Η αυτονόμηση της ελληνικής δημόσιας γραφειοκρατίας στην περίοδο μετά την Μεταπολίτευση του 1974.

Η ενσωμάτωση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα κοινωνικών δυνάμεων οι

οποίες μέχρι το 1974 ήταν περιθωριοποιημένες είχε ως συνέπεια την αναγκαστική

προσαρμογή τους σε δύο ρεύματα της κοινωνίας, το προοδευτικό – εκσυγχρονιστικό

το οποίο πρέσβευε τον εκδυτικισμό ως λύση όλων των προβλημάτων της χώρας και

το παραδοσιακό - παρωχημένο συντηρητικό ρεύμα το οποίο αντιμετώπιζε το

ιδεολόγημα της «καθ΄ημάς Ανατολής» όχι από θρησκευτική οπτική γωνία αλλά από

πολιτική.

Ο επίσημος προσανατολισμός της ελληνικής κοινωνίας αντανακλούσε μια

σειρά εξαρτήσεων τόσο εξωτερικής όσο και εσωτερικής πολιτικής η οποία

θεμελιωνόταν σε πελατειακού χαρακτήρα δομές. Την κατάσταση επέτειναν οι

συλλογικές εμπειρίες αποκλεισμού συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων από την

συμμετοχή τους στην εξουσία.

Η πολιτειακή μεταβολή του 1974 αποτέλεσε μια ευκαιρία για την ταυτόχρονη

ενσωμάτωση αυτών αλλά και την αυτονόμησή τους στο πλαίσιο ενός καινούριου

πολιτικού περιβάλλοντος. (Διαμαντούρος 2000). Οι κοινωνικές αυτές δυνάμεις

προσέβλεπαν στην ανανέωση και στην μεταρρύθμιση του κράτους όπως και στην

νομή της εξουσίας. Πράγματι ο εκδημοκρατισμός και η διάχυση των κοινωνικών

παροχών σε ευρύτερα στρώματα σήμαινε στο συλλογικό ασυνείδητο το τέλος των

εποχών του διαχωρισμού και των διακρίσεων.

Το τέλος των διακρίσεων έγινε αντιληπτό όχι ως ευκαιρία για ισότητα στην

κατανομή των ωφελημάτων από την παραγωγή και την εργασία αλλά ως συμμετοχή

σε αναδιανεμητικού τύπου παροχές, η συμμετοχή δε στην άσκηση της εξουσίας ως

εφαρμογή μιας λαϊκίστικης ιδεολογίας με μανιχαϊστικές αντιλήψεις για την

1

διαμεσολάβηση μεταξύ οπαδών και ηγεσίας. Εμφανίζεται λοιπόν μια «καινή»

αντίληψη για την δημοκρατία, εμποτισμένη από τον λαϊκισμό.(Καζάκος 2001).

Η έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία ενσαρκώθηκε σε μια πολιτική

υποστήριξης μικροαστικών στρωμάτων – αποκλεισμένων από την νομή της εξουσίας

– συνδεδεμένων με το κράτος και το κόμμα στο πλαίσιο μιας πελατειακής πολιτικής.

Τα «δικαιωμένα» αυτά στρώματα απέκτησαν «κεκτημένα» δικαιώματα και

λειτούργησαν ως ένας ανασταλτικός παράγοντας τόσο των συνολικών επιδιώξεων

της ελληνικής κοινωνίας για εκσυγχρονισμό και δυτικοποίηση όσο και επιπλέον

ανερχομένων στρωμάτων και κατηγοριών του πληθυσμού που επιθυμούσαν και αυτά

τις απολαμβανόμενες παροχές από το κράτος.

Το ΠΑΣΟΚ ως κόμμα διαμόρφωσε τις δικές του σχέσεις εκπροσώπησης με

τις κοινωνικές τάξεις. Το πολιτικό του πρόγραμμα, το οποίο αποτέλεσε την

συνισταμένη των σχέσεων εκπροσώπησης και νομιμοποίησης, (Σπουρδαλάκης 1998)

ιδιαίτερα από το 1974 έως το 1990 πρόβαλλε την πολιτική και κοινωνική αλλαγή

βάσει της αναδιανομής του εισοδήματος. Σταδιακά, λόγω της ανάπτυξης των

πελατειακών σχέσεων και της ανορθολογικής αύξησης του μεγέθους του κράτους

λόγω των ψηφοθηρικών προσλήψεων, το ΠΑΣΟΚ μετεβλήθη από ένα κόμμα

«μαζών» σε ένα μηχανισμό αφενός νομιμοποίησης κρατικίστικων πολιτικών

αφετέρου δε αναπαραγωγής του κοινωνικού συστήματος διακρίσεων και

παρασιτικού καπιταλισμού το οποίο το ίδιο το κόμμα του εξέθρεψε.

Το ελληνικό κράτος, από το 1974 και ιδιαίτερα από το 1981 και μετά,

κυβερνάται υπό ένα συγκεκριμένο πλαίσιο οικονομικής στρατηγικής που

εφαρμόζεται από τις διαδοχικές κυβερνήσεις. Το πλαίσιο αυτό που πρεσβεύει –από το

1981 - ένα σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας είχε την «ευτυχία» να

γνωρίσει πακτωλούς εκατομμυρίων από την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και

2

από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το πρότυπο ανάπτυξης βασιζόταν στην άνοδο των

κρατικών δαπανών για το δημόσιο τομέα. Η αναδιανεμητική φιλοδοξία των

κυβερνήσεων οδήγησε σε αυξήσεις του πληθωρισμού και στη μείωση της

ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας. Το πρόβλημα επέτειναν και οι

μαζικές χρεοκοπίες του πυρήνα της ελληνικής βιομηχανίας. Η χρεοκοπία της

ελληνικής οικονομίας στις αρχές του 1986 απετράπη την τελευταία στιγμή. Η

βοήθεια των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων τότε είχε ως προϋπόθεση την ανάπτυξη της

ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας. Κάτι που ποτέ δεν έγινε εφικτό γιατί

η εισοδηματική πολιτική του κράτους γινόταν ολοένα και μεγαλύτερο βαρίδι για την

οικονομία.

Η οικονομική πολιτική λοιπόν που ακολουθήθηκε χαρακτηρίσθηκε από

λαϊκισμό και παρασιτισμό. Αυτή η πολιτική δεν ήταν γνώριμη μόνο για τα ελληνικά

δεδομένα. Είχε εφαρμοσθεί και σε χώρες τόσο της καπιταλιστικής ημι - περιφέρειας

όσο και σε χώρες του σκληρού πυρήνα του καπιταλισμού. Ποιες όμως ασφαλιστικές

δικλείδες δεν λειτούργησαν και δεν προχώρησαν οι αναγκαίες κοινωνικές,

οικονομικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1990 και

2000;

Η άλωση της ελληνικής δημόσιας γραφειοκρατίας από την έντονη παρουσία

του πολιτικού συστήματος οδήγησε σε διαστρέβλωση του ρόλου της και στην

εμφάνιση μια τάσης ελιτίστικης – αντιπαραγωγικής αυτονόμησής της. Αυτή η

ιδιότυπη αυτονόμηση προήλθε από την ισχυροποίηση μιας ανεξέλεγκτης κρατικής

μηχανής η οποία δεν ελεγχόταν πια από ένα κόμμα αρχών όπως η ΝΔ αλλά από

μηχανισμούς πελατειακών σχέσεων που ανδρώθηκαν σε ένα κλίμα κομματικο-

κρατικού κοινοβουλευτισμού.(Μουζέλης 1987).

3

Στην ελληνική πραγματικότητα η προϊούσα αυτονόμηση των κατηγοριών της

δημόσιας γραφειοκρατίας οδήγησε σε μια κατάσταση ανομίας και ανελευθερίας που

αντανακλούσε την μονοπώληση της νομής της εξουσίας από τα στρώματα που είχαν

προσληφθεί στις δομές της γραφειοκρατίας αυτής. Η γραφειοκρατία δεν ήταν πια το

εκτελεστικό όργανο της εκάστοτε εξουσίας αλλά ένας μηχανισμός αναδιανομής των

πελατειακών παροχών. Η διοικητική μηχανή υπήρξε στην Ελλάδα αυτονομημένη

απέναντι στην κοινωνία αλλά ελάχιστα αυτονομημένη απέναντι στους κομματικούς

μηχανισμούς. Ο φόβος του Max Weber για μια αυτονόμηση της γραφειοκρατίας από

τον κοινοβουλευτικό θεσμικό έλεγχο δεν είχε θέση στο ελληνικό στερέωμα. Έχουμε

αντιθέτως την επιβολή του πολιτικού στο διοικητικό.

Η αυτονομία αυτή υπήρξε στην Ελλάδα χαρακτηριστικό πολλών ομάδων

πίεσης εξωγενών προς την δημόσια γραφειοκρατία. Οι ομάδες πίεσης οι οποίες δεν

ήταν πάντοτε εκπρόσωποι της λεγόμενης « κοινωνίας των πολιτών» επιζητούσαν με

τη σειρά τους να λάβουν μέρος στην διανομή των παροχών από το ελληνικό κράτος.

Κατά τον τρόπο αυτόν λοιπόν είχαμε από την μια μεριά μια δημόσια

γραφειοκρατία της οποίας τα μέλη α) δεν ήταν ελεύθερα της πολιτικής αυθαιρεσίας

β) δεν είχαν συχνά συγκεκριμένες αρμοδιότητες γ) δεν ήταν ενταγμένα σε μια

αυστηρώς διαρθρωμένη ιεραρχία δ) δεν ήταν τοποθετημένα σε θέσεις με αξιοκρατικά

κριτήρια ε) πολλές φορές δεν είχαν σαφή και ξεκάθαρη σχέση με το όλο

γραφειοκρατικό οικοδόμημα όσον αφορά στην εργασιακή τους σχέση στ)

ετεροαπασχολούνταν και ζ) δεν τηρούσαν μια sine ira ac studio στάση απέναντι

στους φορείς της πολιτικής εξουσίας. Παντελής απουσία δηλαδή ορθολογικότητας.

Από την άλλη μεριά είχαμε ένα συνονθύλευμα ετερόκλητων ομάδων πίεσης

(επαγγελματικές κατηγορίες αγροτών, ελεύθερων επαγγελματιών ) τα οποία συνείχε

μόνον η απολαβή επιδοτήσεων, παροχών και διευκολύνσεων πάσης φύσεως από τον

4

κρατικό κορβανά. Το σύστημα αυτό, της αυτονόμησης της πολιτικής πατρωνείας

συγκεκριμένων κατηγοριών πληθυσμού απέναντι στην κομματική οργάνωση

αντανακλά και μια διαφοροποίηση μεταξύ του πελατειακού συστήματος εξουσίας και

του λαϊκισμού που πρεσβεύει ένα σύστημα αδιαμεσολάβητης εξουσιαστικής σχέσης

κομματικού ηγέτη και μαζών. (Μουζέλης 1987). Σε αυτή τη διαδικασία συντέλεσε

και η ανυπαρξία μιας πραγματικής αστικής τάξης στην Ελλάδα, καθώς και η ύπαρξη

ενός παρασιτικού κράτους.

Οι ομάδες πίεσης επέλεξαν πολλές φορές τον εκβιασμό της κρατικής εξουσίας

για την υποστήριξη των αιτημάτων τους με μέσα που παραπέμπουν σε καταστάσεις

κοινωνικής ανομίας. Η διατήρηση κεκτημένων δικαιωμάτων (droits acquis)

νομιμοποίησε σε τελική ανάλυση την δράση των ομάδων πίεσης. Η ανάλυση των

ομάδων πίεσης στην Ελλάδα μπορεί να θεμελιωθεί στις θεωρίες περί κρατικού νέο -

κορπορατισμού και κρατικού συνδικαλισμού (Μαυρογορδάτος 2000). Στην

περίπτωση του νέο – κορπορατισμού βλέπουμε την στενή σχέση μεταξύ των ομάδων

πίεσης – επαγγελματικών οργανώσεων και πολιτικών κομμάτων. Στη περίπτωση του

νέο – κορπορατισμού στην Ελλάδα το κόμμα του ΠΑΣΟΚ ταύτισε την επιβίωσή του

στο πολιτικό στερέωμα με την δυνατότητα πολιτικού πατερναλισμού των ομάδων

πίεσης. Ο πολιτικός αυτός πατερναλισμός θεμελιώθηκε στον χαρισματικό ιδεότυπο

του πρωθυπουργού. Ο ιδεότυπος αυτός θεμελίωσε οντολογικά το

πρωθυπουργικοκεντρικό σύστημα.

Ο εκδημοκρατισμός της ελληνικής κοινωνίας ταυτίσθηκε με μια διάχυση του

πολιτικού – κομματικού στοιχείου τόσο στην κοινωνία όσο και στις υπάρχουσες

επιμέρους ομάδες πίεσης. Η μονοπωλιακή - εξειδικευμένη γνώση των

επαγγελματικών κατηγοριών οδήγησε στην αυτονομία τους. Η προϊούσα αυτονόμηση

αυτών των ομάδων πίεσης από την πολιτική εξουσία ματαίωσαν αφενός έναν γνήσιο

5

εκδημοκρατισμό τόσο στις εσωτερικές τους διαδικασίες και στο τρόπο εξωτερικής

δράσης τους όσο και την ικανότητά τους να επικοινωνούν με τον έξω κόσμο. Οι

ομάδες πίεσης απέκτησαν μια εσωστρέφεια. Η εσωστρέφεια αυτή χαρακτηρίζει και

την δημόσια γραφειοκρατία στην Ελλάδα.

Τόσο οι ομάδες πίεσης όσο και η δημόσια γραφειοκρατία επηρεασμένες από

το πρότυπο πολιτικής και οικονομικής διακυβέρνησης απέκτησαν ιδιαίτερα

συντεχνιακά χαρακτηριστικά. Ο λαϊκισμός του ΠΑΣΟΚ επέδρασε στην γενικευμένη

κατάρρευση επαγγελματικών αξιών η οποία σάρωσε όλες τις κατηγορίες. Αξία

ανώτατη πάντων αναδείχθηκε η σχέση με το κόμμα και το κράτος. Η αντιμετώπιση

από την εξουσία συλλήβδην όλων των εργατών, υπαλλήλων και δημοσίων

υπαλλήλων ως μισθωτών μιας πελατειακής σχέσης απέκρυψε συγκεκριμένους

διαχωρισμούς εσωτερικής – διοικητικής ιεραρχίας αλλά και ταξικής συνείδησης.

Αυτό έγινε με σκοπό την ευελιξία της κρατικής – κομματικής εξουσίας όσον αφορά

στον έλεγχό της πάνω στις κοινωνικές αυτές ομάδες.

Τα συνδικάτα, τα επαγγελματικά σωματεία στον ιδιωτικό και στο δημόσιο

τομέα ενώθηκαν κάτω από μια στέγη: την μονοπωλιακή νομή της εξουσίας πάντα σε

σχέση με το κόμμα. Οι θεσμικές (κλήρος – στρατός – δικαστικό σώμα –

εκπαιδευτικοί) και οι σωματειακές ομάδες πίεσης (αγρότες – υπάλληλοι – μισθωτοί

-- εργάτες) άρχισαν σταδιακά να συγκλίνουν στο τρόπο διεκδίκησης των αιτημάτων

τους. Αυτή η διαδικασία συντελέσθηκε στο πλαίσιο μιας α – πολίτικης

συσσωμάτωσης που άξονα – αυτοσκοπό - είχε την νομή της εξουσίας.(Εδώ θα

τοποθετούσαμε ένα ερωτηματικό: είναι όντως α-πολίτικη αυτή η συσσωμάτωση ή

είναι εξόχως πολιτική; ). Δεν γεννιούνταν επαγγελματικές – σωματειακές οργανώσεις

εξαιτίας ενός συγκεκριμένου λόγου παρά μόνο για την διεκδίκηση προνομίων. Η

παρασιτική – πελατειακή και περιφερειακή μεταπρατική υφή της ελληνικής

6

οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας αποτέλεσε το λίκνο αυτής της

διαδικασίας.

Το σημαντικό σημείο εδώ είναι ότι η εξυπηρέτηση αυτών των

στρωμάτων, που είχε ιδεολογικό υπόβαθρο, επηρέασε και την αντιμετώπιση της

δημόσιας γραφειοκρατίας από την πολιτική εξουσία. Η αυξανόμενη ισχύς της

δημόσιας γραφειοκρατίας όδευσε χέρι – χέρι με την εξάπλωση της πολιτικής και

κομματικής επιρροής πάνω της. Στις ημέρες μας η ελληνική δημόσια γραφειοκρατία

αρχίζει να εκδηλώνει πια την αντίσταση της απέναντι στις πολιτικές μεταρρυθμίσεις.

Η συγκεκριμένη τάση αυτονόμησης της ελληνικής δημόσιας γραφειοκρατίας δεν

αποτελεί μια στερεοτυπική έκφραση αυτονόμησης του θεσμού αυτού απέναντι στο

πολιτικόν των δυτικών κοινωνιών λόγω εξειδίκευσης και οικονομικής ανάπτυξης. Η

διαμόρφωση της δημόσιας γραφειοκρατίας στην Ελλάδα γενικά ήταν αποτέλεσμα

πελατειακών πολιτικών ενός μεταπρατικού κράτους, το οποίο δεν γνώρισε ποτέ

γνήσια καπιταλιστική οικονομική ανάπτυξη. Η κυρίαρχη οικονομική ιδεολογία δεν

ήταν αυτή του δυτικού ατομικισμού, ενός ορθολογικού πράττειν, αλλά ένα

συνονθύλευμα διασταυρούμενων τάσεων σοσιαλιστικής φιλαλληλίας, εμποτισμένης

ανορθολογικώς, από την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.

Μετά την παρέλευση δύο και πλέον δεκαετιών κρατικού κορπορατισμού και

υδροκεφαλισμού η ελληνική δημόσια γραφειοκρατία ισχυροποίησε την εσωστρέφειά

της. Τώρα πια πολύ δύσκολα θα ανεχθεί τις όποιες φωνές έξωθεν αυτής, πολιτικές

και κοινωνικές για την μεταβολή της σε μια λειτουργική, εργαλειακή και ορθολογική

δομή η οποία θα εξυπηρετεί τον πολίτη και θα υλοποιεί τις κυβερνητικές επιλογές.

Το πολιτικό σύστημα πληρώνει τώρα τον κομματικό εναγκαλισμό της

γραφειοκρατίας.

7

Η ισχυρή, απέναντι στην πολιτική εξουσία, ελληνική δημόσια

γραφειοκρατία, χωρίς να αποτελεί μια αποστειρωμένη διοίκηση, είναι απαραίτητο

στοιχείο μιας ευνομούμενης δημοκρατικής πολιτείας. Ο έλεγχος της γραφειοκρατίας

αυτής από υγιείς πολιτικούς θεσμούς όπως το ελληνικό κοινοβούλιο αποτρέπει μια

ολιγαρχία τεχνοκρατών – σε συγκυρίες όπως η σημερινή - να καθορίζει το μέλλον

της χώρας και την διασφάλιση των πολιτικών ελευθεριών. Ο φόβος μιας α-πολίτικης

δημόσιας γραφειοκρατίας, σε χαλεπούς καιρούς για την Ελλάδα και το πολιτικό της

σύστημα (όχι το Κράτος) σε συνδυασμό με την κατάσταση ανομίας που επικρατεί,

μας οδηγεί συνειρμικά σε άλλες περιόδους.

Ας ευχηθούμε η πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα να επιτρέψει την γέννηση μιας

νέας γραφειοκρατικής κουλτούρας α) με πολιτική ωριμότητα και β) με

επαγγελματική ευσυνειδησία.

Ζυγούλης Φώτιος

8