαιο, το δεύτερο,

είναι και το πιο σημαντικό για να κατανοηθεί αντικειμενικά η συνεισφορά του

Ανδρέα Παπανδρέου στην οικονομική επιστήμη και στην πολιτική της Ελλάδας. Σε

αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζω το θεωρητικό πλαίσιο ανάλυσης, ενώ η μεθοδολο-


25

γία και οι χρησιμοποιούμενες πηγές εξετάζονται στο πέμπτο κεφάλαιο. Από την

πληθώρα των πηγών επιλέγω πολύ λίγες που συνθέτουν, ωστόσο, μια ολοκληρω-

μένη εικόνα αυτού που θέλω να αναδείξω στην παρούσα πραγματεία. Στο κεφάλαι-

ο αυτό θέτω τις βάσεις της εξέτασης που ακολουθεί.

Στο έβδομο κεφάλαιο απαντώ στο πρώτο ερώτημα του πόσο σπουδαίος

ακαδημαϊκός οικονομολόγος ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. Στο όγδοο κεφάλαιο

απαντώ στο δεύτερο ερώτημα του πόσο σπουδαίος πολιτικός ήταν ο Ανδρέας

Παπανδρέου. Όπως προανέφερα, θα προσπαθήσω να απαντήσω και τα δύο ερωτή-

ματα χρησιμοποιώντας αντικειμενικά δεδομένα (stylized facts) του έργου και της

δράσης του.

Το τελευταίο κεφάλαιο αφορά το επιμύθιο, όπου επιχειρώ την ταυτοποίηση

του ιστορικού αποτυπώματος του Ανδρέα Παπανδρέου, ως ακαδημαϊκού οικονο-

μολόγου και ως πολιτικού που «κατέκτησε» την εξουσία. Επίσης, εκφράζω, για

άλλη μια φορά, προσωπικές μου σκέψεις που είναι μεν ατεκμηρίωτες αλλά μπορεί

να αποτελέσουν τροφή για σκέψη και έναυσμα για την αρχή μιας σωστής αποτίμη-

σης της πολιτικής δράσης του Ανδρέα Παπανδρέου.

1.10 Συμπερασματικές εξομολογήσεις

Επικαλούμαι τη μούσα Κλειώ να με βοηθήσει να υπηρετήσω με όσο το δυνατόν

καλύτερο τρόπο την ιστορία. Δεν δέχομαι την άποψη ότι ο ιστορικός του μέλλοντος

είναι ο μόνος ικανός να αποτιμήσει το παρόν, όπως τόσο συχνά αναφέρεται από

αυτούς που γράφουν για πρόσωπα και γεγονότα που οι ίδιοι γνώρισαν ή έζησαν.

Με αυτή τη λογική, ο Θουκυδίδης δεν θα είχε υπάρξει ποτέ. Είναι αναμφισβήτητα

ο μεγαλύτερος ιστορικός του κόσμου, διότι πήρε μία ασήμαντη διαδικασία

δημιουργίας ιστορικών δεδομένων, όπως ήταν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, και

την έκανε «κτῆμά τε ἐς αἰεὶ» όλης της ανθρωπότητας. Με άλλα λόγια, δεν μας

λείπουν τα ιστορικά γεγονότα, «Θουκυδίδηδες» μας λείπουν.

Η μόνη «στέρηση» που έχω ζήσει στη ζωή μου προέρχεται από τις περιορι-

σμένες δυνατότητές μου να μοιάσω, έστω και στο ελάχιστο, στον μέγα Θουκυδίδη


και στα άλλα μεγάλα μυαλά της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Αν είχα έστω και

στο ελάχιστο κάτι από την ιδιοφυία του Θουκυδίδη, θα μπορούσα να πάρω μία

ασήμαντη περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας, όπως το δεύτερο μισό του προηγού-

μενου αιώνα και να την κάνω να φαίνεται ως ο πιο ενδιαφέρον αιώνας που έζησε

ποτέ η ανθρωπότητα. Αν είχα δε το ταλέντο του «τυφλού» ποιητή, θα έπαιρνα ένα

ασήμαντο γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας, όπως ο Τρωικός Πόλεμος, και θα το

έκανα μεγάλη ραψωδία.

Δεν ζήλεψα ούτε με είχε ποτέ εντυπωσιάσει η δόξα ενός πολιτικού, όπως του

Περικλή. Και ποτέ δεν ήμουν ένας άυπνος Θεμιστοκλής, αφού ουδέποτε μου

στέρησε τον ύπνο «…το του Μιλτιάδου τρόπαιον». Αλήθεια, όμως, πώς θα ήθελα

να ήμουν ένας Ησίοδος ή ένας Όμηρος! Δυστυχώς, ο αναγνώστης θα πρέπει να

συμβιβαστεί στην παρούσα εργασία με τις αδυναμίες και ανικανότητες του συγ-

γραφέα. Φυσικά, άτυχη είναι και η ιστορική κληρονομιά του Ανδρέα Παπανδρέου,

διότι δεν υπάρχει Θουκυδίδης που θα την έκανε να μοιάζει ανώτερη του Περικλή.

Χωρίς να έχω έλλειψη εγωπάθειας, τα ελάχιστα ψιχία της αυτογνωσίας που υπάρ-

χουν μέσα μου με αναγκάζουν να ομολογήσω ότι σίγουρα δεν είμαι εγώ αυτός που

θα κατάφερνε κάτι τέτοιο.


27

Κεφάλαιο Δεύτερο

Θεωρία και Πράξη

2.1 Εισαγωγή

Ο ακαδημαϊκός Ανδρέας Παπανδρέου ανέπτυξε οικονομικές θεωρίες μεν, αλλά ως

πολιτικός (πρωθυπουργός) ασχολήθηκε με την πράξη. Το παρόν κεφάλαιο έχει

σκοπό να παρουσιάσει μία θεωρητική ανάλυση που θα επιτρέψει την αξιολόγηση

της συμπεριφοράς και τις επιλογές, δηλαδή τις πράξεις του Ανδρέα Παπανδρέου ως

ακαδημαϊκού οικονομολόγου και ως πρωθυπουργού. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται

στην οικονομική επιστήμη και έχει υποστεί τη «βάσανο» της εμπειρικής διάψευσής

της. Στέκει δε ακλόνητη σε σημείο μάλιστα που πολλές άλλες κοινωνικές επιστή-

μες να τη χρησιμοποιούν διευρύνοντας την εμπειρική της εφαρμογή. Μια τέτοια

διεύρυνση έχει γίνει από οικονομολόγους και πολιτικούς επιστήμονες για να εξηγή-

σουν τη συμπεριφορά των πολιτικών προσώπων, όπως αυτή των πρωθυπουργών,

σε σχέση με την εκλογική συμπεριφορά των ψηφοφόρων.

Η βασική υπόθεση που κάνει η οικονομική επιστήμη είναι ότι οι ανθρώπινες

δράσεις είναι το αποτέλεσμα μιας ορθολογικής συμπεριφοράς που σκοπεύει στην

επίτευξη κάποιων αντικειμενικών σκοπών, λαμβάνοντας, ωστόσο, υπόψη της τους

σημαντικούς περιορισμούς που κάθε άτομο ξεχωριστά αντιμετωπίζει. Στο πλαίσιο

αυτό γίνονται κι οι ατομικές επιλογές που είναι ξεχωριστές για κάθε άνθρωπο.

Αυτές οι επιλογές αντανακλούν τις ατομικές προτιμήσεις. Για παράδειγμα, πολλοί

άνθρωποι ενδιαφέρονται (προτιμούν) πολιτικά αξιώματα ενώ άλλοι τα απεχθάνο-

νται. Πολλοί θα κάνουν τα πάντα για να τα αποκτήσουν, ενώ άλλοι θα κάνουν τα


πάντα για να τα αποφύγουν. Και οι δύο συμπεριφορές είναι συμβατές με την ανά-

λυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς της οικονομικής επιστήμης. Η διαφορά έγκει-

ται στις προτιμήσεις ή στην οικονομική γλώσσα, στη διαφορετική συνάρτηση

χρησιμότητας που κάθε άτομο προσπαθεί να μεγιστοποιήσει. Αυτά είναι τα θέματα

που διαπραγματεύεται το παρόν κεφάλαιο.

Το κεφάλαιο οργανώνεται σε έξι μέρη, συμπεριλαμβανομένης και της παρού-

σας εισαγωγής. Στο επόμενο μέρος του κεφαλαίου εκφράζονται κάποιες σκέψεις

για την εμπειρική και θεωρητική εξέταση των πραγμάτων που έχει δημιουργήσει

και δημιουργεί μεγάλη σύγχυση ακόμη και μεταξύ των ακαδημαϊκών κι άλλων

καλών ερευνητών. Στο τρίτο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζεται, πολύ περιλη-

πτικά, η οικονομική προσέγγιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία διευρυνό-

μενη περιλαμβάνει και την ανάλυση της απόκτησης πολιτικής ισχύος και εξουσίας.

Στο τέταρτο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζονται και συζητιούνται τρία μέσα

απόκτησης ισχύος. Στο πέμπτο μέρος του κεφαλαίου γίνεται μία ειδική αναφορά

στο ότι δεν επιθυμούν όλοι την πολιτική ισχύ και εξουσία, τουλάχιστον με την ίδια

ένταση. Στη ζωή τους έχουν θέσει άλλες προτεραιότητες. Υπάρχουν δε λαμπρά

ιστορικά παραδείγματα που συστηματικά και πεισματικά την απέφευγαν. Στο

τελευταίο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζονται τα συμπεράσματα.

2.2 Η ανάλυση της εμπειρίας χρειάζεται θεωρία

Πολλές φορές ένα από τα πιο «αφοπλιστικά» επιχειρήματα που χρησιμοποιούν

πολλοί απλοί άνθρωποι και αφελείς ερευνητές είναι ότι, αν δεν γνωρίσεις κάποιον

προσωπικά ή αν δεν ζήσεις ένα γεγονός, δεν μπορείς να έχεις άποψη επί προσώπων

και γεγονότων. Η εμπειρική μέθοδος απόκτησης γνώσης δεν γίνεται αποδεκτή από

πολλούς επιστήμονες και αναλυτές, αν δεν προηγείται η αναλυτική γνώση (θεωρία)

που θα διηθήσει αυτή την εμπειρία για να την κάνει παντοτινή γνώση, δηλαδή

«κτῆμά τε ἐς αἰεὶ» κατά τον Θουκυδίδη.


29

Επ’ αυτού να μου επιτραπεί να διηγηθώ μία προσωπική μαρτυρία. Στα πρώτα

μου χρόνια στον Καναδά1, τα οποία άρχισαν από το τέλος της δεκαετίας του 1970

και διήρκεσαν όλη τη δεκαετία του 1980, είχα μία σοβαρή συζήτηση επί του

ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Κάποιος από τους συμποσιαστές μας με διέκοπτε

συνέχεια λέγοντάς μου «δεν τα γνωρίζεις αυτά, γιατί δεν τα έζησες». Μία, δύο,

τρεις φορές, απελπίστηκα. Δεν μπορούσα να αρθρώσω λέξη επί του θέματος2. Βρή-

κα έναν εύσχημο τρόπο να αλλάξω τον χρόνο και να γενικεύσω τη συζήτηση για

τους ελληνικούς εμφύλιους, εξιστορώντας τους εμφυλίους στη διάρκεια της

επανάστασης του 1821. Με διέκοψε για να εκφράσει τη δική τ�

Γρηγρης Θ. Παπανίκος2019)-Papandreou.pdf · Ο Πλούταρχος εξέταζε...

Documents

Transcript of Γρηγρης Θ. Παπανίκος2019)-Papandreou.pdf · Ο Πλούταρχος εξέταζε...