1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΩΡΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ

Παπαδημητρίου Βασιλική

Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία: «Η Επανάσταση των Νεότουρκων (1908): Ιστοριογραφικές και

Πολιτικές Προσεγγίσεις»

Θεσσαλονίκη 2009

2

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΩΡΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ

Παπαδημητρίου Βασιλική

Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία: «Η Επανάσταση των Νεότουρκων (1908): Ιστοριογραφικές και

Πολιτικές Προσεγγίσεις»

Επιβλέπων Καθηγητής: Ιωάννης Χ. Αλεξανδρόπουλος

Ημερομηνία Έγκρισης: 27/01/2010

«Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα».

3

Στην γιαγιά μου Σοφία.

4

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα σ.4

Πρόλογος σ.5

Πρώτο Κεφάλαιο:

1. Bu devlet nasıl kurtarılabilir? [Πώς μπορεί να σωθεί αυτό το κράτος;] σ.7

1.2 Η Νεοτουρκική πολιτική πρόταση (1889-1908) σ.19

1.2.1 Κομιτάτο ‘Ένωση και Πρόοδος (Κ. Ε. Π.) σ.19

1.2.2 Η ανακήρυξη του Συντάγματος σ.33

Δεύτερο Κεφάλαιο:

2. Η Ιστοριογραφία της Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου σ.40

2.1 Η Ιστοριογραφία της Σύγχρονης Τουρκίας σ.40

2.1.1 Αφηγήσεις Κρατικά Αποδεκτές σ.50

2.2 Οι Νεότουρκοι: Ενωτικοί και Κεμαλιστές σ.53

2.3 Ο Ρόλος του Μουσταφά Κεμάλ στο Κ. Ε. Π. σ.58

Τρίτο Κεφάλαιο:

3. Ιστοριογραφία της Νεοτουρκικής Επανάστασης: Ιστοριογραφικές και

Πολιτικές Προσεγγίσεις σ.65

3.1 Η Αντι-Ενωτική Προσέγγιση σ.66

3.2 Άλλες Προσεγγίσεις σ.69

3.3 «Κριτικές» Προσεγγίσεις σ.71

3.4 Τα Απομνημονεύματα των Νεότουρκων σ.75

Επίλογος σ.84

Βιβλιογραφία σ.87

Παράρτημα 1 σ.99

Παράρτημα 2 σ.100

5

Πρόλογος

Η παρούσα μελέτη με τίτλο «Η Επανάσταση των Νεότουρκων (1908):

Ιστοριογραφικές και Πολιτικές Προσεγγίσεις» έχει σκοπό να καταδείξει την

τουρκική ιστοριογραφία αναφορικά με την Νεοτουρκική Επανάσταση του

1908. Αναλαμβάνοντας αυτήν την ευθύνη και ερευνώντας το συγκεκριμένο

θέμα προέκυψε κάτι μη αναμενόμενο: η παρατήρηση ότι η Νεοτουρκική

περίοδος δεν αναλύεται διεξοδικά από την τουρκική ιστοριογραφία. Το

γεγονός αυτό θεωρήθηκε ιδιαίτερα ενδιαφέρον και για αυτόν τον λόγο οι

πρωταρχικοί σκοποί της έρευνας επαναπροσδιορίστηκαν. Αποφασίστηκε να

καταδειχθεί και η γενικότερη τουρκική ιστοριογραφία, τεκμηριώνοντας τους

λόγους που παραβλέπεται η Νεοτουρκική περίοδος. Κατά συνέπεια,

προκειμένου να γίνει αντιληπτό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η τουρκική

ιστοριογραφία της Νεοτουρκικής Επανάστασης, η παρούσα μελέτη χωρίζεται

σε τρία τμήματα:

Στο πρώτο μέρος καταγράφεται το ιστορικό πλαίσιο της σύστασης,

οργάνωσης, εξέλιξης, ιδεολογίας του Νεοτουρκικού κινήματος και η

Επανάσταση του 1908 σε συνδυασμό με τους εσωτερικούς και εξωτερικούς

παράγοντες που επηρέασαν κα διαμόρφωσαν τις εξελίξεις από την περίοδο

του Τανζιμάτ μέχρι και το 1908. Στην συνέχεια παρουσιάζεται και

τεκμηριώνεται η τουρκική ιστοριογραφία από την περίοδο της παγίωσης του

κεμαλισμού μέχρι και σήμερα και τέλος στο τρίτο και τελευταίο τμήμα

καταδεικνύονται οι διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις της Νεοτουρκικής

Επανάστασης του 1908.

Όσον αφορά την μεθοδολογία, χρησιμοποιήθηκε η ποιοτική μέθοδος

ανάλυσης περιεχομένου πρωτογενών αλλά κυρίως δευτερογενών πηγών.

Καθόσον ως πρωταρχικός σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η αποτύπωση

μέσα από την παρουσίαση της ιστορικής συγγραφής της Νεοτουρκικής

Επανάστασης, των πολιτικών πεποιθήσεων και ο τρόπος αντιμετώπισης του

Νεοτουρκικού κινήματος από τις συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις και

ιδεολογικές απόψεις, προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός

πραγματοποιήθηκε έρευνα και σύγκριση όλων των δευτερογενών πηγών που

μου υπήρξαν διαθέσιμες και οι οποίες αφορούν τις εξελίξεις στην Μακεδονία

του 1908, καθώς και τεκμηρίωσή τους από πρωτογενείς πηγές όπως τα

6

απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών. Οι διαφορετικές πολιτικές

πεποιθήσεις σχετικά με την Νεοτουρκική συμβολή στην εξέλιξη της ιστορίας

του Οθωμανικού σε Τουρκικού κράτους αποτελεί τον θεματικό γνώμονα της

παρούσας εργασίας, γεγονός που ίσως την καθιστά θεωρητική συμβολή στις

πολιτικές συζητήσεις όχι μόνο για την ιστοριογραφία του Νεοτουρκικού

κινήματος αλλά και γενικότερα για την πολιτική φιλοσοφία της σύγχρονης

Τουρκίας.

Επιπροσθέτως, προκειμένου να αποφευχθούν εσφαλμένες εκτιμήσεις, οι

βασικές θέσεις της παρούσας μελέτης παρουσιάστηκαν στο διεθνές συνέδριο

που πραγματοποιήθηκε από το IRCICA (Ερευνητικό Κέντρο Ισλαμικής

Ιστορίας, Τέχνης και Κουλτούρας) στην Κωνσταντινούπολη τον Μάιο το 2008,

και αποτελούν προϊόν μελλοντικής δημοσίευσης στα πρακτικά του

προαναφερθέντος συνεδρίου.

Τέλος, θα ήταν σοβαρή παράληψη να μην ευχαριστήσω θερμά τον κ.

Ιωάννη Χ. Αλεξανδρόπουλο, Ομότιμο Καθηγητή της Οθωμανικής Ιστορίας του

Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου για την

τιμή που μου έκανε να αποδεχτεί την επίβλεψη της κύριας μεταπτυχιακής μου

εργασίας. Οι πολύτιμες συμβουλές του, η καθοδήγηση και η ενθάρρυνση καθ’

όλη την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών υπήρξαν καθοριστικές για

την ολοκλήρωση της μελέτης αυτής.

Ευχαριστίες επίσης χρωστώ στον Καθηγητή κ. Ιάκωβο Μιχαηλίδη για το

ενδιαφέρον του και την σπουδαία συμβολή του στην επιλογή του θέματος της

παρούσας εργασίας, τον Hasan Kayalı, Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαν

Ντιέγκο, για τις χρήσιμες υποδείξεις του, καθώς και τον κ. E. J. Zürcher,

Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Leiden, για τις παρατηρήσεις και την

παραχώρηση του αδημοσίευτου άρθρου του. Ευχαριστώ επίσης τον κ.

Ιορδάνογλου, Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας για την διδαχή

της τουρκικής γλώσσας, που αποτέλεσε την αφορμή και ένα σημαντικό

εργαλείο στην μελέτη και έρευνα της Οθωμανικής και Τουρκικής ιστορίας.

Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου για την συνεχή βοήθεια και στήριξη.

7

Πρώτο Κεφάλαιο: 1.1 “Bu devlet nasıl Kurtarılabilir?” [Πώς μπορεί να σωθεί αυτό το

κράτος;]

Όπως είναι κοινώς αποδεκτό, το 1923 σηματοδοτεί την απαρχή του

εθνικού Τουρκικού κράτους. Η ιστορική τομή του 1923 δεν θα μπορούσε να

μην αποτελεί κυρίαρχη αφήγηση της τουρκικής ιστοριογραφίας καθώς,

σύμφωνα με το δόγμα της «ορθόδοξης τουρκικής ιστοριογραφίας», το 1923

είναι το έτος που «αναδύεται» η σύγχρονη-κοσμική Τουρκία από τα

συντρίμμια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας1. Παρά το γεγονός ότι η συμβολή

του Κεμάλ Ατατούρκ στην διαδικασία διαμόρφωσης του εθνικού κράτους είναι

αδιαμφισβήτητη, ωστόσο, είναι απαραίτητο να εκτιμήσουμε κατά πόσο η

εξέλιξη της σύγχρονης Τουρκίας από μια θρησκευτική, θεοκρατική

αυτοκρατορία σε ένα κοσμικό εθνικό κράτος, αποτελεί μια διεργασία

μακραίωνη. Προκειμένου λοιπόν να αντιληφθεί κανείς πώς προέκυψε η

κρατική επίσημη ιδεολογία της σύγχρονης Τουρκίας, θα πρέπει να

παρακολουθήσει την εξέλιξη της οθωμανικής διανόησης από τα τέλη του 18ου

αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου, αφού ουσιαστικά τότε αρθρώθηκε η

πρώιμη κρατική ιδεολογία του θετικισμού2, υλισμού3, κρατισμού και

εθνικισμού4.

1 Η σχολή που υποστηρίζει την «ανάδυση» της σύγχρονης Τουρκίας από τα συντρίμμια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μελετά την ιστορική εξέλιξη στηριζόμενη κυρίως στην θεωρία του εκμοντερισμού (modernization theory). Χαρακτηριστικός εκφραστής αυτής της σχολής είναι ο Bernand Lewis, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, New York, 1968. 2 «Ο όρος θετικισμός (positivism) προσδιορίζει μια φιλοσοφική προσέγγιση που βασίζεται στην άποψη ότι στις κοινωνικές όπως και στις φυσικές επιστήμες, οι εμπειρίες των αισθήσεων και η λογική και μαθηματική τους επεξεργασία είναι η αποκλειστική πηγή κάθε αξιόλογης πληροφορίας». Ο όρος «κατασκευάστηκε» από τον Auguste Compte, χωρίς να ορίστει επ΄ακριβώς, αλλά αποσαφήνιστηκε το αποκλειστικά φιλοσοφικό και πολιτικό του νόημα. Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών Υπο την Αιγίδα της Unesco, Ελληνική Παιδεία, Αθήνα, 1972, σ.σ. 323-324. 3 «Υλισμός είναι η άποψη ότι όλα τα γεγονότα (περιλαμβανομένων των γεγονότων που αφορούν στον νου, στην βούληση των ανθρώπων και στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας) εξαρτώνται αιτιωδώς από φυσικές διαδικασίες ή μπορεί να αναχθούν σε αυτές. Σύμφωνα με την φιλοσοφική αυτή θέση οι σκέψεις και οι επιθυμίες των ανθρώπων επιδρούν στην ατομική ζωή τους αλλά η πορεία της ιστορίας καθορίζεται από την αλληλόδραση των μαζών των ανθρώπων και των μαζών των υλικών πραγμάτων, έτσι ώστε να είναι προβλέψιμη χωρίς την επίκληση ‘υψηλώτερων’ διαδικασιών σκέψης και βούλησης. Ο υλισμός είναι αντίθετος στον φιλοσοφικό δυαδισμό ή ιδεαλισμό και γενικά στην πίστη στον θεό, στα άυλα πνεύματα ή σε ορισμένα είδη ενδοσκοπικής ψυχολογίας». Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τ. 58ος, Grande Encyclopédie Larousse Encyclopædia Britannica, Παπυρος, Αθήνα, 1993, σ.σ.405-408. 4 Deringil Selim, “The Ottoman Origins of Kemalist Nationalism: Namik Kemal to Mustafa Kemal”, European History Quarterly (SAGE, London, Newbury Park and New Delhi), Vol. 23,

8

Από τα τέλη του 18ου αιώνα, προκύπτει το ζήτημα της διάσωσης του

οθωμανικού κράτους. Οι παράγοντες που οδήγησαν σε «έκλειψη το

οθωμανικό άστρο» υπήρξαν πολλοί, εσωτερικοί και εξωτερικοί. Αφενός το

διοικητικό και κοινωνικό σύστημα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας είχε

αποδιοργανωθεί, και αφετέρου οι ευρωπαϊκές δυνάμεις που είχαν αλλάξει την

ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεων, κατάφεραν να αναρριχηθούν στο

προσκήνιο υιοθετώντας νέες επιστημονικές και τεχνολογικές μεθόδους. Άμεση

συνέπεια αυτού υπήρξε η διάβρωση της κλυδωνιζόμενης -από τα εσωτερικά

της προβλήματα Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η διαμόρφωση του νέου status

quo στην Ευρώπη επικυρώθηκε στο συνέδριο της Βιέννης (1814-5), στο

οποίο τα κυρίαρχα ευρωπαϊκά κράτη έλαβαν την απόφαση να δρουν

συναινετικά, ως «Κονσέρτο της Ευρώπης» (Concert Européenne),

αποκλείοντας την Οθωμανική συμμετοχή. Από την άλλη μεριά το Οθωμανικό

κράτος μετέβη στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, ανακήρυξε χρεοκοπία

το 1838 και αντιμετώπιζε τον λοιμό του 1874 στην Ανατολία. Επιπλέον, ξεσπά

ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος το 1878, την ίδια χρονιά οι Ευρωπαίοι Πρέσβεις

αποφασίζουν να συναντηθούν στην Κωνσταντινούπολη για τη Βαλκανική

μεταρρύθμιση του 1878, το 1895 προκύπτει η αιματηρή καταστολή των

Αρμενικών αιτημάτων, ενώ ταυτόχρονα το Οθωμανικό κράτος καλείται να

αντιμετωπίσει τις Βαλκανικές εθνικιστικές-αποσχιστικές διαθέσεις. Όλα αυτά,

αναμφισβήτητα ενέτειναν τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζε η

Αυτοκρατορία. Οι απαντήσεις που δόθηκαν στο ζήτημα της διάσωσης της

αυτοκρατορίας, υπήρξαν ετερόκλητες: αφενός, τελούσαν σε συνάρτηση με τη

διεθνή πολιτική σκακιέρα, και αφετέρου, με τις οθωμανικές κρατικές πολιτικές

αναγκαιότητες της εποχής5.

1993, σ.σ. 166-191. και Vasiliki Papadimitriou, “The Young Turk Revolution: Historiographical and Political Approaches”, προς δημοσίευση στα πρακτικά του Διεθνούς συνεδρίου Yüzüncü Yılında İkinci Meşrutiyet [The Second Constitutional Period of The Ottoman State on its Centenary] στις 7-10/5/2008 που διενέργησε το I.R.C.I.C.A. 5 Απαντήσεις στο ερώτημα σχετικά με την σωτηρία του Οθωμανικού κράτους υπήρξαν ο Οθωμανισμός (Ισλαμικός Οθωμανισμός, ο Τουρκικός Οθωμανισμός), ο Τουρκισμός (ισλαμικός τουρκισμός, παντουρκισμός) και τέλος ο τουρκικός εθνικισμός. Οι απαντήσεις διαφοροποιήθηκαν ανάλογα με την πολιτική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, προκρίθηκε ξεκάθαρα ο εθνικισμός, καθώς τα βαλκανικά κράτη είχαν ήδη απορρίψει την ιδέα του Οθωμανισμού που διακηρύχθηκε με το σύνταγμα του 1908. Οι ιδεολογικές και πολιτικές αυτές προτάσεις θα αναλυθούν στην συνέχεια αυτής της μελέτης, σε συνάρτηση με τις ιστορικές εξελίξεις, προκειμένου να καταστεί σαφές το ιδεολογικό περιεχόμενό τους, καθώς αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα, θεμέλιο των συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών του Οθωμανικού κράτους.

9

Στις δυσμενείς, για το μέλλον της Αυτοκρατορίας του Χαλίφη, εξελίξεις

εκείνης της περιόδου, απάντηση στο ερώτημα “Bu devlet nasıl Kurtarılabilir?”

[Πώς μπορεί να σωθεί αυτό το κράτος;] ήταν ο εκμοντερνισμός και η

εκδυτικοποίηση του κράτους. Ωστόσο, η ανάγκη για μεταρρυθμιστικές

προσπάθειες είχε γίνει αντιληπτή από την “Εποχή της Tουλίπας”, η οποία

ακολούθησε την συνθήκη του Πασσάροβιτς (1718)6. Σε αυτήν την

προσπάθεια, ιδιαίτερα σημαντικό υπήρξε το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του

σουλτάνου Μαχμούτ Β’. Οι μεταρρυθμίσεις του Μαχμούτ Β’, κάλυπταν ένα

ευρύ φάσμα που περιλάμβανε στο σύνολο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής

των Οθωμανών, με αλλαγές στο στρατό, στην εκπαίδευση, στη δικαιοσύνη,

στη διοίκηση, στην ίδια την Οθωμανική κουλτούρα7. Ο Howard Lee

Eissenstat, εύστοχα σημειώνει πως η κοινή Οθωμανική ταυτότητα ξεκινά

ουσιαστικά με τις μεταρρυθμίσεις του Μαχμούντ Β’8.

Συνέχεια της μεταρρυθμιστικής οθωμανικής πρακτικής υπήρξε η

περίοδος Τανζιμάτ9. Τυπικά η περίοδος του Τανζιμάτ ξεκίνησε στις 3

Νοεμβρίου του 183910 όταν ο νέος σουλτάνος Αβδούλμετζίντ, εξήγγειλε το

6 Η ανάγκη για μεταρρυθμιστικές προσπάθειες είχε γίνει αντιληπτή πολύ πριν την περίοδο του Tanzımat. Ήδη από την Περίοδο της Τουλίπας, ο σουλτάνος Αχμέτ ΙΙΙ και ο Μεγάλος Βεζύρης Ιμπραήμ Πασά αναγνώρισαν την ανάγκη για αλλαγή, έχοντας τη ματιά τους στραμμένη προς την Δύση. Στην Περίοδο της Τουλίπας έγινε σαφές ότι η ισλαμική Ανατολή δεν μπορούσε να δώσει στους Οθωμανούς Τούρκους αυτό που επιζητούσαν και ότι η Δύση είχε εισέλθει σε μια νέα φάση οικονομικού πλούτου, επιστημονικής προόδου και στρατιωτικής ισχύος Niyazi: Berkes, The Development of Secularism in Turkey, Montreal, Mc Gill University Press,1964, σ. 25. 7 Οι πιο σημαντικές από τις μεταρρυθμίσεις του Μαχμούτ αφορούσαν α) την κατάργηση του σώματος των γενίτσαρων, το 1826, β) την αναδιοργάνωση του στρατού, γ) την υιοθέτηση του υπουργικού συστήματος, με την κατάργηση του θεσμού του μεγάλου Βεζίρη και την αντικατάσταση του από τον πρωθυπουργό, δ) την δημιουργία κοσμικών σχολείων, και την εισαγωγή ξένων γλωσσών, ζ) την υιοθέτηση του δυτικού τρόπου ένδυσης, κ.λπ. Ο Selim Deringil υποστηρίζει πως «το νόημα που συνδέει τον Μαχμούτ με τον Mustafa Kemal Atatürk είναι η κρατιστική μανία. Όπως ο πλουραλισμός θα ήταν ανάθεμα για τον Μαχμούτ, έτσι ακριβώς θα λειτουργούσε και για τον Mustafa Kemal Atatürk: Deringil, “The Ottoman Origins of Kemalist Nationalism: Namik Kemal to Mustafa Kemal”, ο.π., σ. 166. 8 Howard Lee Eissenstat, The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism, a dissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the decree Doctor of Philosophy in History, University of California, Los Angeles, 2007, σ.σ. 26-34. 9 Η λέξη tanzımat είναι ο πληθυντικός αριθμός της λέξης tanzım, η οποία σημαίνει την τακτοποίηση, την τάξη. Ειδικότερα, η λέξη έχει το νόημα της μεταρρύθμισης. Στην περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σημαίνει το καθεστώς της μεταρρύθμισης και της αλλαγής που έλαβε χώρα από το 1839 μέχρι και το 1876. Ωστόσο, οι εξωτερικοί παράγοντες που επέβαλλαν τις μεταρρυθμίσεις στην Αυτοκρατορία ήταν αφενός το έλλειμμα ισχύος της αυτοκρατορίας, απειλούμενη μάλιστα από την νίκη του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου επί των Οθωμανών στην μάχη της Nizip, και αφετέρου η αύξηση ισχύος των ευρωπαϊκών δυνάμεων. 10 Erik Jan Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, Leiden, E.J.Brill, 1984, σ.σ.2-3.

10

αυτοκρατορικό Διάταγμα (Hatt-ı Şerif) του Gülhane, με το οποίο υποσχόταν

κοσμικές μεταρρυθμίσεις στους τομείς της εκπαίδευσης, της δικαιοσύνης, της

οικονομίας και του στρατού. Από τις εξαγγελίες του σουλτάνου, η

σημαντικότερη ήταν η αναγνώριση καθεστώτος ισονομίας όλων των

υπηκόων, ανεξαρτήτου θρησκείας11. Το κοσμικό χρώμα των μεταρρυθμίσεων

ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του Τανζιμάτ. Παρά το γεγονός ότι το

Διάταγμα του Gülhane διακήρυττε νομιμοφροσύνη προς τον ισλαμικό νόμο

της Shar‛īa (ή Şeriat), παράλληλα, έδινε έμφαση προς την ανάγκη

δημιουργίας νέων κανόνων, οι οποίοι, ουσιαστικά, κωδικοποιούσαν τα πιο

κοσμικά μέρη της Sharī΄a, συρρικνώνοντας το πλαίσιο αναφοράς της.

Επιπλέον, μετά το μεταρρυθμιστικό διάταγμα Islahat Fermanı, τo 1856, τα

μιλέτια μπορούσαν να εκλέγουν αντιπροσώπους προκειμένου να νομοθετούν,

να εκτελούν και να δικάζουν τις θρησκευτικές, διοικητικές, οικονομικές,

εκπαιδευτικές και αστικές υποθέσεις της κάθε κοινότητας με αποτέλεσμα να

γίνουν μικρές μη-εδαφικές δημοκρατίες και εν γενέσει «έθνη»12.

Γενικότερα η περίοδος του Τανζιμάτ μπορεί να θεωρηθεί ως μια από τις

πλέον παρερμηνευμένες περιόδους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Από μία

άποψη υπήρξε αποτέλεσμα ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος και προσπάθεια

δημιουργίας αναχώματος της ρωσικής επεμβατικής πολιτικής στο Ανατολικό

ζήτημα, ενώ από την άλλη θεωρήθηκε πολιτικός ελιγμός και όχι κοινωνική και

νομική μεταρρύθμιση13. Ειδικότερα, μετά την υπογραφή της συνθήκης των

11 Αυτό ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την ισλαμική παράδοση, η οποία, διακρίνει μεταξύ της επικράτειας των πιστών (Dar al-Islam) και εκείνης των απίστων (Dar al-Harb). Η διάκριση αυτή αφορά δυο τελείως διαφορετικούς κόσμους, η εξίσωση και η ανάμιξη των οποίων αποτελούσε προσβολή της θρησκείας και του αισθήματος της κοινής γνώμης των μουσουλμάνων. Πραγματικά όμως η κατάργηση των διακρίσεων δεν εξαλείφθηκε ποτέ ούτε από την συνείδηση του πλήθους αλλά ούτε και των ιθυνόντων: Β. Θεοδωρόπουλος, Οι Τούρκοι και Εμείς, Φυτράκης, Αθήνα, 1988, σ. 69. Κατά την άποψη του ιδίου, η εξαγγελία του σουλτάνου για την απονομή καθεστώτος μη διάκρισης μεταξύ των θρησκευτικών κοινοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, «ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος ένας διπλωματικός ελιγμός που αποσκοπούσε να δημιουργήσει εντυπώσεις μεταξύ των [Ευρωπαϊκών] Δυνάμεων, κυρίως για να προλάβει απευθείας επέμβασή τους στα εσωτερικά της χώρας. Τακτική που ακολούθησε η Αυτοκρατορία και το 1856, όταν πριν τη Διάσκεψη των Παρισίων έσπευσε να εξαγγείλει το Islahat Fermanı διάταγμα που ουσιαστικά επαναλάμβανε τις υποσχέσεις του 1839 που δεν είχαν τηρηθεί». 12 Berkes, ο.π., σ. 158. Αναφορικά με την αλλαγή του νομικού καθεστώτος της αυτοκρατορίας μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ βλ.: Ali Kazancıgil & Ergün Özbudun (eds.) Atatürk: Founder of a Modern State, Mardin Şerif, Religion and Securarism in Turkey, C. Hurst & Company, London, 1981, σ.σ. 191-219 και Richard Tapper, Islam in Modern Turkey: Religion, Politics and Literature in a Secular State, Tauris, (London), 1991. 13 Το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων για το Ανατολικό Ζήτημα, και ιδιαίτερα της Αγγλίας και του πρωθυπουργού της Στράτφορντ Κάνιγγ, μετά την δεύτερη Αιγυπτιακή Κρίση,

11

Παρισίων το 1856, η εθνική κυριαρχία της Αυτοκρατορίας θεωρήθηκε πως

περνά υπό ευρωπαϊκή κηδεμονία. Ωστόσο, ένας από τους σημαντικότερος

λόγους αντιδράσεων στις μεταρρυθμίσεις αυτές, υπήρξε το γεγονός ότι δεν

στηριζόταν στα παραδοσιακά θεμέλια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας14. Η

μεταρρύθμιση του Τανζιμάτ απέδειξε τη έλλειψη κοινωνικού υποστρώματος

και της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Ισλαμική βάση. Ουσιαστικά η κατάργηση

των μιλλέτ και η απουσία τουρκικής αστικής τάξης, καταδείκνυαν περίτρανα

την αδυναμία διαμόρφωσης ενός σύγχρονου έθνους15.

Για μια μερίδα Οθωμανών οι μεταρρυθμίσεις ήταν αναγκαίες προκειμένου

να επιτευχθεί ο εκσυγχρονισμός της αυτοκρατορίας, ενώ για την πλειοψηφία

ήταν μια αποτυχία. Το χάσμα μεταξύ περιφέρειας και κέντρου μεγάλωνε σε

βάρος της πρώτης, ενώ ταυτόχρονα η αυτοκρατορία οδηγούνταν σταδιακά

στην χρεοκοπία και την εξάρτηση από τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Μέσα σε αυτήν την κατάσταση της απελπισίας και της δυσαρέσκειας για την

πλειοψηφία των μουσουλμάνων, το παραδοσιακό στοιχείο αναδυόταν στην

επιφάνεια. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, οι άνθρωποι της περιφέρειας

ήταν δίκαιοι ενώ οι ευρωπαϊστές και εκσυγχρονιστές αποτελούσαν τους

παρανόμους16.

Ως προς το φλέγον ζήτημα της κατάρρευσης της αυτοκρατορίας και μέσα

σε αυτό το πολιτικό πλαίσιο, προκύπτει η πρόταση των Νέο-οθωμανών17.

υποχρέωσαν τον σουλτάνο να παραχωρήσει δικαιώματα ως ανάχωμα στην Ρωσική επεμβατική πολιτική. Τα δικαιώματα αυτά είναι γνωστά ως Hatt-i-Serif και Hatt-i-Hümayün και έδιναν στους χριστιανούς πλήρη ισότητα με τους μουσουλμάνους: E. J. Zürcher, Turkey a Modern History, I.B. Tauris & Co Ltd, New York, 1997, σ.σ. 52, 69, 70, S. J. Shaw & Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II Reform Revolution and Republic. The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press, London New Υork- Μelburne, (1977), σ.σ. 55-172. Σύμφωνα με τον Nıyazı Berkes, οι μεταρρυθμίσεις της περιόδου Tanzımat, ήταν αποτέλεσμα της δυτικής επιρροής σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο ενώ ο Lewis θεωρεί πως οι μεταρρυθμίσεις αυτές δεν επιβλήθηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις αλλά στην πραγματικότητα ήταν μια πολιτική επιλογή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπό συγκεκριμένες συνθήκες: Berkes, ο.π., σ.141, και Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π., σ.σ. 122-123. 14 Zürcher, Turkey: A Modern History, ο.π., σ. 70. 15 Berkes Niyazi, ο.π., σ. 200. 16 Şerif Mardın, “The Just and the Unjust”, Daedalus, Vol.120, No3, Summer, 1991. 17 Κάποτε η ιδεολογική κίνηση των Νέο-οθωμανών, ταυτίζεται με αυτή των Δυτικιστών. Ο Şerif Mardin παρουσιάζει μια επαρκή ανάλυση της ιδεολογικής εξέλιξης του κινήματος των Νέο-οθωμανών: Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton, 1962 και Şerif Mardin, Jön Türklerin siyasî fikirleri, 1895-1908 [: H πολιτική Iδεολογία των Νεότουρκων 1895-1908], Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları İletişim Yayınları 1983. Ως προς την παραπάνω σύγχυση των Δυτικιστών με τους Νέο-οθωμανούς μπορούμε να σημειώσουμε προς διευκρίνιση, ότι το κίνημα των

12

Το κίνημα του Νέο-οθωμανισμού κάνει την εμφάνισή του ως συνέπεια τις

κρατικής λογοκρισίας. Οι περιορισμοί έκφρασης, «επέβαλλαν» την σύσταση

της Μεσλέκ (Meslek) ή Πατριωτικής Συμμαχίας [İttifak-i Hürriyet]: το καλοκαίρι

του 1865 μια παρέα έξι νέων (κατά την διάρκεια πίκ-νίκ στο δάσος του

Βελιγραδίου στην Κωνσταντινούπολη) αποφασίζουν να δράσουν εναντίον του

Αλί Πασά (Ali Paşa), τότε μεγάλου Βεζύρη, ιδρύοντας την Πατριωτική

Συμμαχία, στα πρότυπα των Carbonari18. Το ιδεολογικό αυτό ρεύμα

γεννήθηκε κυρίως από αξιωματικούς και φοιτητές, μετέχοντες της δυτικής

παιδείας, ιδιαίτερα της γαλλικής, οι οποίοι παρουσιάζονται ενθουσιασμένοι με

τις ‘ιδέες του 1848’, τον εθνικισμό και τον φιλελευθερισμό. Στα μάτια τους, η

Δύση αποτελούσε το πρότυπο της προηγμένης τεχνολογίας, και του

ορθολογισμού. Η Δύση, κατά την άποψή τους ήταν απαλλαγμένη από τον

θρησκευτικό συντηρητισμό, τις προκαταλήψεις και τον πουριτανισμό που

παρουσίαζε το Ισλάμ19.

Εξέχοντες δημοσιογράφοι όπως ο Ναμίκ Κεμάλ (Namik Kemal) σε

συνεργασία με τον Μουσταφά Φαζίλ Πασά (Mustafa Fazil Paşa), αδελφό του

διοικητή της Αιγύπτου, Ισμαήλ Πασά (İsmail Paşa), προωθούν νέα ιδεολογία

που απαντά στα προβλήματα της αυτοκρατορίας. Ο Φαζίλ Πασά συντάσσει

ένα γράμμα στον σουλτάνο και το δημοσιεύει στην εφημερίδα του Liberté στο

Παρίσι, στο οποίο παρουσιάζει στην κοινή γνώμη την συνταγματική πολιτική

αλλαγή ως φάρμακο των δεινών. Η Courier d’ Orient εννέα μήνες μετά,

προβάλλει το ίδιο αίτημα, με σκοπό αυτήν την φορά να ελέγξει τις διαθέσεις

του σουλτάνου20.

Πρωτεργάτης της Νέο-οθωμανικής κίνησης υπήρξε ο Ναμίκ Κεμάλ, ο

θεμελιωτής του πρώτου Οθωμανικού Συντάγματος, ο κυριότερος εκφραστής

του τουρκικού πατριωτισμού. Η κίνηση των Νέο-οθωμανών αντιτάχθηκε στις

Δυτικιστών εξελίσσεται από τους Νέο-οθωμανούς στους Νεότουρκούς πριν και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 18 Ίσως η μετέπειτα έλλειψη συνοχής στην ιδεολογία του κινήματος των Νέο-οθωμανών οφείλεται στην επιρροή αυτή: αυτόθι και M. Ş. Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, 1995, New York, σ.20. 19 Nilüfer Göle, Müslümanes et Modernes, Voile et Civilisation en Türquie Traduit du Turk Par Jeanine Riegel, Avec la Collaboration del l ’auteur, Editions la decouverte, Paris, 1993, σ.76. και Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π.160-161. 20 Αυτόθι, σ. 153-4 και Sina Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, New York University Press, New York, 2007, σ. 30-40.

13

μεταρρυθμίσεις της περιόδου του Τανζιμάτ και οργάνωσε την πρώτη

λογοτεχνική κίνηση ‘καθαρμού’ της γλώσσας από τα αραβικά και περσικά

στοιχεία. Οι αλλαγές στην λογοτεχνία είναι το πρωταρχικό μέσο της

προόδου, υπογραμμίζει ο Ναμίκ Κεμάλ, θυμίζοντάς μας την σπουδαιότητα της

θετικιστικής ιδεολογίας στην Νεοτουρκική περίοδο, πριν και μετά τον Πρώτο

Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι γενικές συλλήψεις εναντίον όλων των μελών της Πατριωτικής

Συμμαχίας προκάλεσαν την διάλυση της οργάνωσης, η οποία προγραμμάτιζε

πλήρη ανατροπή του καθεστώτος. Η νέα Οθωμανική Κοινωνία συστήνεται για

να συνεχίσει ό,τι δεν κατάφερε η Πατριωτική Συμμαχία, με αρχηγό αυτήν την

φορά τον Ζίγια Μπέη (Ziya Bey)21. Οι Νέο-οθωμανοί, νοσταλγοί της χρυσής

εποχής του Ισλάμ και του Οθωμανικού μεγαλείου, θεωρούν ότι το καθεστώς

του Τανζιμάτ είναι δεσποτικό, κατηγορώντας τις μεταρρυθμιστικές του

προβλέψεις ως καταστροφικές για την αυτοκρατορία. Κατά την δική τους

θεώρηση των γεγονότων η λύση ήταν μία: η δημιουργία συνταγματικής και

κοινοβουλευτικής κυβέρνησης και η καλλιέργεια του αισθήματος του πολίτη

ανάμεσα σε μουσουλμάνους και μη, δηλαδή σε όλους τους ‘Οθωμανούς’, με

παράλληλη επιστροφή στις Ισλαμικές αξίες22.

Η διαπίστωση ότι το Ισλάμ δεν διαδραματίζει πλέον ηγεμονικό ρόλο,

προέβαλλε την ανάγκη αναγέννησης του Ισλάμ σε πολιτικό, πολιτιστικό και

θρησκευτικό επίπεδο23. Η αναβίωση του Ισλάμ σε πολιτικό επίπεδο

συνιστούσε την απελευθέρωση από την ευρωπαϊκή κυριαρχία, η οποία

21 Mardin, αυτόθι. 22 Την περίοδο αυτή προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός της οργάνωσης, μια σειρά από εκδόσεις εξυπηρετούσαν την διάδοση της οργάνωσης και την διαμόρφωση κοινής γνώμης . Οι εφημερίδες που εξυπηρετούσαν αυτόν τον σκοπό ήταν : Η Muhbır, η Ittıfak -ı Hamıyet αλλά η πιο σημαντική με εκδότη τον Namik Kemal από το 1868 και έπειτα, η Hürriyet. Ο όρος Hürriyet προκύπτει από την αραβική λέξη Hurrıya, η οποία μεταφράζεται ως ελεύθερη θέληση. Ο όρος ελευθερία per se δεν υπήρχε τότε στην πολιτική ορολογία των Τούρκων Οθωμανών. Προκύπτει εκ του γαλλικού όρου Liberté: Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π.162 και Zürcher, Turkey a Modern History, ο.π., σ. 71-4. 23 Η προσπάθεια αναγέννησης του Ισλάμ συνδέθηκε με το όνομα του Jamal al- Din al- Afgani (Djamal Al-Dīn Al-Afgānī) (1839-1897), ο οποίος υπήρξε κύριος εκφραστής της πανισλαμικής ιδέας, του ισλαμικού εθνικισμού και της προστασίας του ισλαμικού κόσμου από τις επιδράσεις του δυτικού πολιτισμού. Ο Jamal al- Din al- Afgani υπήρξε πολέμαχος του Δαρβινισμού και του δυτικού τρόπου ζωής, αλλά και συγχρόνως υποστήριζε την υιοθέτηση ευρωπαϊκών πολιτισμικών αγαθών, όπως ο συνταγματισμός. Encyclopaedia of Islam T.2, E.J. Brill, Leiden, 1965, σ.σ.416-419 και Β. Παπούλια, Από τον Αρχαίο στον Νεότερο Πολυμερισμό, Τομος Β΄ Από την Θεοκρατική Απολυταρχία στην Εθνική Κυριαρχία, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2006, σ. σ. 473-508.

14

εκφραζόταν με την οικονομική διείσδυση24. Σε πολιτιστικό επίπεδο, η

αναγέννηση του Ισλάμ πρότεινε την υιοθέτηση ευρωπαϊκών στοιχείων, υλικών

και πολιτιστικών, ενώ στον θρησκευτικό τομέα επιδοκίμαζε μεταρρυθμίσεις

που θα οδηγούσαν στην χαλάρωση της ‘δυσκαμψίας’ του Ισλάμ25. Με λίγα

λόγια, η πολιτική κίνηση του πανισλαμισμού26 στο κυρίαρχο ερώτημα: “Bu

devlet nasıl kurtarılabilir?” έδινε την εξής απάντηση: επάνοδος του Ισλάμ,

υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και διατήρηση του αισθήματος ασφάλειας στους

υπηκόους27. Η πολιτική και πολιτιστική πρόταση του πανισλαμισμού, που

συνδύαζε τον Μοντεσκιέ με τις αρχές του Şerıat28, προέκρινε την επάνοδο

στην χρυσή εποχή του Ισλάμ σε συνδυασμό με την υιοθέτηση των

σύγχρονων πολιτισμένων ιδεών που αποτελούν και την πραγματική ισλαμική

παράδοση. Προκειμένου να επιτευχθεί ο συνδυασμός που πρότεινε η νέα

αυτή ιδεολογική κίνηση του πανισλαμισμού, πραγματοποιήθηκε μια έντονη

προπαγάνδα φιλελεύθερων ιδεών με ισλαμικά επιχειρήματα29. Οι Νέο-

οθωμανοί εξαιτίας αυτής ίσως της πρότασής τους για επιστροφή στις αξίες

του Ισλάμ, σύμφωνα με την «ορθόδοξη ιστοριογραφία» εκφράζουν μια

συντηρητική ιδεολογία30.

24 Από την συνθήκη των Παρισίων το 1856 και έπειτα, παγιώθηκε η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ως εγγυήτριες δυνάμεις της διατήρησης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην Οθωμανική αυτοκρατορία επιβλήθηκε το καθεστώς των διομολογήσεων, ιδρύθηκαν υπό δυτική διοίκηση τράπεζες, κατασκευάστηκαν σιδηροδρομικές γραμμές, με αποτέλεσμα να καταλυθεί η εθνική κυριαρχία της Αυτοκρατορίας. Zürcher, Turkey a Modern History, ο.π., σ.σ. 56-67, 81-2, 88-89. 25Παπούλια, ο.π., σ.σ. 473-508. 26 Η πανισλαμική κίνηση γεννήθηκε ωστόσο στις Ινδίες. Δεν θα πρέπει συγχέεται ο πανισλαμισμός με την Πανισλαμική Ιδέα, καθώς, το κίνημα του πανισλαμισμού στοχεύει στην ανανέωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα από την καταλυτική επίδραση της εμφάνισης του χαλίφη, και μέσα από την ενοποίηση του ισλαμικού κόσμου υπό έναν ηγέτη. Διαφέρει από την Πανισλαμική ιδέα η οποία εκφράζει την ενότητα και την ισότητα όλων των μουσουλμάνων, σύμφωνα με το Hadıth: Η ένωση των μουσουλμάνων, σύμφωνα με ιδεολόγους πανισλαμιστές θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και σε πολιτικό επίπεδο. Ένθερμοι υποστηρικτές αυτών των ιδεών ήταν οι μουσουλμάνοι της κεντρικής Ασίας. Υποστηρίχτηκε και από την Αγγλία και την Γερμανία για όσο χρονικό διάστημα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους. Ο Οθωμανικός πανισλαμισμός όμως απέτυχε και εξαιτίας της διάστασης σχετικά με τον ρόλο του Χαλίφη αλλά κυρίως εξαιτίας εσωτερικής διάσπασης του ισλαμικού κόσμου σε δύο δόγματα : το σιϊτικό και το σουνιτικό. : Παπούλια, ο.π., σ.σ. 473-508. 27 Berkes, ο.π. σ. 201 και Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π., σ.σ.130-131. 28 Ο Ναμίκ Κεμάλ μετάφραζε αποσπάσματα του Μοντεσκιέ και τα δημοσίευε στην εφημερίδα του Ρεφίκ Μπέη Mir’ at. Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π. σ. 144. 29 Berkes, ο.π., σ.σ. 201-2, Lewis, ο.π., σ.σ. 146-148. 30 O Zürcher υποστηρίζει ότι οι κύκλοι αυτοί δεν είναι συντηρητικοί, καθώς υποστήριζαν την ανανέωση της αυτοκρατορίας και πρότειναν υιοθέτηση ευρωπαϊκών ιδεών, με την ταυτόχρονη επιστροφή στις ισλαμικές ρίζες: Zürcher, Turkey A Modern History, ο.π., σ. 93.

15

Ωστόσο, θα ήταν παράληψη να μην σημειωθεί ότι η Πρωσική νίκη

εναντίον της Γαλλίας, σε συνδυασμό με την άνοδο της Ρωσικής ισχύος στις

Βαλκανικές αποσχιστικές και εθνικιστικές κινήσεις μέσω του Πανσλαβισμού

και την άνοδο του παν-γερμανικού κινήματος, οδήγησαν τους Νέο-οθωμανούς

να επινοήσουν το δικό τους «παν-κίνημα»: τον Πανισλαμισμό, προκειμένου

να αντιμετωπιστούν οι ιδεολογίες που απειλούσαν την ακεραιότητα της

αυτοκρατορίας31.

Αποτιμώντας την ιδεολογική κίνηση του πανισλαμισμού, μπορεί κανείς να

υποστηρίξει πως απογειώθηκε στο δεύτερο μισό της βασιλείας του

Αμπντουλχαμίτ (Abdulhamit) Β΄ (1876-1909)32 , αντιμετώπισε την σκληρή

αντίδραση των Νεότουρκων κατά την διάρκεια της αντεπανάστασης του 1909,

ενώ χρησιμοποιήθηκε από τους τελευταίους ως πολιτική σκοπιμότητα τις

περιόδους 1914-16 (Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος) και 1919-1922 (Αγώνας

Εθνικής Ανεξαρτησίας, Kurtuluş Savaşı) όταν κηρύχθηκε ιερός πόλεμος,

(Τζιχάντ), προκειμένου να κερδίσουν την αφοσίωση των Αράβων και των

μουσουλμανικών πληθυσμών των αποικιών33. Τη Δεύτερη Συνταγματική

Περίοδο συναντάμε την επίσης πανισλαμική κίνηση ‘Nurculuk’ (‘φωτισμός’), η

οποία ιδρύθηκε από τον Σαίτ Νουρτζού (Sait Nurcu), μέλος του τάγματος των

Νακσιμπεντί, (Nakşibendi) η οποία διατηρούσε στενές σχέσεις με στελέχη του

Νεοτουρκικού κομιτάτου και την Ειδική Οργάνωση (Teşkilât-ı Mahsusa)34.

Ιδιαίτερης σημασίας είναι η άποψη που υποστηρίζει πως η οργάνωση των

Νεοθωμανών καταφέρνει να φέρει στο προσκήνιο μια νέα ιδέα: αυτή του

Τουρκισμού, με την έννοια του πατριωτισμού, αφού εκείνη την περίοδο

προκύπτει η ορολογία που σχετίζεται με την «πατρίδα» και την «ελευθερία»35,

31 Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought : A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π. σ. 169. 32 Αναφορικά με το χαμιδικό χανεφιτικό χαλιφάτο βλέπε: Selim Deringil, Η Καλά Προστατευόμενη Επικράτεια Ιδεολογία και Νομιμοποίηση της Εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (1876-1909), Αθήνα: Παπαζήση, 2003, σ.σ.164-175. 33 Zürcher, Turkey, A Modern History, ο.π., σ.σ. 134-6. 34 Πρόκειται για ειδική οργάνωση αξιωματικών που δρούσαν ως δύναμη κρούσης και προπαγάνδας των Νεοτουρκικών πολιτικών: Αυτόθι, σ. 114. 35Ο όρος ‘Τουρκισμός’ που αποκατέστησε τους όρους ‘Τούρκος’ και ‘Τουρκικός’ και τους προσέδωσε νέο κύρος, εξέφραζε για τους διανοούμενους της Αυτοκρατορίας τον εθνικισμό, με την ευρύτατη έννοια των Τούρκων Οθωμανών. Για αυτό και είχε θεωρηθεί διαφορετική από τον Παντουρκισμό, ο οποίος ουσιαστικά επινοήθηκε για να αντιταχθεί στην Τσαρική ηγεμονία που υφίστανται οι μουσουλμάνοι της κεντρικής Ασίας. Επίσης είναι πιθανόν να παρανοηθεί η έννοια του Παντουρκισμού με αυτήν του Παντουρανισμού, η οποία αντιτίθεται ουσιαστικά στον πανσλαβισμό. Και οι δύο ιδεολογίες διαφέρουν στους σκοπούς, την προέλευσή τους αλλά και την διάρκεια ζωής τους. Χρησιμοποιήθηκαν ωστόσο, από την

16

η οποία διαφέρει από την Ισλαμική και Οθωμανική πίστη. Το πρώτο τεύχος

της εφημερίδας Hürriyet τιτλοφορείται: «η αγάπη κάποιου για την πατρίδα»,

εισάγοντας ουσιαστικά μία νέα αντίληψη, αυτήν του τουρκισμού η οποία

αργότερα θα εξελιχθεί σε τουρκικό εθνικισμό36.

Οι Νέο-οθωμανοί λοιπόν, πιθανότατα εξαιτίας πολικών σκοπιμοτήτων και

όχι από ουσιαστικό θαυμασμό προς τις φιλελεύθερες ευρωπαϊκές ιδέες,

υποστηρίζουν τον εθνικισμό με την ευρύτατη έννοια των Τούρκων

Οθωμανών, διαφοροποιούνται από τους Παντουρκιστές και προτείνουν

συνταγματική μοναρχία. Στην Ευρώπη, όπου συγκεντρώνονται πολλά μέλη

της οργάνωσης, γίνονται γνωστοί ως Jeunes Turks37.

Μέσα σε αυτό το έντονο πολιτικό-ιδεολογικό κλίμα, προκειμένου να

επιτύχουν τους πολιτικούς στόχους τους, οι Νέο-οθωμανοί, τρείς

υψηλόβαθμοι κρατικοί υπάλληλοι και ένας στρατηγός καταφέρνουν

πραξικόπημα. Εκθρονίζουν τον Αμπντούλαζιζ (Abdulaziz) στις 30 Μαΐου του

1876 και ανεβάζουν στον θρόνο τον Murat τον Ε’, ο οποίος είχε υποσχεθεί την

παραχώρηση συντάγματος38. Παρά το γεγονός ότι το Μεγάλο Συμβούλιο

ανακοινώνει την έναρξη των συζητήσεων για το σύνταγμα στις 15 Ιουλίου,

αυτό δεν πραγματοποιήθηκε εξαιτίας προβλημάτων της υγείας του

Γερμανική πολιτική ως προπαγάνδα έναντι της Βρετανικής πολιτικής. Βλέπε Berkes, ο.π., σ. 344 και J. M. Landau, Παντουρκισμός, Το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, Θετίλη, Αθήνα, 1986, σ. 55. Επίσης σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι ο τουρκισμός αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στις μουσουλμανικές περιοχές της Ρωσίας: Παπούλια, ο.π., σ.σ. 473-516. 36 Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π.162. 37 Το όνομα Jeunes Turks προέκυψε από την δραστηριότητα του πρίγκιπα Mustafa Fazil Pasa, αδελφού του Ismail Pasa και εγγονού του Mehmet Ali, ο οποίος παρουσίαζε τον εαυτό του στον ευρωπαϊκό τύπο ως τον εκπρόσωπο της νέας Τουρκίας: Zürcher, Turkey a Modern History, ο.π., σ.73. 38 Αυτόθι, σ. 77. Ο Μουράτ Ε’ διατηρούσε καλές σχέσεις με τους Νέο-οθωμανούς και ιδιαίτερα με τον Mithat Paşa, παρόλα αυτά, εξαιτίας ψυχιατρικών προβλημάτων έμεινε στον θρόνο 93 μέρες. Osman Selim Kocahanoğlu, Midhat Paşa’ nin Hatıraları: 1. Hayatım İbret Olsun Tabsıra- i İbret, Temel Yayınalrı, İstanbul, 1997, σ.ΧΧΙV. Με τον Μουράτ ανέπτυξαν ιδιαίτερες σχέσεις και η οργάνωση των Freemasons. Σε αυτήν την οργάνωση συμμετείχε η οργάνωση του Σκυλίδη και η η L’ Union d’ Orient του Κλεάνθη Σκιαλιέρη που στόχευε στην δημιουργία ενός Βυζαντινού κράτους. Ενώ η L’ Union d’ Orient δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει τους στόχους της, να επαναφέρει τον Μουράτ στον θρόνο, η οργάνωση του Σκυλίδη ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τον Αμπούλ Χαμίτ. Συχνά συμβαίνει να θεωρούνται Νεοτουρκικές αυτές οι οργανώσεις, ωστόσο ο Hanioğlu τις κατατάσσει σε ένα ευρύτερο πλαίσιο «αντιχαμιδικής» δραστηριότητας, αποκαλώντας το Νεοτουρκικό Κίνημα της περιόδου 1889-1905 ως «κίνημα ομπρέλα». Hanioğlu, Young Turks in Opposition, ο.π., σ.33 κ.ε.

17

σουλτάνου, με αποτέλεσμα την αντικατάστασή του στη 1 Σεπτεμβρίου του

1876 από τον αδερφό του Αμπντουλχαμίτ Β΄39.

Στις 23 Ιανουαρίου 1876 υπό τη πίεση της συνόδου των έξι ευρωπαίων

πρέσβεων στην Κωνσταντινούπολη, με κύρια θεματολογία την λύση του

«Ανατολικού Ζητήματος», ανακηρύσσεται το Σύνταγμα του 1876 . Ο Mithat

Paşa με τους συντρόφους του ετοιμάζουν το Οθωμανικό σύνταγμα, το οποίο

ήταν βασισμένο κυρίως στο Βελγικό. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι οικονομικές,

κρατικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που εισήγαγαν τα 113 άρθρα του

νέου συντάγματος αδιαμφισβήτητα υπήρξαν πρωτοπόρα για την

Αυτοκρατορία40. Τα λόγια του σουλτάνου «Είμαι υποχρεωμένος να δώσω το

φάρμακο που ετοίμασε, για ένα άρρωστο λαό˙ ο επονομαζόμενος Μιντχάτ

ανακύρηξε και εφήυρε ότι είναι το φάρμακο του κράτους με την λογική του

αλφαβήτου (σύνταγμα). Δεν μπορούσα με κανένα τρόπο να τον κάνω να

σιωπήσει»41, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο σουλτάνος δεν θα

μπορούσε να αρνηθεί τα αιτήματα των Νέο-οθωμανών, και πιο συγκεκριμένα

του Mithat Paşa42. Η σπουδαιότητα του πρώτου Οθωμανικού Συντάγματος

συνίσταται στην άποψη του Engelhardt, ότι για πρώτη φορά εισάγεται ως

ρυθμιστής της πολιτικής ζωής της Αυτοκρατορίας του Οσμάν ένα κοσμικό

κείμενο, το οποίο ανατρέπει την ιδιότητα του σουλτάνου ως Χαλίφη των

μουσουλμάνων Οθωμανών43.

Τα αποτελέσματα των εκλογών του 1876 επιφέρου την ανέλιξη στον

πολιτικό στίβο τοπικών παραγόντων, έμπορων, γαιοκτημόνων και

ουλεμάδων. Όλοι αυτοί εξαιτίας της «γραφειοκρατικής δυσκαμψίας» και της

διαφθοράς, ουσιαστικά αντιπολιτεύονται τον σουλτάνο. Ζητούμενο των νέων

ομάδων αντιπολίτευσης, όπως αποδείχτηκε, ήταν η αύξηση της οικονομικής

39 Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π.171. 40 Kemal Karpat, Türkiye'de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, İmge Kitabevi, İstanbul, σ. 8 και Osman Selim Kocahanoğlu, ο.π., σ.ΧΧΙΧ. 41 «Mıdhat adının ebced hesabıyle deva- i devlet olduğunu keşf ve ilan etmiş olan hasta bir halka yine onun hazırladığı devayı vermek zorunluydu. Başka türlü susturamazdım» Το «με την λογική του αλφαβήτου», πιθανότατα εννοεί ότι όπως το αλφάβητο είναι θεμέλιο της γλώσσας έτσι και το σύνταγμα είναι θεμέλιο του κράτους. 42 Αυτόθι. 43 Αυτόθι.

18

και πολιτικής τους ισχύος44. Ο σουλτάνος για να αντιμετωπίσει την πολιτική

τους δραστηριότητα, με αφορμή τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, διατάζει την

προσωρινή διάλυση της Βουλής.

Επιπρόσθετη αιτιολογία για την αποτυχία του πρώτου Οθωμανικού

Κοινοβουλευτικού επιχειρήματος υπήρξε το γεγονός ότι ο Σουλτάνος

παρέμενε επικεφαλής της πολιτικής ζωής. Επιπλέον, ιδιαίτερης σημασίας για

την αποτυχία της πολιτικής αλλαγής, αποδεικνύεται η έλλειψη ισχυρής

ιδεολογίας, η οποία να αντικρούει την επικρατούσα στις μάζες

επιχειρηματολογία του θρησκευτικού συντηρητισμού που προέβαλλε ο

Αμπουλχαμίτ Β΄45. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι υποστηρικτές του

Συντάγματος συνάντησαν έντονη αντιπολίτευση, με κύριο επιχείρημα ότι «για

ένα απροετοίμαστο έθνος είναι περιττή η παραχώρηση ελευθερίας μόνο στα

χαρτιά»46.

Η διάκριση της εκτελεστικής δικαστικής και νομοθετικής εξουσίας,

αποδεικνύει πως στο Σύνταγμα του 1876 ενσωματώθηκαν ιδέες που δεν

διακήρυτταν οι Νέο-οθωμανοί47. Οι ιδέες αυτές πιθανότατα, κατά τον Şerif

Mardin προέκυψαν από διοικητικούς παράγοντες που ενδιαφερόταν κυρίως

για την διεύρυνση των εξουσιών τους48. Στο Νέο-οθωμανικό κίνημα

παρουσιάζονται εσωτερικές αντιθέσεις, οι οποίες τελικά οδήγησαν στην

διάλυσή του.

Παρά το γεγονός όμως ότι το Νέο-οθωμανικό κίνημα με την συγκεκριμένη,

έστω και ετερογενή ενίοτε, ιδεολογία και πολιτική δραστηριότητα τελειώνει,

εντούτοις, δεν εγκαταλείπεται η προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις στα

προβλήματα που ταλανίζουν την κλυδωνιζόμενη αυτοκρατορία του Οσμάν.

Από τα συντρίμμια αυτής της κίνησης των μιμητών της Δύσης, ανελίσσεται

44 Αναφορικά με την αντιπολίτευση της Βουλής την Χαμιδική περίοδο βλ. Kemal Karpat “1877 Osmanlı Parlamentosu ve Sosyal Açından Önemi”, Osmanlıda değişim Modernelşme ve Uluslaşma Cen Dilek Özdemir, İmge Yayıları, 2006. 45 Karpat, Türkiye'de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, ο.π., σ.11. 46 «Henuz hazırlanmamış bir millet bir kalemde hürriyet verilmesinin gereksiz görülmesi». Kocahanoğlu, ο.π., σ.ΧΧΙΧ. 47 Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι το σύνταγμα αυτό επιβλήθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ ο Bernand Lewis υποστηρίζει πως συνιστούσε μια κίνηση πολιτικής σκοπιμότητας από τον σουλτάνο την συγκεκριμένη περίοδο υπολογίζοντας τον συσχετισμό των δυνάμεων της διεθνούς πραγματικότητας Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π., σ.σ. 174-5. βλ. και υποσημείωση 10. 48 Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π., σ.174.

19

ένα νέο κίνημα: αυτό των Νεότουρκων, το οποίο έχει την δική του απάντηση

στο ερώτημα: Bu devlet nasıl kurtarılabilir?

1.2 Η Νεοτουρκική Πολιτική Πρόταση (1889-1908).

Το πρώτο βήμα προς την εκκοσμίκευση του κράτους είχε ήδη

πραγματοποιηθεί στις 3 Νοεμβρίου του 1839, με τις Ευεργετικές

Μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (Tanzımat- i Hayriye)49. Οι αντιδράσεις σε αυτήν

την επιλογή εκμοντερνισμού και εκκοσμίκευσης του καθεστώτος ήταν

αναπόφευκτες, καθώς οι μεταρρυθμίσεις αυτές θεωρήθηκαν μια χριστιανική

δυτική επιβολή. Πράγματι, το Islahat fermanı επιβεβαίωνε την ρητορική αυτή,

καθώς διακηρύχθηκε με σκοπό να διασφαλιστεί η Οθωμανική συμμετοχή στο

Κονσέρτο της Ευρώπης το 1856. Αρχικά αντιδρούν οι συντηρητικοί

μουσουλμάνοι, προωθώντας το κίνημα του πανισλαμισμού, ακολουθούν οι

αντιδράσεις εντός των κόλπων της κρατικής γραφειοκρατίας με το ιδεολογικό

κίνημα των Νεο-οθωμανών και τέλος ολοκληρώνεται η αντίδραση στον

χαμιδικό απολυταρχισμό από τους Νεότουρκους, οι οποίοι όπως θα δούμε,

συντέλεσαν καταλυτικά στην διαμόρφωση της σύγχρονης τουρκικής πολιτικής

κουλτούρας.

1.2.1 Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος (Κ. Ε. Π.)

Τον Μάιο του 1889 στο προαύλιο της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Ακαδημίας

συστήθηκε τυχαία50 η Οθωμανική Ένωση και Πρόοδος [Osmanlı İttihad ve

49 Τα διατάγματα του Hatt- i Şerif και Hatt- i Hümayün, είχαν ως αποτέλεσμα την δημιουργία συγκεντρωτικής κρατικής πολιτικής. Αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι οδήγησαν σε αναβάθμιση του οθωμανικού κράτους, αφού διαλύθηκαν οι Γενίτσαροι, οι ulema και οι επαρχιακοί τσιφλικάδες έχασαν την αίγλη τους, με αποτέλεσμα να προκύψει μια μονολιθική και συγκεντρωτική οθωμανική πολιτική: Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progresss in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ.σ. 2-3. 50 Το αναφέρει ο İbrahim Temo στα απομνημονεύματά του: İbrahim Temo, İttihad ve Terakki Cemiyetinin Teşekkülü ve Hıdematı Vatanıye ve Inkılabı Milliye Dair Hatıratım.[:Η δημιουργία της οργάνωσης Ένωση και Πρόοδος και οι Αναμνήσεις μου από την Εθνική Εξέγερση,] Mecidiye, Romanya 1939, σ.σ. 16-20.

20

Terakki Cemiyeti]51. Κατά την διάρκεια ενός διαλείμματος των μαθημάτων, ο

αλβανικής καταγωγής φοιτητής Ibrahim Temo συζητώντας με τον συμφοιτητή

του -κουρδικής καταγωγής- İshak Sükûti, καταλήγουν στην απόφαση να

συστήσουν μια οργάνωση στο πρότυπο της Ελληνικής Εθνικής Εταιρείας52.

Το προτείνουν σε δύο περαστικούς συμφοιτητές τους, τον Τσερκέζο Μεχμέτ

Ρεσίτ (Mehmet Reşit) και τον κούρδο Αμπντουλάχ Τζεβντέτ (Abdullah

Cevdet). Όλοι αυτοί «οι τίμιοι αλτρουιστές» πατριώτες δίνουν τα χέρια για την

σύσταση της Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti53. Η οργάνωση γρήγορα

πετυχαίνει να εξαπλωθεί και να αποτελέσει ομάδα πίεσης στην διαμόρφωση

πολιτικής54. Εντούτοις, όπως γίνεται άμεσα αντιληπτό, κανείς από τους

ιδρυτές της Νεοτουρκικής Οργάνωσης δεν έχει τουρκική καταγωγή55, αλλά οι

οργανωτές αντιπροσωπεύουν μουσουλμανικές ομάδες στις οποίες ο

εθνικισμός είναι μια ύστερη εξέλιξη. Στα μάτια τους η οθωμανική προστασία

λειτουργεί ως αντίβαρο στην υποστήριξη των χριστιανών της Αυτοκρατορίας

51 O Hanioğlu υποστηρίζει πως η οργάνωση συστήθηκε στις 2 Ιουνίου το 1889: Hanioğlu,The Young Turks in Opposition, ο.π., 1995, σ.σ. 70-72. 52 Μάλιστα ο Τέμο συγκρίνει τα μέλη της Ελληνικής Εταιρείας και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η δική τους οργάνωση θα είναι καλύτερη, αφού τα μέλη της θα είναι μορφωμένα και όχι σαν τους Έλληνες. Temo, ο.π., σ.σ. 16-20. Ο Hanioğlu υποστηρίζει πως ο Τέμο ενδιαφέρεται κυρίως για το οργανωτικό πλαίσιο αυτών των οργανώσεων και όχι την πολιτική τους ιδεολογία: Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 73, ενώ ο Dr. Tarık Z. Tunaya αναφέρεται στην επάνοδο της Φιλικής Εταιρείας το 1904 προκειμένου να ιδρύσει Ποντιακό κράτος. Tarık Z. Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, [: Τα πολιτικά Κόμματα στην Τουρκία 1859-1952], İstanbul Üniversitesi Umumî Amme Hukuku Doçenti, İstanbul 1952, İstanbul, ο.π., σ. 82. 53 Temo, ο.π. Στην σύσταση της οργάνωσης ο Ahmet Bedevi Kuran προσθέτει και τον Hüseyinzade Ali, ενώ ο Nur Rıza κάνει λόγο για τους İshak Süküti, Şerafettin Μagmumi, Αrif Bey zade Ηasan και τον Hüseyinzade Ali. Ο Shaw δίνει μια τρίτη εκδοχή των ιδρυτών της οργάνωσης: βλ. υποσημείωση 109. Ωστόσο η πιο αληθοφανής εκδοχή είναι του İbrahim Temo. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, [: Η Ζωή μου και τα Απομνημονεύματά μου] İstanbul, 1697-1968, Vol. 1, σ. 101, Ahmet Bedevî Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler" [:Η Επαναστατική ιστορία μας και οι Νεότουρκοι], Matbaasι İstanbul, 1945 και Kaynak Yayınları 2000, S. J. Shaw & Ezel Kural Shaw, ο.π. σ. 256. 54 Στην οργάνωση εντάσσονται και άλλοι φοιτητές και γραφειοκράτες, οργανώνοντας την Συνάντηση των Δώδεκα (Onikiler İctima’ı), με πρόεδρο τον Ali Rüşdi, υπάλληλο του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Στην συνάντηση αυτή συστήνεται η ατζέντα της οργάνωσης με 21 άρθρα κανονισμών, και εισάγουν νέα μέλη κυρίως φοιτητές της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Διοίκησης και Στρατού. Έπειτα από συζητήσεις έντονες και διαπραγματεύσεις με τον Τέμο, οι φοιτητές της Στρατιωτικής Ακαδημίας, συναντώνται στον Βόσπορο και επαναδιατυπώνουν τους νέους κανόνες της οργάνωσης οι οποίοι υπογραμμίζουν την έντονη δραστηριότητα και στην ενθάρρυνση συμμετοχής εξεχουσών προσωπικοτήτων. Αργότερα εντάσσεται στην οργάνωση ο Münif Paşa, υπουργός παιδείας , ο İsmail Kemal, ο Murat Bey, ο οποίος διατηρεί σχέσεις με τον Farıs, του οποίου η οργάνωση Cemiyet-i Cedide-i Osmaniye δεν είχε επιτυχία, ωστόσο διατηρούσε την εφημερίδα Hürriyet στο Λονδίνο. İbrahim Temo, ο.π. και Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 73. 55 Hans Lukas Kieser (ed), Turkey Beyond Nationalism Towards Post Nationalist Identities, I.B. Tauris, New York, 2006, σ. 7, E. J. Zürcher, “The Young Turks: Children of the Borderlands?”, I.J.T.S., 9, 2003, σ.σ. 275-285, σ. 280.

21

από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Οι μη μουσουλμάνοι που κατά ελάχιστες

περιπτώσεις συμμετείχαν στο κίνημα56 ήταν κυρίως υπερασπιστές του

Οθωμανισμού και ανταγωνιστές των ισχυρών χριστιανών της

Αυτοκρατορίας57.

Στην σύσταση και εξέλιξη αυτής της αντιπολιτευτικής ομάδας ο σουλτάνος

δεν αντιδρά και δεν δείχνει την αναμενόμενη αυστηρότητα αρχικά, θεωρώντας

πως η οργάνωση είναι απλώς μια φοιτητική δραστηριότητα, μέχρι την

διπλωματική κρίση που προκύπτει με το Αρμενικό ζήτημα το 1895, όταν

αποφασίζει να προχωρήσει σε συλλήψεις58. Η παράνομη δραστηριότητα των

φοιτητών ανακαλύπτεται και προκειμένου να αποφύγουν τις συλλήψεις

κάποια μέλη της οργάνωσης καταφεύγουν στην Ευρώπη. Ο Νιαζίμ Ντοκτόρ

(Nâzım Doctor) επισκέπτεται στο Παρίσι τον Ριζά Μπέη (Rıza Bey) και

συστήνουν το ευρωπαϊκό παράρτημα της οργάνωσης59.

Έπειτα από την μεταστροφή της στάσης του σουλτάνου, όπως ήταν

αναμενόμενο, το παράρτημα της Κωνσταντινούπολης δεν θα μπορούσε να

διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις. Εντούτοις, στο παράρτημα

αυτό, συμμετείχαν υψηλόβαθμοι κρατικοί υπάλληλοι και ουλεμάδες. Η

εκτέλεση των αποφάσεων και ο πλέον σημαντικός ρόλος διαδραματίζεται από

το παράρτημα του Παρισιού με αρχηγό τον θετικιστή60 Ριζά Μπέη. Η

εφημερίδα Meşveret, το προπαγανδιστικό τους όργανο, κάνει λόγο κυρίως για

επαναφορά συντάγματος και όχι για επανάσταση ενώ η Mızan του Μουράτ

Μπέη (Murat Bey)61 που δημοσιεύεται στο Κάιρο, έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο,

56 Υπήρχε ρητός όρος η απαγόρευση συμμετοχής χριστιανών στο κίνημα: αυτόθι, Bülent Demirbaş, Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmet Rıza Bey'in Anıları [:Τα απομνημονεύματα του Αχμέτ Ριζά Μπέη Βουλευτή και Επικεφαλή της Γερουσίας], Arba Yayınları, İstanbul, 1988, σ. 13. 57 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 168-9. 58 Η Αρμενική κρίση αποτέλεσε για τους Νεότουρκους σπουδαία αφορμή προκειμένου να προωθήσουν στην μουσουλμανική κοινότητα επαναστατικές ιδέες εναντίον του σουλτάνου. Τα επεισόδια, οι βίες διαδηλώσεις κατέδειξαν την περιορισμένη δημοτικότητα του σουλτάνου και τον βαθμό απομόνωσης της Αυτοκρατορίας. Η Αρμενική κρίση σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση που προέκυψε από την αδυναμία εκμετάλλευσης των χρυσορυχείων στην Νότιο Αφρική από οθωμανούς, αποτέλεσαν την αιτία εισχώρησης πολλών μελών του κρατικού μηχανισμού στην Νεοτουρκική οργάνωση. Temo, ο.π. σ.σ. 48-49 και Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 76. Zürcher, The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ. 15. 59 Hanioğlu M. Şükrü, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 78. 60 Η πρόταση που χαρακτήριζε τον Ριζά ήταν İntızam ve Terakki δηλαδή Τάξη και Πρόοδος, Bülent Demirbaş, ο.π., σ. 13. Zürcher, The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ. 14. 61 Ο Μουράτ ήταν καθηγητής στην στρατιωτική σχόλη mülkiye. Zürcher, αυτόθι.

22

γεγονός που φέρνει τους δύο εκδότες σε σύγκρουση62. Ωστόσο, η

δημοσίευση άρθρου-πρόσκληση σε πραξικόπημα στην Meşveret αποτελεί

αδιαμφισβήτητο επιχείρημα ότι οι ακτιβιστές του Μουράτ απέκτησαν το

προβάδισμα στο κίνημα της περιόδου. Και ενώ το 1896 το Γραφείο Πολέμου

εισχωρεί στην Νεοτουρκική οργάνωση, η αποτυχία του πραξικοπήματος

οδηγεί σε τερματισμό των δραστηριοτήτων του παραρτήματος της

Κωνσταντινούπολης63.

Η αντιπολιτευτική δραστηριότητα παρόλα αυτά, συνεχίζεται από

εξόριστους, σε συνεργασία με μέλη της Νεοτουρκικής οργάνωσης,

διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερα ισχυρό τοπικό δίκτυο. Στα περισσότερα

προάστια της αυτοκρατορίας ιδρύονται σημαντικά κομιτάτα, ο ακριβής

αριθμός των οποίων συχνά παρουσιάζεται με υπερβολές64. Παρ’ όλα αυτά,

είναι γεγονός ότι σε σημαντικές πόλεις της αυτοκρατορίας και εκτός αυτής

υπήρχαν κομιτάτα στα οποία συμμετείχαν και μέλη της στρατιωτικής

γραφειοκρατίας.

Η έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897 και του Κρητικού

ζητήματος επέφεραν σημαντικές δυσκολίες στο Νεοτουρκικό κίνημα, αφού ο

σουλτάνος αντέδρασε αναπάντεχα στις Νεοτουρκικές προβλέψεις. Το

επιχείρημα των Νεότουρκων για απραξία και αδιαφορία του χαμιδικού

καθεστώτος δεν ευσταθούσε, και πέραν τούτου, οι εξελίξεις αυτές κάθε άλλο

παρά ευρωπαϊκή επέμβαση θα προκαλούσαν. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τις

τεταμένες σχέσεις των κομιτάτων Παρισιού και Γενεύης, εξαιτίας της

δημοσίευσης στην Meşveret ελληνικού άρθρου υπέρ των κρητικών

62 Ο Rıza Bey συχνά κατηγορήθηκε για απολυταρχικές τάσεις από μέλη της οργάνωσης, αλλά ο κύριος λόγος της διαφωνίας του με τον Murat Bey υπήρξε αφενός η επιδίωξη Βρετανικής επέμβασης σε ένα πραξικόπημα που θα επιχειρούσαν οι Νεότουρκοι και αφετέρου, η Πανισλαμική ιδεολογία του Μουράτ. Οι ακτιβιστές με εκπρόσωπο τον Μουράτ Μπέη υποστήριζαν την ξένη επέμβαση, ενώ η ομάδα του Ριζά αντιτίθεντο, προτάσσοντας τον θετικισμό ως σύνθημα εξέλιξης. Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ.σ. 6-7, 13-16, ο ίδιος, Jön Türklerin siyasî fikirleri, 1895-1908, ο.π., σ.σ.184-192, Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ. 79-84. O Ahmet Bedevî Kuran, αναφέρεται με συχνά επικριτικό τρόπο στον Ριζά κατηγορώντας τον για διάσπαση της οργάνωσης και αυταρχικές τάσεις. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι υπήρξε συνεργάτης του Sabahaddin, συνεργάτη του Μουράτ (Ben Sabahaddin Bey’ in fikirlerinin takipçisiydim): Ahmet Bedevî Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler" [:Η Επαναστατική ιστορία μας και οι Νεότουρκοι], Tan Matbaasι İstanbul, 1945 και Kaynak Yayınları 2000, σ. 357. Περί κατηγοριών και δυσμενών σχολίων εναντίον του Ριζά βλ. σ.σ.57, 80,118-120, 192, 214, 216. 63 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 86. 64 Ο Hanioğlu κάνει λόγο για 100 κομιτάτα στην Βηρυτό, Δαμασκό και την Τρίπολη 30 κομιτάτα στην Ρόδο, 50 στην Σμύρνη, 100 στην Λέσβο, 40 στην Θεσσαλονίκη, 100 στην κεντρική οργάνωση Συρίας κ.α. αυτόθι, σ.σ. 88-89.

23

εξεγέρσεων65, αναμφίβολα έφερε σε δύσκολη θέση τους Νεότουρκους: τον

Ιούλιο του 1897 υπογράφεται μεταξύ της κυβέρνησης του οθωμανικού

κράτους και τους Νεότουρκους η συμφωνία Contrexéville, με όρους δυσμενείς

για το κίνημα66. Ο Μουράτ υπογράφοντας την συμφωνία, δέχτηκε να δώσει

τέλος στην Νεοτουρκική οργάνωση, προκαλώντας αντιδράσεις πολλών

μελών. Ο Τζελαλεντίν Πασά (Celaleddin Paşa), απεσταλμένος του σουλτάνου

στις διαπραγματεύσεις, υποσχέθηκε αμνηστία, η οποία όχι μόνο δεν

παραχωρήθηκε αλλά 77 μέλη του κινήματος συνελήφθησαν και

εξορίστηκαν67. Παρά τις αρνητικές εξελίξεις για το κίνημα, η υπογραφή της

συμφωνίας αναγνώριζε στην οργάνωση σημαντικό κύρος, το οποίο

προέκυπτε από το γεγονός ότι ο σουλτάνος αποφάσισε να διαπραγματευτεί

και να υποσχεθεί κρατικές θέσεις στα μέλη του κινήματος.

Την επόμενη χρονιά ο Ριζά επανιδρύει το αντιχαμιδικό κίνημα68, και

αποκηρύσσει τον Μουράτ. Σε αυτήν την επιλογή ο Ριζά βρίσκει σύμφωνους

και ορισμένους συνεργάτες του Μουράτ, ο οποίος με την στάση του

απογοήτευσε τα περισσότερα μέλη του κινήματος. Ο Ριζά απευθυνόμενος σε

όλες τις αντιπολιτευτικές οργανώσεις επανιδρύει την Meşveret την οποία

μετονομάζει σε «Organ de la Jeune Turquie». Παράλληλα, ο Ισχάκ Σουκουτί

(Ishak Süküti) την 1 Δεκέμβρη του 1897 διαπραγματεύεται με κυβερνητικούς

απεσταλμένους στο Κάιρο και καταφέρνει την έκδοση του πρώτου τεύχους

της Osmanlı, στο οποίο δημοσιοποιεί την στάση του σουλτάνου στην

συμφωνία, Contrexéville και καταφέρνει να κερδίσει την υποστήριξη της

ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Με την μεταφορά του κέντρου βάρους στην

65 Το άρθρο ήτανε του Αριστείδη με τίτλο “ Illusions et Réalités” στην εφημερίδα Mechveret Supplément Français: M. Şükrü Hanioğlu, “Genesis of the Young Turks Revolution of the 1908”, Osmanlı Araştırmaları III, İstanbul, 1982, σ.σ. 277-299, σ. 286. 66 Η συμφωνία υπεγράφη ανάμεσα στον Celâlettin Paşa, απεσταλμένο του σουλτάνου και τον Murat Bey. Όπως ήταν αναμενόμενο από πολλά μέλη της οργάνωσης αυτό θεωρήθηκε προδοσία εκ μέρους του Μουράτ, ενώ ο Ριζά παρέμεινε αξιόπιστη μορφή, συγκριτικά με τον Μουράτ, τον Abdullah Cevdet και τον İshak Süküti που προτίμησαν να αναλάβουν θέση στην Οθωμανική πρεσβεία στην Ρώμη και την Βιέννη: Midhat Şükrü Bleda, İmparatorluğun Çöküşü [: Η Διάλυση της Αυτοκρατορίας], Remzi Yayınevi, İstanbul, 1979, σ.18-20. 67 Süleyman Kani İrtem, Yıldız ve Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi [:Το Γιλντίζ και το Κομιτάτο ‘Ένωση και Πρόοδος’ των Νεότουρκων και η Κρυφή Ιστορία] , Temel Yayınları, İstanbul, 1999, σ.σ. 117-121, Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. σ.112. 68 Ο Ριζά είχε «εκδιωχθεί» από το κίνημα λίγο πριν την απόπειρα πραξικοπήματος το 1897. Επίσης καθιέρωσε το ψευδώνυμο Jeorges Lonard προκειμένου να τυπώνει τα άρθρα του στις Βρυξέλλες αφού ο σουλτάνος μετά από συνεννόηση με τις γαλλικές αρχές είχε καταφέρει να κλείσει την εφημερίδα Meşveret. Bülent Demirbaş, ο.π., σ.σ. 14-15.

24

Γενεύη το 1897, μεταφέρεται και η εξουσία της οργάνωσης στους ακτιβιστές,

οι οποίοι αναζητούν και την Αρμενική σύμπραξη, προωθούν την βρετανική

υποστήριξη και αναγνωρίζουν ηγετική θέση στον Ριζά, ο οποίος όμως

προτιμά μια πιο συντηρητική πολιτική69.

Ο νέος πολιτικός προσανατολισμός της οργάνωσης προκάλεσε νέες

εσωτερικές αντιθέσεις στο κίνημα: ο Ριζά και οι υποστηρικτές της πολιτικής

που προωθούσε, το ισχυρό αιγυπτιακό παράρτημα που πολιτευόταν

σύμφωνα με τον πανισλαμισμό70 και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος είχε ως

αποτέλεσμα να χάσει το κίνημα πολλούς παλιούς συμμάχους. Μέσα σε ένα

χρόνο το παράρτημα την Γενεύης μετά από πολλές διαπραγματεύσεις με τον

σουλτάνο, καταλήγει σε δεύτερη συμφωνία με αντάλλαγμα την παραχώρηση

χρημάτων, κυβερνητικών θέσεων και αμνηστία των εξόριστων. Αυτή η

συμφωνία θεωρήθηκε προδοσία των σκοπών της οργάνωσης, και ουσιαστικά

αποτελούσε μια πραγματική νίκη του σουλτάνου71.

Η άφιξη στην Ευρώπη του γαμπρού του σουλτάνου Νταμάτ Μαχμούτ

Πασά (Damad Mahmud Paşa) και των υιών του Σαμπαχαντίν Μπέη

(Sabahaddin Bey) και Λουτφουλάχ Μπέη (Lûtfullah Bey), έδωσε ξανά ζωή στο

κίνημα72. Η φιλοβρετανική στάση του Damad Mahmud Paşa, ταυτόσημη με

την πολιτική του Μουράτ, προκάλεσε ανησυχία στο κίνημα που αφενός είχε

ανάγκη την οικονομική ευρωστία του Πασά αλλά δεν επιθυμούσε την ανάθεση

της αρχηγίας σε αυτόν. Θορυβημένη με αυτή την εξέλιξη παρουσιαζόταν και η

Γερμανία, η οποία είχε βελτιώσει σημαντικά τις διμερείς της σχέσεις με την

Οθωμανική Αυτοκρατορία73.

Σημαντική εξέλιξη την περίοδο αυτή υπήρξε ο φετβάς που εξέδωσε ο Şeyh

Muhhammad Yüsuf al- Marrakushī γνωστός ως Badr al Dīn al-Hasanī με τον 69 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. σ.117-119. 70 Το Αιγυπτιακό παράρτημα που προστατευόταν από τον Χεδίφης και τους Βρετανούς, είχε εξασφαλίσει την συμμετοχή πολλών ουλεμάδων, οι οποίοι διέθεταν μια ισχυρή απάντηση στα επιχειρήματα του σουλτάνου. Διαθέτοντας το ίδιο όπλο με τον Χαμίτ, τον Πανισλαμισμό, το παράρτημα της Αιγύπτου αποτελούσε σημαντικό όργανο της Νεοτουρκικής πολιτικής, αφού το Ισλάμ αποτελούσε την αχίλλειο πτέρνα του σουλτάνου. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι ο χεδίφης χρησιμοποιούσε τους Νεότουρκους σαν χαρτί στο παιχνίδι του με τον σουλτάνο. Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ.103, 164. 71 Αυτόθι, σ.136. 72 Ο Ahmet Bedevî Kuran υποστηρίζει πως η άποψη ότι ο Damad Mahmud Paşa πήγε στην Ευρώπη προκειμένου να εκβιάσει τον Σουλτάνο για να του παραχωρήσει προνόμια στην κατασκευή του σιδηρόδρομου της Βαγδάτης δεν ευσταθεί. Ωστόσο η διαφωνία του Damad Mahmud Paşa με τον σουλτάνο για τα Βρετανικά συμφέροντα στην σιδηροδρομική γραμμή είναι γεγονός. Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ.σ. 85, 117. 73 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ.125,145-148

25

οποίο διακηρύσσονταν η ακαταλληλότητα του σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ για

το Χαλιφάτο74, σηματοδοτώντας για πολλούς την αρχή της επανάστασης.

Ωστόσο, η Βρετανική προσέγγιση από τον Damad Mahmud Paşa έπεσε στο

κενό, με αποτέλεσμα να προκριθεί μια πιο ισλαμική ρητορική και στροφή στις

Αρμενικές οργανώσεις75, αφού η πρώτη στόχευε στην προσέγγιση

περισσότερων ουλεμά, άρα και ισλαμικών αντεπιχειρημάτων στην πολιτική

του Αμπντουλχαμίτ ενώ η αρμενική σύμπραξη ίσως προκαλούσε την

Βρετανική επέμβαση. Η αποτυχία του Damad Mahmud Paşa και η

ταυτόχρονη εξασθένηση του κύρους του, φαινόταν πως απέβαινε εις βάρος

των επιδιώξεων της οργάνωσης των Νεότουρκων76.

Από το 1889 μέχρι το 1902 στην προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού του

κινήματος, νέες οργανώσεις συστήνονται και διαλύονται77 και αναζητούν

σύμμαχους και μέσα πραγματοποίησης των πολιτικών τους στόχων. Ο

Σουκουτί (Sükûti) προτάσσει για την αρχηγία τον αλβανικής καταγωγής

Ισμαήλ Κεμάλ (İsmail Kemal), ο οποίος όμως προωθεί τα αλβανικά και όχι τα

Νεοτουρκικά συμφέροντα78. Πραγματικά όταν κάνουμε λόγο για την

Νεοτουρκική οργάνωση της εποχής θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι δεν

αναφερόμαστε σε μια κοινή οργάνωση αλλά σε μια ομάδα οργανώσεων ενίοτε

με κοινή ατζέντα79. Ωστόσο, η διάσπαση80 της οργάνωσης μέχρι το 1902

74 Αυτόθι, σ. 152 75 Οι Αρμενικές Οργανώσεις ήταν η Henchak και η Dashnakzoutiun. 76 “İşte Meşrutiyet inkilabinda önemli rol oynadıklarına (...) Mahmud ve oğulları” : «Έτσι στην συνταγματική επανάσταση ο Μαχμούτ και οι γιοί του έπαιξαν σημαντικό ρόλο». Ο Ahmet Bedevî Kuran υπήρξε συνεργάτης του Σαμπαχαντίν, υιό του Damad Mahmud Paşa για αυτόν τον λόγο συχνά υπερτιμά τις υπηρεσίες των συνεργατών του. Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ.88. 77 Ο Ριζά με τον Αχμέτ Σαίμπ συστήνουν νέα πολιτική οργάνωση με το όνομα Tahsil Cemiyeti [Κοινωνία για την Εκπαίδευση], οι ακτιβιστές της Γενεύης ιδρύουν την İntikamcı Yeni Osmanlılar Cemiyeti με αρχηγό τον Tunalı Hilmi, και δημοσιεύουν την İntikam και την Tokmak. 78 Hanioğlu M. Şükrü, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ.150-151. Μάλιστα ο Ahmet Bedevî Kuran αναφέρει πως ο İsmaill Kemal επισκέφτηκε για την προώθηση των Αλβανικών συμφερόντων και τον έλληνα βασιλιά ο οποίος απέρριψε τις προτάσεις του:Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", σ. 204, Temo, ο.π., σ. 144. 79 Για παράδειγμα στην Βουλγαρία στην οργάνωση συμμετέχει η τοπική intelligentsia, η οποία δραστηριοποιείται εναντίον του τουρκικού εθνικισμού και των ελλήνων αστών-κυρίως εμπόρων. Στην Συρία παρατηρείται σύμπραξη του στρατού με την intelligentsia, επιφανείς οικογένειες και δερβισικά τάγματα. Στην Μερσίνα υπάρχουν εντεταλμένοι μουσουλμάνοι και Αρμένιοι, ενώ στην Θεσσαλονίκη συμμετέχουν κυρίως Dönme ή Sabbatean, δηλαδή Εβραίοι που εντάχθηκαν στην Ισλαμική θρησκεία τον 17ο αιώνα (το 1666). (Οι Dönme δεν μπορούν να θεωρηθούν ούτε μουσουλμάνοι ούτε εβραίοι, αφού εκπλήρωναν τις ισλαμικές θρησκευτικές υποχρεώσεις, ενώ παράλληλα διατηρούσαν την πίστη ότι ο Shabtai Tzvi ήταν ο Μεσσίας, στον οποίο και προσεύχονταν στα εβραϊκά και στα ιουδαϊκά-ισπανικά. Πρόκειται για μια κλειστή κοινωνία στην Θεσσαλονίκη.) Marc Baer, Turkish Nationalism and the Dönme, in

26

επιβάλλει μια ουσιαστική οργανωτική αλλαγή: το δόγμα θα είναι θετικιστικό

αντλώντας επιχειρηματολογία από τον Δαρβινισμό και τον βιολογικό

ματεριαλισμό του Büchner81.

Η πρωτοβουλία του Sabahaddin Bey και Lûtfullah Bey να οργανώσουν το

1902 στο Παρίσι ένα συνέδριο αντιπολίτευσης82 χωρίς να καλέσουν τους

πολιτικούς τους αντιπάλους, προκειμένου να επιτύχουν την συνεργασία των

Αρμενίων και την «ανθρωπιστική βοήθεια» των Μεγάλων Δυνάμεων,

προκάλεσε το σχίσμα της οργάνωσης σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα, του

Sabahaddin Bey, παρά το γεγονός ότι αποτελούσε την πλειοψηφία, δεν

Kieser, ο.π., σ. 67, Eissenstat, The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism, ο.π. σ. 206 και Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ. 168-169. 80 Όπως προκύπτει, στο κίνημα των Νεότουρκων μέχρι το 1902 υπήρχαν τρείς τάσεις με διαφορετικές επιδιώξεις: ο Ριζά και οι ομοϊδεάτες του προτείνουν επαναφορά του συντάγματος, σύσταση οθωμανικής βουλής για όλους τους Οθωμανούς ενώ αντιτίθεντε στην πολιτική επιλογή του Murad και του Damad Mahmud Paşa που προωθούν την επέμβαση των ξένων δυνάμεων προκειμένου να συστήσουν ένα συμβουλευτικό συμβούλιο στο Σουλτάνο. Ο Sabahettin οργάνωσε και την ‘Ένωση των φιλελεύθερων Οθωμανών’ και το 1906 το Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Μerkeziyet Cemiyeti (Ένωση για την Ιδιωτική Πρωτοβουλία την και Αποκέντρωση), η οποία προσπάθησε, χωρίς να τα καταφέρει, να οργανώσει ένα πραξικόπημα. Στόχος ήταν η εκθρόνιση του σουλτάνου και η δημιουργία μιας ομοσπονδίας αποκεντρωμένης, δηλαδή ενός οθωμανικού κράτους. Η τρίτη πρόταση ήταν αυτή των φοιτητών οι οποίοι δεν είχαν ξεκάθαρη πολιτική ατζέντα αλλά επιστημονική ιδεολογία. Αργότερα προστίθενται αφενός οι ακτιβιστές οι οποίοι παρακινούμενοι από την ιδεολογία του Jean Grave (Γάλλος αναρχικός, εκδότης της εφημερίδας La Révolté που ίδρυσε ο Κροπότκιν στην Γενεύη), παρουσιάζουν μια αναρχική τάση, και αφετέρου το Βαλκανικό Δίκτυο του Τέμο που προωθεί την συστηματική πολιτική του “εξοθωμανισμού”, και όχι του τουρκικού εθνικισμού, η οποία γίνεται αντιληπτή από την φράση του Temo: “I especially hate Turks”: M. Şükrü Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, in Hans Lukas Kieser (ed), Turkey Beyond Nationalism Towards Post Nationalist Identities, ο.π., σ.σ.3-13, Le Petit Robert Des Noms Propres Dictionnaire Illustré, επιμ. Alain Rey, Dictionnaires Le Robert, Paris, 1997, σ. 867. 81 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.σ.162-167. Εξαιτίας αυτού του ιδεολογικού προσανατολισμού και της Νεοτουρκικής χρησιμοθηρικής στάσης στην θρησκεία, οι Νεότουρκοι συχνά κατηγορηθήκαν ως άθεοι: Berkes, The Development of Secularism in Turkey, ο.π., σ.260, Keyder Çağlar, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, Verso, London/New York, 1987, σ. 53. Ο Hanioğlu υποστηρίζει πως η θετικιστική και υλιστική ιδεολογία επιλέχθηκαν εξαιτίας της επιρροής τους στις μάζες, και της δυνατότητας που προσφέρουν στην διαμόρφωση έθνους. Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, ο.π., σ. 13. Şerif Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, School of Business Administration and Economics Robert College, Istanbul, 1969, σ. 6. Για την επιρροή των ιδεών του Ludwıg Büchner βλ. Hanioğlu, “Genesis of the Young Turks Revolution of the 1908”, ο.π.,σ. 280. 82 Σύμφωνα με τον Tarık Z. Tunaya tο συνέδριο πραγματοποιήθηκε στο σπίτι του Lafeuvre Cantalis: Tarık Z. Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, [: Τα πολιτικά Κόμματα στην Τουρκία 1859-1952], İstanbul Üniversitesi Umumî Amme Hukuku Doçenti, İstanbul 1952, σ. 106. Ο Süleyman Kani İrtem, αναφέρει το όνομα ως: Lefévre Pontalis. İrtem, ο.π., σ. 165.

27

ασκούσε όση επιρροή ασκούσε η δεύτερη, η μειοψηφική-τουρκική εν δυνάμει-

του Ριζά83.

Η πλειοψηφία του Sabahaddin, συστήνει κόμμα με το όνομα Ένωση

Δημιουργών Οθωμανικής Ελευθερίας [Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti],

χωρίς συνοχή αλλά με συγκεκριμένο σκοπό: το πραξικόπημα και την

Βρετανική επέμβαση. Η ομάδα του Ριζά ωστόσο στραμμένη στην

επιστημονική θετικιστική ρητορική, προσπαθεί να κατευνάσει τους άμεσους

και αναρχικούς στόχους των ακτιβιστών84. Η ένωση του Ριζά με τους

ακτιβιστές, η Hak Cemiyeti, προτείνει συνταγματικό καθεστώς, διατήρηση της

εδαφικής ακεραιότητας της αυτοκρατορίας, ελευθερία, πολιτική ένωση των

Οθωμανών υπηκόων, προώθηση της εκπαίδευσης και διατήρηση του

χαλιφάτου-σουλτανάτου ως πυλώνες του οθωμανικού κράτους85. Και ενώ

προτείνεται η πολιτική ισότητα των υπηκόων, στο καταστατικό86 απαγορεύεται

η εισαγωγή μη μουσουλμάνων στο κίνημα, οδηγώντας μας στο συμπέρασμα

ότι ο προτεινόμενος οθωμανισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μέσο

κατευνασμού των βαλκανικών εθνικισμών87.

Οι Δαρβινικές θεωρίες φυλής και οι ελιτιστικές ιδέες του Gustave Le Bon

αλλά κυρίως ο θετικισμός του Comte επηρεάζουν άμεσα την ιδεολογία της

ομάδας του Ριζά88, ενώ η αντίδρασή του στις ακτιβιστικές προτάσεις

83 Ο Sabahaddin Bey δεν κάλεσε στο συνέδριο τον Ριζά γιατί αντιτίθονταν στην Αρμενική συμμετοχή, η οποία θα αποτελούσε και τον λόγο επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων. Στο συνέδριο επίσης δεν υπήρξε μεγάλη αντιπροσώπευση εθνοτήτων, αφού από τους μειονοτικούς κυρίως συμμετείχαν Αλβανοί και Αρμένιοι, λίγοι Έλληνες και ένας Εβραίος. Ο Ahmet Bedevî Kuran και ο Süleyman Kani İrtem ωστόσο υποστηρίζουν για τους λόγους που ήδη έχουμε αναφέρει, ότι εκπροσωπηθήκαν σχεδόν όλα τα έθνη, και ότι συμμετείχε και ο Τέμο, για τον οποίο ο Hanioğlu υποστηρίζει το αντίθετο. Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ. 171, 190, İrtem, ο.π., σ. 165. και Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 182. Η μεγαλύτερη επιρροή της εθνικιστικής- τουρκικής σύνθεσης της μειονοτικής ομάδας του Ριζά, στην Γενεύη, στην Βουλγαρία, στην Αίγυπτο και στο Παρίσι προκύπτει από τις εφημερίδες İntikam, İstırdat, Kürdistan, Meşveret, Muvuzane, Sancak. Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.185. 84 Από το 1906 και μετά όμως ο Ριζά επιλέγει μια πιο ριζοσπαστική πολιτική, προσχωρώντας ουσιαστικά στις ιδέες των ακτιβιστών. M. Şükrü Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, Oxford Univ.Press, New York, 2001, σ.27. 85 Παρά την επιθυμία οργάνωσης μιας ‘ισλαμικής μοναρχίας’ οι Νεότουρκοι της περιόδου αυτής δεν προτείνουν συγκεκριμένη σχέση του σουλτάνου με το σουλτανάτο, τους όρους διαδοχής κ.α.:Tarık Z.Tunaya, Türkiye'nin Siyasi Gelişme Seyri İçinde İkinci "Jön Türk" Hareketinin Fikri Esasları, [:Οι Ιδεολογικές Αρχές της Δεύτερης Περιόδου του Κινήματος των ‘Νεότουρκων’ στην Πορεία της Πολιτικής Εξέλιξης της Τουρκίας], İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1956, σ. 10. 86 Ως προς το περιεχόμενο του καταστατικού βλ. Παράρτημα 2. 87 Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, ο.π., σ.σ. 3-13. 88 Βλ. υποσημ. 81.

28

προέκυπταν από την δυσπιστία του στις μάζες και από τον φόβο της ξένης

επέμβασης σε περίπτωση επανάστασης89.

Από την άλλη πλευρά, το ζήτημα της ευρωπαϊκής επέμβασης που έφερε

στο προσκήνιο το συνέδριο του 1902, αναμφίβολα προκάλεσε την σύμπραξη

των Τουρκιστών και ίσως την μετάβαση από τον Οθωμανικό πατριωτισμό σε

έναν πρώιμο τουρκικό εθνικισμό, με την ευρύτερη έννοια του Οθωμανικού

εθνικισμού εναντίον των εθνικιστικών διαθέσεων των μη τουρκικών και μη

μουσουλμανικών πληθυσμών90. Η εθνικιστική ομάδα του Ριζά κυρίως,

προτάσσει τον οθωμανισμό που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας

κεκαλυμμένος εθνικισμός που στοχεύει στην αφομοίωση των άλλων

εθνοτήτων στο πλαίσιο του Homo Ottomanicus91. Η μία ομάδα του

Sabahaddin τείνει να θεωρηθεί πως προτάσσει τον Ισλαμικό Οθωμανισμό92

ενώ η άλλη του Ριζά τον Οθωμανικό Τουρκισμό ή Οθωμανικό Μουσουλμανικό

εθνικισμό93.

Και ενώ το κίνημα εκτός της αυτοκρατορίας αναρρώνει ακόμα από την

ιδεολογική-ηθική διάσταση που προέκυψε από το συνέδριο, εντός της

οθωμανικής επικράτειας, το 1903 ο Ahmet Bedevi Kuran ιδρύει την İhtilâlcı

Askerler Cemiyeti [Ένωση Επαναστατών Στρατιωτικών]94, τον επόμενο

χρόνο συστήνεται η Cemiyet-i İnkilabiye [Επαναστατική Κοινότητα]95, και οι

Jeunes Gens [Jön Jön] στην Στρατιωτική Ακαδημία96. Η αντιπολιτευτική

δραστηριότητα συνεχίζεται παρά τα όποια προβλήματα, ενώ εξωτερικοί και

εσωτερικοί παράγοντες πυροδοτούν τις εξελίξεις.

89 Ως προς την επιρροή του Le Bon στην ιδεολογία του κινήματος και συγκεκριμένα στον Abdullah Cevdet Bey, βλ. Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ.σ. 18-19 και Şerif Arif Mardin, Jön Türklerin siyasî fikirleri, 1895-1908, ο.π., σ.σ. 225-249. 90 Berkes, ο.π., σ. 260. 91 Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, ο.π. 92 Η πολιτική πρόταση του Sabahaddin, με πρότυπο την Βρετανική Αριστοκρατία, ενίοτε παρουσιάζεται λανθασμένα ως σοσιαλιστική πρόταση, ίσως εξαιτίας της επιμονής στην αποκέντρωση και της πίστης στο οικονομικό δόγμα laissez faire : Zürcher, Turkey: A Modern History, ο.π., σ. 142, Nader Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, Comparative Studies in Society and History 44, 2002, σ.σ. 45-79. 93 Tunaya, Türkiye'nin Siyasi Gelişme Seyri İçinde İkinci "Jön Türk" Hareketinin Fikri Esasları, ο.π., σ.σ. 11-12. 94 Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ.221,Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ. 149. 95 Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ.σ. 224-8. 96 Kazım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yayınları, İstanbul, 1982, σ. 67.

29

Το 1904 ο Μακεδονικός Αγώνας ξεσπά δημιουργώντας νέες εντάσεις στην

αυτοκρατορία97. Τον Σεπτέμβριο του 1905 υπογράφεται η συνθήκη που δίνει

τέλος στον Ρώσο-ιαπωνικό πόλεμο98, η οποία επιφέρει και την αλλαγή του

πολικού συστήματος της Ιαπωνίας, κατατάσσει την ασιατική φυλή στο διεθνές

πολιτικό γίγνεσθαι, και πυροδοτεί την συνταγματική επανάσταση των

Narodniks στην Ρωσία99. Τον επόμενο χρόνο ακόμα μια συνταγματική

επανάσταση λαμβάνει χώρα στην Μέση Ανατολή, και το Ιράν αποκτά

κοινοβούλιο100. Στις αρχές του 1906, στην Οθωμανική επικράτεια με αφορμή

την εισαγωγή δύο νέων νόμων, του Şahsi Vergi και του Hayvanat-ı Ehliye

Rüsumu, ξεσπούν στην Ανατολία λαϊκές εξεγέρσεις, με οικονομικά, κοινωνικά

και πολιτικά αιτήματα101.

Αναμφισβήτητα, όλες οι προαναφερθείσες διεθνείς και εσωτερικές εξελίξεις

δεν άφησαν ασυγκίνητους τους υπερασπιστές του συνταγματικού καθεστώτος

97 Παρατηρώντας την γενικότερη ιστοριογραφική παραγωγή της σύγχρονης Τουρκίας θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει την τάση να ταυτίζεται ο όρος Βούλγαρος με τον σημερινό πολίτη της Π.Γ.Δ.Μ. εξαιτίας πιθανότατα της Εσωτερικής και Εξωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης ( I.M.R.O. και V.M.R.O.). Ενδεικτικά παραθέτω: « Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σήμερα ο τότε πληθυσμός που αυτοπροσδιορίζεται ως Βουλγαρικός είναι (σήμερα) γνωστός όχι ως Βουλγαρικός αλλά ως Μακεδονικός»: Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π., σ. 52. 98 Αναφερόμαστε στην συνθήκη του Portsmouth New Hampshire. 99 Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π., σ. 49. Οι Narodniks είναι ιδεολογικό κίνημα στην Ρωσία που επεδίωκε πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Ξεκίνησε με το τέλος του φεουδαλιστικού συστήματος στην Ρωσία, μετά τις γαιοκτητικές μεταρρυθμίσεις του 1861: βλ. Rosa Luxemberg, , Ρωσική Επανάσταση, Εκδόσεις Κοροντζή, Αθήνα, 1978. 100 Περί συσχετισμού και επιρροής της Νεοτουρκικής επανάστασης από τις διεθνείς επαναστάσεις τις εποχής βλ. Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π., ο ίδιος, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 6. (May, 1995), σ.σ. 1383-1447. 101 Όσον αφορά τον ρόλο του Νεοτουρκικού κινήματος σε αυτές τις εξεγέρσεις, η τουρκική ιστοριογραφία δεν παρουσιάζει μια ξεκάθαρη στάση. Ο Amet Bedevi Kuran για παράδειγμα υποστηρίζει πως τα γεγονότα αποτελούσαν πρωτοβουλία της ομάδας του Sabahaddin, ο Aykut Kansu και ο Tarık Tunaya, χαρακτηρίζουν τις εξεγέρσεις αυτές ως το προοίμιο της επανάστασης του 1908, απόλυτα ελεγχόμενες και οργανωμένες από το Νεοτουρκικό κίνημα, ενώ άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως αποτέλεσε ένα τυχαίο γεγονός και δεν συνδέεται με το Νεοτουρκικό κίνημα. Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ.σ. 142-3, Aykut Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Brill, Leiden, 1997, σ.σ. 54, 71, 66. Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ. 273. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως οι εξεγέρσεις δεν ήταν απόλυτα αποκομμένες ούτε άμεσα σχεδιασμένες από ο Νεοτουρκικό κίνημα, αλλά σαφώς η Νεοτουρκική προπαγάνδα επηρέασε τις εξελίξεις αυτές οι οποίες ήταν συμβολικής σημασίας για το κίνημα. Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π. σ. 74, Niyazi Resneli, (bugü[n]kü dile çeviren, İhsan Ilgar), Balkanlarında bır Gerillacı Hürriyet Kahramanı Resnelı Niyazı Bey in Anıları, [:Ένας Αντάρτης στα Βαλκάνια Τα Απομνημονεύματα του Νιγιαζί Μπέη, Ήρωα της Ελευθερίας], Çağdaş Yayınınları, Istanbul, 1975, σ. 97.

30

και λάτρεις της θεωρίας των φυλετικών θεωριών. Η πολιτική μεταβολή που

πραγματοποιήθηκε στην Ιαπωνία-χωρίς αιματηρές επιχειρήσεις- η είσοδος

της ασιατικής φυλής στην συνομοταξία των Μεγάλων Δυνάμεων και ο

παράλληλος αποκλεισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το Συνέδριο

της Χάγης το 1907, αποτέλεσε ισχυρό κίνητρο στην προσπάθεια μετατροπής

της Τουρκίας σε «Ιαπωνία της Μέσης Ανατολής»102. Η εγκαθίδρυση Βουλής

φάνταζε πλέον προαπαιτούμενο για την πρόοδο και την αποκατάσταση του

κύρους της Αυτοκρατορίας103. Η ρωσική επανάσταση του 1905 προβάλλει το

ενδεχόμενο για ένα πιο ευρύ κίνημα, ή τουλάχιστον την χρήση της

inteligentsia ως θερμότητα για την χημική αντίδραση104. Κυρίως όμως αυτό

που δίδαξαν οι Narodniks στους Νεότουρκους είναι η πρωτοκαθεδρία των

επαναστατικών οργανώσεων και η ύπαρξη εξωκοινοβουλευτικών

οργανώσεων μετά την εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτισμού105. Η συμμετοχή

των εκ Ρωσίας ορμώμενων Γιουσούφ Ακτσουρά (Yusuf Akçura)106 και

Χουσεϊνζάντε Αλί (Hüseyinzade Ali) στο κίνημα, έδωσε νέα διάσταση στην

ιδεολογία του μέχρι τότε προτεινόμενου οθωμανισμού: τον παντουρκισμό, ο

οποίος λειτούργησε ως δέλεαρ στους αποκαλούμενους τουρκικούς

πληθυσμούς της Ρωσίας107. Ο παντουρκισμός με την χρήση του κοινού

102 Renée Worringer, “Sick Man of Europe” or “Japan of the Near East”?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turks Eras, Int. J. Middle East Stud. 36 (2004), σ.σ. 207-230, Zürcher, Turkey: A Modern History, ο.π., σ. 143 και Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π. σ. 55, Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, ο.π., σ. 10-11, Sohrabi, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905-1908”, ο.π., σ.σ. 1383-1447. 103 Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π. σ. 55. 104 Αυτόθι. 105 Sohrabi, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905-1908”, ο.π. σ. 1440. 106 Το 1904 ο Τατάρος Akçuraoğlu ή Yusuf Akçura δημοσιεύει στην εφημερίδα Türk το άρθρο του Üç Tarz- ı Siyaset [: Τρείς Τύποι Πολιτικής], στο οποίο περιγράφει πως το Οθωμανικό κράτος θα πρέπει να προσανατολιστεί: α) στην αντιπροσώπευση και ένωση των υπηκόων, δημιουργώντας ένα Οθωμανικό έθνος, β) στην πολιτική ένωση όλων των μουσουλμάνων, διοικούμενων από την Οθωμανική κυβέρνηση, με τον σουλτάνο- εγγυητή –χαλίφη αυτού, και γ) την δημιουργία του τουρκικού έθνους βασισμένο στην ιδέα της τουρκικής φυλής. Προτείνει δηλαδή Οθωμανισμό/Οθωμανικό συνταγματικό εθνικισμό, Ισλαμισμό ή Πανισλαμισμό (αναλογιζόμενος την καταγωγή του) και Τουρκισμό ή παντουρκισμό, εξαιτίας πάλι της Ταταρικής του καταγωγής. Ο Akçuraoğlu λοιπόν, με το άρθρο του, το οποίο επηρέασε άμεσα την ιστοριογραφία της ύστερης οθωμανικής περιόδου, θεμελιώνει την θεωρία των φυλών που υποστηρίζουν οι Νεότουρκοι: Isyar Bora, “The Origins of Turkish Republican Citizenship”: The Birth of Race Nations and Nationalısm, 11, (3), 2005, σ. 344-349, Lewis Bernand, The Emergence of Modern Turkey, σ.σ. 344-346. 107 Hanioğlu, Turkism and The Young Turks 1889-1908, ο.π. σ. 10. Ωστόσο αυτό που υποστηρίζει ο Hanioğlu είναι ότι η επανάσταση στην Ρωσία και η ακόλουθη ελευθερία των

31

στοιχείου μεταξύ των μουσουλμανικών πληθυσμών της Ρωσίας και της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το Ισλάμ, προσπάθησε να δημιουργήσει την

έννοια του ομού μεταξύ των ομόθρησκων πληθυσμών. Ο πολιτιστικός

εκτουρκισμός των κεντρασιατών επιτεύχθηκε με την εφημερίδα Türk στην

οποία εμφανίζονται άρθρα που παρουσιάζουν τους λαούς αυτούς φυλετικά

ως τουρκικούς, θυμίζοντάς μας την ρεπουμπλικανική πολιτική των πρώτων

χρόνων της Τουρκικής Δημοκρατίας108.

Το Ιρανικό επιχείρημα προτείνει μαζικότητα, αναίμακτη επιχείρηση

επαναφοράς συντάγματος, δίνοντας ένα ισχυρό ισλαμικό επιχείρημα για την

αναγκαιότητα του Συντάγματος και ελπίδα σύμπραξης των ουλεμάδων σε

αυτό το εγχείρημα109. Επιπλέον, η αναστάτωση στην Μακεδονία έδωσε νέα

ώθηση στο Νεοτουρκικό κίνημα καθώς τα μακεδονικά κομιτάτα διδάσκουν

οργανωτικές στρατηγικές και τους οδηγούν στην συνειδητοποίηση της

ανάγκης κινητοποίησης των μουσουλμανικών τουρκικών πληθυσμών και του

στρατού110. Τέλος οι φορολογικές εξεγέρσεις στην Ανατολία επιβεβαιώνουν

την ανάγκη της συμμετοχής του λαού και του στρατού111.

Παράλληλα, τον Σεπτέμβριο του 1906 ο Ταλάτ (Talât), εξόριστος στην

Θεσσαλονίκη112 με τους Μιτχάτ Σουκρού Μπλέντα (Mithat Şükrü Bleda),

Mustafa Rahmi Evranos (Μουσταφά Ραχμί Εβράνος), και Ισμαήλ

Τζάνμπολατ (İsmail Canbolat) ιδρύουν την Ένωση Οθωμανικής Ελευθερίας

[Osmani Hürriyet Cemiyeti]113. Τον επόμενο χρόνο η οργάνωση Osmani

Τουρκικών λαών έδωσε νέα ώθηση στον Παντουρκισμό, ο οποίος λειτούργησε ως αντίβαρο στον οθωμανισμό του σουλτάνου. 108 Αυτόθι. Masami Arai, Jön Tük Dönemi Türk Milliyetçiliği [Turkish Nationalism in the Young Turk Era], Leiden: E. J. Brill, 1992, σ.σ. 23-48. 109 Αναφερόμαστε στα Δικαιώματα της ūmmet, τους θρησκευτικούς νόμους του Şeriat, και την ισλαμική αρχή του συντάγματος (Şura). Οι ουλεμάδες καλούνται να δείξουν στους μουσουλμάνους τον αληθινό δρόμο, και να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Ιράν. 110 Αλλά και ο σουλτάνος Abdulhamit ανησυχεί και στέλνει απόφοιτους της Στρατιωτικής Ακαδημίας, καλά εξοπλισμένους αξιωματούχους από φόβο μην κινηθούν τα μακεδονικά κομιτάτα εναντίον του. Sohrabi, Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered, ο.π. σ. 71. Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π. 111 Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π. σ.71, Niyazi Resneli, ο.π. σ. 97. 112 Ο Ταλάτ εξορίζεται στην Θεσσαλονίκη όταν το 1896 τερματίστηκε η λειτουργία του Νεοτουρκικού παραρτήματος της Αδριανουπόλεως. 113 Talat Paşa, Hatıralarım ve Müdafaam, [:Τα Απομνημονεύματα μου και η Απολογία μου], (yayıma hazırlayan Atatürk’ ün bütün çalisma grubu), Kaynak Yayınları, Istanbul, 2006, σ. 226, Tarık Z. Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ.σ. 113-114, Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ. 190. Ο S.Shaw παραθέτει ως ιδρυτικά μέλη τον Kemal, τον Talât και τον Cemil Ubaydin. Η εκδοχή αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς, ωστόσο μπορεί

32

Hürriyet Cemiyeti εξαπλώνεται μέχρι το Τρίτο Σώμα στρατού, με ηγέτη τον

Ενβέρ (Enver)114 και το Δεύτερο Σώμα Στρατού στο οποίο εμπλέκεται και ο

Ινονού (Inönü)115. Το 1907 η Osmani Hürriyet Cemiyeti συνενώνεται με την

Νεοτουρκική οργάνωση του Παρισιού και έπειτα από συνεννόηση του

Σελανικλί Δρ. Νιαζίμ (Selânikli Dr. Nazim), Ομέρ Νατζί (Ömer Nacı) και

Χουσρέβ Σάμι (Hüsrev Sami) στις 27 Σεπτέμβρη του 1907, το Κομιτάτο

Ένωση και Πρόοδος [İttihad ve Tearkki Cemiyeti], -γνωστό τα τελευταία 18

χρόνια- αποκτά το εξωτερικό παράρτημα του Παρισιού και το εσωτερικό της

Θεσσαλονίκης116. Ο Μουσταφά Κεμάλ, ιδρυτής του Κ.Ε.Π. Θεσσαλονίκης

κατά την επίσημη τουρκική ιστοριογραφία, ή καθόλου εμπλεκόμενος στο

κίνημα των Νεότουρκων εκείνη την περίοδο, ήταν μέλος της οργάνωσης

Βατάν, (Πατρίδα: Vatan)117, και εγκατεστημένος στην Δαμασκό, αρκετά μακριά

από το κέντρο των εξελίξεων.

Το 1907 πραγματοποιείται το δεύτερο συνέδριό του κινήματος και

ανακοινώνεται η αλλαγή της στάσης του. Η ομάδα του Sabahaddin, η

Αρμενική οργάνωση Dasnaksutiun και το Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος

να γίνει αντιληπτή, καθώς η επίσημη κρατική τουρκική ιστοριογραφία υποστηρίζει πως ο Ατατούρκ ήταν ο πραγματικός ιδρυτής του Νεοτουρκικού κομιτάτου που δρομολόγησε την επανάσταση του 1908. S. J. Shaw & Ezel Kural Shaw, ο.π., σ. 265. Ο Sina Akşin, αναφέρει και τους Bursalı Tahir, Naki Yücekök, Ömer Naci, Kâzım Nami, Hakkı Baha: Sina Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki [: Σε 100 Ερωτήματα οι Νεότουρκοι και η Ένωση και Πρόοδος), Gerçek Yayınevi İstanbul, 1980, σ. 57, ενώ ο Mustafa Özden προσθέτει και τον Edip Servet: Mustafa Özden, II Meşrutiyenin İlani Öncesi ve Sonrasi [:Πριν και μετά Ανακήρυξη του Συντάγματος], Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2000, σ. 50. Ο Kazim Namı Duru αναφέρει ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη τον εαυτό του και τους: Mehmet Tahir, Naki Bey, Talât Bey, Rahmi Bey, Mıthat Şükrü, Kâzım Nami, Hakkı Baha, Ömer Naci, İsmail Canbolat, Edip Servet: Kazim Namı Duru, “Ittihat ve Teraki” Hatiralarim [:Η “Ένωση και Πρόοδος’’ Τα Απομνημονεύματά μου], Istanbul 1957, σ. 13. 114 Το 1908 ο Ενβέρ έχει 2.000 μέλη στο Τρίτο Σώμα Στρατού. Ο ίδιος τον Οκτώβρη του 1906 οργάνωσε και το παράρτημα του Μοναστηρίου, το οποίο απέκτησε μεγάλη επιρροή, εξαιτίας της στρατιωτικής του δύναμης: Zürcher, The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ. 39 και Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, ο.π., σ.σ. 119, 164. 115 Karabekir, ο.π., σ.σ. 143. 116 Για το καταστατικό της συνέννοησης των οργανώσεων βλ. Παράρτημα 2. 117 Όσον αφορά το ταξίδι του Μουσταφά Κεμάλ στην Θεσσαλονίκη το 1906 ο Erik Jan Zürcher εξηγεί πως αυτό πραγματοποιήθηκε λίγους μήνες πριν την σύσταση της οργάνωσης Osmani Hürriyet Cemiyeti. Ο Μουσταφά Κεμάλ επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη για να οργανώσει παράρτημα της Vatan: Zürcher, The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ.σ. 39-43. Ο Tarık Z. Tunaya και ο Sina Akşin επίσης δεν συμφωνούν με την εκδοχή που θέλει τον Μουσταφά Κεμάλ ιδρυτή της Osmani Hürriyet Cemiyeti, καθώς θεωρούν πως το ταξίδι στην Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε προκειμένου να έρθει σε επαφή με την νεοσυσταθείσα οργάνωση Osmani Hürriyet Cemiyeti: Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ.152. Sina Akşin. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki [:Νεότουρκοι και Ένωση και Πρόοδος], İmge Kitabevi, 4.Baskı, Ankara 2006, σ.σ. 90-91

33

(Κ.Ε.Π.) αποφασίζουν να εκθρονίσουν τον Αμπντουλχαμίτ, να αλλάξουν την

διοίκηση και να εγκαθιδρύσουν συμβουλευτικές αρχές και συνταγματικό

πολιτικό σύστημα. Η αλλαγή πλεύσης και η απόφαση να προσφύγουν στην

βία πιθανότατα είχε συμβεί εξαιτίας της αυτονομίας που είχε αποκτήσει το

Τρίτο Σώμα Στρατού το οποίο ετοιμαζόταν να δράσει εναντίον του

σουλτάνου118.

1.2.2 Η Ανακήρυξη του Συντάγματος

Η αναταραχή στην Μακεδονία δεν αναστάτωσε μόνο το Οθωμανικό

κράτος αλλά και τις Ευρωπαϊκές χώρες. Η Μεγάλη Βρετανία με την Τσαρική

Ρωσία αποφασίζουν να συναντηθούν στο Ρεβάλ, σημερινό Τάλιν στις 8-10

Ιούνιου του 1908 προκειμένου να εγκαθιδρύσουν στην Μακεδονία Διεθνή

Εποπτεία (Adli Denetim)119. Η είδηση αυτή, δηλαδή ο φόβος απώλειας της

τελευταίας ευρωπαϊκής οθωμανικής επαρχίας πυροδότησε άμεσες

αντιδράσεις120. Τα εξωτερικά παραρτήματα του Κ. Ε. Π. στο Παρίσι και τα

εσωτερικά στην Θεσσαλονίκη121, μοιράζουν στα Ευρωπαϊκά προξενεία της

Θεσσαλονίκης μια διακήρυξη που απέρριπτε τις μεταρρυθμίσεις στην

Μακεδονία και πρότεινε ως λύση την ανακήρυξη του συντάγματος και την

παραχώρηση νομικής ισότητας όλων των Οθωμανών122. Ο Ναζίμ Μπέη,

(Nâzim Bey) γαμπρός του Ενβέρ, απεσταλμένος του σουλτάνου για την

διερεύνηση του υπόγειου Νεοτουρκικού δικτύου, δολοφονείται από έναv

εθελοντή (fedai), αναγκάζοντας το παλάτι να προβεί σε πιο συστηματικές

έρευνες123. Ο εμπλεκόμενος στον πυροβολισμό, Ενβέρ Μπέη μετά από

118 Sohrabi, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, ο.π., σ.σ. 49, 70-71, Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ.287-289, Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ.σ. 18. Ο Tarık Ζ. Tunaya παραθέτει και το καταστατικό και τις αποφάσεις του συνεδρίου βλ. Tunaya, Turkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, ο.π., σ.σ. 153-6. 119 Ουσιαστικά ο κοινός φόβος της Βρετανίας και του Τσάρου, η Γερμανία, οδήγησε τις δύο δυνάμεις με αφορμή το Μακεδονικό να προχωρήσουν στην απόφαση διαμελισμού του Οθωμανικού κράτους: Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ.σ. 120 Niyazi Resneli, ο.π., σ. 77. 121 Ο Roderic H. Davinson αναφέρει πως μέχρι το 1908 η Κ.Ε.Π στην Μακεδονία αριθμούσε 15.000 μέλη: Roderic H. Davinson, Turkey a Short History, Eothen Press Huntingdon England 1998, σ. 120. 122 Enver Paşa, Enver Paşa’ nın Anıları 1881-1908 [: Τα Απομνημονεύματα του Ενβέρ Πασά 1881-1908] (ed) Halil Erdoğan Cengiz, İletişim, İstanbul, 1991, σ. 77. Για το περιεχόμενο της προκήρυξης βλ. İrtem, ο.π., σ. 350-351. 123Αυτόθι, σ. 266

34

εντολή του Κ.Ε.Π., συστήνει νωρίτερα από τον Νιγιαζί Μπέη (Niyazi Bey)124

μια ομάδα ανταρτών στο Τικβές (Tikveš) βόρια της Θεσσαλονίκης, στην

σημερινή Π.Γ.Δ.Μ.125.

Μέσα σε κλίμα έντασης εξαιτίας των διαπραγματεύσεων για το

Μακεδονικό126, ο Νιγιαζί Μπέη, μετά από έγκριση του παραρτήματος του

Μοναστηρίου127, συγκέντρωσε όπλα και χρήματα και οδήγησε εκτός της

πόλης μεγάλο τμήμα της φρουράς και των υφισταμένων του αξιωματικών,

διαδίδοντας φήμες περί επερχομένων βουλγαρικών ενόπλων ομάδων128.

Στην Ρέσνα, ο Νιγιαζί Μπέη παρουσίασε στο «εθνικό τάγμα Ρέσνας» που

αποτελείτο από 200 εθελοντές πολίτες129 οι οποίοι θεωρούσαν ότι επρόκειτο

να αντιμετωπίσουν βούλγαρους κομιτατζήδες, και συνομώτες μέλη του Κ.Ε.Π.

Έτσι, αργότερα όταν ο Νιγιαζί αποκάλυψε τον πραγματικό του σκοπό,

αποφασίστηκε περιοδεία στα χωριά στέλνοντας τηλεγραφήματα-διακηρύξεις

σε τοπικούς και επαρχιακούς ιθύνοντες και στο παλάτι ζητώντας την

επαναφορά του συντάγματος130.

Η αντίδραση της κυβέρνησης ήταν να συγκεντρώσει τάγματα στο Αϊδίνιο

που ανήκε στην αρμοδιότητα του Τρίτου Σώματος Στρατού, όπως και η

Μακεδονία, και να διατάξει τον στρατηγό Σεμσί Πασά (Şemsi Paşa),

στρατιωτικό αλβανικής καταγωγής να πάει στο Μοναστήρι131. Η δολοφονία

του από τον κομιτατικό εθελοντή Ατίφ Καμτσίλ (Atif Kamçil), πριν φτάσει στην 124 Enver Paşa, ο.π., σ. σ. 90, 99 και Feroz Ahmad, The Young Turks; The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Oxford, Clarendon Press, 1969, σ. 32. 125 Ο George Gawrych είναι ο μόνος που υποστηρίζει πως ο Ενβέρ σύστησε την αντάρτικη ομάδα του στην Ρέσνα: George Gawrych, The Crescent and the Eagle : Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, I.B. Tauris, New York, 2006, σ.150. 126 Είχε επιβληθεί στην Μακεδονία ως λύση στο Μακεδονικό ζήτημα η εγκατάσταση πολυεθνικής επιτροπής προκειμένου να διοικεί την περιοχή και να διατηρήσει την ασφάλεια. Βλ. Κ. Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία 1908-1912, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, (1951), σ. 200-230. Και Ν. Βλάχου, Το Μακεδονικόν ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος 1878-1908, Εκδ. Δερτούδης, Αθήνα, 1935, σ. 474 κ.ε. 127 Niyazi Resneli, ο.π., σ. 18, Bülent Demirbaş, ο.π., σ. 24. 128 Hanioğlu, Preparation for a Revolution The Young Turks, 1902-1908, ο.π., σ. 267, Niyazi Resneli, ο.π., σ.σ. 81, 96, 115-117. 129 Niyazi, ο.π., σ.σ. 86, 99, 105, 112, 116, 127. Süleyman Kocabaş, Kendi İtirafları, Jön Türkler Nerede Yanıldı? : 1890-1918 : Hayaller, Komplolar, Kayıplar [:Προσωπικές Eξομολογήσεις, οι Νεότουρκοι πού Ηττήθηκαν; 1890-1918: Όνειρα, Συνομωσίες, Απώλειες], Vatan Yayınları, İstanbul, 1991, σ. 167, Özden, ο.π., σ. 56. Ο Sina Akşin αναφέρει 200 εθελοντές πολίτες και 200 στρατιωτικούς: Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ. 72. Ο Aykut Kansu αναφέρει υπερβάλλοντας, 800 εθελοντές: Kansu, ο.π., σ. 90. 130 Niyazi Resneli, ο.π., σ. 135. 131 Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks, 1902-1908, ο.π. Δεν γίνεται αναφορά σε αυτό το γεγονός από τους περισσότερους ιστορικούς που καταγράφουν την ‘Επανάσταση του 1908’.

35

Ρέσνα αποτελεί μια αποφασιστική καμπή στη ιστορία της επανάστασης,

καθώς η επιρροή του Şemsi Paşa θα μπορούσε να κινητοποιήσει τους

Αλβανούς εναντίον των επιδιώξεων του Κ.Ε.Π.132, ενώ ταυτόχρονα

υπονομεύθηκε το ηθικό του παλατιού και έγινε φανερή η σημαντική δύναμη

του Κ.Ε.Π.

Σχεδόν ανεξάρτητα από τις παραπάνω εξελίξεις, η συγκέντρωση των

Αλβανών στο Firzovik που ξεκίνησε στις 5 Ιουλίου –δύο μέρες μετά την

εκκίνηση του Νιγιαζί Μπέη- ανησύχησε ακόμα περισσότερο το παλάτι. Η

συγκέντρωση ήταν μια αυθόρμητη ενέργεια, πυροδοτούμενη από φημολογία

ότι οι Αυστριακές στρατιωτικές δυνάμεις κατευθύνονταν νότια, για να

καταλάβουν το Κόσσοβο. Μια οργανωμένη εκδρομή στο Firzovik από

υπαλλήλους της εταιρείας που εργάζονταν για τον αυστριακό σιδηρόδρομο,

έκανε τις φήμες να φανούν πιστευτές, προκαλώντας διαδηλώσεις. Ο Γκαλίπ

(Galib), διοικητής αστυνομίας Σκοπίων, μέλος του Κ.Ε.Π. έπεισε τους περίπου

30.000 διαδηλωτές να ορκιστούν (besa) στο σύνταγμα, με την αιτιολογία ότι

μονό το σύνταγμα θα μπορούσε να αποτρέψει την ξένη επέμβαση. Κάτω από

αυτές τις συνθήκες, υπεγράφη αίτηση εισαγωγής μεταρρυθμίσεων από 194

παρευρισκομένους μουσουλμάνους, κληρικούς δημογέροντες και δικαστικούς

ηγέτες, η οποία και εστάλη στις 21 Ιουλίου στο παλάτι133.

Τις επόμενες ημέρες ο Νιγιαζί και ο Ενβέρ συνέχισαν την περιοδεία τους,

στέλνοντας τηλεγραφήματα, ενώ από τις 14 Ιουλίου και μετά οι μονάδες του

Τρίτου Σώματος Στρατού φτάνουν στην Μακεδονία και αποφασίζουν δράση

εναντίον του παλατιού. Σε διαφορετικά μέρη στην Μακεδονία ακτιβιστές του

Κ.Ε.Π. συνεχίζουν να βομβαρδίζουν το παλάτι με τηλεγραφήματα: αν οι

απαιτήσεις τους δεν πραγματοποιούνταν μέχρι τις 26 Ιουλίου, οι δυνάμεις του

132 Και ενώ η σχέσεις Αλβανών-Κ.Ε.Π. υπήρξαν πολύ στενές, ο Şemsi Paşa, είχε εξασφαλίσει στο εγχείρημά του την συμμετοχή ενός σημαντικού αριθμού Αλβανών, με τον ισχυρισμό ότι οι χριστιανοί «σφαγιάζουν τους Μουσουλμάνους». Αυτόθι, σ. 268. Αυτόθι, σ.σ. 271-273 και Gawrych, The Crescent and the Eagle : Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, ο.π., σ. 24 κ.ε., Niyazi Resneli, ο.π., σ. 137, Akşin, ο.π., σ. 114. Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ. 74. 133 Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ. 74, ο.π., σ. 114 και Gawrych, The Crescent and the Eagle : Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, ο.π., σ. 24 κ.ε., Niyazi Resneli, ο.π., σ. 137. Ο M. Şükrü Hanioğlu κάνει λόγο για 20. 000 άτομα: Αυτόθι, σ.σ. 271-273 ενώ ο Ενβέρ Πασά για 25.000 μουσουλμάνους, Enver Paşa, ο.π., σ.σ. 117. Για το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος που εστάλει στο παλάτι βλ. Παράρτημα 2.

36

Κ.Ε.Π. θα βάδιζαν προς την πρωτεύουσα134. Αντί να περιμένει για απάντηση

το παράρτημα του Μοναστηρίου, που είχε εν τω μεταξύ τον πλήρη έλεγχο της

πόλης και την πιο σημαντική φρουρά της Μακεδονίας, διακηρύσσει την

επαναφορά του συντάγματος στις 23 Ιουλίου. Ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ,

αντιλαμβανόμενος ότι δεν είχε άλλη επιλογή, ακολουθεί τα γεγονότα και την

επομένη στις 24, οι εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης ανακοινώνουν την

ανασύσταση του κοινοβουλίου135 και οργανώνονται εορταστικές

διαδηλώσεις136. Στις 17 Ιανουαρίου 1908, η οθωμανική βουλή μετά από

εκλογές συνεδριάζει ξανά137.

Η Επανάσταση του 1908 ήταν πλέον γεγονός, ωστόσο η παραμονή του

Αμπντούλχαμίτ στον θρόνο αποδεικνύει πως δεν πραγματοποιήθηκε

καθεστωτική αλλαγή, ούτε διαμορφώθηκε μια ριζικά καινούρια, επαναστατική

τάξη πραγμάτων, αλλά οι επαναστάτες αρκέστηκαν στην υπόσχεση του

σουλτάνου να δρα σύμφωνα με το σύνταγμα και να επαναφέρει το

κοινοβούλιο. Αυτό που συνέβη στις 23 Ιουλίου του 1908 δεν αποκαλούνταν

καν επανάσταση, αλλά ilan-ı Hürriyet ή Meşrutiyet δηλαδή ανακήρυξη

ελευθερίας ή συνταγματισμού138. Επιπρόσθετα, όπως ο Zürcher υποστηρίζει,

134 İsmail Arar, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe'nin Anıları, [: Τα Απομνημονέυματα Ενός Οθωμανού Βουλευτή του Ρέις Ηαλίλ Μεντεσέ], Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul,1986, σ.σ.124-5. 135 Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks, 1902-1908, ο.π. σ.σ. 273-275. 136 Γ. Μέγας, Η Επανάσταση των Νεότουρκων στην Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2003. 137 Demirbaş, ο.π., σ. 28. Ως προς τα αποτελέσματα των εκλογών ο αριθμός των εκλεγμένων παρουσιάζει αποκλείσεις: Ο Aykut Kansu καταθέτει πως ήταν 153 Τούρκοι, 53 Άραβες, 27 Αλβανοί, 40 Χριστιανοί, Ο Feroz Ahmad και ο Dankort Rostow συμφωνούν στους 142 Τούρκους, 60 Άραβες, 25 Αλβανούς, 23 Έλληνες, 12 Αρμένιους, 5 Εβραίους και 5 Σλάβους. Ο Yusuf Ziya İnan, διαφωνεί μόνο στους Βούλγαρους που υποστηρίζει πως είναι 4: Yusuf Ziya İnan, Jöntürklerden İttihat ve Terakki Cemiyetine [:Από τους Νεότουρκους στην Οργάνωση ‘’ Ένωση και Πρόοδος’’], Bayramaşık Yayınevi, İstanbul, 1978, σ. 144. Ενώ ο Mustafa Özden αναφέρει: 147 Τούρκους, 60 Άραβες, 27 Αλβανούς, 26 Ρωμηούς, 14 Αρμένιους, 10 Σλάβους και 4 Εβραίους: Özden, ο.π., σ. 65. Ο Τεμο στα απομνημονεύματά του σχολιάζει σχετικά: «ψηφίστηκαν οι Χριστιανοί χωρίς δισταγμό (…) αν ο κόσμος αφεθεί ελεύθερος θα προκριθούν 3 μουσουλμάνοι και ένας βούλγαρος, καθώς οι υποψηφιότητες θα έπρεπε να είναι με θρησκευτικό και όχι εθνικό κριτήριο» (Παράφραση). Temo, ο.π., σ.σ. 218-9, Kansu, ο.π., σ. 239-240, Ahmad, The Young Turks; The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, ο.π. και Dankort Rostow, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler 1908-1919”, Güneydoğu Avrupa Arastirmalari Dergisi, 4-5, 1976, σ. 247. 138 Και ενώ υπήρχε αντιστοιχία του γαλλικού όρου Revolution : ihtilal, προτίμησαν το ilan-ı Hürriyet ή Meşrutiyet. Συχνός είναι και ο όρος inkılap, μεταρρύθμιση: ενδεικτικά παραθέτω: Niyazi Resneli, ο.π., σ. 84, 89, 91 και Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler"ö ο.π., σ. 88. Επίσης εμφανίζεται και ο όρος icraat: Reşat Kasaba, Turkey in the Modern World, The Cambridge History of Turkey, Vol. 4, Cambridge University Press, U.K., 2008, σ. 30, Demirbaş, ο.π., σ. 41, ενώ ο Gökalp υποστηρίζει: «Αυτό το γεγονός ήταν η πρώτη εξέγερση για την ελευθερία»: Enver Behnan Şapolyo, Ziya Gökalp : İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet

37

αυτό που γιορτάστηκε στις 24 Ιουλίου του 1908 είναι η αποδοχή από τον

σουλτάνο των αιτημάτων των εξεγερθέντων και όχι μια ηρωική πράξη ή ένα

γεγονός που σηματοδοτούσε την έναρξη των επαναστατικών διεργασιών139.

Η έλλειψη μαζικής συμμετοχής, αιματηρών συγκρούσεων με πολλά θύματα,

μαζικών εκτελέσεων και πραγματικής καθεστωτικής αλλαγής, οδηγούν στο

συμπέρασμα ότι η αντεπανάσταση του 1909 ή το 31 Mart Vakası140 διατηρεί

περισσότερα επαναστατικά χαρακτηριστικά από αυτήν του 1908141.

Η απουσία μαζικής συμμετοχής στην Επανάσταση του 1908 ωθεί

κάποιους ιστορικούς να την αντιμετωπίζουν λανθασμένα ως burgeoise και όχι

ως ελιτιστική142. Επειδή στην Επανάσταση του 1908 δεν πρωταγωνίστησε ο

λαός, όπως συνήθως συμβαίνει σε εξελίξεις που καταγράφονται ως

επαναστατικές, πολλοί ιστορικοί χαρακτηρίζουν την Επανάσταση στην

Μακεδονία τον Ιούλιο του 1908 ως μπουρζουαστική ενώ θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια ως «ελιτιστική Επανάσταση». Το

επιχείρημα στην άποψη αυτή προκύπτει αβίαστα καθώς ενώ αρχικά στο

Κ.Ε.Π. υπήρξε συμμετοχή αστών, γραφειοκρατών, τεχνιτών και εμπόρων, οι

οριστικές αποφάσεις αποτέλεσαν προϊόν της ελίτ, η οποία αργότερα όταν

ανέλαβε την πολιτική διαχείρηση της χώρας, προσπάθησε να διαμορφώσει

μια τουρκική αστική τάξη143. Η burgeoise ιδεολογία των Νεότουρκων δεν

υποστηρίχτηκε από την μπουρζουαζία, αφού απαγορευόταν αυστηρώς η

είσοδος χριστιανών, και η μουσουλμανική-τουρκική αστική τάξη χρειάστηκε

Tarihi [:Ζίγια Γκιοκάλπ Ένωση και Πρόοδος και η Ιστορία της 2ης Συνταγματικής Περιόδου], Güven Basımevi, İstanbul, 1943,ο.π., σ. 63. 139 Erik Jan Zürcher, “The Historiography of the Constitutional Revolution: Broad Consensus, Some Disagreement, and a Missed Opportunity”, αδημοσίευτο. 140 Η αντεπανάσταση του 1909, υποκινούμενη από πολιτικούς αντιπάλους των Ενωτικών και αξιωματικούς που κινδύνευαν να χάσουν την θέση τους εξαιτίας της στρατιωτικής μεταρρύθμισης που προωθούσε η κυβέρνηση, κατάργηση δηλαδή του καθεστώτος των alaylı (αξιωματικών), σε συνεργασία με θρησκευτικές συντηρητικές οργανώσεις, είχε ως αίτημα την επαναφορά του Şeriat. Επειδή κρίθηκε επικίνδυνο για το κοινοβουλευτικό, κοσμικό καθεστώς το αίτημα αυτό, ο στρατός με συμμετέχοντα και τον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), κατέστειλε βίαια την εξέγερση: Sina Akşin, 31 Olay, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, 1970. Ο Ahmet Bedevî Kuran ο οποίος συμμετείχε στα γεγονότα, δεν αποτελεί αξιόπιστη πηγή, παρόλα αυτά η δική του θεώρηση των γεγονότων είναι ενδιαφέρουσα, αφού και αυτός αντιπολιτεύονταν τους Ενωτικούς: Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., σ. 346 κ.ε. 141 Zürcher, ο.π., Papadimitriou Vasiliki, ο.π., σ. 10. 142 Şerif Mardin στο “Ideology and Religion in The Turkish Revolution”, I.J.M.E.S., Vol.2, 1971, σ.σ. 197-211, υπογραμμίζει ότι η επανάσταση δεν είχε κανένα κοινό με την Γαλλική επανάσταση, με ειδοποιό διαφορά την μαζική υποστήριξη. 143 Çağlar, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, ο.π., σ.σ. 71-90. Berkes, ο.π., σ. 329.

38

μια γενιά για να δημιουργηθεί144. Το μποϊκοτάζ του 1908 αποδεικνύει την

προσπάθεια κινητοποίησης του αστικού πληθυσμού145, και το πραξικόπημα

του 1913 μετατρέπει την τάση στο πολιτικό πρόγραμμα Mılli İktisat: Εθνική

Οικονομία146. Κατά συνέπεια ο όρος Βurgeoise Επανάσταση του 1908 δεν

ευσταθεί, αφού το 1913 ουσιαστικά διαμορφώνεται ένα εθνικό πρόγραμμα

οικονομίας.

Και ενώ η επιτυχία της Επανάστασης οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στο

στρατό, ο κόσμος ζητωκραύγαζε ζήτω ο σουλτάνος , κάτω ο δεσποτισμός

κρατώντας φωτογραφίες του δεσπότη-σουλτάνου147. Για αυτόν ακριβώς τον

λόγο δεν εκθρονίστηκε ο δημοφιλής σουλτάνος, που παρουσίασε στις μάζες

την επαναφορά του συνταγματικού καθεστώτος ως δική του υπόθεση148. Με

μόνο σκοπό την ενδυνάμωση του κράτους και τον «εξοθωμανισμό» των

μειονοτήτων149, οι Νεότουρκοι όταν συνειδητοποίησαν τον καθοριστικό ρόλο

που μπορεί να διαδραματίσει ο στρατός στην επίτευξη των στόχων τους,

144 Όσον αφορά το επιχείρημα της Μπουρζουαστικής επανάστασης ή ‘’μπουρζουαστικής’’ Νεοτουρκικής ιδεολογίας, αβίαστα αντικρούεται με το επιχείρημα ότι η μπουρζουαζία, ή αστική τάξη της εποχής αποτελείτο από Έλληνες, Εβραίους και Αρμένιους Οθωμανούς εμπόρους οι οποίοι δεν συνεργάστηκαν με τους πρωταγωνιστές των εξελίξεων. Οι Dönme στην Θεσσαλονίκη, που βοήθησαν στην εξάπλωση του κινήματος των Νεότουρκων δεν θεωρούνται ούτε εβραίοι ούτε μουσουλμάνοι επιπλέον, δεν πρωταγωνίστησαν στις εξελίξεις του Ιουλίου του 1908. (Βλ. και υποσημείωση 78). Ακόμα, ως προς τα παραπάνω, θα ήταν ωφέλιμο να έχουμε υπόψη μας πως από την παγίωση της Νεοτουρκικής πολιτικής ισχύος και μετά οργανώθηκε πολιτική για την διαμόρφωση μιας τουρκικής αστικής τάξης. Feroz Ahmad, İttihatçılıktan Kemalisme [:Από τους Ενωτικούς στον Κεμαλισμό], Kaynak Yayınları, İstanbul, 1985, σ.σ. 34, 38-43, και Zafer Toprak, Τürkiye’ de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) İttihat-Terakki ve Devletçilik, [:Οικονομία και Κοινωνία στην Τουρκία (1908-1950) Ένωση και Πρόοδος και Kρατικισμός], Ekonomık ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1995. 145 Donald Quataert, Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881-1908, Reactions to European Economic Penetration, New York University Press, New York, 1983, σ.σ. 121-145. 146 Zafer Toprak, ο.π. 147 M Naim Turfan, Rise of the Young Turks. Politics, the Military and Ottoman Collapse, I.B. Tauris, London, 2000, σ. 144. 148 Ο Χαμίτ κατά τον Berkes παρέμεινε στον θρόνο γιατί ενέπνεε στις μάζες αίσθημα ασφάλειας: Berkes Niyazi, ο.π., 256, ενώ ο Hüseyin Cahit Yalçın προτάσσει την Νεοτουρκική πολιτική απειρία και μετριοφροσύνη ως κύρια αιτία παραμονής του Χαμίτ στον θρόνο: Hüseyin Cahit Yalçın, Talât Paşa, [: Ταλάτ Πασά], Yedigün Neşriyatı, 1943, σ. 14-15, και ο Sina Akşin: «οι Νεότουρκοι δεν είχαν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και ήταν αδύναμοι»: Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ. 15, ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα αναθεωρεί και ταυτίζεται με την άποψη του Erik J. Zürcher ότι ο Χαμίτ σφετερίστηκε από τους Νεότουρκους την επαναφορά του Συντάγματος. Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π., 53 και Erik J. Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004, σ. σ. 148-149. 149 Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, ο.π., σ. 101, Kemal Karpat, “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism”, I. J. M. E. S., Vol. 6, No.3 (Jul., 1975), σ.σ.276-299, σ.σ.293-295.

39

πραγματοποίησαν ίσως το πρώτο πραξικόπημα150 της σύγχρονης τουρκικής

ιστορίας και καθιέρωσαν τον επίσημο -μέχρι σήμερα- ρόλο του στρατού ως

θεματοφύλακα της κοσμικότητας του καθεστώτος151.

150 Στην παρούσα μελέτη ωστόσο, ακολουθώντας την ορολογία που έχει επικρατήσει, χρησιμοποιείται ο όρος «Νεοτουρκική Επανάσταση». 151 Μετά την ανακήρυξη του συντάγματος το 1908 ο στρατός δρούσε ως θεματοφύλακας του συντάγματος. Ο ρόλος αυτός του στρατού επιβεβαιώθηκε στην αντεπανάσταση του 1909 και του 1925, προκειμένου να καταστείλει τον κίνδυνο επαναφοράς της Sharʻīa, ισχυροποιήθηκε στο πραξικόπημα του 1913, και συνέχισε να επεμβαίνει στην πολιτική διαδικασία της χώρας μέχρι και σήμερα.

40

Δεύτερο Κεφάλαιο: 2. Η Ιστοριογραφία της Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου

Προκειμένου να γίνουν αντιληπτές οι πολιτικές και ιστοριογραφικές

προσεγγίσεις της Νεοτουρκικής Επανάστασης, κρίνεται απαραίτητο να

στοιχειοθετηθεί και να καταδειχτεί η ιστοριογραφική παραγωγή της σύγχρονης

Τουρκίας. Παρατηρώντας το γενικότερο ιστοριογραφικό πλαίσιο της τουρκικής

ιστορίας, ανακύπτουν σημαντικά δεδομένα για την ιστοριογραφία της

Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου152, και συγκεκριμένα της Νεοτουρκικής

Επανάστασης. Η στενή θεώρηση της υπό εξέταση περιόδου, δηλαδή της

Δεύτερης συνταγματικής Περιοδου, δεν θα επέτρεπε στον ερευνητή να

προχωρήσει σε ασφαλή συμπεράσματα, αφού η διαμόρφωση της τουρκικής

ιστοριογραφίας πραγματοποιήθηκε κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις.

Για τον παραπάνω λόγο, πριν καταγράψουμε την ιστοριογραφία της

Nεοτουρκικής περιόδου, θα παρουσιάσουμε το γενικότερο πλαίσιό της.

2. 1 Η ιστοριογραφία της Σύγχρονης Τουρκίας

Πριν προχωρήσει κανείς στην ανάλυση της ιστοριογραφίας ενός έθνους,

είναι απαραίτητη η αποδοχή της άποψης πως η ιστοριογραφία αποτελεί

αντίληψη του ιστορικού παρελθόντος ενός έθνους, η οποία είναι άμεσα

συνδεδεμένη με τις πολιτικές, κοινωνικές, ιδεολογικές δομές και ανάγκες του

κράτους. Εφόσον η ιστοριογραφία λοιπόν διαμορφώνει την ιστορική αντίληψη

του έθνους, ταυτόχρονα, θα πρέπει να γίνει αποδεκτό ότι επιδρά άμεσα στην

διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και προωθεί κυρίαρχες κρατικές δομές.

Κατά συνέπεια, η εθνική ιστοριογραφία προκύπτει σε άμεση συνάρτηση με

τον πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό του εκάστοτε κράτους153.

Άρρηκτα συνδεδεμένη με την παραπάνω αντίληψη είναι η άποψη ότι, για

να γίνει κατανοητή η εθνική ιστοριογραφία ενός κράτους, θα πρέπει να ληφθεί

υπ’ όψιν η διαδικασία διαμόρφωσης εθνικής συνείδησης, ιδιαίτερα στην

περίπτωση της Τουρκίας, γιατί το τουρκικό εθνικό κράτος είναι συνυφασμένο

152 Δεύτερη Συνταγματική περίοδος στην Τουρκική Ιστοριογραφία συνηθίζεται να αποκαλείται η Νεοτουρκική Περίοδος, η οποία κατά κόρον περιοδολογείται από το 1908 μέχρι το 1918 ή και από το 1908 μέχρι το 1913. Ονομάστηκε έτσι επειδή η Επανάσταση του 1908 επανέφερε το Σύνταγμα που είχε καταργηθεί έξι μήνες μετά την λειτουργία του το 1876. Όσον αφορά στην περιοδιολόγηση, αυτό είναι ένα ζήτημα που θα αναλυθεί στο παρόν τμήμα αυτής της μελέτης. 153 George G.Iggers, Η Ιστοριογραφία στον 20ο Αιώνα, Νεφέλη, Αθήνα, 1999, σ.σ. 1-24.

41

με ένα όνομα, αυτό του Κεμάλ Ατατούρκ154. Το γεγονός ότι στην

ιστοριογραφία της Τουρκίας, τουρκική και διεθνή, υπεύθυνος για την

δημιουργία της σύγχρονης Τουρκίας είναι ο Ατατούρκ, σηματοδοτεί πολλά

προβλήματα και αντιφάσεις της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας. Αναντίρρητα,

η μετάβαση από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος επηρεάστηκε από

εξωτερικούς παράγοντες και συνθήκες, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την

προσαρμογή της ιδεολογίας που στόχευε την διάσωση του κράτους.

Εντούτοις, αυτό δεν καταγράφεται σχεδόν ποτέ. Ειδικότερα, για τον μελετητή

της Οθωμανικής και τουρκικής ιστορίας δεν είναι δεδομένη η άποψη ότι η

διαμόρφωση ενός ιδεολογικού συστήματος που απαντά στο ερώτημα “Bu

devlet nasıl kurtarılabilir?” [: Πώς μπορεί να σωθεί αυτό το κράτος;]155, βρίσκει

τις απαρχές της στους Νέο-οθωμανούς και εξελίσσεται μέχρι και την παγίωση

του Κεμαλισμού156.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, αυτό που παρατηρείται στη περίπτωση της

Τουρκίας είναι ότι το κράτος προϋπάρχει της εθνογέννεσης. Η επιλογή

διαμόρφωσης ενός κράτους δεν εντοπίζεται στην ανάγκη διάσωσης του

έθνους, όπως συνέβη στα περισσότερα Βαλκανικά κράτη, αλλά η εθνική

ιδεολογία προωθείται από την κρατική διανόηση προκειμένου να ενδυναμωθεί

το κράτος157. Η παραπάνω θεώρηση συμπυκνώνεται ουσιαστικά στην φράση

του πατέρα του τουρκικού εθνικισμού, Μεχμέτ Ζίγια Γκοκάλπ (Mehmet Ziya

Gökalp)158 ότι «σε αυτό το κράτος χρειάζεται ένα έθνος»159.

154 Ατατούρκ στα τουρκικά σημαίνει πατέρας των τούρκων (Ata: πατέρας Türk: τούρκος). 155 Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π., σ. 212. 156 Ενδεικτικά ως προς την διαμόρφωση και εξέλιξη της συγκεκριμένης ιδεολογίας βλ. Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π., Deringil, “The Ottoman Origins of Kemalist Nationalism: Namik Kemal to Mustafa Kemal”, ο.π., σ.σ. 166-191, και Erik Jan Zürcher,” The Ottoman Empire and the Turkish Republic: an Attempt at a New Periodisation”, Welt des Islams 32/2, σ.σ.237-253. Ο όρος εκδυτικισμός (Batılılaşma) εντάσσεται στο ιδεολογικό κίνημα που προκρίνει τον δυτικό πολιτισμό ως απάντηση στο ερώτημα της διάσωσης του κράτους. Η ιδεολογική κίνηση αυτή, βρίσκει τις απαρχές της στην περίοδο του Τανζιμάτ και τελειώνει με τις κεμαλικές μεταρρυθμίσεις. 157 Ηρακλής Μήλλας, Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001, σ.25. Howard Eissenstat, “History and Historiography: Politics and Memory in the Turkish Republic”, Contemporary European History, 12, 1, Cambridge University Press, 2003, United Kingdom, σ. σ. 93-105, σ. 99. 158 Ο Μεχμέτ Ζίγια Γκοκάλπ, γεννημένος στο Ντιγιαρμπακίρ, μέλος του Νεοτουρκικού Κινήματος από το 1909, Βουλευτής του Νεοτουρκικού κόμματος το 1912, ηγετικό μέλος της εθνικιστικής οργάνωσης Türk Ocağı [:Τουρκική Εστία], έγραψε τις Αρχές Τουρκισμού το 1923, που αποτέλεσαν πνευματικό οδηγό για τη διαμόρφωση του Τουρκικού έθνους: Enver Behnan Şapolyo, ο.π., σ.σ. 45 κ.ε. και Ζιγιά Γκιοκάλπ, Αρχές Τουρκισμού, Αθήνα: Κούριερ εκδοτική, (2005).

42

Όσον αφορά στην τουρκική ιστοριογραφία, οι παραπάνω θέσεις για την

διαμόρφωση εθνικής συνείδησης μέσω της ιστορικής συγγραφής, βρίσκουν

άμεση ανταπόκριση, παρά το γεγονός ότι η ανάδυση της σύγχρονης

Τουρκικής-Οθωμανικής ιστοριογραφίας εντοπίζεται στις αρχές του 19ου αιώνα.

Ωστόσο, η σύγχρονη τουρκική ιστοριογραφία αναπτύσσεται ουσιαστικά, μετά

την εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας και πιο συγκεκριμένα, μετά από

παρότρυνση του Κεμάλ Ατατούρκ160. Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, η Κρατική

Λογοτεχνία [Divani Edebiyat] αντικαθίσταται από την Νέα Λογοτεχνία

[Edebiyat- i Cedide], την οποία διαδέχεται η Εθνική Λογοτεχνία [Milli

Edebiyat]. Και ενώ η Milli Edebiyat συμβάλλει εν μέρει στην εθνική αφύπνιση

των Τούρκων161, ωστόσο τα πρώτα χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας

παρατηρούμε μια ποσοτική και ποιοτική αύξηση της ενασχόλησης με το

παρελθόν. Οι πλέον συνήθεις ιστορικές μελέτες της εποχής όμως, είναι

μονογραφίες με υπερεθνικό και ρομαντικό χαρακτήρα162.

Η μεθοδολογία και ιδεολογία των νέων τούρκων ιστοριογράφων

επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό από τον Μεχμέτ Ζίγια Γκοκάλπ (Mehmet

Ziya Gökalp), Νεοτουρκικό163 πνευματικό πατέρα των Αρχών του

Τουρκισμού164. Σε αυτό το πλαίσιο, το 1931 οι Τούρκοι ιστορικοί δημοσιεύουν

159 Σία Αναγνωστοπούλου, Τουρκικός Εκσυγχρονισμός, Ισλάμ και Τουρκοκύπριοι στη Δαιδαλώδη Διαδρομή του Κεμαλισμού, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2004, σ.39. 160 Η περίοδος του Τανζιμάτ ωστόσο, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως αποτελεί εξέλιξη ιδιαίτερης σημασίας στην Οθωμανική ιστορία, καθώς από τότε και μετά, σημαντικά Ευρωπαϊκά έργα μεταφράζονται στα Οθωμανικά. Ταυτόχρονα, την εποχή αυτή παρατηρείται ένα κύμα Οθωμανών φοιτητών σε Ευρωπαϊκές σχολές, οι οποίοι έρχονται σε επαφή με τις σύγχρονες ευρωπαϊκές ιδέες. Η επαφή με την Ευρωπαϊκή διανόηση και πολιτική σκέψη του Φιλελευθερισμού και Εθνικισμού, αναντίρρητα συνέβαλλε στην ανάπτυξη νέων ιδεών: ο Οθωμανισμός αποτέλεσε κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα την επίσημη έκφραση του πατριωτισμού, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα, αντικαθίσταται από τον Εθνικισμό. Την περίοδο Τανζιμάτ επίσης, η θρησκευτική θεώρηση της ιστορίας του οίκου του Οσμάν αντικαθίσταται από μια νέα ιστορική προσέγγιση η οποία στοχεύει στην παρεμπόδιση της διάλυσης της Αυτοκρατορίας. Οι «εκμοντερνιστικές οργανώσεις» της εποχής, αναμφισβήτητα προετοίμασαν τις συνθήκες αλλαγής στις νέες ιστορικές ερμηνείες. Zeki Arıkan, “Tanzımat’ tan Cumhürriyet’ e Tarihçilik”, Tanzımat’ tan Cumhürriyet’ e Ensıklopedisi, çilt 6, και Kerim K. Key, An Outline of Modern Turkish Historiography, Kâğit ve Basim İşleri ,A.Ş., İstanbul Turkey, 1954, σ.σ. 1-16. 161 Η νεωτερικότητα στην ιστοριογραφία του 19ου αιώνα, εντοπίζεται κυρίως στην ορολογία που αναφέρεται στα δικαιώματα των πολιτών, η οποία, εισήχθη κυρίως από τον «πατέρα» της Συνταγματικής Κίνησης, Ibrahim Şinasi: Berkes, ο.π., σ. 198. 162 Key, ο.π, σ.16. 163 Στη παρούσα μελέτη ο όρος Νεοτουρκικός περιλαμβάνει και την έννοια του κεμαλικού. Παρόλα αυτά, όταν γίνεται αναφορά στον όρο κεμαλικός δεν εννοείται ο όρος Νεοτουρκικός. Οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτήν την επιλογή θα τεκμηριωθούν παρακάτω. 164 Οι Αρχές του Τουρκισμού δίνουν έμφαση στην προ-οθωμανική Τουρκική ταυτότητα, απορρίπτοντας την Οθωμανική περίοδο ως μια αποτυχημένη περίοδο, ξένη ουσιαστικά στην Τουρκική Ιστορία. Βλ και υποσημείωση 158.

43

τις Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας [:Türk Tarihinin Ana Hatları]165. Οι

θέσεις αυτές λειτούργησαν ως βάση της μελλοντικής ιστορικής παραγωγής

της τουρκικής ιστορίας, εντασσόμενης πάντα στο πλαίσιο της δημιουργίας

μιας νέας ρητορικής που αφορά την τουρκική ταυτότητα166. Παράδοξο

φαντάζει το γεγονός ότι στις θέσεις αυτές η Οθωμανική περίοδος λάμπει δια

της απουσίας της167. Επιπροσθέτως, το 1932 το πρώτο τουρκικό ιστορικό

συνέδριο καταλήγει στο βασικό συμπέρασμα ότι η ιστορία του Τουρκικού

έθνους δεν αποτελείται μόνο από την Οθωμανική ιστορία, αλλά είναι πολύ

παλαιότερη. Μάλιστα η οθωμανική περίοδος παρουσιάζει σημαντική έλλειψη

συνοχής σε σχέση με την τουρκική ιστορία, ενώ το έθνος που διέδωσε τον

πολιτισμό σε όλα τα έθνη είναι το τουρκικό168.

Η γραφή της «νέας τουρκικής ιστορίας», ως μέσο εδραίωσης της

Κεμαλικής-εθνικιστικής ιδεολογίας, πραγματοποιήθηκε αναμφίβολα με την

βοήθεια της γλωσσικής μεταρρύθμισης169. Σε αυτήν την προσπάθεια το

Τουρκικό Ίδρυμα Γλώσσας (Türk Dil Kurumu) αναπτύσσει την Θεωρία της

Γλώσσας Ήλιος (Güneş Dil Teorisi), η οποία υποστηρίζει πως τα τουρκικά

είναι η μητέρα , πηγή όλων των γλωσσών. Ο σκοπός της θεωρίας αυτής είναι

να δημιουργήσει ένα έθνος που δεν θυμάται, αντικαθιστώντας το Οθωμανικό

παρελθόν με την προ-ισλαμική ιστορία των τούρκων, προκειμένου να

165 Ενδεικτικά: İnan Afet, Türk Tarihinin Ana Hatları, [:Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας ],Devlet Matbaası, İstanbul, 1930 επανεκδόθηκε ως İnan Afet, Türk Tarihinin Ana Hatlari Kemalist Yönetimin Resmî Tarih Tezi, [:Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας η Θέση της Επίσημης Ιστορίας της Κεμαλικής Διακυβέρνησης ],Kayyak, İstanbul, 1996. İsmail Beşikçi, Türk Tarih Tezi Güneş Dil Teorisi ve Kürt Sorunu, [: Η Τουρκική Ιστορική Θέση Η Θεωρία Γλώσσα Ήλιος και το Κουρδικό Ζήτημα], Yürt Yayınları, Ankara, 1991.Η İnan Afet είναι υιοθετημένη κόρη του Ατατούρκ και αναμφίβολα σημαντική προσωπικότητα στην πορεία εξέλιξης των Θέσεων της Τουρκικής Ιστορίας: Eissenstat, The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism, ο.π., σ.217. 166 Eissenstat, The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism, ο.π., σ.216. 167 Οι Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας [:Türk Tarihinin Ana Hatları] αποτελούν το μοντέλο, βάση του οποίου διαμορφώθηκε η εθνική ιστοριογραφία της Τουρκίας. Οι βασικές αρχές υποβαθμίζουν την Οθωμανική περίοδο και δίνουν έμφαση στους αρχαίους Τούρκους της κεντρικής Ασίας, στις ρίζες τους, την πατρίδα και τις μεταναστεύσεις που πραγματοποίησαν: Büşra Ersanlı, The Ottoman Empire in the Historiography of the Kemalist Era: A Theory of Fatal Decline, στο Fikret Adanir, Faroqhi Suraiya (eds.), The Ottomans and the Balkans: a Discussion of Historiography, Brill, Boston 2002, σ.σ.115-118 και Hugh Poulton, Ημίψηλο Γκρίζος Λύκος και Ημισέληνος, Οδυσσέας, Αθήνα, 2000, σ.σ.134-135. 168 Speros Vryonis, J.R., The Turkish State and History, Clio Meets the Grey Wolf, Institute For Balkan Studies, Thessaloniki, 1991, σ.70. Μάλιστα ο Yusuf Akçura στο επίλογο του συνεδρίου υπογραμμίζει την έλλειψη συνοχής και εξέλιξης από την Οθωμανική ιστορία στην Τουρκική: Ersanlı, ο.π., σ.σ.115-118. 169 Bınnaz Toprak, Islam and Political Development in Turkey, Leiden: E.J. Brill, 1981, σ.42.

44

διαμορφωθεί μια κοινή βάση για εθνική ταυτότητα170. Η Θεωρία της Γλώσσας

Ήλιος προωθεί τις «νέες ιστορικές προσεγγίσεις», οι οποίες, χωρίς να

στερούνται υπερβολής, προωθούν την μελέτη της επισήμως «ευλογημένης»

ιστορίας, και υπογραμμίζει την νέα ιδεολογία του Τουρκικού εθνικισμού171.

Όπως γίνεται άμεσα κατανοητό, η νέα αυτή ιδεολογία, στηριζόμενη στις

παραπάνω θεωρίες, εξυπηρετεί την χρήση της ιστορίας προκειμένου να

επιτευχθούν πολιτικές σκοπιμότητες, μετατρέποντάς την σε ιδεολογικό

όργανο του κράτους172.

Η βαθιά επιρροή της πολιτικής ιδεολογίας του Τουρκισμού και κατ’

επέκταση του Κεμαλισμού, αναμφίβολα προκαλεί σοβαρά προβλήματα στη

Τουρκική ιστοριογραφία, ιδιαίτερα τη περίοδο της διαμόρφωσης και παγίωσης

του Τουρκικού εθνικού κράτους173. Σύμφωνα με την «καθεστηκυία ιδεολογία»

το πέρασμα από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος απαιτεί ρήξη με το

παρελθόν, παρά το γεγονός ότι ο Κεμαλισμός συντάχθηκε σε οθωμανικό

περιβάλλον και αποτελεί ιδεολογική εξέλιξη του Οθωμανικού πατριωτισμού

που εκφράστηκε από έναν άλλον Κεμάλ, τον Ναμίκ Κεμάλ174.

Απόρροια όλων των παραπάνω είναι η απουσία της οθωμανικής και η

έμφαση της προ-ισλαμικής, προ-οθωμανικής ιστορίας στα επίσημα σχολικά

εγχειρίδια της περιόδου αυτής, τα οποία χρησιμοποιούνται στα εκπαιδευτικά

ιδρύματα της χώρας και είναι άμεσα ελεγχόμενα από τη κυβέρνηση,

αποσκοπώντας στην συστηματική νομιμοποίηση της νέας ιδεολογίας στο

μέλλον175.

Στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο κινούνται και τα ιστορικά συνέδρια που

οργανώνονται το 1932, το 1937 και 1943. Μάλιστα, τα αποτελέσματα των

συνεδρίων αυτών ίσως θα μπορούσαν να συνοψιστούν στην άποψη του

170 Αυτόθι. 171 Key, ο.π.,σ.σ. 1-16, και Kieser ο.π., σ.σ.7-10. 172 Iggers, ο.π., σ.σ. 1-24. 173 Kieser, ο.π., σ.σ.7-10 174 Ο Ναμίκ Κεμάλ, εκφραστής του πατριωτικού Οθωμανισμού και εξέχουσα προσωπικότητα του Νέο-οθωμανικού κινήματος, υποστήριζε μεταξύ άλλων την συνταγματική αλλαγή όχι γιατί προωθούσε τις προσωπικές ελευθερίες των πολιτών αλλά έβλεπε το Σύνταγμα και άλλες μεταρρυθμίσεις ως μέσο για τη διάσωση της Αυτοκρατορίας: Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π., σ.σ.329-330. 175 Ο Μεχμέτ Ζίγια Γκιοκάλπ, θεωρεί ότι τα σχολικά εγχειρίδια θα πρέπει να αρχίζουν με τους «Τουρκικούς λαούς» της Κεντρικής Ασίας και τις προϊσλαμικές πολιτείες : Şapolyo, ο.π.,σ.213.

45

Σεμσετίν Γκιούναλτάι (Şemsettin Günaltay) ότι «η Οθωμανική ιστορία είναι μια

περιορισμένη φάση στην μακρά ιστορία των Τούρκων της Ανατολίας»176.

Όσον αφορά στις πηγές που χρησιμοποιούνται προκειμένου η νέα

ερμηνεία του παρελθόντος να μην αντιφάσκει με τις Βασικές Θέσεις της

Τουρκικής Ιστορίας, συναντάμε κυρίως το Nutuk177[:Ομιλία], έργο του Κεμάλ

Ατατούρκ στο οποίο παρατίθενται οι απόψεις του «δημιουργού του εθνικού

κράτους της Τουρκίας», το 19 Mayıs, μια σειρά από συνεντεύξεις του Κεμάλ

Ατατούρκ από το 1918 και το 1919 και τις αναρίθμητες βιογραφίες του.

Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με το άρθρο 1 του νόμου 5816 του

1951 που υποστηρίζει πως «όποιος επιτεθεί η προσβάλει την μνήμη του

Ατατούρκ τιμωρείται με φυλάκιση από ένα έως τρία χρόνια»178, καθορίζουν το

ιδεολογικό πλαίσιο της ιστορικής δραστηριότητας της σύγχρονης Τουρκίας

μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Αβίαστα λοιπόν προκύπτει το συμπέρασμα ότι,

σε μια κοινωνία ιστορικών εγκλωβισμένων σε «Βασικές Θέσεις», η εξιστόρηση

των γεγονότων με διαφορετικό τρόπο από τον κρατικά αποδεκτό, αν δεν τύχει

τιμωρίας και φυλάκισης, το βέβαιο είναι ότι αποτελεί αιτία περιθωριοποίησης

και απομόνωσης.

Και ενώ μέχρι το 1950 παρατηρούμε την τουρκική ιστοριογραφία στενά

συνδεδεμένη με το απολογητικό έργο του Ατατούρκ Nutuk και παρά το

γεγονός ότι η μονοκομματική κεμαλική ιδεολογία ηττήθηκε στις εκλογές του

1950, η ερμηνεία των γεγονότων της τουρκικής ιστορίας συνεχίζει να

παραμένει και τα επόμενα χρόνια στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο.

Την περίοδο μετά τις εκλογές του 1950, η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ στο

πολιτικό προσκήνιο της Τουρκίας, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως επειδή

πιθανότατα λειτούργησε ως «αντίδοτο στον Κομμουνισμό179», επιτρέπει την

176 Ersanlı, ο.π., σ.133. 177 To Nutuk αποτελεί την δημοσίευση της ομιλίας του Ατατούρκ το 1927 στην Άγκυρα στο συνέδριο του Κόμματος. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Birhaf Yayınları, İstanbul, 2008. Ο Zürcher πολύ εύστοχα υπογραμμίζει τον ρόλο του Nutuk ως την απολογία του για την «εκκαθάριση» των πολιτικών του αντιπάλων το 1926 και την γενικότερη δράση του κατά την περίοδο του Αγώνα Ανεξαρτησίας της Τουρκίας (Kurtuluş Savası) Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ.σ. 24-26. 178 Σύμφωνα με τον νόμο αυτόν απαγορεύτηκαν πολλές μελέτες ανάμεσα στις οποίες και το İstıklal Harbimiz [:Ο Αγώνας Ανεξαρτησίας μας] του Karabekir αλλά και τα απομνημονεύματα του Rıza Nur: Zürcher, ο.π., σ.29. 179 Feroz Ahmad, Turkey: The Quest for Identity, Oneworld, Oxford, 2003, σ.128, Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, New York, 1996, σ.σ. 115.

46

ύπαρξη κατά τι πιο ελαστικών απόψεων για το Οθωμανικό παρελθόν και τον

ρόλο του Ισλάμ. Επιπροσθέτως, την εν λόγω περίοδο, οι λαϊκές αντιδράσεις

που προκλήθηκαν από τον αυστηρά κεμαλικό και κοσμικό χαρακτήρα του

Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (Cumhüriyet Halk Partısı, C.H.P), σε

συνδυασμό με την ισχυρή αντιπολίτευση του Δημοκρατικού Κόμματος

(Demokrat Partisi-D.P)180 είχαν ως αποτέλεσμα να παραχωρηθούν

θρησκευτικά δικαιώματα, ενσωματώνοντας το Ισλάμ στην πολιτική ζωή της

χώρας181.

Η μετάβαση στην πολυκομματική περίοδο, και συγκεκριμένα οι εκλογές

του 1950, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τον ρόλο του Ισλάμ,

αφού το κόμμα που αναδύεται στην κορυφή του πολιτικού συστήματος της

χώρας είναι το Δημοκρατικό Κόμμα, το οποίο δείχνει μεγαλύτερο σεβασμό

στις θρησκευτικές ελευθερίες182. Η ενσωμάτωση του Ισλάμ στην πολιτική ζωή

της χώρας, σε συνδυασμό με την πραγματιστική πολιτική183 που

ακολουθήθηκε, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η Ισλαμική ρητορική των

κομμάτων εξυπηρετούσε αναμφισβήτητα τον πολιτικό ανταγωνισμό.

Επιβεβαίωση της παραπάνω άποψης ότι δεν πρόκειται για μεταβολή του

κεμαλικού πολιτικού κατεστημένου απέναντι στο Ισλάμ184, αλλά χρήση της

θρησκείας στον βαθμό που εξασφαλίζει την επίτευξη πολιτικών στόχων,

αποτελεί η εισαγωγή του «Νόμου Ατατούρκ» το 1951. 180 Το Δημοκρατικό Κόμμα συστήνεται από πρώην μέλη του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος. Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα το 1946, με πρόεδρο τον Ισμέτ Ινονού κέρδισε τις εκλογές: Ahmad, Turkey: The Quest for Identity, ο.π., σ.102. 181 Bınnaz Toprak, Islam and Political Development in Turkey, ο.π., σ .79-80, και Schick C. Irvin & Tonak A. Ertuğul (eds.) Turkey in Transition, Bınnaz Toprak , The Religious Right, Oxford University Press, Oxford, 1987, σ. 226. 182 Το γεγονός ότι προωθήθηκε μια σχετική ανοχή στις ελευθερίες που αφορούν την πίστη, δεν σημαίνει ταυτόχρονα ότι αυτό ήταν μια ειλικρινής πολιτική τοποθέτηση, αφού το 1951, το Δημοκρατικό Κόμμα προκειμένου να προστατεύσει το όνομα του Ατατούρκ, που θεώρησε ότι εθίγετο από τα αντί κεμαλικά θρησκευτικά τάγματα (tarıkat) των Ticani εισήγαγε τον Νόμο Ατατούρκ (Atatürk Kanunu) που προαναφέραμε. Ενδεικτικά, ως προς την ‘’αμφίσημη’’ αυτή πολιτική, το Δημοκρατικό Κόμμα ενώ είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη του πνευματικού ηγέτη του θρησκευτικού τάγματος Nurcu, αργότερα προχώρησε σε δίκη εναντίον του. Βλ. Αυτόθι. 183 Με τον όρο πραγματιστική πολιτική εννοείται η εμμονή στην πάγια Κεμαλική Ιδεολογία με ταυτόχρονή χρήση του Ισλάμ προκειμένου να επιτευχθούν πολιτικές σκοπιμότητες. βλ. την παραπάνω υποσημείωση. 184 Ο Lewis στο άρθρο του “Islamic Revival in Turkey”, χαρακτηρίζει αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον στα θρησκευτικά ζητήματα ως αναβίωση του Ισλάμ, ενώ η Sunar και η Toprak ως επαναπροσδιορισμό του λαϊκισμού, κυρίως ως μια μεταβολή της έννοιας της κοσμικότητας από ένα συγκεντρωτικό πολιτικό σύστημα σε ένα πιο πλουραλιστικό: Bernard Lewis, “Islamic Revival in Turkey”. International Affairs, 28, Jan. 1952, σ.48, και İlkay Sunar and Binnaz Toprak, "Islam in Politics: The Case of Turkey," Government and Opposition, Vol. 18, No. 4, Autumn 1983, 421-441. σ.429.

47

Το αυστηρά Κεμαλικό πολιτικό κλίμα μετά τον θάνατο του Ατατούρκ και

την μετάβαση στο πολυκομματικό πολιτικό σύστημα, μειώνεται σε ένταση σε

σύγκριση με τις κρίσιμες δεκαετίες «εμπέδωσης» του κεμαλισμού 1920-1930.

Εντούτοις, μετά το πραξικόπημα του 1960, προκύπτουν ιστορικές μελέτες

βασισμένες στην θεωρία εκμοντερνισμού και της εξάρτησης. Ακόμα και μετά

τις νέες αυτές θεωρητικές προσεγγίσεις, το πλαίσιο της ιστορικής έρευνας

παραμένει κεμαλικό: ανεξαρτήτως της οποιασδήποτε προσέγγισης του

ερευνητή –ιστορικού, είτε εμπνέεται από την θεωρία εκμοντερνισμού185 είτε

την θεωρία εξάρτησης186, είτε παρουσιάζεται εκτός συγκεκριμένων

θεωρητικών πλαισίων.

Συγγραφείς όπως ο Benedict Anderson, Eric Hobsbawm και ο Ernest

Gelner εμπνέουν σε ιδιαίτερο βαθμό μελέτες που υποστηρίζουν την

«κατασκευαστική» θεώρηση του Τουρκικού έθνους και κράτους187. Οι μελέτες

οι οποίες στηρίζονται στη θεωρία του εκμοντερνισμού, παρουσιάζουν την

ασυνέχεια της τουρκικής ιστορίας μετά τις ρηξικέλευθες μεταρρυθμίσεις του

Ατατούρκ. Ο ιδρυτής της σύγχρονης Τουρκίας, ο Ατατούρκ παρουσιάζεται

ως ήρωας που χτίζει την νέα Τουρκία στα συντρίμμια της παλιάς -

Οθωμανικής. Η έμφαση των εκμοντερνιστικών ιστορικών προσεγγίσεων που

πρόσκεινται στην κεμαλική ιδεολογία, συνίσταται στην αυστηρή ιστορική τομή

που πραγματοποιήθηκε το 1923 με την ανακήρυξη της Τουρκικής

Δημοκρατίας. Η σημαντική τομή του ιστορικού αυτού γεγονότος ερμηνεύεται

με πολιτικούς αλλά και οικονομικούς όρους: η Τουρκία πλέον συγκρίνεται με

το Οθωμανικό καθεστώς σε οργανωτικό και πολιτικό επίπεδο και αποκτά

οικονομική ελευθερία, αποδεσμευόμενη από την διεθνή επέμβαση.

Συγκεκριμένα, το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου για την Τουρκία

που συνέβη το 1923, σηματοδοτεί την απαρχή μια νέας ιστορικής περιόδου

και το τέλος της μακραίωνης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με αυτήν την τομή

προκύπτει και η επιχειρηματολογία σχετικά με την συνέχεια ή όχι της

185 Χαρακτηριστική μελέτη αυτής της προσέγγισης είναι του Kazancıgıl Özbudun: Ali Kazancıgil & Ergun Özbudun, Atatürk: Founder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981. 186 Ενδεικτικά παραδείγματα μελέτης βασισμένης στην θεωρία εξάρτησης είναι τα: Çağlar, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, ο.π., Korkut Botarav, Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985, Gerçek Yayınevi İstanbul, 1989 και Tunçay Mete, Türkiye Cumhuriyeti’ nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, 1923-1931, Ankara : Yurt Yayınları, 1981. 187 Eissenstat, “History and Historiography: Politics and Memory in the Turkish Republic”, ο.π.

48

Οθωμανικής-Τουρκικής ιστορίας. Η υπεράσπιση της συνέχειας της

Οθωμανικής ιστορίας σε τουρκική, συνήθως συνίσταται στην παρουσίαση

θεσμών σαν στάδια πολιτικής εξέλιξης από το 1830 κ.ε.188, με έμφαση στην

συνέχεια της κοινωνικής τάξης και της πολιτικής κουλτούρας των πολιτικών

ηγετών από το 1908-1923, με βασικό επιχείρημα τον ρόλο του στρατού και

την σημασία του εκμοντερνισμού του. Oι ιστορικοί που διαφωνούν με την

παραπάνω θεώρηση, καταδεικνύουν την ουσιαστική διαφορά του

παραδοσιακού, μοναρχικού και δεσποτικού Οθωμανικού καθεστώτος με το

σύγχρονο ρεπουμπλικανικό μετά το 1923 καθεστώς. Κοινός τόπος όλων

ωστόσο, είναι η διαφορά ανάμεσα στην νέα και την παλιά Τουρκία189.

Όσον αφορά στις μελέτες που βασίζονται στη θεωρία εξάρτησης, μια

θεωρία επηρεασμένη από τον Μαρξισμό, συναντάμε εξίσου έντονη την

διχογνωμία ανάμεσα στην συνέχεια η όχι της τουρκικής ιστορίας, περισσότερο

όμως σε οικονομικό επίπεδο. Οι επηρεασμένοι από την αριστερή ιδεολογία,

παρά ταύτα όχι κριτικοί στην κεμαλική ιδεολογία, όπως ο Keyder Çağlar190,

υποστηρίζουν την συνέχεια, ενώ οι αντίθετης γνώμης χαρακτηρίζουν την

περίοδο 1918-1923 ως τον αγώνα ανεξαρτησίας της Τουρκίας από τις

ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, και το 1923, ως το έτος σταθμό στην διαμόρφωση

της επιθυμητής τουρκικής οικονομίας191.

Παρά το γεγονός ότι η θεωρία εξάρτησης εμπεριέχει επιρροές από την

μαρξιστική ιδεολογία, εντούτοις, αυτή η μαρξιστική επιρροή δεν είναι ξεκάθαρη

στην τουρκική ιστοριογραφία. Δηλαδή, αναλύονται οι περιφερειακές

οικονομικά χώρες σε σχέση με τα οικονομικά συμφέροντα και τις πολιτικές

188 Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π., 189 Ο Shaw για παράδειγμα παρουσιάζει την αναγέννηση της Τουρκίας από το 1923 και μετά, υπηρετώντας την ορθόδοξη κεμαλική ιδεολογία που υποστηρίζει την Τουρκία ως μια αποικία των δυτικών δυνάμεων μέχρι το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. S. J. Shaw & Ezel Kural Shaw, ο.π. Ωστόσο, συναντάμε και μονογραφίες που απορρίπτουν την θέση της ριζικής αλλαγής του καθεστώτος μετά το 1923 και υποστηρίζουν την συνέχεια της τουρκικής ιστορίας από το 1908 και εξής. Ενδεικτικά μερικές από αυτές είναι: Akşin. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., του Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., του Feroz Ahmad, The Making of Modern Turkey, Routledge, London and New York, 1993 και Zürcher, Turkey: A Modern History, ο.π. 190 Çağlar, ο.π. 191 Για παράδειγμα, ο Sungur Savran στο άρθρο του με τίτλο “Türkiye de Burjuva Devrimi Sorunu”, υποστηρίζοντας την άποψη της ρηξικέλευθης αλλαγής το 1923, υπογραμμίζει πως μόνο μετά το 1923 η Τουρκία άρχισε να θέτει τα θεμέλια της οικονομίας της, μετά την επιτυχημένη απομάκρυνση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Sungur Savran, “Osmanli’ dan Cumhüriyet’ e Türkiye’ de Burjuva Devrimi Sorunu” [:Από το Οθωμανικό (κράτος) στην Δημοκρατία το Ζήτημα της Αστικής Μεταρρύθμισης στην Τουρκία], Onbirinci Tez, No. 1 Nov.1985, σ.σ. 171-198.

49

των οικονομικά ισχυρών χωρών και όχι οι ταξικές συγκρούσεις ή συγκρούσεις

οικονομικών ομάδων με το κράτος. Η εξήγηση είναι εύκολη αν αναλογιστεί

κανείς πως μια ταξική διαφοροποίηση δεν εγγυάται την ενότητα του έθνους,

εφόσον θα δημιουργούσε πιθανότατα πολιτικές ιδεολογίες αντικρουόμενες με

αυτή του κεμαλισμού192.

Μετά τον θάνατο του Ατατούρκ, όπως παρατηρήσαμε, ο

επαναπροσδιορισμός του Ισλάμ, έστω και χρησιμοθηρικά, προκαλεί την

ανασφάλεια του στρατιωτικού κατεστημένου, το οποίο προβαίνει το 1960 σε

πραξικόπημα. Το ίδιο συνέβη και το 1971, και το 1980. Ζητούμενο των

πραξικοπηματικών αυτών ενεργειών είναι η διασφάλιση του κεμαλικού

κεκτημένου και κατά συνέπεια του κοσμικού τουρκικού κράτους. Αποτέλεσμα

των στρατιωτικών παρεμβάσεων στην πολιτική ζωή της χώρας ήταν να επανέλθει σε πρώτη θέση η μοναδική σπουδαιότητα του Κεμαλισμού193. Οι

συνέπειες αυτού του πολιτικού επαναπροσδιορισμού δεν θα μπορούσαν να

μην επηρεάσουν σαφώς, την πολιτική και ιστοριογραφική δραστηριότητα της

χώρας.

Η διεθνής άνοδος στο προσκήνιο του πολιτικού Ισλάμ εξαιτίας των νέων

οικονομικών όρων που προκύπτουν από το 1970 και μετά, επηρέασε άμεσα

και την Τουρκία194. Η ανέλιξη της Τουρκοϊσλαμικής λαϊκιστικής σύνθεσης του

Τουργκούτ Οζάλ το 1989, προωθεί την επαναδιαπραγμάτευση της τουρκικής

ιστορίας, παρουσιάζοντας νέα δεδομένα στην ιστοριογραφική παραγωγή. Η

σχετική οικονομική και πολιτική ελευθερία που παρατηρείται την περίοδο αυτή

δίνει νέα ώθηση στις ιστορικές προσεγγίσεις. Αναμφισβήτητα σημαίνοντα

ρόλο κατέχει και το τέλος της Ψυχροπολεμικής περιόδου αλλά και ο πιο

ισχυρός ρόλος της Τουρκίας στο διεθνές πολιτικό γίγνεσθαι. Ιδρύματα όπως

το Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı [Οικονομικό και Κοινωνικό

Ιστορικό Ίδρυμα Τουρκίας] και εκδοτικοί οίκοι όπως οι Tarih Vakfı Yayınları

[Εκδόσεις Ιστορικού Ιδρύματος] και οι İletişim Yayınları [Εκδόσεις

Επικοινωνία], φέρνουν την ιστοριογραφία της Τουρκίας στα διεθνή δεδομένα.

192 Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ. 27. 193 Zürcher, The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progresss in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ. 29, σ. 30 194 Η πετρελαϊκή κρίση του 1970, ο πλουτισμός του μουσουλμανικού κόσμου και η αστικοποίηση είχαν ως αποτέλεσμα την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ είτε ως αντιπολίτευση είτε ως μονοκομματικό-δεσποτικό καθεστώς σε πολλά μουσουλμανικά κράτη: Huntington, ο. π., σ. 109-116.

50

Μεταφράσεις που πραγματοποιούνται την περίοδο αυτή επιτρέπουν στον

Τουρκικό κοινό να μελετήσει διεθνείς- κριτικές ίσως- προσεγγίσεις της

Τουρκική Ιστορίας195.

Όσον αφορά την διεθνή ιστοριογραφία, παρά το γεγονός ότι απουσιάζει ο

νόμος περί της τιμωρίας των συγγραφέων που προσβάλλουν την μνήμη του

Ατατούρκ, εμφανίζονται τα ίδια ιδεολογικά χαρακτηριστικά, πιθανότατα

εξαιτίας της αξιοποίησης του ίδιου υλικού. Η διαφορά ωστόσο με την εθνική

ιστορική παραγωγή συνίσταται στην ύπαρξη κάποιων Μαρξιστών, ή

αριστεριστών ιστορικών όπως o Miller, ο Steinhaus και ο Glasneck, οι οποίοι

κατά κόρον υπογραμμίζουν τον ρόλο της Ε.Σ.Σ.Δ. στον Αγώνα Ανεξαρτησίας

της Τουρκίας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον διεθνή χαρακτήρα του Αγώνα

εναντίων των ιμπεριαλιστών196. Επιπροσθέτως, στην διεθνή ιστοριογραφία

απουσιάζουν οι υπερβολές στην ερμηνεία του Τουρκικού εθνικισμού και στην

απαξίωση της Οθωμανικής εμπειρίας. Παρόλα αυτά, διατηρούνται τα

γεγονότα-τομείς όπως αυτό του 1923 και η γενικότερη αντίληψη της

εγκαθίδρυσης, παγίωσης και παρακμής της Αυτοκρατορίας του Οσμάν197.

2. 1.1 Αφηγήσεις κρατικά αποδεκτές

Η μεθοδολογία, οι πηγές και οι βασικές θεωρίες βάση των οποίων

αρθρώνεται η τουρκική ιστοριογραφία αναντίρρητα έχουν ιδιαίτερη σημασία

στην διαμόρφωση της ορθόδοξης ιστορικά επιχειρηματολογίας για την εξέλιξη

της τουρκικής ιστορίας και του τουρκικού έθνους. Η μεθοδολογία των Αρχών

του Τουρκισμού, οι κεμαλικές βασικές θέσεις της τουρκικής ιστορίας, η

συστηματική χρήση μονόπλευρων πηγών, είτε βασίζονται στην θεωρία

εξάρτησης είτε στην θεωρία του εκσυγχρονισμού, είτε σε καμιά από τις δύο,

παραμένουν πάντα πιστές στο κεμαλικό ιδεώδες, οδηγώντας την ιστορική

έρευνα σε συμπεράσματα που εξυπηρετούν αποκλειστικά πολιτικές

σκοπιμότητες.

Οι κύριες αφηγήσεις που συνθέτουν την επίσημη τουρκική ιστοριογραφία

δεν μπορούν να προσδιοριστούν με αυστηρά κριτήρια, ωστόσο, υπάρχει μια

195 Eissenstat, “History and Historiography: Politics and Memory in the Turkish Republic”, ο.π. σ. 99. 196 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progresss in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ.31. 197 Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί ο: Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π.

51

σειρά από ιδέες ατεκμηρίωτες συνήθως, που συνθέτουν την κρατικά

αποδεκτή ιστορική ανάλυση των γεγονότων. Όπως προαναφέρθηκε, η

παρατήρηση της περιοδολόγησης και του στοιχείου της ασυνέχειας της

Οθωμανικής-Τουρκικής ιστορίας συνιστούν βασικά εργαλεία για την αντίληψη

της σύγχρονης τουρκικής ιστοριογραφίας. Η αυστηρή τομή του 1923 και η

ταυτόχρονη αντίληψη της ουσιαστικής ρήξης με το παρελθόν, καθώς επίσης

και η απόρριψη του Ισλάμ ως στοιχείο οπισθοδρομικότητας στην Τουρκική

ιστορία αποκρυσταλλώνουν την θεώρηση της Τουρκικής ιστορίας τόσο σε

εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Στην προσπάθεια να καταγραφούν οι κύριες αφηγήσεις της «ορθόδοξης

τουρκικής ιστορίας», ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θεώρηση της

Οθωμανικής περιόδου και η ερμηνεία του τουρκικού εθνικισμού. Ιστορικοί

συνδεδεμένοι με την κυβέρνηση, και γενικότερα φιλόδοξοι ιστορικοί, αν δεν

θέλουν να τεθούν στο περιθώριο, υποχρεούνται να ακολουθήσουν την

επίσημη γραμμή της τουρκικής ιστορίας. Κατά συνέπεια, παρουσιάζουν την

Οθωμανική Αυτοκρατορία ανεπαρκή να εξηγήσει την εξέλιξη του κράτους σε

Τουρκική Δημοκρατία, καθώς στην πρώτη διαβιούσαν πολλές εθνικές ομάδες,

ενώ η Τουρκία είναι το εθνικό κράτος των Τούρκων. Οι τελευταίοι δύο αιώνες

της Αυτοκρατορίας χαρακτηρίζονται από σημαντική δυσλειτουργία των

θεσμών και παρακμή, ενώ η επαναστατική αλλαγή του 1923 συνίσταται σε

πολιτικό αλλά και πολιτισμικό επίπεδο.

Η τουρκική ιστορία σύμφωνα με την «ορθόδοξη προσέγγιση» πηγάζει από

την προ-Οθωμανική και Προ-ισλαμική περίοδο, όταν οι Τουρκικοί λαοί198

συνέστησαν τον αρχαιότερο πολιτισμό του κόσμου, ο οποίος ανήκει στην Άρια

φυλή, την Ινδοευρωπαϊκή και όχι στην Μογγολική ή την «κίτρινη»199.

Γενικότερα θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως κοινός τόπος της

κεμαλικής ιστοριογραφίας, με πολλές αντιθέσεις παρόλα αυτά, είναι η μη

διαφοροποίηση των «τουρκικών λαών» από τους Τούρκους. Οι «τουρκικοί

λαοί» συνιστούν απαραίτητο εργαλείο για τους ιστορικούς, κυρίως της

περιόδου εμπέδωσης της Τουρκικής Δημοκρατίας, τα μέσα δηλαδή της

δεκαετίας του 1930.

198 Με τον όρο «Τουρκικοί λαοί» εννοούνται οι λαοί της Κεντρικής Ασίας. Στα αγγλικά ο όρος είναι Turkic. 199 Ersanlı, ο.π., σ.σ.115-118.

52

Ένα ιδιαίτερο σημείο είναι ο ρόλος του Ισλάμ. Όπως είναι ευρέως γνωστό,

ο Ατατούρκ ήρθε σε άμεση ρήξη με τους θρησκευτικούς θεσμούς της χώρας,

προκειμένου να αποκαθηλώσει την εικόνα του Χαλίφη Σουλτάνου ως

προστάτη του Ισλάμ. Και ενώ το Ισλάμ από τους Νεότουρκους της πρώτης

περιόδου, 1889-1905, χρησιμοποιήθηκε ως πρώτο-εθνικιστικό εργαλείο200,

την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και του Αγώνα Ανεξαρτησίας

(Kurtuluş Şavası)201 λειτούργησε ως κάλεσμα των μουσουλμάνων να

διενεργήσουν Τζιχάντ εναντίων των Ευρωπαίων202, αργότερα στην

εγκαθίδρυση του κεμαλικού πολιτικού συστήματος προτιμήθηκε η απόρριψη

του, αφού η επίσημη γραμμή ήταν η κοσμικότητα του καθεστώτος. Σε αυτό το

έντονα κοσμικό πλαίσιο της επίσημης κρατικής ιστοριογραφίας, οι κατακτήσεις

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παρουσιάζονται ως μια παράδοση που

αναδύεται από τους Τούρκους της Κεντρικής Ασίας της προ ισλαμικής

περιόδου, ενώ το Ισλάμ ευθύνεται για την αποσάθρωση του Οθωμανικού

κράτους203. Εν τούτοις, αντιφατικός προκύπτει, όπως και πολλά άλλα σημεία

της ορθόδοξης τούρκικης ιστοριογραφίας, ένας πολύ συχνός τίτλος του

Ατατούρκ, ως gazi, δηλαδή πολεμιστής της πίστης204.

Κατά συνέπεια, η Νεοτουρκική περίοδος αποσιωπάται από την τουρκική

ιστοριογραφία για δύο λόγους: αφενός γιατί ανήκει στο οθωμανικό παρελθόν

αλλά και ειδικότερα, όπως θα δούμε παρακάτω, εξαιτίας του ρόλου του

Ατατούρκ μέσα στο κίνημα των Νεότουρκων. Συγκεκριμένα, το ζήτημα της

τουρκικής ιστοριογραφίας αναφορικά με το Νεοτουρκικό κίνημα και την

200 Ο Hanioğlu σημειώνει πως το Ισλάμ χρησιμοποιήθηκε από τους Νεότουρκους στην προπαγανδιστική τους δραστηριότητα αρχικά προβάλλοντας το επιχείρημα πως το Şerıat υπαγορεύει την εγκαθίδρυση συνταγματικού καθεστώτος στην Τουρκία: Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, ο.π., σ.σ. 34 κ.ε.,ο ίδιος, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 4. 201 Η περίοδος του Αγώνα Ανεξαρτησίας (Kurtuluş Şavası) κατά κόρον θεωρείται από τους Τούρκους ιστορικούς ότι αρχίζει το 1918 ή 1919 και ολοκληρώνεται το 1923, με την δημιουργία της Τουρκικής Δημοκρατίας. Επικράτησε η συγκεκριμένη περιοδολόγηση, κυρίως εξαιτίας της άφιξης του Ατατούρκ στην Ανατολία το 1919, σηματοδοτώντας την «πτώση του Νεοτουρκικού καθεστώτος, και την απαρχή της Τουρκικής αναγέννησης», παρά το γεγονός ότι ο Αγώνας Ανεξαρτησίας του Οθωμανικού κράτους είχε αρχίσει να οργανώνεται πολύ πριν την άφιξη του Ατατούρκ στην Ανατολία. Η συγκεκριμένη επιλογή θα αναλυθεί στην συνέχεια της παρούσας μελέτης. Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progresss in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ.σ. 76 κ.ε. 202 Zürcher, Turkey A Modern History, ο.π., σ. 119. 203 Ersanlı, ο.π., σ.σ.115-118. 204 Howard A. Douglas, The Greenwood Histories of the Modern Nations The History of Turkey, Greenwood Press Westport, 2001, σ. 91.

53

Επανάσταση του 1908 θα εξεταστεί διεξοδικά στο τελευταίο τμήμα αυτής της

μελέτης.

2.2 Οι Νεότουρκοι: Ενωτικοί και Κεμαλιστές

Σε αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εκτιμήσουμε κατά πόσο η

Οθωμανική ιστορία εξελίσσεται σε τουρκική και η πολυεθνική θρησκευτική

αυτοκρατορία σε εθνικό κοσμικό κράτος, καθώς όπως διαπιστώσαμε, η

πρώιμη επίσημη κεμαλική κρατική ιδεολογία του θετικισμού-υλισμού205

κρατισμού λαϊκισμού (ποπουλισμού)206 και εθνικισμού (αντί-ιμπεριαλισμού)

διαμορφώθηκε από το 1889 μέχρι το 1908207. Η αποδοχή της Κεμαλικής

επανάστασης, ως προέκταση του Νεοτουρκικού κινήματος208, βοηθά τον

μελετητή να κατανοήσει τις σύγχρονες εξελίξεις και τις μεταρρυθμίσεις της

Τουρκίας. Για αυτόν τον λόγο, εξαιτίας των κοινών χαρακτηριστικών που

συνδέουν τους Νεότουρκους με τους Κεμαλιστές, στο παρόν τμήμα της

εργασίας όταν αναφερόμαστε σε Νεότουρκους εννοούμε το κίνημα στο

σύνολό του, μέχρι και το 1950, ενώ όταν αναφερόμαστε σε Ενωτικούς

εννοούμε τους Νεότουρκους της περιόδου 1889-1919.

Για να γίνει κατανοητή η Νεοτουρκική καταγωγή των κεμαλιστών είναι

σημαντικό να καταγραφούν τα κοινά χαρακτηριστικά των Ενωτικών με τους

Κεμαλιστές. Αρχικά, αυτό που δεν διαχωρίζει τους Ενωτικούς από τους

Κεμαλιστές, είναι η οργανωτική δομή και το κοινό κοινωνικό, γεωγραφικό και

205 Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ. 6-7. Οι απόψεις του Ριζά Μπέη για τις Αρχές του Wilson αντανακλούν την θετικιστική, εθνικιστική και λαϊκιστική-ποπουλιστική θεώρηση της Ρεπουμπλικανικής περιόδου: Demirbaş, ο.π., σ. σ. 78-79. Ως προς τον « πατριωτικό κρατισμό» των Ενωτικών βλ. Eric Hobsbawm, Nations and Nationalism Since 1780, Cambridge University Press, Cambridge, 1990, σ.σ. 73–74, T. Feyzıoğlu, ‘’Türk İnkilabinin Τemel Τaşı: Laiklik’’ ın Atatürk Düşüncesinde: Din ve Laiklk, [: «Βασικό Θεμέλιο της Τουρκικής Επανάστασης: Ο λαικισμός» στην Ιδεολογία του Ατατούρκ], Atatürk Araştirma Merkezi ve Dıvan Yayıncılık, Ankara, 1999. 206 Hanioğlu, “Genesis of the Young Turks Revolution of the 1908”, ο.π., σ. 280. Feyzıoğlu T., ‘’Türk İnkilabinin Τemel Τaşı: Laiklik’’ ın Atatürk Düşüncesinde: Din ve Laiklik”,ο.π. 207 Η περίοδος ορίστηκε από το 1889-1908 εξαιτίας του πραξικοπήματος του 1908, και της στρατιωτικοποίησης της πολιτικής. Ο Hanioğlu υποστηρίζει ότι η ιδεολογία αυτή διαμορφώθηκε από το 1889 μέχρι το 1902: Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ.216, ο Zafer Toprak και ο Erik J. Zürcher θεωρούν την περίοδο 1908-1950 ενιαία ιδεολογικά: Zafer Toprak, ο. π., önsöz [εισαγωγή], Zürcher, “The Ottoman Legacy of the Turkish Republic; An attempt at a Νew Periodization”, ο.π., σ.σ. 237-253. Όπως επίσης και οι Enver Z. Karal , “The Principles of Kemalism” στο Kazancıgil Ali &Özbudun Ergun (ed.), ο.π., σ. 23 και Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ.σ. 4-27, Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ.σ. 61, 306, 312. 208 Hasan Kayali, Arabs and Young Turks Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, University of California Press 1997, εισαγωγή.

54

εθνικό προφίλ209. Τούρκοι, Άραβες, Αλβανοί, Κούρδοι και Κιρκάσιοι νέοι

άνδρες μουσουλμάνοι, οργανώνουν Νεοτουρκικές μυστικές οργανώσεις

αντιπολιτευόμενες στον αυταρχισμό του Χαμίτ και αυξάνουν την επιρροή τους

με το «σύστημα πυρήνες». Αργότερα, Μετά την Επανάσταση του 1908, παρά

το γεγονός ότι η Κ.Ε.Π. έγινε πολιτικό κόμμα, η εξουσία παρέμεινε στην

Κεντρική Επιτροπή. Αντιστοίχως, οι Κεμαλιστές ξεκίνησαν ως τοπική και

περιφερειακή εθνική αντίσταση και εξελίχθηκαν σε κόμμα, ενώ το Εθνικό

Συμβούλιο λειτουργούσε ως προέκταση της εκτελεστικής εξουσίας210. Επίσης,

και οι δύο οργανώσεις δρούσαν με ανεπίσημα δίκτυα και διαπροσωπικές

σχέσεις.

Η ιδεολογία των Ενωτικών και Κεμαλιστών Νεοτουρκικής προέλευσης

απαντούσαν εξίσου στο ερώτημα Bu devlet nasıl kurtarılabilir?. Η απάντηση

που έδιναν και οι δύο είναι εκμοντερνισμός και εκδυτικοποίηση, παρά το

γεγονός ότι ο βαθμός αυτής της διαδικασίας εμβάθυνσης δεν είναι ξεκάθαρος

και από τις δύο ομάδες. Ο εθνικισμός υπήρξε πολιτική επιλογή και των δύο,

ανεξαρτήτως της διαφορετικής προσέγγισης στον Παντουρκισμό και τους

πληθυσμούς της Κεντρικής Ασίας, λόγω εξωτερικών πολιτικών

παραγόντων211.

Η σημαντικότητα της επανάστασης του 1908 έγκειται ακριβώς σε αυτό το

σημείο: είναι η πρώτη υπέρβαση της σουλτανικής-αυτοκρατορικής εξουσίας

από μια ομάδα «πατριωτών»212, αλλά κυρίως από τον στρατό. Ο αντίκτυπος

της Επανάστασης του 1908 στην πολιτική ζωή της Τουρκίας μπορεί να

209 Zürcher, “The Young Turks: Children of the Borderlands?”, ο.π., σ.σ. 279-283. 210Zürcher, “The Ottoman Legacy of the Turkish Republic; An attempt at a Νew Periodization”, ο.π., σ.σ. 237-253Andrew Mango, Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, The Overlook Press, Woodstock & New York, 2002, σ. 278. 211 Όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε πόλεμο με την Ρωσία συναντάμε το επιχείρημα της «απελευθέρωσης» των «τουρκικών λαών», ενώ κατά την περίοδο του Απελευθερωτικού Αγώνα της Τουρκίας από το 1919 κ.ε., η Ρωσία υποστηρίζει οικονομικά των αγώνα εναντίων των Ιμπεριαλιστών, ενώ την περίοδο του Ψυχρού πολέμου η Τουρκία εντάσσεται στις Δυτικές Δυνάμεις, και ο Παντουρκισμός επιστρέφει στην πρωτοκαθεδρία της προ Κεμαλικής περιόδου: J. M. Landau, Παντουρκισμός, Το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, ο.π., σ. 30 κ.ε., T. Lothrop Stoddard, “Pan-Turanism”, The American Political Science Review, Vol. 11, No. 1. (Feb., 1917), σ.σ. 12-23. 212 Η άποψη ότι μια ομάδα πατριωτών στρατιωτικών υπήρξε ο κύριος αίτιος της Επανάστασης, αποτελεί κύρια αφήγηση της τουρκικής ιστοριογραφίας. Ο Hanioğlu υποστηρίζει πως το Ανατολικό Ζήτημα και πιο συγκεκριμένα το Μακεδονικό συνδέεται άμεσα με την Επανάσταση του 1908, καθώς ήταν ουσιαστικά αντίδραση στην σύνοδο του Ρεβάλ οργανωμένη από το κεντρικό Κ.Ε.Π. στην Θεσσαλονίκη και το παράρτημα της Οχρίδας και του Μοναστηρίου: Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, ο.π., σ. σ. 265-278.

55

χαρακτηριστεί ως το «κεμαλικό κεκτημένο», που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η

πολιτικοποίηση του στρατού ή αλλιώς στρατιωτικοποίση της πολιτικής213. Και

ενώ η άποψη του N. Turfan ότι ο στρατός στην πολιτική ζωή της Τουρκίας

είναι κατάλοιπο από τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ίσως

δεν απορρίπτεται, εντούτοις από το 1908 αποκτά νέο νόημα που το διατηρεί

μέχρι σήμερα: είναι ο θεματοφύλακας της κοσμικότητας του καθεστώτος.

Ως προς την κοσμικότητα του καθεστώτος, η σχέση των Νεότουρκων με το

Ισλάμ αποκαλύπτει την κοσμοθεωρία του κινήματος: Το Ισλάμ

χρησιμοποιήθηκε όπως είδαμε παραπάνω, ως πρωτοεθνικιστικό εργαλείο

προκειμένου να επιτευχθούν πολιτικές σκοπιμότητες. Για παράδειγμα, το

επιχείρημα ότι το σύνταγμα είναι μια ισλαμική αρχή και η χρήση του Ισλάμ

προκειμένου να διαμορφωθεί μια κοινή συνείδηση στην “Umma”,

επιβεβαιώνουν την χρησιμοθηρική αντιμετώπιση του Ισλάμ214. Αργότερα,

προωθήθηκε από τον Ζίγια Γκιοκάλπ η χρήση του Ισλάμ ως μέσω κοινωνικού

ελέγχου ή πυλώνα της νέας κοινωνίας215. Αντιθέτως, όταν το Ισλαμικό

επιχείρημα δεν ευνοούσε τις πολιτικές σκοπιμότητες, υπήρχε διαφορετική

αντιμετώπιση: στην αντεπανάσταση του 1909 ή το 31 Mart Vak’asi, όταν

συντηρητικοί κύκλοι ζήτησαν την επάνοδο του καθεστώτος στις ισλαμικές

αρχές, η αντίδραση του Κ.Ε.Π. ήταν ρηξικέλευθη, αφού τα ισλαμικά αιτήματα

κριθήκαν «επικίνδυνα για το συνταγματικό καθεστώς». Επιπλέον, όπως

προαναφέρθηκε, το 1914 το Ισλάμ λειτούργησε ως σειρήνα σύμπραξης των

μουσουλμάνων στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τζιχάντ επίσης κηρύχτηκε

και κατά την διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα της Τουρκίας (Kurtuluş

213 Ο M. Naim Turfan υποστηρίζει ότι οι απαρχές της πρωτοκαθεδρίας του στρατιωτικού παράγοντα στην Τουρκική πολιτική ζωή δεν εντοπίζονται στην Νεοτουρκική περίοδο, αλλά στην «χρυσή εποχή» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή την περίοδο των κατακτήσεων: Turfan, ο.π., σ.σ. 15-23, 180-181. Ο Metin Heper ωστόσο περιέργως καταθέτει ότι στην Νεοτουρκική περίοδο η στρατιωτική παράδοση αποσύρθηκε από την πολιτική: Metin Heper, The State Tradition in Turkey, Beverley, Eothen, 1985, σ.53. Ο Gwynne Dyer γράφει για την κοινή στρατιωτική καταγωγή των Ενωτικών και των Κεμαλικών Νεότουρκων: Gwynne Dyer, “The Origins of the 'Nationalist' Group of Officers in Turkey 1908-18”, Journal of Contemporary History, Vol. 8, No. 4. (Oct., 1973), σ.σ. 121-164. 214 Mardin, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, ο.π., σ.σ.197-211, Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, ο.π., σ.σ. 50-80, ο ίδιος, The Young Turks in Opposition, ο.π, σ.σ. 4, 50, Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ.σ. 11-12, 16-18, 26 και Turfan ο.π., σ.σ. 80, 180-181. 215 Mardin, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, ο.π., σ. 26. Αναφερόμαστε στις Αρχές του Τουρκισμού που διαχωρίζουν την κουλτούρα από τον πολιτισμό και εντάσσουν την θρησκεία στην κουλτούρα ως κοινό στοιχείο του πληθυσμού και την υιοθέτηση της δυτικής τεχνοκρατίας στον πολιτισμό, τον οποίο είναι θεμιτό να υιοθετούν οι Τούρκοι: Γκιοκάλπ, Αρχές Τουρκισμού, ο.π., σ.σ. 45-83.

56

Şavası) το 1919, ενώ το 1925 η αντεπανάσταση κατεστάλη με την αιτιολογία

ότι ήταν θρησκευτικό φονταμενταλιστικό κίνημα216.

Οι Νεοτουρκικές κοσμικές μεταρρυθμίσεις217 και η πρωτοκαθεδρία του

στρατού, αποκρυσταλλώνουν την σύγχρονη τουρκική πολιτική κουλτούρα218.

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι

η Νεοτουρκική Επανάσταση του 1908 αποτελεί κομβικό σημείο της

Οθωμανικής και σύγχρονης τουρκικής ιστορίας, καθώς διαμορφώνει τον

συνεκτικό κρίκο της εξέλιξης της πολυεθνικής θρησκευτικής αυτοκρατορίας σε

ένα κοσμικό εθνικό κράτος219. Επιπλέον, το 1908 τέθηκαν τα θεμέλια της

διαδικασίας διαμόρφωσης ενός σύγχρονου εθνικού και κοσμικού καθεστώτος,

την οποία ολοκλήρωσε ο Κεμάλ Ατατούρκ.

Αυτή η άποψη της εξέλιξης δεν είναι αποτυπωμένη στην τουρκική

ιστοριογραφία, αφού η «Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος», θεωρείται η

προϊστορία της Δημοκρατίας προσδίδοντας στη Νεοτουρκική περίοδο και την

ύστερη οθωμανική ιστορία έναν τελολογικό χαρακτήρα220. Η περίοδος του

Απελευθερωτικού Αγώνα 1919-1922, θεωρείται η πρώτη φάση της ιστορίας

της Δημοκρατίας της Τουρκίας, διαμορφώνοντας μια αυστηρή τομή με το

παρελθόν, χωρίς να διευκρινίζονται οι συνεκτικοί δεσμοί των Ενωτικών με τον

Αγώνα Ανεξαρτησίας ή την ενσυνείδητη οργάνωσή του Απελευθερωτικού

Αγώνα από τους Ενωτικούς. Όπως χαρακτηριστικά καταθέτει ο Erik J.

Zürcher, «(…) η πρωτοβουλία για τον Αγώνα Ανεξαρτησίας ανήκε στους

ίδιους εκείνους ηγέτες των Νεότουρκων που είχαν καταλάβει την εξουσία στην

Τουρκία μεταξύ 1913-1918, και η ανακήρυξη της Προεδρευόμενης

Δημοκρατίας υπήρξε στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ενός πραξικοπήματος

στο εσωτερικό του κινήματος για την υπεράσπιση των εθνικών δικαίων. Αυτό

υπήρξε αποτέλεσμα της δράσης μιας ριζοσπαστικής πτέρυγας υπό την

216Zürcher, “The Ottoman Legacy of the Turkish Republic; An Attempt at a New Periodization”, ο.π., σ.σ. 237-253 και Ahmad, Turkey: The Quest for Identity, ο.π., σ. 80. 217 Μέχρι το 1917 πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες Ενωτικές μεταρρυθμίσεις αναφορικά με το Δίκαιο, την κοινωνική ζωή και την οικονομία, οι οποίες επισκιάστηκαν από τις κεμαλικές ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις. 218 M. Şükrü Hanioğlu, “Garbcılar: Their Attitudes toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish Republic”, Studia Islamica, No. 86. (1997), σ.σ. 133-158. 219 Ο Kushner υποστηρίζει ότι η Νεοτουρκική περίοδος εννοώντας την δεκαετία 1908-1918, «μπορεί να θεωρηθεί ως [μια περίοδος] που επιτάχυνε την ‘μετατροπή’ του Τουρκισμού και προετοίμασε το έδαφος για τον κεμαλισμό»: David Kushner, “Self-Perception and Identity in Contemporary Turkey”, Journal of Contemporary History, Vol. 32, No.2, σ. 221. 220 Zürcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, ο.π., Εισαγωγή.

57

καθοδήγηση του Μουσταφά Κεμάλ Πασά Ατατούρκ. Για την μεγάλη

πλειοψηφία, όχι μόνο του απλού λαού, αλλά επίσης της ηγεσίας, ο σκοπός

του Αγώνα μεταξύ 1918-1922 δεν ήταν η ίδρυση ενός τουρκικού κράτους,

αλλά η διατήρηση του Οθωμανικού σουλτανάτου και χαλιφάτου»221.

Από την Νεοτουρκική επανάσταση του 1908 μέχρι το 1950 η Οθωμανική

ιστορία εξελίσσεται σε τουρκική-εθνική, με πολιτικούς, ιδεολογικούς και

οικονομικούς όρους. Ο φιλελευθερισμός και ο πλουραλισμός διαδέχεται τον

αυταρχισμό, την επιλογή ή την ανάγκη για πολιτικό, οικονομικό και

πολιτισμικό εθνικισμό συνδυασμένο με μια σειρά από κοσμικές

μεταρρυθμίσεις. Ο δεσποτισμός ως πολιτική επιλογή των Ενωτικών, ή το

μονοκομματικό καθεστώς των Κεμαλικών υπήρξε κυρίαρχο από το 1913

μέχρι το 1918 και το 1925 μέχρι το 1950222. Η αντίληψη ότι αυτή η περίοδος

αποτελεί μια συνεκτική Νεοτουρκική περίοδο, χωρίς τις αυστηρές τομές του

1908, 1919, 1922, 1923 ή το 1926 δεν είναι αποδεκτή από την τουρκική

ιστοριογραφία, αφού η «Κεμαλική Επανάσταση» ανεξαρτήτως των

ιδεολογικών, και προσωπικών δεσμών με τους Νεότουρκους, αποκτά

προτεραιότητα μέχρι τον θάνατο του Ατατούρκ το 1938223. O Sina Akşin μας

ενημερώνει πως αν θα έπρεπε να αρχίσουμε την Τουρκική Σύγχρονη Ιστορία

του 20ου αιώνα, αυτή θα ήταν επιθυμητό να αρχίσει το 1923 ή στις 19 Μάη το

1919, ή στις 23 Απριλίου το 1920. Μάλιστα η καθιέρωση ως ιστορική αρχή το

1908, μπορεί να έρχεται κάπως αντίθετη με το Κεμαλικό πνεύμα224 . Συνεπώς,

η προαναφερθείσα προτεραιότητα, προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στην

τουρκική εθνική ιστοριογραφία, καθώς ήταν βασισμένη κυρίως στα

απομνημονεύματα του Ατατούρκ, το Nutuk, το όπλο του εναντίον των

πολιτικών του αντιπάλων και η απάντησή του στην πολιτική εθνοκάθαρσης

που ακολούθησε.

221 Αυτόθι, σ.19. 222Zürcher,” The Ottoman Empire and the Turkish Republic: an Attempt at a New Periodisation”, ο.π., σ.σ.237-253. 223 Αυτόθι και Kieser, ο.π., σ.ΙΙΧ-Χ. 224 “Türk Yakın çağı’ nı 20. yüzyılında başlatmak gerekiyorsa bunu 1923’ de veya 19 Mayıs 1919’ da ya da 23 Nisan 1920’ de başlatmak isteyebilirler. Hatta 1908 tarihini başlangıç olarak almayı biraz da Atatürkçülüğün ruhuna aykırı bulabilirler” : Sina Akşin (ed.), Türkiye Tarihi Vol.4, Çağdas Türkiye 1908-1980, [:Τουρκική Ιστορία 4 τόμ. Συγχρονη Τουρκία 1908-1980] Cem Yayınları, 8. Basim 2005, Önzöz, σ.11.

58

2.3 Ο Ρόλος του Μουσταφά Κεμάλ στο Κ.Ε.Π.

Γιατί συμβαίνει λοιπόν αυτή η επιλογή των ιστοριογράφων; Η απάντηση

στο ερώτημα είναι ευνόητη αν αναλογιστούμε τον ρόλο του Ατατούρκ στο

Νεοτουρκικό κίνημα και την Επανάσταση του 1908. Για να γίνει αντιληπτή η

θέση του Ατατούρκ στο Νεοτουρκικό κίνημα πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο

Πόλεμο, θα πρέπει να παρουσιάσουμε τις σχέσεις του με το κίνημα μετά τον

Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο εγχείρημα της παρουσίασης αυτής,

απαραίτητο στοιχείο αποτελεί η δομή και τα ανεπίσημα δίκτυα με τα οποία

εξελίχθηκε το Κ.Ε.Π.225. Ο Zürcher υποστηρίζει πως το δίκτυο με το οποίο οι

Νεότουρκοι κινήθηκαν ήταν βασισμένο σε οικογενειακούς δεσμούς, φιλίες, και

κοινό μορφωτικό επίπεδο, δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα226. Για την

απάντηση του παραπάνω ερωτήματος, αρχικά θα πρέπει να είναι κανείς

κριτικός απέναντι στα απομνημονεύματα του Ατατούρκ, καθώς γράφτηκαν σε

συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο, με σκοπό να επικρίνουν το Κ.Ε.Π.

Αρχικά θα πρέπει να δεχτούμε, παρά το γεγονός ότι δεν αναφέρεται στα

απομνημονεύματά του Ατατούρκ, ότι ο ίδιος λειτουργούσε ως κανονικό μέλος

του Κ.Ε.Π. στον κύκλο των στρατιωτικών από το 1908 μέχρι το 1912227. Αυτό

το γνωρίζουμε γιατί στην επανάσταση του 1908 υπήρξε μέλος του κινήματος

και επιστάτης της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης Μοναστηρίου

(?)228 ενώ στην αντεπανάσταση του 1909 υπηρετεί στις επιχειρήσεις του

Στρατού Δράσης (Hareket Ordusu) υπό τις εντολές του Σεβκέτ Πασά (Şevket

Paşa) και του Ενβέρ, του «ήρωα της Ελευθερίας». Επιπροσθέτως ο

Μουσταφά Κεμάλ ανήκει στον κύκλο του Αχμέτ Τζεμάλ (Ahmet Cemal), ο

οποίος είναι χαμηλόβαθμος κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου

Πολέμου229.

Ο Μουσταφά Κεμάλ είχε δημιουργήσει αντιπάλους μέσα στο κίνημα,

καθώς επέμενε στην αποδέσμευση του στρατού από την πολιτική, ενώ

225 Tunaya, Turkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, σ.σ. 147-206. 226 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ.σ. 48-9. 227 Το Nutuk ξεκινά από την αποστολή του Μουσταφά Κεμάλ Πασά στην Σαμσούντα. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, ο.π., σ. 7. 228 Δεν αναφέρεται η συγκεκριμένη γραμμή, ωστόσο το συμπερένουμε από αναφορές στα απομνημονεύματα του Ενβέρ. Enver Paşa, ο.π., σ. 104. 229 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., Mango, ο.π., σ. 87.

59

ταυτόχρονα είχε προσωπική αντιπαράθεση με τον Ενβέρ230 την περίοδο των

Βαλκανικών εξαιτίας της στρατιωτικής του ισχύος από το 1913 κ.ε. Η ισχύς

του Ενβέρ προκύπτει από τις ήττες της αυτοκρατορίας στους Βαλκανικούς και

το πραξικόπημα του 1913, εξαιτίας της αντι-Ενωτικής κυβέρνησης του Κιαμίλ

Πασά (Kâmil Paşa). Επίσης, ο Ενβέρ κερδίζει την Αδριανούπολη, γίνεται

υπουργός πολέμου το 1914 και δίνει οργανωτική δομή στους Fedai του,

οργανώνοντας την Teşkilat-i Mahsusa. Τον επόμενο χρόνο ο Μουσταφά

Κεμάλ ως διοικητής της 9ης μεραρχίας σημειώνει επιτυχία στην Καλλίπολη

κερδίζοντας τον τίτλο του Πασά. Και ενώ η αντιπαράθεσή του Μουσταφά

Κεμάλ Πασά με τον Ενβέρ συνεχίζεται όντας πολιτικά απομονωμένος εξαιτίας

των πεποιθήσεών του για απομάκρυνση του στρατού από την πολιτική, το

1916 κατηγορείται πως είναι εμπλεκόμενος σε πραξικοπηματική απόπειρα

εναντίον της κυβέρνησης.

Σημείο τομή στην τουρκική ιστοριογραφία αποτελεί ο Αγώνας

Ανεξαρτησίας 1919-1923. Στην “ορθόδοξη” ή στην πολικώς ορθή

ιστοριογραφία η τουρκική αναγέννηση και η πτώση του Ενωτικού καθεστώτος

πραγματοποιείται το 1918. Πράγματι, το 1918 πολλοί Ενωτικοί

εγκαταλείπουν την χώρα από φόβο μην λάβει μέτρα εναντίον τους η Entente

εξαιτίας της στάσης τους απέναντι στους Αρμένιους231, το κόμμα διαλύεται και

δημιουργούνται καινούρια: τα κυριότερα είναι το Teceddüt Fırkası232, που είχε

μικρή διάρκεια και το Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası, στο οποίο

συμμετέχει και ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά233 . Στο συνέδριο της Σεβάστειας

(Sivas), που παίρνουν μέρος κυρίως οι εθνικιστές, ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά

ζητά ανεξαρτησία από την Κ.Ε.Π. και αποφασίζεται σύσταση τοπικών

αντιστασιακών οργανώσεων. Ο Esat Paşa Işık, πολιτικός αντίπαλος του 230 Zürcher, ο.π., σ.σ. 45 κ.ε., Hüseyin Cahit Yalçın, İttihatçi Liderlerin Gizli Mektupları, [: Η Κρυφή Αλληλογραφία των Ηγετών των Ενωτικών], Temel Yayınları, İstanbul, 2002, σ.σ. 17, 80 Zeki Arıkan, “Muhhitin Birgen ve Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele”[: Ο Μουχιτίν Μπιργκέν και ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά και ο Εθνικός Αγώνας], Atatürk Yolu Dergisi, V/20 (1997), σ.σ.365-386, σ.σ. 366, 368. Mango, σ.σ. 111, 127, 131, 138-139, 165, 171, 181, Süleyman Kocabaş, ο.π., σ. 280. Χαρακτηριστικά ο Κεμάλ Ατατούρκ λέει: ben Enver’ i sevmezdim; [Εγώ δεν συμπαθoύσα τον Ενβέρ] : Kazim Namı Duru, ο.π., σ. 58. 231 Μετά την συνθήκη του Μούδρου ο Ταλάτ, ο Ενβέρ και ο Τζεμάλ Πασάς εγκατέλειψαν την χώρα και πήγαν στην Γερμανία: Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π., σ. 121. 232 Στην σύσταση αυτού του κόμματος σημαντικός παράγοντας ήταν ο Muhittin Bırgen : Arıkan, ο.π., σ. 372. 233 Αυτόθι, σ. 121 και Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. 76

60

Μουσταφά Κεμαλ Πασά234, τον Νοέμβρη του 1918 οργανώνει το Εθνικό

Συνέδριο (Millî Kongre) με σκοπό να φέρει στο φώς το εθνικό ζήτημα,

εξυπηρετώντας το πρόγραμμα των εθνικιστών στην Ανατολία. Οι Τουρκικές

Εστίες, (Türk Ocağı)235 με ηγέτη τον Zıya Gökalp, κέντρο πολιτικής επιρροής

του Κ.Ε.Π., έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην οργάνωση του συνεδρίου αυτού.

Παρά την όποια διάσπαση, στις εκλογές του 1919 οι Ενωτικοί κερδίζουν ξανά

την πλειοψηφία του κοινοβουλίου.

Ιδιαίτερης σημασίας για τον Αγώνα Ανεξαρτησίας διαδραμάτισε η

οργάνωση Karakol (Αστυνομία), η οποία εφοδίαζε με όπλα μέσω της

Teşkilat- i Mahsusa και η Esnâf που εκτούρκιζε μειονοτικούς προκειμένου να

διαμορφώσει μια μέση τάξη για να ελευθερώσει την τουρκική οικονομία 236. Η

Karakol συστήθηκε από τον Ταλάτ το 1918 με σκοπό να οργανώσει

αντιστασιακό κίνημα στην Ανατολία237. Το Κομιτάτο για την Υπεράσπιση των

Εθνικών Δικαιωμάτων των Ανατολικών Επαρχιών (Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i

Hukuk-ı Milliye Cemiyeti) ιδρύεται στην Κωνσταντινούπολη από τους

Ενωτικούς των Ανατολικών επαρχιών πιθανότατα για να αντιμετωπίσουν τις

Αρμενικές επιδιώξεις, ενώ τον Ιούλιο του επόμενου χρόνου οργανώνεται το

Συνέδριο της Σεβάστειας238. Χαρακτηριστικά στις 24 Ιανουαρίου το 1919 η

The Times γράφει: «Πολλά μέλη του Κομιτάτου φεύγουν για τις επαρχίες για

να ενισχύσουν τους συντρόφους τους και τελικά να οργανώσουν στρατιωτικές

ομάδες239», και στις 5 Φεβρουαρίου το 1919: « Η οργάνωση του Κομιτάτου

Ένωση και Πρόοδος συνεχίζει να δρα στην Μικρά Ασία, όπου οι Νεότουρκοι 234 Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ. 404 235 Οι Τουρκικές Εστίες συστήθηκαν το 1911 με σκοπό να προωθήσουν τις τουρκικές και παντουρκικές εθνικιστικές ιδέες. Αρχικά δεν ήταν αποτελεσματική η προπαγάνδα τους καθώς η κυβέρνηση προσπαθούσε να σώσει την αυτοκρατορία με οθωμανικές πολιτικές. Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1913, η ιδεολογία που προωθούσαν κέρδισε την πλειοψηφία του πληθυσμού: Αυτόθι, σ.σ. 201, 106, 378 και Landau, Παντουρκισμός, Το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, ο.π., σ. 28-48, Arai, ο.π., σ.σ. 111-127. 236 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ.σ. 49-53. 237 Όλα τα μέλη της Karakol εκδιώχθηκαν το 1926 και δεν έχουν γράψει απομνημονεύματα. Κατηγορήθηκαν οι περισσότεροι χωρίς αποδείξεις για την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Κεμάλ Ατατούρκ. Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ.σ. 80-85 και ο ίδιος, “Yüzellilikler, [: Οι εκατονπενηντάρηδες]”, Encyclopaedia of Islam, Leiden: Brill, 2002, vol. 11, σ. 363. 238 Zürcher Erik Jan, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, Middle Eastern Studies, Vol: 22 (4), October, 1986, σ.σ. 562-570, σ. 563,Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ.σ. 490-491. 239 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π., σ. 87.

61

άφησαν απόστρατους με τον στρατό τους και που ένα αχανές σύστημα

όπλων οργανώνεται κρυφά240». Επίσης, αντίθετα με την επίσημη

ιστοριογραφία, την πρώτη περίοδο του Αγώνα Ανεξαρτησίας, 1918-1920, ο

επικρατέστερος στρατιωτικός στην Ανατολία, ήταν ο Kâzim Karabekir καθώς ο

στρατός του ήταν τακτικός και η μοναδική δύναμη των εθνικιστών241.

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν περίτρανα ότι η κυβέρνηση του Κ.Ε.Π.

δεν αποκόπτεται από τις εξελίξεις με το τέλος του Α’ παγκοσμίου Πόλεμου και

την απαρχή του Αγώνα Ανεξαρτησίας και ότι η ελληνική απόβαση στην

Σμύρνη το 1919 δεν αποτέλεσε την απαρχή του Αγώνα Ανεξαρτησίας, αλλά

δίνει την δυνατότητα στις ήδη οργανωμένες αντιστασιακές ομάδες να

χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη. Τα ξεκάθαρα σχέδια των Ενωτικών για τον

Αγώνα Ανεξαρτησίας ακυρώνουν την επίσημη θέση της τουρκικής

ιστοριογραφίας ότι ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά ήταν ο υπεύθυνος για την

εξέλιξη αυτή242. Ο Karabekir γράφει: « Πολεμήσαμε στον Αγώνα

ανεξαρτησίας. Αν οι δημιουργοί του δεν το γράφουν, η ιστορία μετατρέπεται

σε παραμύθι» και πιθανότατα αναφερόμενος στο Nutuk «Η λάθος

πληροφόρηση είναι πηγή καταστροφής»243.

Πώς όμως ανελίχθηκε αυτή η προσωπικότητα που κατάφερε να επηρεάσει

τόσο την επίσημη ιστοριογραφία της Τουρκίας; Ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς,

δεν διέθετε θέση ισχύος και για να το καταφέρει αυτό προέβη σε μια σειρά

από στοχευμένες προσπάθειες. Αρχικά, προτείνει στον σουλτάνο να τον

διορίσει Υπουργό Πολέμου και αργότερα παρουσιάζεται στους Άγγλους ως

Αντιπρόσωπος του Οθωμανικού κράτους244. Οι προσπάθειες αυτές όμως όχι

μόνο δεν είχαν αποτέλεσμα αλλά τον απομόνωσαν ακόμα περισσότερο.

Προκειμένου να καταφέρει τον σκοπό του, να ανελιχθεί δηλαδή σε ένα

240 Αυτόθι. 241Zürcher, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, ο.π., σ.σ. 562-570, σ. 564. 242 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. σ. 105-106 και Erik Jan Zürcher, “Ataturk and the Start of the National Resistance Movement”, Anatolica 8 (1981), σ.σ. 99-113. 243Zürcher,, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, ο.π., σ.σ. 562-570, σ. 566. 244Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. 107.

62

πολιτικό αξίωμα, ζήτησε σε γάμο την κόρη του σουλτάνου Βαντχεντίν

(Vadhedin), την Σαμπίνα Σουλτάνα (Sabina Sultana)245 .

Όταν όμως προκύπτει η ανάγκη να σταλεί κάποιος στην Σαμψούντα να

κατευνάσει τα πνεύματα, ο σουλτάνος επιλέγει τον Μουσταφά Κεμάλ Πασά. Η

επιλογή αυτή πιθανότατα εξηγείται επειδή ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά ήταν

αποδεκτός από μη Ενωτικούς κύκλους246 λόγω της αντιπαράθεσής του με τον

Ενβέρ και τους συμμάχους στην Κωνσταντινούπολη, επειδή η κυβέρνηση

έπρεπε να στείλει κάποιον στρατηγό με Ενωτικό παρελθόν και τέλος επειδή

χωρίς αμφιβολία, ο Μουσταφά Κεμάλ υπήρξε από τους αναγνωρισμένους

στρατιωτικούς της εποχής247. Εντούτοις, ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς

χρονοτριβούσε και δίστασε πριν αποφασίσει να συμμετέχει στον Εθνικό

Αγώνα στην Ανατολία248. Όταν πήγε στην Ανατολία τον Μάη του 1919

προσπάθησε να ξεπεράσει την εθνική οργάνωση που ετοίμαζε την συνέλευση

του Ερζερούμ και να οργανώσει άλλη συνέλευση στην Σεβάστεια. Τελικά

συμμετείχε στην συνέλευση του Ερζερούμ και αργότερα συνέστησε την

Εθνοσυνέλευση της Σεβάστειας249.

Η αποστολή του Μουσταφά Κεμάλ στην Ανατολία από τον σουλτάνο, δεν

είχε ως σκοπό την αντιστασιακή δράση αλλά την ειρηνευτική πολιτική. Από

τότε και μετά ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά κατάφερε να διαμορφώσει τους όρους

που θα τον καταστήσουν Ατατούρκ, δηλαδή πατέρα των Τούρκων, και να

καθιερωθεί ως θρύλος για τον τουρκικό λαό. Το 1920, η Βρετανία

καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη, η Karakol διαλύεται250, οι στρατιωτικοί

του Υπουργείου Πολέμου χάνουν την εξουσία τους και οι ηγέτες των

245 Akşin, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, ο.π., σ. 118. 246 Η τότε κυβέρνηση ήτανε του Damat Ferit Paşa, γνωστού αντί-Ενωτικού. Μάλιστα ακόμα ένας λόγος που η κυβέρνηση ήταν αντίθετη με την πολιτική του Κ.Ε.Π. ήταν ότι ο Damat Ferit Paşa ήταν παντρεμένος με την αδελφή του σουλτάνου την Sultana Medina, αλλά και επειδή η κοινή γνώμη και η Ευρώπη αντιτίθετο αφενός στην πλήρη ανεξαρτησία που επεδίωκαν οι Ενωτικοί και αφετέρου στην εθνοκάθαρση που διέπραξαν εναντίον των Αρμενίων. Ο Sina Akşin χαρακτηριστικά υποστηρίζει πως ο σουλτάνος έδιωξε από το πλάνο τον Μουσταφά Κεμάλ, επειδή ήταν αντιδραστικός: Αυτόθι, σ. σ.117,118, 122. 247 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. σ. 116-117. 248 Zürcher, “Ataturk and the Start of the National Resistance Movement”, ο.π., σ.σ. 99-113. 249 Zürcher, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, ο.π., σ.σ. 562-570, σ. 566. 250 Οι ηγέτες της οργάνωσης Κarakol συνελήφθηκαν και εξορίστηκαν στην Μάλτα. Η Karakol αντικαταστάθηκε από την Mıllî Müdafaa, η οποία λειτουργούσε ως παράρτημα του Εθνικού Στρατού: Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ. 523.

63

Ενωτικών από το εξωτερικό είναι ξεκάθαρο ότι δεν θα επέμβουν. Η διαφορά

που προέκυψε στην Ανατολία δεν ήταν μεταξύ των Ενωτικών και των

Εθνικιστών αλλά όσων ακολουθούν τον Μουσταφά Κεμάλ Πασά και όσων δεν

τον ακολουθούν. Ο Ενβέρ οργανώνει στην Ανατολία την αντι-κεμαλική

πολιτική του αλλά η νίκη της ομάδας του Κεμάλ στο Σαγκάριο εναντίον των

Ελλήνων ανεβάζει το status του Μουσταφά Κεμάλ Πασά τόσο στο εσωτερικό

όσο και στο εξωτερικό251.

Επιπροσθέτως οι μαζικές πολιτικές εκκαθαρίσεις του 1926 αποκαλύπτουν

την διαδικασία που ακολούθησε ο Ατατούρκ για να εδραιωθεί στην πολιτική

ζωή της χώρας252. Η αποκάλυψη μιας συνομωσίας για δολοφονία του πατέρα

των Τούρκων το 1926, είχε ως αποτέλεσμα να συλληφθούν και να δικαστούν

πάνω από εκατό πρώην Ενωτικοί. Η απόπειρα δολοφονίας θεωρήθηκε

πραξικοπηματική ενέργεια σχεδιασμένη από το Κ.Ε.Π., και σύμφωνα με το

άρθρο 55 του ποινικού κώδικα κάποιοι καταδικάστηκαν και σε θάνατο. Παρά

το γεγονός ότι ο Κεμάλ δήλωνε ότι «είμαστε όλοι μέλη αυτού [ του Κ.Ε.Π.]»253,

ο κοινός παρονομαστής των κατηγορουμένων ήταν η σημαντική θέση τους

στον Αγώνα Ανεξαρτησίας και η αμφισβήτηση της ηγεσίας του Μουσταφά

Κεμάλ Ατατούρκ254.

Εξαιτίας λοιπόν του δευτερεύοντα ρόλου του Μουσταφά Κεμάλ στο

Νεοτουρκικό κίνημα μέχρι το 1919 και του πραξικοπήματος εναντίον του το

1926, που πιθανόν να ήταν και σχεδιασμένο από τον ίδιο τον Μουσταφά

Κεμάλ Πασά προκειμένου να απαλλαγεί από τους πολιτικούς του αντιπάλους,

εξηγούν την παράβλεψη της Νεοτουρκικής περιόδου στην Τουρκική

ιστοριογραφία. Συγκεκριμένα ο Şina Akşin υπογραμμίζει: «Η Νεοτουρκική

κίνηση δεν είναι αγαπητή από τους Κεμαλιστές γιατί κάποια μέλη της 251 Η Σοβιετική κυβέρνηση παρά τις επαφές της με τον Ενβέρ για την ενίσχυση του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα της Τουρκίας, μετά την νίκη στο Σαγκάριο αναγνωρίζει τον Μουσταφά Κεμάλ Πασά ως τον μοναδικό ηγέτη της αντίστασης: Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. 130. 252 Έχει επικρατήσει ο όρος εκατονπεντηντάρηδες για τους καταδικασθέντες πολιτικούς αντιπάλους του Ατατούρκ. Zürcher, “Yüzellilikler, ο.π., σ. 363. Τον Μάρτη του 1925 εισήχθη ο Νόμος Διατήρησης της Τάξης (Takrir-i Sükün Kanunu), σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύτηκε η λειτουργία του Προοδευτικού Δημοκρατικού Κόμματος (Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi) όπου συμμετείχαν οι εκατονπενηντάρηδες, αναμεσά τους και ο Kâzim Karabekir. Zürcher, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, ο.π.,σ. 564. 253 Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ. 560. 254 Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926,ο.π., σ. 159-160.

64

οργάνωσης Ένωση και Πρόοδος, επιχείρησαν στην Σμύρνη το 1926 μια

αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Κεμάλ Ατατούρκ255» και ο

M. Ş. Hanioğlu: «κατά την διάρκεια του ‘Αγώνα Εθνικής Ανεξαρτησίας’ το

1919-1922, οι ηγέτες της οργάνωσης ‘Ένωσης και Πρόοδος’ επιχείρησαν να

κυριαρχήσουν στην εθνικιστική κίνηση, με αποτέλεσμα να μεγαλώσει η ρήξη

ανάμεσα στην [οργάνωση] ‘Ένωση και Πρόοδος’ και στους νέους

Δημοκρατικούς ηγέτες, παρά το γεγονός ότι κάποτε όλοι τους ήταν μέλη της

Νεοτουρκικής οργάνωσης»256. Ένας ακόμη λόγος σε αυτήν την τουρκική

ιστοριογραφική παράληψη θα μπορούσε να είναι το γεγονός ότι οι Νεότουρκοι

επέλεξαν το στρατόπεδο των ηττημένων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ή

ακόμα υπερβάλλοντας, ότι οι ηγέτες του κινήματος των Νεότουρκων στα

πρώιμα στάδιά του δεν ήταν Τούρκοι.

Συμπερασματικά θα λέγαμε πως η επίσημη κεμαλική ιστοριογραφία η

οποία είτε ισχυρίζεται ότι ο Ατατούρκ είναι ο πραγματικός ιδρυτής του

Κ.Ε.Π.257 και οι Ενβέρ, Ταλάτ και Τζεμάλ Πασάς είναι ανεύθυνοι σφετεριστές,

είτε παρουσιάζει τον Μουσταφά Κεμάλ Πασά ως έναν στρατιωτικό ασύνδετο

με το Κ.Ε.Π.258, αποδεικνύεται πραγματικά αδύναμη. Το επιχείρημα ότι οι

‘’σφετεριστές’’ Ενβέρ, Ταλάτ και Τζεμάλ ανέκοψαν την πορεία του Μουσταφά

Κεμάλ και αναρριχήθηκαν στο στρατιωτικό και πολιτικό γίγνεσθαι με

αναξιοκρατικά μέσα απορρίπτεται καθώς η στρατιωτική εξέλιξη του τελευταίου

μέχρι το 1919 είναι παρόμοια με αυτές των στρατιωτικών της γενιάς του259.

255 Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ.σ. 11-12. 256 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, ο.π., σ. 5. 257 Ενδεικτικά: Taylan Sorgun, İttihat ve Terakki : Devlet Kavgası [: Ένωση και Πρόοδος: Κρατικός Καυγάς], Beyaz Balina Yayınları , İstanbul 2001, σ. 12. 258 Resimli Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi Cilt VI Komısyon Güven Yayınnevi İstanbul 1963, σ.σ. 3415-3424. 259 Βλ. Παράρτημα 1.

65

Τρίτο Κεφάλαιο: 3. Ιστοριογραφία της Νεοτουρκικής Επανάστασης: Ιστοριογραφικές

και Πολιτικές Προσεγγίσεις

Σύμφωνα με τα όσα έχουν αναφερθεί, δικαιολογούμε σε μεγάλο βαθμό την

απουσία έρευνας και ανάλυσης της Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου. Και

ενώ μέχρι το 1980 οι μελέτες που αφορούν το Νεοτουρκικό κίνημα είναι

ομολογουμένως ελάχιστες260, ο Sina Akşin το 1980 δημοσιεύει το Jön Türkler

ve İttihat ve Terakki και φέρνει το ζήτημα στο προσκήνιο261. Τότε ουσιαστικά

ξεκινά στην Τουρκία η ιστοριογραφική παραγωγή για το Νεοτουρκικό κίνημα

και την Επανάσταση του 1908. Οι μελέτες που αφορούν το ζήτημα αυτό

μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρείς βασικές κατηγορίες: Στην πρώτη

κατηγορία εντοπίζονται μελέτες που ερευνούν το Νεοτουρκικό κίνημα από το

1889 (την σύσταση του κινήματος) μέχρι και το 1908 (την Νεοτουρκική

Επανάσταση). Η δεύτερη κατηγορία είναι μελέτες που αφορούν την Δεύτερη

Συνταγματική Περίοδο, δηλαδή από το 1908 και μέχρι το 1913 ή το 1918 και

στην τρίτη κατηγορία που συμπεριλαμβάνεται και το 1919262. Στις μελέτες που

το Νεοτουρκικό κίνημα αντιμετωπίζεται στην ολότητά του, μέχρι και το τέλος

της μονοκομματικής περιόδου, 1950, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι εκείνες

που εξετάζουν την οικονομική ιστορική εξέλιξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας

και της Τουρκίας263.

260 Οι πλέον σημαντικές μελέτες Τούρκων και μη μέχρι το 1980 είναι: τα απομνημονεύματα του İbrahim Temo ο.π., και του Niyazi Resneli, ο.π, του Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π., του Αhmad, The Υoung Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish politics, 1908-1914, ο.π. και του Lewis, The Emergence of Modern Turkey, ο.π. Η πολιτική φιλοσοφία του Νεοτουρκικού κινήματος καταγράφεται αρχικά από τον Berkes, ο.π., τον Mardin, Continuity and Change in the ideas of Young Turks, ο.π., The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, ο.π, Jön Türklerin siyasî fikirleri, 1895-1908 και τον David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, Frank Cass, London, 1977. Ο Kushner κυρίως εξετάζει τις ιδεολογικές καταβολές της εξέλιξης της Ισλαμικής Αυτοκρατορίας και του Οθωμανικού σουλτανάτου σε εθνική Τουρκική Δημοκρατία. Ενώ ο Tarık Z. Tunaya στο Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, ξεπερνά τα εσκαμμένα και καταλήγει στο εντυπωσιακό -για την εποχή- συμπέρασμα ότι η Νεοτουρκική περίοδος υπήρξε το ‘‘εργαστήρι της Τουρκικής δημοκρατίας’’: Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, ο.π., σ. 167. 261 O Kemal Karpat το 1975 αναφέρει: «το Νεοτουρκικό κίνημα χρειάζεται περισσότερη ανάλυση και έρευνα»: Karpat, “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism”, ο.π., σ.σ. 276-277. 262 Μόνο η μελέτη του Tarık Z. Tunaya τηρεί αυτήν την περιοδολόγηση. Tunaya στο “Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952” , ο.π. 263 Ενδεικτικά: Zafer Toprak, ο.π.

66

3.1 Η Αντι-Ενωτική Προσέγγιση

Η τουρκική ιστοριογραφία, στο πολιτικό πλαίσιο που αναλύθηκε στο

προηγούμενο τμήμα της παρούσας μελέτης, μέχρι το 1980 είτε παραβλέπει

Νεοτουρκική περίοδο από το 1898 μέχρι το 1918, είτε της προσδίδει

τελολογικό χαρακτήρα προκειμένου να δοθεί έμφαση στον Αγώνα

Ανεξαρτησίας της Τουρκίας (1919-1923) και την ανακήρυξη της

Δημοκρατίας264. Η αδυναμία της τουρκικής ιστοριογραφίας στο Νεοτουρκικό

κίνημα ωστόσο δεν εντοπίζεται μόνο στην παράληψη αναφοράς στην

περίοδο, αλλά και στην καταγραφή αυτής με μελανούς χαρακτηρισμούς. Το

1940 ο Hikmet Bayur εγγονός του αντι-Ενωτικού Kıbrıslı Kâmil Paşa και

γενικός γραμματέας του πρωθυπουργού Ατατούρκ το 1932-1933, δημοσιεύει

το Türk İnkilâbı Tarihi [:Ιστορία της Τουρκικής Επανάστασης]265, το οποίο

αποτέλεσε βασική πηγή της τουρκικής ιστοριογραφίας τις επόμενες δεκαετίες.

Όσον αφορά τα γεγονότα του 1908 ο Hikmet Bayur δεν είναι συγκεκριμένος.

Στην μικρή περιγραφή του αναφέρει ότι η εξέγερση ετοιμάστηκε στην

ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί από την σύνοδο στο Ρεβάλ, χωρίς

ωστόσο να αναλύει τα γεγονότα. Ο Bayur, συνδεδεμένος με τους αντι-

ενωτικούς πολιτικούς συγχρόνους του, βασισμένος στα απομνημονεύματα

του Νιγιαζί, θεωρεί πως ο Nιγιαζί κατέχει την οργανωτική δράση,

περιγράφοντας την εξέγερση στην Ρέσνα σαν δική του πρωτοβουλία.

Διαχωρίζοντας ξεκάθαρα τις ενέργειες του Νιγιαζί από του Ενβέρ, δυσφημίζει

τον Ενβέρ ότι άφησε την Θεσσαλονίκη για να πάει στο Τίκβες για να κρυφτεί

και να σωθεί από την πιθανή σύλληψή του. Ο Bayur ισχυροποιεί ακόμα

περισσότερο το αληθοφανές του επιχείρημα, υποστηρίζοντας ότι τα

απομνημονεύματα του Νιγιαζί συντάχθηκαν ενώ οι φίλοι και συνεργάτες του

στην Επανάσταση ήταν εν ζωή. Υποστηρίζει επίσης ότι οι ενέργειες του Ενβέρ

δεν υπήρξαν τόσο αποτελεσματικές όσο του Νιγιαζί και του Εγιούπ Σάμπρι

στην Οχρίδα, και ότι θεωρήθηκε ήρωας της Επανάστασης για πολιτικούς

λόγους. Ωστόσο η ερμηνεία αυτή και ειδικότερα η εκτίμηση της θέσης του

Ενβέρ, ίσως θα έπρεπε να απορριφθεί αναλογιζόμενοι την πολιτική κόντρα

264 Ενδεικτικά βλ.: Sander Oral, Siyasi Tarihi İlkçağlardan 1918’ e [: Πολιτική Ιστορία από την Πρώτη περίοδο στο 1918], İmge Kiıtabevi 12 Baskı İstanbul 2003. 265 Hikmet Bayur, Türk İnkilâbı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1940.

67

του Ατατούρκ με τον Ενβέρ. Ο Bayur, η αντι-Ενωτική διάθεσή του, τα

συμπεράσματά του και η επικριτική στάση του απέναντι στις Ενωτικές

πολιτικές επιλογές, όπως για παράδειγμα η επιλογή στρατοπέδου στον

Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτέλεσαν την βασική πηγή των ιστοριογράφων

που θέλησαν να διατηρήσουν αυτήν την προσέγγιση.

Πέντε χρόνια αργότερα δημοσιεύεται το İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler"

του Ahmet Bedevî Kuran266, ο οποίος επίσης παρουσιάζει μια «αντί-Ενωτική»

θέση εξαιτίας της σχέσης του με τον Sabahaddin267. Βασισμένο σε αρχειακό

υλικό και αρθρογραφία της περιόδου, αναμφίβολα πρόκειται για σπουδαία

προσφορά στην τουρκική ιστοριογραφία, καθώς παρέχει σημαντικές

πληροφορίες για το Νεοτουρκικό κίνημα. Η μετάβαση από την Πρώτη

Συνταγματική Περίοδο στην Δεύτερη καταγράφεται και αναλύεται σε επαρκές

επίπεδο, ωστόσο, πιθανόν εξαιτίας της συμμετοχής του στο κίνημα ως

συνεργάτης του Sabahadin Bey, ο Kuran εκφράζει την προσωπική του

άποψη, και καταλήγει σε υποκειμενικά συμπεράσματα και σχόλια για τον Ριζά

και τους Ενωτικούς. Οι εξεγέρσεις του 1906 στο Ερζερούμ συνδέονται άμεσα

με την Επανάσταση του 1908 και θεωρούνται συστηματικά οργανωμένες από

το Κ.Ε.Π., θεωρώντας πως οι εξεγέρσεις του 1906, ουσιαστικά διευκόλυναν

τις εξελίξεις του 1908 και την μετάβαση στην Δεύτερη Συνταγματική Περίοδο.

Και ενώ δεν αναλύει τις εξελίξεις του Ιουλίου του 1908, ίσως γιατί δεν

συμμετείχε, αναφέρει μόνο τα πλέον γνωστά γεγονότα και καταθέτει την

άποψή του για την Επανάσταση: « [Η Εξέγερση του 1908] μαύρισε τους

ορίζοντες της μητέρας πατρίδας»268.

Το 1978 ο Yusuf Ziya İnan, δημοσιεύει το Jöntürklerden İttihat ve Terakki

Cemiyetine269, μια μελέτη που αντιμετωπίζει την πολιτική φιλοσοφία των

Νεοοθωμανών και Νεότουρκων μέχρι το 1908, σε συνδυασμό με τις ιστορικές

εξελίξεις, με βασική πηγή του το İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler" του Ahmet

Bedevî Kuran. Η θέση του για την επανάσταση του 1908, παρά το γεγονός ότι

δεν εξιστορείται επαρκώς, είναι ότι οι Νεότουρκοι της Γενεύης και του

Παρισιού δεν άργησαν να σφετεριστούν αυτό που πραγματοποίησαν οι

266 Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler", ο.π. 267 Βλ. υποσημείωση 58. 268 Αυτόθι, σ. 307. 269 Yusuf Ziya İnan, Jöntürklerden İttihat ve Terakki Cemiyetine ,ο.π.

68

ιδεαλιστές στρατιωτικοί270, και βασική κατηγορία εναντίον των Ενωτικών είναι

η αποσάθρωση της Αυτοκρατορίας και η διάλυσή της.

Το 1990 ο Ali Birirnci, δημοσιεύει το Hürriyet ve İtilâf Fırkası IΙ. Meşrutiyet

Devrinde İttihat ve Terakki’ ye Karşı Çikanlar271. Η μελέτη αυτή καλύπτει ένα

πεδίο που μέχρι τότε δεν είχε μελετηθεί : την αντιπολίτευση στην Νεοτουρκική

πολιτική. Ωστόσο, ο συγγραφέας πιθανόν επηρεασμένος από το πολιτικό

κλίμα της εποχής του 1990, καταφεύγει σε σχόλια και παρατηρήσεις που

άπτονται θρησκευτικών και όχι ιστορικών ενδιαφερόντων. Στην δική του

θεώρηση η ανακήρυξη του Συντάγματος το 1908 είχε ως αποτέλεσμα την

υιοθέτηση δυτικών προτύπων και την απομάκρυνση από την θρησκεία,

καθώς επίσης και ότι η ενασχόληση με τα κοινά για επαγγελματικούς και

οικονομικούς λόγους, ένα φαινόμενο που παρατηρήθηκε από το 1908 και

μετά, οδηγεί σε ηθική και κοινωνική αποσάθρωση. Η θέση του συγγραφέα

είναι σαφώς αρνητική απέναντι στην Ενωτική πολιτική και υπερασπιζόμενος

την αντιπολίτευση καταθέτει: «Το Κ.Ε.Π. υποστήριξε στις εκλογές [του 1908]

αντίθετους στην εκτουρκιστική πολιτική: Άραβες, Αλβανούς, Ρωμηούς,

Αρμένιους» πιθανότατα για να αποδοκιμάσει την νίκη του Κ.Ε.Π. στις εκλογές,

ενώ συχνά αναφέρεται με επικριτικούς χαρακτηρισμούς στην μονοπωλιακή

πολιτική του Κ.Ε.Π.272 Ωστόσο, η μονογραφία του Ali Birirnci αποτελεί πηγή

σημαντικών πληροφοριών για την σύσταση, το πρόγραμμα και την δομή του

κόμματος Hürriyet ve İtilâf Fırkası.

Ο στρατιωτικός Mustafa Özden στο II Meşrutiyenin İlani Öncesi ve Sonrasi

[: Πρίν και Μετά την ανακήρυξη της Δεύτερης Συνταγματικής Περιόδου]273

εξετάζει το Νεοτουρκικό κίνημα μέχρι και το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου

Πολέμου, εντάσσοντας τις εξελίξεις από το 1908 και μετά στο γενικότερο

Οθωμανικό πολιτικό πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων. Ως προς τα γεγονότα του

Ιουλίου του 1908, ο Mustafa Özden, αναγνωρίζει την σημαντική επιρροή της

Συνδιάσκεψης του Ρεβάλ, αλλά η επαναφορά του συντάγματος του 1908

εξιστορείται σε τέσσερις σελίδες σαν μια ατομική πρωτοβουλία του Νιγιαζί

270 Αυτόθι, σ. 145. 271 Ali Birirnci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası IΙ. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ ye Karşı Çikanlar [: Κόμμα Ελευθερίας και Συμφωνίας Η Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος και οι Αντιφρονούντες στην Ένωση και Πρόοδος], Dergah Yayınları, İstanbul, 1990. 272 Αυτόθι, σ.σ. 34-37. 273 Ως προς το επάγγελμά του, ο ίδιος αναφέρει: « Το 1977 εκπληρώνοντας τα καθήκοντά μου ως αναπληρωματικός στρατιωτικός…» Özden, ο.π. σ. 211.

69

Μπέη, με έγκριση του Κ.Ε.Π. Μοναστηρίου. Αυτή η θέση του συγγραφέα

πιθανότατα προκύπτει εξαιτίας της αξιοποίησης κυρίως των

απομνημονευμάτων του Νιγιαζί Μπέη. Ακόμα και ο τίτλος του κεφαλαίου είναι

ενδεικτικός: « Ο Νιγιαζί από την Ρέσνα ανεβαίνει στο βουνό», ενώ ρόλος του

στρατού σχολιάζεται σε μια πρόταση στο τέλος του κεφαλαίου ως ενδιαφέρων

παράγοντας274. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση του συγγραφέα για

τον Ενβέρ Πασά, τον πολιτικό αντίπαλο του Ατατούρκ. Ο Mustafa Özden

καταθέτει: αν δεν υπήρχε το τυραννικό καθεστώς του σουλτάνου Αμπντούλ

Χαμίτ δεν θα υπήρχε η Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος, και κατά συνέπεια ο

Ενβέρ, και αν δεν υπήρχε ο Ενβέρ δεν θα αναμιγνύονταν η Τουρκία στον

Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αν κερδίζαμε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν

θα υπήρχε Αγώνας Ανεξαρτησίας και Κεμάλ Ατατούρκ275 (παράφραση).

Τέλος, τα συμπεράσματα του Mustafa Özden περιορίζονται στην

σπουδαιότητα της Τουρκικής Δημοκρατίας, των Κεμαλικών μεταρρυθμίσεων

και του τουρκικού έθνους276.

3.2 Άλλες Προσεγγίσεις

Το 1997 ο Aykut Kansu με το The Revolution of 1908 in Turkey

προσφέρει στον μελετητή της περιόδου μια διαφορετική περιοδολόγηση και

προσέγγιση καθώς παρουσιάζει την Επανάσταση του 1908 ως ιστορική τομή

και απαρχή της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας. Η γενικότερη ιδεολογία και η

σύσταση του Κ.Ε.Π. δεν αποτελούν αντικείμενο αναφοράς, ωστόσο

αναφορικά με την Επανάσταση του 1908, υποστηρίζει ότι η ήταν μαζική277 και

εξηγεί την αντίδραση των μειονοτήτων σε αυτήν, αναιρώντας το επιχείρημά

του σχετικά με την μαζικότητα. Ο ισχυρισμός περί μαζικού χαρακτήρα των

εξελίξεων πιθανότατα εξηγείται από το γεγονός ότι αναφέρεται μόνο σε

μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Όσον αφορά τα τεκταινόμενα του Ιουλίου του

1908, παραθέτοντας κυρίως τον Knight και τον Uzunçarsılı, αναφέρει ότι ο

Νιγιαζί «κατά την διάρκεια των εργασιών του, λειτουργούσε ως όργανο της

Επιτροπής» ακόμα και πριν τον Ιούλιο. Κατά τον Kansu, παρά το γεγονός ότι 274 Αυτόθι, σ.σ. 55-59. 275 Αυτόθι, σ. 179. 276 Αυτόθι, σ.σ. 207-213. 277 Αναφέρει την συμμετοχή 20.000 ανθρώπων, διαδηλώσεις στις πιο σημαντικές πόλεις της Αυτοκρατορίας οργανωμένες από την Κ.Ε.Π. και θεωρεί τις φορολογικές επαναστάσεις που προηγήθηκαν της Επανάστασης του 1908 προϊόν του Κ.Ε.Π. Kansu, ο.π., σ.σ. 54, 66, 71, 76.

70

η πρωτοβουλία το Νιγιαζί να καταφύγει στο βουνό μπορεί να ήταν

αποκλειστικά δική του, ωστόσο έδρασε ξεκάθαρα σαν εκπρόσωπος του

Κ.Ε.Π. Στο τελευταίο τμήμα της μελέτης αναλύονται επαρκώς οι εκλογές του

1908 και παρατίθενται ονομαστικά τα μέλη του κοινοβουλίου ανά

περιφέρεια278. Η μελέτη αυτή στο σύνολό της, διακατέχεται από μια

προκατάληψη στην ιδέα της επανάστασης αφού και στην αφιέρωση

σημειώνεται «Για την επανάσταση με όποιο κόστος». Αναχρονισμοί, αλλά

κυρίως η πίστη της αυστηρής ιστορικής τομής του 1908 αναιρούν το

επιχείρημά του περί συνέχειας της Οθωμανικής-Τουρκικής ιστορίας,

καταδεικνύοντας τις αδυναμίες της συγκεκριμένης μονογραφίας279.

Η κοινωνιολογικο-ιστορική εξέλιξη της πολιτικοποίησης του στρατού,

καλύπτοντας ένα σημαντικό κενό της περιόδου 1908-1913 πραγματοποιείται

από τον M. Naim Turfan, με το Rise of the Young Turks. Politics, the Military

and Ottoman Collapse. Η μονογραφία αυτή ξεκινά με τον λόγο του Κεμάλ που

φαίνεται να προτείνει την απομάκρυνση του στρατού από την πολιτική, και

αποκαλύπτει-ερμηνεύει το περιεχόμενό του. Η μελέτη αυτή αναλύει τον ρόλο

του στρατού απο τους πρώτους οθωμανικούς χρόνους και ολοκληρώνει με το

πραξικόπημα του 1980, καταλήγοντας στο (πιθανότατα απολογητικό για την

στρατιωτικοποίηση της πολιτικής) συμπέρασμα ότι η θεσμοθέτηση του

στρατού στην πολιτική ζωή της Τουρκίας έχει βαθιές ρίζες. Ως προς το

Νεοτουρκικό κίνημα δεν αναλύονται επαρκώς οι σχέσεις του στρατού με την

Κ.Ε.Π., ωστόσο ανατίθεται ένας αρκετά μόνιμος ρόλος στον στρατό280. Η

Επανάσταση του 1908 παρουσιάζεται ουσιαστικά ως πραξικόπημα και ως

«μόλυνση των πληγών της Αυτοκρατορίας»281, χωρίς συνειδητή συμμετοχή

του λαού, ο οποίος αγνοώντας τα επιχειρήματα των εξεγερθέντων

στρατιωτικών, μετά την ανακήρυξη του συντάγματος ζητωκραυγάζει ζήτω ο

σουλτάνος282.

Ο δημοσιογράφος Orhan Koloğlu, το 2005 δημοσιεύει το İttihatçılar ve

Masonlar283. Στην μονογραφία αυτή, ο Koloğlu αναλύει τις σχέσεις των

278 Αυτόθι, σ.σ. 193-310. 279 Αυτόθι, σ. 21. 280 Turfan, ο.π., σ.σ. 180-181. 281 Αυτόθι, 143. 282 Αυτόθι, σ. 144. 283 Orhan Koloğlu, İttihatçılar ve Masonlar [:Ενωτικοί και Μασόνοι], Pozitif Yayınları, 2005.

71

Νεότουρκων με τις μασονικές στοές, με τους Dönme στην Θεσσαλονίκη284 και

την θετικιστική ιδεολογία285. Η συνδρομή της μασονίας πριν την ανακήρυξη

του συντάγματος του 1908 και μέχρι το 1913 παρουσιάζεται σε ιδεολογικό και

οικονομικό επίπεδο, ενώ μετά το 1913 εντός της Αυτοκρατορίας επιχειρείται

συστηματικά ο έλεγχός της από το τουρκικό στοιχείο προκειμένου να

επιτευχθούν οι εθνικές επιδιώξεις286. Το τελικό συμπέρασμα του συγγραφέα

είναι πως ουσιαστικά η μασονία στην Οθωμανική επικράτεια ήταν

περιορισμένης εμβέλειας και δεν προέκυψε ποτέ επίσημα στην πολιτική

ατζέντα του τόπου.

3.3 «Κριτικές» Προσεγγίσεις

Η περιγραφή των πρώιμων χρόνων του Νεοτουρκικού κινήματος από τον

Ernest Edmodson Ramsaur287 αποτέλεσε βασική πηγή για τους μελετητές του

Νεοτουρκικού κινήματος μέχρι το 1980, όταν ο Sina Akşin φέρνει την

Νεοτουρκική Επανάσταση στο προσκήνιο. Όπως προαναφέρθηκε σε

προηγούμενο τμήμα της παρούσας μελέτης, την δεκαετία του 1980 αλλάζει η

ιστοριογραφική παράδοση της Τουρκίας και το Οθωμανικό παρελθόν αποκτά

284 Αυτόθι, σ. 241. 285 Αυτόθι, σ. 29 286 Αυτόθι, σ. 243, 313, 330. 287 Η μονογραφία του Ernest Edmodson Ramsaur, The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, Princeton University Press, 1957 με βασικές πηγές το Turkey in Revolution του Charles Roden Buxton, T. F. Unwin, 1909 και το Turkey;The Awakening of Turkey ; The Turkish Revolution of 1908 του E.F. Knight, J.B. Millet Company, Boston Tokyo, 1910. Η συνολική παρουσίαση των γεγονότων της επανάστασης δεν υπερβαίνει τις τρεις σελίδες, oι εσωτερικές διεργασίες του κινήματος, ο ρόλος της Κ.Ε.Π. (Osmanlı Hüriyet Cemiyeti) που ιδρύθηκε το 1906 καθώς επίσης και ο ρόλος του Ενβέρ Πασά δεν αναλύονται, πιθανότατα γιατί η μελέτη του βασίζεται σε αντιπάλους της Κ.Ε.Π. Ο Ramsaur είναι αρκετά κατηγορηματικός ότι η εξέγερση πραγματοποιήθηκε αυθόρμητα σε πολλά μέρη την ίδια στιγμή και ότι η κεντρική επιτροπή του Κ.Ε.Π. στην Θεσσαλονίκη δεν ήταν ο εγκέφαλος της. Ο Ramsaur περιγράφει τον Ενβέρ ως έναν νέο στρατιωτικό εξίσου σημαντικό με άλλους στρατιωτικούς που συμπαραταχτήκαν με το Κ.Ε.Π., αφαιρώντας την σπουδαιότητα της επιτυχίας του να παρέχει στην Επιτροπή πρόσβαση στο Τρίτο Σώμα Στρατού και την σύσταση του πυρήνα Μοναστηρίου το 1906 με τον εταίρο του Καζίμ Καραμπεκίρ. Εξάλλου ο ίδιος ο Ενβέρ ενέταξε τον Νιγιαζί στο Κ.Ε.Π. Την ίδια άποψη με τον Ramsaur μοιράζεται και ο Feroz Ahmad, ο οποίος υποστηρίζει πως τα απομνημονεύματα του Νιγιαζί δημοσιεύτηκαν με τις ευλογίες του Κ.Ε.Π. «με σκοπό να υπερβάλλει στον ρόλο της Επιτροπής στην εξέγερση». Αναφέρει ότι ο Νιγιαζί στις πρώτες του διακηρύξεις μιλάει ως αντιπρόσωπος των 200 αντρών του και όχι ως εκπρόσωπος της Κ.Ε.Π. θεωρώντας ότι η Επιτροπή του Κ.Ε.Π. υποστήριξε την εξέγερση, όπου είχε τον έλεγχο, χωρίς να παρέχει τα απαραίτητα τεκμήρια. Ο Gawrych προχωρά την προσέγγιση του Ahmad ένα βήμα παρακάτω, λέγοντας «ότι στην πρώτη του προκήρυξη ο Νιγιαζί δεν ανέφερε το Κ.Ε.Π. καθόλου», παραθέτοντας το επιχείρημα του Ahmad. Παρατηρώντας ωστόσο την προκήρυξη του Νιγιαζί διαβάζουμε ότι το Κ.Ε.Π. ήταν «ισχυρός οργανισμός στην χώρα»: Zürcher, “The Historiography of the Constitutional Revolution: Broad Consensus, Some Disagreement, and a Missed Opportunity”, ο.π.

72

θέση στην ιστορική συγγραφή. Τότε ο Sina Akşin δημοσιεύει το 100 Soruda

Jön Türkler ve İttihat ve Terakki και το Jön Türkler ve İttihat ve Terakki288. Οι

μονογραφίες αυτές, παρουσιάζουν το Νεοτουρκικό κίνημα μέχρι το τέλος του

Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, αλλάζοντας την ως τότε ιστοριογραφική

παράδοση. Στην εισαγωγή του Jön Türkler ve İttihat ve Terakki ο καθηγητής

στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας, Sina Akşin, αναφέρει: « Η Ένωση και

Πρόοδος έχουν σπιλωθεί πολύ. Η Ένωση και Πρόοδος είναι σαν εχθρός

[στην Τουρκική Ιστοριογραφία]289». Οι λόγοι που συμβαίνει αυτό έχουν

αναπτυχτεί σε προηγούμενο τμήμα, ωστόσο ο συγγραφέας προσθέτει και την

Δυτική προπαγάνδα εναντίον των Νεότουρκων εξαιτίας της αντίστασης που

προέβαλλαν στις Μεγάλες Δυνάμεις και τον ιμπεριαλισμό290. Ο Sina Akşin

αποδέχεται το Μακεδονικό, το Αρμενικό Ζήτημα καθώς επίσης και τις

διομολογήσεις ως καταλύτες της Επανάστασης του 1908 και αναγνωρίζει την

επιρροή των Ρώσων επαναστατών στην εξέλιξη του Νεοτουρκικού κινήματος.

Ο συγγραφέας αυτός δίνει την ίδια σπουδαιότητα στην συνδιάσκεψη του

Ρεβάλ και την αποκάλυψη του Νεοτουρκικού δικτύου.

Η συνάντηση στο Ρεβάλ χαρακτηριστικά γράφει πως προκάλεσε

πανικό291 στο Κ.Ε.Π. της Θεσσαλονίκης, το οποίο αντίθετα με την κρατικά

αποδεκτή αφήγηση, δεν συστάθηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ292. Ενώ όσον

αφορά την απόφαση της Kεντρικής Eπιτροπής ή ανεξάρτητων στρατιωτών να

καταφύγουν στα βουνά, ο Akşın δεν λαμβάνει το ζήτημα καθόλου υπόψη του.

Τα συμπεράσματα του συγγραφέα καταλήγουν στην κοινή οργανική,

κοινωνική, ιδεολογική και πολιτική βάση των Ενωτικών με τους Κεμαλιστές,

χαρακτηρίζοντας την Επανάσταση του 1908 ως ιστορική τομή της Τουρκικής

ιστορίας, τοποθετώντας την πιο κοντά στην Ρεπουμπλικανική παρά στην

Οθωμανική περίοδο293. Στο 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki

απαντά σε 100 σημαντικά ερωτήματα της εποχής αναφορικά με το κίνημα στο

σύνολό του. Κατά τον συγγραφέα, η επιρροή της Ρωσικής Επανάστασης και

το Μακεδονικό ζήτημα απαντούν στο ερώτημα γιατί έγινε η Επανάσταση του

1908 ενώ η Μασονική βοήθεια υπήρξε αδιαμφισβήτητα πολύτιμή στην 288 Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π. 289 Akşin. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, ο.π., σ. 11. 290 Αυτόθι, σ. 12. 291 Αυτόθι, σ. 113. 292 Αυτόθι, σ.σ. 90-91. 293 Αυτόθι, σ.σ. 74-77, 79, 90-91, 113, 457-458.

73

πραγματοποίησή της294. Το ενδιαφέρον σε αυτήν την εξιστόρηση του Sina

Akşin είναι ότι η Επανάσταση του 1908 συνδυάζει τα χαρακτηριστικά ενός

πραξικοπήματος, εξαιτίας της στρατιωτικής συμμετοχής και μιας λαϊκής

εξέγερσης, αναφερόμενος στην συνάντηση του Firzovik295. Ο συγγραφές

συμφωνεί με την άποψη του Tarik Zafer Tunaya ότι η Νεοτουρκική περίοδος

αποτέλεσε το «εργαστήριο της Δημοκρατίας»296 και καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι το Κ.Ε.Π. εξελίχθηκε στο Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα και

ουσιαστικά το 1908 αποτελεί τομή στην σύγχρονη τουρκική ιστορία,

διαμορφώνοντας μια συνεχή περίοδο ιδεολογικά και κοινωνικά μέχρι το

1950297.

To 1991, o Süleyman Kocabaş, ιστορικός, συγγραφές και ιδιόκτητης του

εκδοτικού οίκου Vatan Yayınları, παραθέτει στο αναγνωστικό κοινό το Kendi

İtirafları, Jön Türkler Nerede Yanıldı? : 1890-1918 : Hayaller, Komplolar,

Kayıplar298. Η μελέτη αυτή βασισμένη κυρίως σε απομνημονεύματα, καλύπτει

συνοπτικά την Νεοτουρκική περίοδο μέχρι την συνθήκη του Μούδρου, το

1918, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις σχέσεις των Ενωτικών με τις μειονοτικές

ομάδες της Αυτοκρατορίας. Η εξιστόρηση της Επανάστασης του 1908

καλύπτεται σε εννέα σελίδες από τις 567 σελίδες του βιβλίου. Ο συγγραφές

δεν φαίνεται να ακολουθεί την αυστηρά κεμαλική ιστοριογραφική οδό, ενώ

υποστηρίζει ότι η επανάσταση ήταν σχεδιασμένη να πραγματοποιηθεί την

άνοιξη του 1909299, αλλά η συνάντηση στο Ρεβάλ επιτάχυνε τις διαδικασίες300.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η άποψή του ότι ο στρατός και η μασονία

χρησιμοποιήθηκαν ως «εργαλεία» για την επιτυχία της Επανάστασης301. Η

θέση του συγγραφέα γενικότερα για την περίοδο που αναλύει, θα

μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως είναι η «κοινή» τουρκική ιστοριογραφική

θέση η οποία κατηγορεί τους Νεότουρκους για την διάλυση της

αυτοκρατορίας. Ωστόσο, συνδέει τα τελευταία χρόνια του Οθωμανικού

κράτους με τα πρώτα χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας, χωρίς να συμφωνεί

294 Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki ο.π., σ.σ. 58-59, 68. 295 Αυτόθι, σ.σ. 73-74. 296 Tunaya, Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, ο.π., σ. 167. 297 Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki ο.π., σ. 312. 298 Kocabaş, ο.π. 299 Αυτόθι, σ. 167. 300 Αυτόθι, σ.σ. 169-170. 301 Αυτόθι, σ.σ. 170, 113-122.

74

στην εξέλιξη των Ενωτικών σε Κεμαλιστές, υποστηρίζοντας ωστόσο ότι «τα

λάθη των Νεότουρκων αποτέλεσαν μάθημα για τους ύστερους

κυβερνήτες»302.

To 1986 ο M. Şükrü Hanioğlu δημοσίευσε το Bir siyasal Örgüt Olarak

Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük303 και το 2001 το The

Young Turks Preparation for the Revolution304 , δύο μονογραφίες που

άλλαξαν την μέχρι τότε αφήγηση. Αν και η εκτενής παράθεση πρωτογενών

πηγών τις προσδίδει φιλολογικά χαρακτηριστικά, εντούτοις, πρόκειται για τις

πλέον επαρκείς μελέτες αφού η πρωτογενής πληροφόρηση προέρχεται απο

πηγές της Οθωμανικής κυβέρνησης, αρχειακό υλικό του Κ.Ε.Π. καθώς και τα

απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών, όπως του Ενβέρ και του Νιγιαζί. Οι

σύγχρονοι συγγραφείς, όπως ο Kansu και ο Hanioğlu φαίνονται να

συμφωνούν ότι η εξέγερση ήταν πραγματικά σχεδιασμένη για αργότερα,

πιθανότατα τον Οκτώβριο ή τον Νοέμβριο του 1908, αλλά η συνδιάσκεψη του

Ρεβάλ προκάλεσε πιέσεις στο Κ.Ε.Π. και επιτάχυνε τις διαδικασίες ή

«ενδυνάμωσε το χέρι της Επιτροπής». Ο Hanioğlu χρησιμοποιεί ακόμα πιο

ισχυρή φρασεολογία : «Το Ρεβάλ ώθησε τους αρχηγούς και μέλη του Κ.Ε.Π.

να ρισκάρουν τα πάντα και να ξεκινήσουν επανάσταση»305. Στα μάτια του

έπαιξε ρόλο και η αποκάλυψη του δικτύου του Κ.Ε.Π., αλλά θεωρεί

καθοριστικής σημασίας τις εξελίξεις στο Ρεβάλ.

Συμπερασματικά, φαίνεται πως η συνδιάσκεψη στο Ρεβάλ υπήρξε ο

πρωταρχικός λόγος της συνταγματικής Επανάστασης. Ο Hanioğlu

υποστηρίζει ότι ήδη μέχρι τα μέσα Ιουνίου είχαν δοθεί οδηγίες σε

παραρτήματα του Κ.Ε.Π. προκειμένου να ετοιμάσουν την εξέγερση και ότι οι

στρατιωτικοί είχαν άδειες να συγκροτήσουν τσέτες. Δίνει έμφαση στον βαθμό

ελέγχου που έχει το Κ.Ε.Π, αμφιβάλλοντας ακόμα και για την ορθότητα του

ισχυρισμού του Νιγιαζί ότι έγραψε μόνος του διακηρύξεις σε κεντρικούς και

περιφερειακούς ιθύνοντες, υποστηρίζοντας ότι το παράρτημα του

302 Αυτόθι, σ. σ. 6,566-567. 303 Hanioğlu, Bir siyasal Örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve JönTürklük, İletişim Yayınları,İstanbul,1986, το οποίο μεταφράστηκε το 1995 ως The Young Turks in Opposition, ο.π. 304 Hanioğlu, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, ο.π. 305 Αυτόθι, σ. 237

75

Μοναστηρίου παρείχε τις διακηρύξεις στον Νιγιαζί306. Σύμφωνα με τα

απομνημονεύματα του Ενβέρ και με άλλες πηγές ο συγγραφέας καταλήγει

στο συμπέρασμα ότι ο Ενβέρ εστάλη στο Τίκβες από το Κ.Ε.Π. της

Θεσσαλονίκης με την αρμοδιότητα του Γενικού Επιθεωρητή. Παρά το γεγονός

ότι η προσέγγιση του Hanioğlu προκύπτει ως η πληρέστερη, εντούτοις, η

διδασκαλία του εκτός του Πανεπιστημίου του Princeton, στον τουρκικό

στρατό, πιθανόν να εγείρει υποψίες ως προς την σχέση του με το «κεμαλικό

κατεστημένο».

3.4 Τα Απομνημονεύματα των Νεότουρκων

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, τα σημεία της ιστοριογραφίας που

προκύπτουν αντιφατικά μπορούν ίσως να απαντηθούν μέσα από τα

απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών του κινήματος. Αφενός είναι η

σημασία των εξωτερικών γεγονότων, και κυρίως η συνδιάσκεψη στο Ρεβάλ,

και αφετέρου οι εσωτερικές πιέσεις, κυρίως η ανακάλυψη του υπογείου

δικτύου του κινήματος των Νεότουρκων από τον σουλτάνο. Το άλλο ζήτημα

που προκύπτει είναι κατά πόσο η εξέγερση στην Μακεδονία τον Ιούνιο-Ιούλιο

του 1908 ήταν μια ατομική ενέργεια και μικρών στρατιωτικών ομάδων που

εμπνεύστηκαν από το Κ.Ε.Π. και την προπαγάνδα του, δρώντας αρχικά

ανεξάρτητα, και κατόπιν συντασσόμενοι με το Κ.Ε.Π. Ή μήπως υπήρξαν

διαφορετικές επαναστάσεις στην Ρέσνα, Οχρίδα, το Μοναστήρι και το Τίκβες,

οργανωμένες από την Κεντρική Επιτροπή του Κ.Ε.Π. Θεσσαλονίκης και το

σημαντικότερο παράρτημά της στο Μοναστήρι;

Το γεγονός ότι τα απομνημονεύματα γενικότερα είτε εντάσσονται στις

πρωτογενείς πηγές, είτε στην λογοτεχνία, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι θα

έπρεπε να αποκλειστούν από το παρόν τμήμα αυτής της μελέτης. Ωστόσο,

306 Το επιχείρημα αυτό είναι βασισμένο σε αρχεία δημοσιευμένα στην Surra- ı Ümmet, μετά την Επανάσταση. Αυτό όμως δεν μπορεί να τεκμηριωθεί από τα απομνημονεύματα του Νιγιαζί. Ωστόσο, υποθετικά, και μάλλον αβέβαια, θα μπορούσε να γίνει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στην προκήρυξη που εστάλη στο παλάτι, στον Γενικό Επιθεωρητή και τον Διοικητή του Μοναστηρίου από την μία και τα τηλεγραφήματα που εστάλησαν στους τοπικούς ιθύνοντες, υποθέτοντας ότι η πρώτη εστάλη από το Κ.Ε.Π. του Μοναστηρίου και οι τελευταίες από τον ίδιο τον Νιγιαζί. Συγκρίνοντας ωστόσο τις δύο προκηρύξεις παρατηρείται πως η πρώτη είναι διαφορετική από την δεύτερη. Η πρώτη είναι πιο προγραμματική-με συγκεκριμένη επιθετική διάθεση και απειλητική, ενώ η δεύτερη είναι πιο άμεση, ένθερμη και με προσωπική σύνταξη. Επομένως ίσως η πρώτη ανήκει στο Κ.Ε.Π. και οι επόμενες στον Νιγιαζί. Zürcher, “The Historiography of the Constitutional Revolution: Broad Consensus, Some Disagreement, and a Missed Opportunity”, ο.π.

76

κρίθηκε απαραίτητη η παρουσίαση των πλέον σημαντικών

απομνημονευμάτων δηλαδή των προσώπων που είχαν σημαντική

δραστηριότητα ή θέση στα γεγονότα, αφενός γιατί παρατηρούνται σημαντικές

αποκλίσεις και αφετέρου απαντούν στα ερωτήματα που προκύπτουν από την

ιστοριογραφία. Θα πρέπει να ληφθεί επίσης υπ’ όψιν για την σωστή αντίληψη

των κειμένων αυτών, ότι οι περισσότεροι των συγγραφέων αυτών επιδίδονται

σε μια προσπάθεια να επωμιστούν τα γεγονότα και να τα παρουσιάσουν ως

προσωπικές πρωτοβουλίες και επιτεύγματα, γεγονός που τα καθιστά κείμενα

ιδιαίτερου ενδιαφέροντος.

Η δημοσίευση των απομνημονευμάτων συνδυάζεται με τον σταδιακό

εκδημοκρατισμό της Τουρκίας από το 1950 κ. ε. Άλλοτε είναι προφορικές

μαρτυρίες ή σημειώσεις που εκδόθηκαν σε βιβλίο από τον ίδιο τον

πρωταγωνιστή ή από κάποιον τούρκο ιστορικό και άλλοτε είναι εκδόσεις από

συλλογή των αποσπασμάτων που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες.

Παραδείγματα προφορικών απομνημονευμάτων είναι του Fethi Okyar307 και

του Husamettin Ertürk308. Αυτά τα απομνημονεύματα εξυπηρετούν κυρίως

λογοτεχνικούς σκοπούς, αφού δεν περιέχουν πρωτογενείς πηγές. Ειδικότερα,

στην Τουρκία, η πλειονότητα των απομνημονευμάτων των Νεότουρκων

δημοσιεύτηκαν αρχικά σε εφημερίδες αποσπασματικά και μετέπειτα, στην

δεκαετία του 1950 άρχισαν να εκδίδονται συστηματικά. Στην συγγραφή των

απομνημονευμάτων πολλοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν: αρχικά

είναι ο χαρακτήρας του συγγραφέα και τα κίνητρά του για αυτοπροβολή και

κατά δεύτερον οι συνθήκες και το διάστημα ανάμεσα στα γεγονότα που

περιγράφονται και την περίοδο συγγραφής.

Κατηγοριοποιώντας τα απομνημονεύματα της Δεύτερης Συνταγματικής

περιόδου θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως εντάσσονται σε τρεις

κατηγορίες: (α.) Τα απομνημονεύματα των ιθυνόντων της περιόδου του

Αμπντούλ Χαμίτ309, (β.) αυτών που θέλουν να εκφράσουν την επιτυχία τους

307 Zürcher, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, ο.π., σ. 563. 308 Ο Husamettin Ertürk υπήρξε ηγετικό στέλεχος του Teskilât-ι Mahsusa. Τα απομνημονεύματά του δημοσιεύτηκαν ως Husameddin Ertürk, Iki Devrin Perde Arkasi, Nurgök, Istanbul 1957, Samih Nafiz Tansu, (ed). Zürcher Erik Jan, ο.π., 309 Όπως των: Kamil Paşa, Said Paşa, Maarif Nazırı Haşim Paşa, Bahriye Nazırı Hasan Rami Paşa, Serasker Rıza Paşa, Mekatib-i Askeriye Nazırı Mustafa Zeki Paşa, Paris Sefir-i Kebir’i Salih Münir Paşa, Selim Melhame Paşa και του Süleyman Kani İrtem.

77

στην ανακήρυξη του συντάγματος της 23ης Ιουλίου το 1908 και (γ.) όσων

θέλουν να ενημερώσουν το κοινό για τις κακουχίες και τις προσωπικές τους

επιτυχίες στα πεδία των μαχών κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου

Πόλεμου310.

Παρά το ότι ουσιαστικά από το 1950 εμφανίζονται κατά κόρον κείμενα των

πρωταγωνιστών του κινήματος των Νεότουρκων, το 1939 ο Αλβανικής

καταγωγής Ιμπραήμ Τέμο, ο ιδρυτής του Κ.Ε.Π. το 1889, δημοσιεύει τα

απομνημονεύματά του. Οι πληροφορίες που παρέχονται για την ίδρυση, τα

μέλη του Κινήματος και την προσφορά του ίδιου του Τέμο είναι σημαντικές,

ωστόσο κατά τον ίδιο, η οργάνωση που συνέστησε το 1889 και ανακήρυξε το

Σύνταγμα του 1908, μετά τον Ιούλιο του 1908, δεν τον θεωρεί ομοϊδεάτη της

ούτε τον ουσιαστικό ιδρυτή της Κ.Ε.Π.311. Στο κείμενό του είναι έντονος ο

οθωμανικός πατριωτισμός312 και η προσφορά του στο «έργο της

δημοκρατίας», ωστόσο, πιθανότατα εξαιτίας της απουσίας του από το

προσκήνιο των εξελίξεων, για την Επανάσταση αναφέρει μόνο ότι

ενημερώθηκε με ένα τηλεγράφημα ότι η τσέτα του Νιγιαζί και οι Αλβανοί του

Κοσσόβου εξεγέρθηκαν για να ανακηρύξουν την ελευθερία και να

επαναφέρουν το Σύνταγμα, με την βοήθεια του στρατού του Μοναστηρίου και

της Θεσσαλονίκης ο οποίος είχε προσελκύσει τον λαό313. (παράφραση).

Ο Kâzim Nami Duru, από το 1898 μέλος του Κ. Ε. Π.314, αναφορικά με το

Κομιτάτο τονίζει τον σημαντικό ρόλο του στην σύσταση του Κ.Ε.Π. της

Θεσσαλονίκης, το 1906 και στην προετοιμασία για την ανακήρυξη της

ελευθερίας315. Για τα γεγονότα του 1908 αναφέρει πως η αυθόρμητη

απόφαση του Νιγιαζί να ανέβει στο βουνό προκάλεσε τον ενθουσιασμό των

υπόλοιπων μελών του κινήματος ενώ οι εξελίξεις γενικότερα περιγράφονται με

επίκεντρο τον ίδιο τον συγγραφέα. Το Μακεδονικό ζήτημα αναφέρεται ως

πρόβλημα, ωστόσο δεν γίνεται λόγος για την επίδραση της συνδιάσκεψης του

310 Βλ. Bülent Çukurova, “Milli Mücadele Anılari Uzerine Bir Bibliografya Denemesi I”, [:Μια Βιβλιογραφική Δοκιμή στα Απομνημονέυματα του Αγώνα Ανεξαρτησίας], Atatürk Yolu, C. 6, S. 23, (Mayıs. 1999). 311 Temo, ο.π., σ.σ. 214-215. 312 Παρά το γεγονός ότι ο Τέμο κάνει λόγο για Τουρκία και Τούρκους, εντούτοις, δίνει άλλη έννοια στους όρους. Βλ. Υποσημ. 74. 313 Αυτόθι, σ.σ. 206-207. 314 Duru, ο.π., σ. 9. 315 Αυτόθι, σ. 13 κ.ε.

78

Ρεβάλ στην επαναφορά του συντάγματος. Σύμφωνα με τον ίδιο, το Κ.Ε.Π.

Μοναστηρίου πρόλαβε να ανακηρύξει το σύνταγμα που είχε σκοπό να

επαναφέρει το Κ.Ε.Π. Θεσσαλονίκης316. Μετά τα γεγονότα του 1908 οι

πολιτικές επιλογές των Νεότουρκων επικρίνονται ως πατριωτικές μεν, αλλά

λανθασμένες, αποστασιοποιώντας ξεκάθαρα τον εαυτό του317.

Ο «ήρωας της Επανάστασης», ως συνηθίζεται να αποκαλείται, ο Νιγιαζί

Μπέη αμέσως μετά την ανακήρυξη της ελευθερίας, τον Σεπτέμβρη του 1908,

γράφει τα απομνημονεύματά του, τα οποία μεταγράφονται και εκδίδονται το

1975318. Η αίσθηση που αποκομίζει ο αναγνώστης των απομνημονευμάτων

του Νιγιαζί είναι ότι ο συγγραφέας υπερβάλλει για την προσφορά του στην

Επανάσταση. Αναμφίβολα ο ρόλος του υπήρξε σπουδαίος, αφού αυτός

πιθανόν πλησίασε το Κ.Ε.Π. του Μοναστηρίου προτείνοντας την έναρξη της

Επαναστάσεως, γνωρίζοντας ότι το Κ.Ε.Π. είχε εκ τον προτέρων εγκρίνει

τέτοιου είδους δράση. Ενώ λοιπόν είχε ανέβει στο βουνό, πήρε την έγκριση

του Κ.Ε.Π. δύο μέρες αργότερα και κατά την διάρκεια της συνολικής του

δράσης καθοδηγούνταν από το Κ.Ε.Π319.

Η συμβολή του στρατού σε αυτές τις εξελίξεις φαίνεται καθοριστική και

απαραίτητη αφού κατά τον ίδιο: «η δύναμη των όπλων και η φλόγα της

μεταρρύθμισης» δρομολόγησαν τα γεγονότα320. Κατά συνέπεια, η άποψη ότι

ανεξάρτητοι-μεμονωμένοι στρατιωτικοί σαν τον Νιγιαζί, τον Ενβέρ ή τον

Εγιούπ Σάμπρι όπλισαν το χέρι του Κομιτάτου, το οποίο αργότερα, την

παραμονή την ανακήρυξης του συντάγματος, διεύθυνε την κατάσταση, ίσως

δεν ευσταθεί, είτε γιατί φαίνεται να εξυπηρετεί πολικά εξυπηρετούμενες

πηγές321 ή δεν παρουσιάζει ισχυρή τεκμηρίωση προκειμένου να γίνει

αποδεκτή322.

Ενώ κατά τον ίδιο τον Νιγιαζί, η επανάσταση έγινε στο όνομα του

Ισλαμισμού και Τουρκισμού, εντούτοις προτίμησε να εξασφαλίσει την

υποστήριξη των μουσουλμάνων αλβανών χωρικών. Αφενός ως Αλβανός ο

ίδιος, είναι λογικό να είχε εξαίρετες σχέσεις με αλβανικούς πληθυσμούς και

316 Αυτόθι, σ. 30. 317 Αυτόθι, σ. 58-59. 318 Niyazi Resneli, ο.π. 319 Αυτόθι, σ.σ. 133, 301. 320 Αυτοθι, σ.σ. 40, 46. 321 Όπως αυτή του Hikmet, ο.π. 322 Όπως αυτή του Gawrych, ο.π.

79

αφετέρου, ως μουσουλμάνος «χρησιμοποίησε» την κοινή θρησκευτική τους

ταυτότητα323. Παρατίθεται ωστόσο και η πρόσκληση του Νιγιαζί στους

μειονοτικούς, η οποία κάνει λόγο για συναδέλφωση των λαών και την σωτηρία

της κυριαρχίας της Αυτοκρατορίας στην Μακεδονία324.

Η συλλογή από την εφημερίδα Cumhüriyet και έκδοση των

απομνημονευμάτων του Αχμέτ Ριζά Μπέη πραγματοποιήθηκε το 1988 από

τον Bülent Demirbaş. Οι ιδέες του Ριζά, η πολιτική της Κ.Ε.Π. αναλύονται σε

σημαντικό βαθμό, βοηθώντας τον αναγνώστη να κατανοήσει πως το κίνημα

είχε πατριωτικούς σκοπούς προωθώντας τον εξοθωμανισμό των μειονοτήτων

ως μέσο παγίωσης της Οθωμανικής κυριαρχίας325. Ο Ριζά αναφερόμενος

στην μεταρρύθμιση (inkilap) του 1908 κάνει λόγο για τον ελιτιστικό χαρακτήρα

των εξελίξεων και απαντά στο ερώτημα κατά πόσο η Επανάσταση του 1908

ήταν μια προσωπική πρωτοβουλία του Νιγιαζί και του Ενβέρ: «Με τις

εργασίες του Κομιτάτου πραγματοποιήθηκε η μεταρρύθμιση. Επιτεύχθηκε

προπαγάνδα σε σημαντικό βαθμό και στο εσωτερικό [της χώρας] ιδιαίτερα

στο Βιλαέτι της Ρούμελης, πολλοί οπαδοί (του κινήματος) μετά από

συνεννόηση με τον Ενβέρ και τον Νιγιαζί, θεώρησαν πρέπον να ανακηρύξουν

την ελευθερία, ανεβαίνοντας στο βουνό, και για αυτόν τον σκοπό ετοιμάστηκε

μια προκήρυξη από το Παρίσι»326. Η σπουδαιότητα του θετικισμού και του

λαϊκισμού ως λύση στα προβλήματα της Αυτοκρατορίας (όπως οι διακήρυξη

των αρχών του Ουίλσον)327 είναι διάχυτη σε όλο το κείμενο, θυμίζοντάς μας

σε πολλά σημεία την ύστερη κεμαλική ιδεολογία.

Ο πρωταγωνιστής στις εξελίξεις του 1908, Ενβέρ Πασάς το 1909 γράφει

στο Βερολίνο για την Επανάσταση του 1908. Τα απομνημονεύματά του

εκδίδονται το 1991 από τον εκδοτικό οίκο İletişim Yayınları και αποτελούν 323 Επίσης, είναι εξίσου σημαντικός και ο τρόπος προσέγγισης των χωρικών μουσουλμάνων: σύμφωνα με τον Νιγιαζί, εξασφαλίστηκε η υποστήριξη των χωρικών μουσουλμάνων, ενώ είναι γνωστό πως στο Κ.Ε.Π εντάσσονταν κυρίως μέλη αστικής καταγωγής. Εκμεταλλευόμενος την έριδα ανάμεσα σε ντόπιους και εγκατεστημένους Αλβανούς παρουσίασε την εθνική φρουρά του-το τάγμα του ως πατριωτική οθωμανική τσέτα που έχει αναλάβει δράση, ζητώντας τους να συμμετέχουν στον αγώνα του, επικαλούμενος την ξένη επέμβαση στην Μακεδονία και την αδιαφορία του σουλτάνου για το τέλος της μουσουλμανικής πλειοψηφίας στην Μακεδονία, προτείνοντας την επαναφορά του Συντάγματος ως την καταλληλότερη λύση. Προκειμένου λοιπόν να εξασφαλιστεί η υποστήριξη των χωρικών κατέφυγε σε παραδοσιακά μέσα: την δημόσια ορκωμοσία (besa). Niyazi Resneli, ο.π., σ. 116. 324 Αυτόθι, σ. 62. 325 Demirbaş, ο.π., σ. 13. 326 Αυτόθι, σ. 24. 327 Ως προς τις αρχές του Ουίλσον βλ. αυτόθι, σ.σ. 78-79.

80

πολύ σημαντική πηγή καθώς απαντούν σε ερωτήματα που δεν έχει επιληφθεί

η ιστοριογραφία. Ερωτήματα σχετικά με την φύση των εξελίξεων του Ιουλίου

του 1908 και τον τρόπο που λειτούργησε το Κ.Ε.Π. προκειμένου να

εξασφαλίσει την υποστήριξη του πληθυσμού, απαντώνται μόνο μετά από

προσεκτική ανάγνωση των απομνημονευμάτων του Νιγιαζί328 και του

Ενβέρ329. Ο Ενβέρ δεν παίρνει καθόλου στρατό μαζί του και οργανώνει μια

εθελοντική ομάδα στο Τίκβες, ταξιδεύει μεταμφιεσμένος-κρυφά και δεν έρχεται

σε επαφή με στρατιωτικούς και χωροφύλακες330. Ακόμα, μετά από την

ανάγνωση των απομνημονευμάτων του Ενβέρ, γίνεται αντιληπτό ότι και ο

Ενβέρ και ο Νιγιαζί προτίμησαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των

μουσουλμάνων χωρικών, συμπεραίνοντας ότι η Επανάσταση του 1908 ήταν

μουσουλμανικό κίνημα. Αργότερα οι αξιωματικοί προσπάθησαν να

καθησυχάσουν τους υπόλοιπους πληθυσμούς της Μακεδονίας ότι το κίνημα

δεν στρέφεται εναντίον τους, καλώντας τους να συμμετέχουν. Συνεπώς

καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η συμμετοχή των άλλων εθνοτήτων δεν

ήταν πρωταρχικός στόχος του Κ.Ε.Π.

Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο ο Ενβέρ και ο Νιγιαζί

προσέγγισαν τους χωρικούς: επικαλούμενοι την ξένη επέμβαση στην

Μακεδονία και την αδιαφορία του σουλτάνου για το τέλος της μουσουλμανικής

πλειοψηφίας στην Μακεδονία, κάνουν έκλυση για εναπόθεση των ελπίδων και

της εμπιστοσύνης τους στο Κ.Ε.Π. και παρουσιάζουν την επαναφορά του

Συντάγματος ως την καταλληλότερη λύση. Προκειμένου λοιπόν να

εξασφαλιστεί η υποστήριξη των χωρικών καταφεύγουν σε παραδοσιακά μέσα:

Ο Νιγιαζί στα αλβανικά χωρία τους πείθει να ορκιστούν δημοσίως (besa) μια

αρκετά ισχυρή αλβανική παραδοσή ενώ ο Ενβέρ στα χωριά με τουρκικούς

πληθυσμούς στην περιοχή του Τικβές συγκαλεί το συμβούλιο των γερόντων,

και με την βοήθειά τους μυεί όλα τα χωριά στο Κ.Ε.Π331.

Τα απομνημονεύματα του Süleyman Kani İrtem, μέλος του κινήματος και

καημακάμη Μοναστηρίου, Οχρίδος και Βοδενών332 , δημοσιεύτηκαν στην

328 Niyazi Resneli, ο.π. 329 Enver Paşa, ο.π. 330 Αυτόθι, σ. 99. 331 Αυτόθι, σ. 105-108. 332 Süleyman Kani İrtem, Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön Türk İhtilâli [: Ο Συνταγματισμός στην Γέννησή (μεταφ.) του 1908 Η Επανάσταση των Νεότουρκων], επιμ. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yanınları, 1999, İstanbul, σ. ΧΙΙ.

81

εφημερίδα Akşam το 1940-1942 και εκδόθηκαν το 1999 με το τίτλο Yıldız ve

Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizl Tarihi333 και Meşrutiyet Doğarken

1908 Jön Türk İhtilâli. Τα κείμενα αυτά δίνουν την εντύπωση ότι έχουν πολλές

παρεμβάσεις από τον ιστορικό που τα δημοσιεύει, στην προκειμένη

περίπτωση είναι ο Osman Selim Kocahanoğlu. Η διαπίστωση αυτή προκύπτει

από το γεγονός ότι στο Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi οι

αναφορές στα γεγονότα του Ιουλίου του 1908 συμπληρώνονται με

αποσπάσματα από το Nutuk334. Το συμπέρασμα ότι πρόκειται για

παρεμβάσεις του ιστορικού προκύπτει ίσως αυθαίρετα, ωστόσο, η θέση του

για τον ρόλο του Μουσταφά Κεμάλ Πασά στην Eπανάσταση του 1908 δεν

είναι τεκμηριωμένη και δεν υπάρχουν πληροφορίες αναφορικά με την σχέση

του συγγραφέα με τον Ατατούρκ. Υπερτιμώντας την προσφορά του

Μουσταφά Κεμάλ πασά στις εξελίξεις αναφέρει χαρακτηριστικά: « Στο

διηνεκές, ο Μουσταφά Κεμάλ Μπέη Υποταγματάρχης (Kolağası) του Γενικού

Επιτελείου Στρατού (Erkan-ı Harbıye) που ήταν εντός του σπουδαίου

γεγονότος της ανακήρυξης του Συνταγματισμού, διατηρώντας επαφές με την

Κεντρική Επιτροπή, εξαιτίας της θεμελιώδους προσφοράς του στο παράρτημα

[…] ως στρατιωτικός επόπτης της γραμμής Θεσσαλονίκης – Μοναστηρίου,

επιθεώρησε, αναδιοργάνωσε, αναπροσάρμοσε και ανασυνέταξε σε όλη την

πορεία τις εργασίες των κέντρων των κομιτάτων, ακολουθώντας τις

φιλοδοξίες του και ασχολήθηκε με τις πρωτοποριακές και φωτισμένες

δραστηριότητες όσων είχαν το χάρισμα της προσφοράς»335. Ως προς την

Επανάσταση του 1908 ενημερώνεται κανείς κυρίως για λεπτομέρειες που δεν

εξυπηρετούν στην διεξαγωγή ωφέλιμων συμπερασμάτων. Για παράδειγμα

κατατίθενται συζητήσεις περί της επαναφοράς του συντάγματος αλλά δεν

καταγράφονται οι ιστορικές εξελίξεις. Γενικότερα τα βιβλία χωρίζονται σε

κεφάλαια πολύ μικρά, αποκόπτοντας την εξέλιξη των γεγονότων. Ενδεικτικά

στο κεφάλαιο Πώς ανακηρύχτηκε ο Συνταγματισμός οι σχετικές πληροφορίες

είναι ότι ο Ενβέρ δραστηριοποιήθηκε στο Tikveš στη Γευγελή και την

333 İrtem, Yıldız ve Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizl Tarihi ο.π. 334 Βλ. υποσημείωση 177. 335 İrtem, Yıldız ve Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizl Tarihi ο.π., σ. 359.

82

Κίρτσοβα και ο Eyüp Bey στο Μοναστήρι συνενώνοντας τις δυνάμεις του με

Αλβανικά κομιτάτα336.

Το 2006 τα απομνημονεύματα του Ταλάτ Πασά μεταφράζονται από τα

γερμανικά και δημοσιεύονται από την ομάδα που έχει επιμεληθεί όλα τα έργα

του Ατατούρκ. Από τον πρόλογο γίνεται γνωστό ότι από το 1921 μέχρι το

1929 δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στην εφημερίδα Yeni Şark και για

δεύτερη το 1946 από τον Hüseyn Cahit Yalçın. Τα απομνημονεύματα

ξεκινούν με μια μικρή αναφορά στην ανακήρυξη του Συντάγματος το 1908 και

για λόγους που έχουν αναφερθεί σε προηγούμενο τμήμα της παρούσας

μελέτης δεν αναλύεται το γεγονός. Στην μικρή αναφορά για την Επανάσταση

του 1908 (περίπου δύο σελίδες) αυτά που καταγράφονται είναι οι λόγοι που

προκάλεσαν τα τεκταινόμενα του Ιουλίου του 1908 και η αποτυχία του

επιχειρήματος εκ του αποτελέσματος: οι λόγοι που προκάλεσαν τις εξελίξεις

του 1908 είναι οι αποσχιστικές διαθέσεις των μειονοτήτων και ο τουρκικός

πατριωτισμός, η ένωση όλων των εθνών, η ελευθερία και η ισότητα αλλά η

ελληνική αντιπολίτευση στο Οθωμανικό κοινοβούλιο οδήγησε σε αποτυχία το

Νεοτουρκικό επιχείρημα337. Αμέσως μετά την ανακήρυξη του συντάγματος το

επόμενο θέμα είναι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και το βιβλίο ολοκληρώνεται με την

λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου. Ενδεικτικής σημασίας είναι η άποψη

του Ταλάτ (;) για την δεινή πολιτική κατάσταση στην Οθωμανική

Αυτοκρατορία, για την οποία υποστηρίζει ότι μόνο ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά

προκύπτει ως ικανός να διαχειριστεί338. Γενικότερα, δεν θα μπορούσαμε να

υποστηρίξουμε πως το βιβλίο παρέχει τις πληροφορίες που θα περιμέναμε

από τον Ταλάτ, τον ιδρυτή του Κ.Ε.Π. που δρομολόγησε εξελίξεις του Ιουλίου

του 1908. Ωστόσο, ως επίλογος του βιβλίου παρατίθεται το βιογραφικό του

«συγγραφέα», Ταλάτ, όπου γίνεται αναφορά στην σύσταση του Κ.Ε.Π.

Θεσσαλονίκης339.

Σύμφωνα με τις παραπάνω παρατηρήσεις συμπεραίνουμε ότι ως προς τα

γεγονότα του Ιουλίου του 1908 στην τουρκική ιστοριογραφία ένα ερώτημα

μόνο δεν έχει απαντηθεί: ποιά ήταν η φύση της επανάστασης και πώς

λειτούργησε το Κ.Ε.Π. προκειμένου να εξασφαλίσει την υποστήριξη του 336 İrtem Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön Türk İhtilâli, ο.π., σ.σ. 30-33. 337 Talat Paşa, ο.π.σ. 23-25. 338 Αυτόθι, σ.σ. 199-200. 339 Talat Paşa, ο.π., σ. 226.

83

πληθυσμού. Σε αυτά τα ερωτήματα βρίσκουμε απαντήσεις μόνο μετά από

προσεκτική ανάγνωση των απομνημονευμάτων του Νιγιαζί και του Ενβέρ

Πασά. Παραταύτα, η προσέγγιση του Hanioğlu αναγνωρίζεται ως η πλέον

ολοκληρωμένη, αφού προσδίδει στο Ανατολικό Ζήτημα και την συνδιάσκεψη

του Ρεβάλ την θέση που αρμόζει και υπογραμμίζει την οργάνωση της

Επανάστασης από το Κ.Ε.Π. της Θεσσαλονίκης, του Μοναστηρίου και της

Οχρίδος, απορρίπτοντας την άποψη της ανεξάρτητης δράσης κάποιων

αξιωματικών.

84

Επίλογος-Συμπεράσματα

Συνοψίζοντας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η τουρκική

ιστοριογραφία, όσον αφορά την Δεύτερη Συνταγματική Περίοδο, παρουσιάζει

σημαντικές αδυναμίες που προκύπτουν από την πρωτοκαθεδρία του

κεμαλισμού και πιο συγκεκριμένα τον δευτερεύοντα ρόλο του Μουσταφά

Κεμάλ Πασά στο Νεοτουρκικό κίνημα. Η επιβολή των Βασικών Θέσεων της

Τουρκικής Ιστορίας, από την κεμαλική πολιτική προκειμένου να

εξυπηρετηθούν πολιτικές σκοπιμότητες, αναμφίβολα επεφέραν παραποίηση

στα ιστορικά δεδομένα της σύγχρονης Τουρκίας. Η καθιέρωση ως αυστηρή

ιστορική τομή στην τουρκική ιστορία του 1923, το έτος δημιουργίας του

εθνικού κοσμικού τουρκικού κράτους από τα συντρίμμια της θεοκρατικής

αυτοκρατορίας, και η ταυτόχρονη ιστοριογραφική παραγωγή σύμφωνα με τον

κρατικά αποδεκτό τρόπο, καθιστούν την τουρκική ιστοριογραφία αδύναμη

όσον αφορά το Νεοτουρκικό κίνημα.

Ωστόσο, η συμβολή του Ατατούρκ στην διαμόρφωση του εθνικού

κράτους όπως επίσης οι Ενωτικές του καταβολές, αλλά και η επιρροή της

Ενωτικής ιδεολογίας σε αυτήν την διαδικασία είναι αδιαμφισβήτητες. Το

πραξικόπημα του 1908 συμβολίζει την απαρχή του «κεμαλικού κεκτημένου»,

αφού για πρώτη φορά το 1908 είτε εξαιτίας της επικείμενης κατάρρευσης της

αυτοκρατορίας, είτε από πραγματικό ενθουσιασμό στις φιλελεύθερες και

συνταγματικές ελευθερίες, ο στρατός ξεπερνά την μονολιθικότητα ή και την

υπέρτατη εξουσία του Σουλτάνου, που ως τότε ήταν ο ‘ρυθμιστής’ της ζωής

όλων των υπηκόων, επαναφέρει το σύνταγμα και θεσμοθετείται ως

θεματοφύλακας του συνταγματισμού, δηλαδή της κοσμικότητας του

καθεστώτος. Παρά το γεγονός ότι η κοσμικότητα του 1908 βρισκόταν σε

πρώιμο στάδιο συγκριτικά με την ύστερη περίοδο, οι Ενωτικές μεταρρυθμίσεις

σε συνδυασμό με την ‘στρατιωτικοποίηση’ της πολιτικής αποκρυσταλλώνουν

την σύγχρονη πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας.

Και ενώ οι αυστηρές ιστορικές τομές αναιρούν την ιδέα της εξέλιξης, στην

παρούσα μελέτη η μετάβαση από την θεοκρατική αυτοκρατορία στο τουρκικό

εθνικό κράτος θεωρείται μια ιστορική εξέλιξη. Παρόλα αυτά, θα ήταν δόκιμο να

υποστηρίξει κανείς πως η Νεοτουρκική Επανάσταση αποτελεί κομβικό σημείο

της Οθωμανικής ιστορίας, αφού τότε τέθηκαν οι βάσεις για την δημιουργία

85

ενός σύγχρονου εθνικού κράτους, μια διαδικασία που δρομολογήθηκε

αργότερα και από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Το συμπέρασμα αυτό δεν είναι

αυτονόητο, γιατί η αντιμετώπιση της επανάστασης του 1908 από την τουρκική

ιστοριογραφία ως μια αντιδραστική κίνηση, ως μια εξέγερση μόνον εναντίον

του Χαμιδικού απολυταρχισμού, δεν αποδίδει στο γεγονός την σπουδαιότητα

που του αναλογεί. Συνεπώς, σύμφωνα με την τουρκική άλλα και διεθνή

ιστοριογραφία, η Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος παραβλέπεται ή αποτελεί

την προϊστορία της Τούρκικης Δημοκρατίας. Ο Αγώνας Ανεξαρτησίας (1919-

1922) αποτελεί τη πρώτη φάση της Ρεπουμπλικανικής Τουρκικής ιστορίας,

διαμορφώνοντας μια αυστηρή ιστορική τομή με το παρελθόν. Και ενώ η

περιοδολόγηση λαμβάνει τέτοιο νόημα, και ο Αγώνας Ανεξαρτησίας αποτελεί

πρωτοβουλία των Ενωτικών, η τουρκική ιστοριογραφία δεν καταδεικνύει ούτε

τους συνδέσμους ούτε την συμμετοχή τους στον Αγώνα.

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, η ανακήρυξη της Τουρκικής

Δημοκρατίας το 1923, ευλόγως μπορεί να θεωρηθεί ένα πραξικόπημα εντός

του Νεοτουρκικού κινήματος. Επιπροσθέτως, η παράβλεψη των

Νεοτουρκικών καταβολών της Δημοκρατίας αναμφισβήτητα προκαλεί πολλά

πρόβληματα στην κατανόηση της σύγχρονης τουρκικής πολιτικής

κουλτούρας.

Προκειμένου λοιπόν να γίνει αντιληπτή η πολιτική ιδεολογία της

Τουρκίας μέχρι το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, είναι απαραίτητο

να καταδειχθεί η εξέλιξη του Νεοτουρκικού κινήματος από το 1889 μέχρι και

το 1950: το 1889 συστήνεται το Νεοτουρκικό κίνημα που τελικά διαμόρφωσε

τους πολιτικούς όρους της σύγχρονης Τουρκίας μέχρι το 1950. Διαφωνώντας

με την επίσημη τουρκική ιστοριογραφία λοιπόν, καταλήγουμε στο

συμπέρασμα ότι η Νεοτουρκική περίοδος χωρίζεται στην πριν τον Πρώτο

Παγκόσμιο Πόλεμο και στην μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο Νεοτουρκική

Περίοδο, αναγνωρίζοντας τον πατέρα του τουρκικού έθνους ως μια

προσωπικότητα που αναδύθηκε από τα σπάργανα του Νεοτουρκικού

κινήματος. Οι ‘σφετεριστές (κατά την κεμαλική ιστοριογραφία) Νεότουρκοι’

λοιπόν, δεν ‘επέλεξαν’ μόνο την διάλυση της αυτοκρατορίας του Οσμάν στην

διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου αλλά οργάνωσαν και τον Αγώνα

Εθνικής Ανεξαρτησίας στον οποίο συμμετείχε και αργότερα ηγήθηκε ο ικανός

86

στρατιωτικός Μουσταφά Κεμάλ Πασά, γεγονός που του έδωσε την ευκαιρία

να καθορίσει και τις μετέπειτα εξελίξεις.

87

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Afet, İnan, Türk Tarihinin Ana Hatlari Kemalist Yönetimin Resmî Tarih Tezi, [: Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας η Θέση της Επίσημης Ιστορίας της Κεμαλικής Διακυβέρνησης ], Kayyak, İstanbul, 1996. ----, Türk Tarihinin Ana Hatları, [:Βασικές Θέσεις της Τουρκικής Ιστορίας ],Devlet Matbaası, İstanbul, 1930.

Ahmad, Feroz, İttihatçılıktan Kemalisme [: Από τους Ενωτικούς στον Κεμαλισμό], Kaynak Yayınları, İstanbul, 1985, σ.σ. 34, 38-43. ----, The Making of Modern Turkey, Routledge, London and New York, 1993. ----, The Young Turks; The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914, Oxford, Clarendon Press, 1969.

----, Turkey: The Quest for Identity, Oneworld, Oxford, 2003.

----, “The Young Turk Revolution”Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 3, The Middle East. (Jul., 1968), σ.σ.19-36. Akşin, Sina, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki [: Σε 100 Ερωτήματα οι Νεότουρκοι και η Ένωση και Πρόοδος), Gerçek Yayınevi İstanbul, 1980. ----, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki [:Νεότουρκοι και Ένωση και Πρόοδος] İmge Kitabevi İstanbul, 1998, 4.Baskı, Ankara 2006. ----, 31 Olay, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, 1970. ----, Turkey From Empire to Revolutionary Republic, The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, New York University Press, New York, 2007. ----, Turkiye Tarihi- 4 vol Çağdas Türkiye 1908-1980, [:Τουρκική Ιστορία 4 τόμ. Σύγχρονη Τουρκία 1908-1980] Cem Yayınalrı , 8. Βasim, İstanbul, 2005. Altındal A., Laiklik Enıgma’ ya Dönüşen Paradıgma,[: Το Παράδειγμα που Επιστρέφει στο Ένιγμα του Λαϊκισμού] Anahtar Kıtaplar Yayimevi, Istanbul, 1994. Arai, Masami, Jön Tük Dünemi Türk Milliyetçiliği [Turkish Nationalism in the Young Turk Era], Leiden: E. J. Brill, 1992.

88

Arar, İsmail, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe'nin Anıları, [: Τα Απομνημονέυματα Ενός Οθωμανού Βουλευτή του Ρέις Ηαλίλ Μεντεσέ], Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul,1986. Arıkan, Zeki, “Muhhitin Birgen ve Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele”[: Ο Μουχιτίν Βιργκέν και ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά και ο Εθνικός Αγώνας], Atatürk Yolu Dergisi, V/20 (1997). ---- “Tanzımat’ tan Cumhürriyet’ e Tarihçilik”, Tanzımat’ tan Cumhürriyet’ e Ensıklopedisi, çilt 6. Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Birhaf Yayınları, İstanbul, 2008. Baer, Marc, Turkish Nationalism and the Dönme, in Kieser Hans Lukas (ed), Turkey Beyond Nationalism Towards Post Nationalist Identities, I.B. Tauris, New York, 2006. Berkes, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, Montreal, Mc Gill University Press,1964. Beşikçi, İsmail, Türk Tarih Tezi Güneş Dil Teorisi ve Kürt Sorunu, [: Η Τουρκική Ιστορική Θέση Η Θεωρία Γλώσσα Ήλιος και το Κουρδικό Ζήτημα], Yürt Yayınları, Ankara, 1991. Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilâf Fırkası IΙ. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ ye Karşı Çikanlar [: Κόμμα Ελευθερίας και Συμφωνίας Η Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος και οι Αντιφρονούντες στην Ένωση και Πρόοδος], Degah Yayınları, İstanbul, 1990. Bleda, Midhat Şükrü, İmparatorluğun Çöküşü [: Η Διάλυση της Αυτοκρατορίας], Remzi Yayınevi, İstanbul, 1979. Bora, Isyar, “The Origins of Turkish Republican Citizenship”: The Birth of Race Nations nad Nationalısm, 11,(3), 2005. Botarav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985, Gerçek Yayınevi İstanbul, 1989. Buxton, Roden Charles, Turkey in Revolution, T. F. Unwin, 1909. Çağlar, Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, Verso, London/New York, 1987. Cırakman, Aslı, “From Tyranny to Despotism: The Enlightrment’s Unenlighteded Image of the Turks”, Int. J. Middle East Stud. 33 (2001), σ.σ. 49–68. Çukurova, Bülent, “Milli Mücadele Anılari Uzerine Bir Bibliografya Denemesi I” [:Μια Βιβλιογραφική Δοκιμή στα Απομνημονέυματα του Αγώνα Ανεξαρτησίας], Atatürk Yolu, C. 6, S. 23, (Mayıs. 1999).

89

Dankort, Rostow, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler 1908-1919”, Güneydoğu Avrupa Arastirmalari Dergisi, 4-5, 1976. ----, “The Army and the Founding of the Turkish Republic”, World Politics, Vol. 11, No. 4. (Jul., 1959), σ.σ. 513-552. Davinson, Roderic, H., Turkey a Short History, Eothen Press Hundingdon England, 1998. Demirbaş, Bülent, Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmet Rıza Bey'in Anıları [:Τα απομνημονεύματα του Αχμέτ Ριζά Μπέη Βουλευτή και Επικεφαλή της Γερουσίας], Arba Yayınları, İstanbul, 1988.

Deringil, Selim, “The Ottoman Origins of Kemalist Nationalism: Namik Kemal to Mustafa Kemal”, European History Quarterly (SAGE, London, Newbury Park and New Delhi), Vol. 23, 1993, σ.σ. 166-191. Douglas, A. Howard, The Greenwood Histories of the Modern Nations The History of Turkey, Greenwood Press Westport, 2001. Dumont, Paul, “Freemasonry in Turkey: a by-product of Western Penetration”, European Review, Vol. 13, No. 3, (2005), σ.σ. 481–493. Duru, Kazim Namı, “Ittihat ve Teraki” Hatiralarim [:Η “Ένωση και Πρόοδος’’ Τα Απομνημονεύματά μου], Istanbul 1957. Dyer, Gwynne “The Origins of the 'Nationalist' Group of Officers in Turkey 1908-18”, Journal of Contemporary History, Vol. 8, No. 4. (Oct., 1973). Eissenstat, Howard Lee, The Limits of Imagination: Debating the Nation and Constructing the State in Early Turkish Nationalism, a dissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the decree Doctor of Philosophy in History, University of California, Los Angeles, 2007. ----, “History and Historiography: Politics and Memory in the Turkish Republic”, Contemporary European History, 12, 1, Cambridge University Press, 2003, United Kingdom. Enver Paşa, Enver Paşa’ nın Anıları 1881-1908 [: Τα Απομνημονεύματα του Ενβέρ Πασά 1881-1908] (ed) Halil Erdoğan Cengiz, İletişim, İstanbul, 1991. Ersanlı, Büşra, The Ottoman Empire in the Historiography of the Kemalist Era: A Theory of Fatal Decline, Fikret Adanir, Faroqhi Suraiya (eds.), The Ottomans and the Balkans: a Discussion of Historiography, Brill, Boston 2002. Husameddin, Ertürk, Iki Devrin Perde Arkasi, Nurgök, Istanbul 1957.

90

Feyzıoğlu, T., ‘’Türk İnkilabinin Τemel Τaşı: Laiklik’’ ın Atatürk Düşüncesinde: Din ve Laiklk, [: «Βασικό Θεμέλιο της Τουρκικής Επανάστασης: Ο λαϊκισμός» στην Ιδεολογία του Ατατούρκ], Atatürk Araştirma Merkzi ve Dıvan Yayıncılık, Ankara, 1999. Gawrych, George, The Crescent and the Eagle : Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, I.B. Tauris, New York, 2006. Göle, Nilüfer, Müslümanes et Modernes, Voile et Civilisation en Türquie Tradüit du Turk Par Jeanine Riegel, Avec la Collaboration de L’auteur, Editions la decouverte, Paris, 1993. Gwynne, Dyer, “The Origins of the 'Nationalist' Group of Officers in Turkey 1908-18”, Journal of Contemporary History, Vol. 8, No. 4. (Oct., 1973), σ.σ. 121-164. Hacısalihoğlu, Mehmet, “The Young Turk Revolution and the Negotiations for the Solution ff the Macedonian Quetsion”, Turcica, vol. 36, 2004, σ.σ.165-190. Haddad, George M., “Revolutions and Coups d' Etat in the Middle East: A Comparative Study” Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 10, Issue 1/2. (1965), σ.σ. 17-32. Hanioğlu, M Şükrü, Preparation for a Revolution, The Young Turks 1902-1908, Oxford Univ.Press, New York, 2001. ----, Bir siyasal Örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve JönTürklük, İletişim Yayınları,İstanbul,1987. ---- The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York, 1995. ----, “Genesis of the Young Turks Revolution of the 1908”, Osmanlı Araştırmaları III, İstanbul, 1982, σ.σ. 277-299. ----, “Garbcılar: Their Attitudes toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish Republic”, Studia Islamica, No. 86. (1997), σ.σ. 133-158. ----, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York, 1995. ----,, Turkism and The Young Turks 1889-1908, στο Hans Lukas Kieser (ed), Turkey Beyond Nationalism Towards Post Nationalist Identities. Heper, Metin, The State Tradition in Turkey, Beverley, Eothen, 1985. Bayur, Hikmet, Türk İnkilâbı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1940.

91

Hobsbawm, Eric, Nations and Nationalism Since 1780, Cambridge University Press, Cambridge, 1990. Huntington, Samuel P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, New York, 1996. İnan, Yusuf Ziya, Jöntürklerden İttihat ve Terakki Cemiyetine [:Από τους Νεότουρκους στην Οργάνωση ‘’ Ένωση και Πρόοδος’’], Bayramaşık Yayınevi, İstanbul, 1978. İrtem, Süleyman Kani Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön Türk İhtilâli [: Ο Συνταγματισμός στην Γέννησή του 1908 Η Επανάσταση των Νεότουρκων], haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yanınları, İstanbul, 1999. ---- Yıldız ve Jön Türkler İttihat Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi [:Το Γιλντίζ και το Κομιτάτο ‘Ένωση και Πρόοδος’ των Νεότουρκων και η Κρυφή Ιστορία , Temel Yayınları, İstanbul, 1999. Irvin, Schick C. & Tonak A. Ertuğul (eds.) Turkey in Transition, Bınnaz Toprak, The Religious Right, Oxford University Press, Oxford, 1987. Kansu, Aykut, The Revolution of 1908 in Turkey, Brill, Leiden, 1997. Karabekir, Kazım, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, [: Ενωση και Πρόοδος 1996-1909], Emre Yayınları, İstanbul, 1982. Karal, Z. Enver, “The Principles of Kemalism” στο Kazancıgil Ali &Özbudun Ergun (ed.) Atatürk: Fouder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981. Karpat, Kemal “1877 Osmanlı Parlamentosu ve Sosyal Açından Önemi”, Osmanlıda değişim Modernelşme ve Uluslaşma Cen Dilek Özdemir, İmge Yayıları, 2006. ----, “The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 3. (Jul., 1972), σ.σ. 243-281. ----, “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism”, I. J. M. E. S., Vol. 6, No.3 (Jul., 1975), σ.σ 276-299. ----, Türkiye'de Siyasal Sistemin Evrimi 1876-1980, İmge Kitabevi, İstanbul. Kasaba, Reşat, Turkey in the Modern World, The Cambridge History of Turkey, Vol. 4, Cambridge University Press, U.K., 2008.

92

Kayali, Hasan, Arabs and Young Turks Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, University of California Press 1997. Kazancıgıl, Özbudun: Kazancıgil, Ali & Özbudun, Ergun, Atatürk: Founder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981. Key, Kerim K., An Outline of Modern Turkish Historiography, Kâğit ve Basim İşleri ,A.Ş., İstanbul Turkey, 1954. Kieser, Hans Lukas (ed), Turkey Beyond Nationalism Towards Post Nationalist Identities, I.B. Tauris, New York, 2006. Knight, E.F. Turkey; The Awakening of Turkey; The Turkish Revolution of 1908, J.B. Millet Company, Boston Tokyo, 1910. Kocabaş, Süleyman, Kendi İtirafları, Jön Türkler Nerede Yanıldı? : 1890-1918 : Hayaller, Komplolar, Kayıplar [:Προσωπικές Eξομολογήσεις, οι Νεότουρκοι πού Ηττήθηκαν; 1890-1918: Όνειρα, Συνομωσίες, Απώλειες], Vatan Yayınları, İstanbul, 1991. Kocahanoğlu, Osman Selim, Midhat Paşa’ nin Hatıraları: 1. Hayatım İbret Olsun Tabsıra- i İbret, Temel Yayınalrı, İstanbul, 1997. Koloğlu, Orhan, İttihatçılar ve Masonlar [:Ενωτικοί και Μασόνοι], Pozitif Yayınları, 2005. Kuran, Ahmet Bedevî, İnkılâp Tarihimiz ve "Jön Türkler" [:Η Επαναστατική ιστορία μας και οι Νεότουρκοι], Matbaasι İstanbul, 1945 και Kaynak Yayınları 2000. Kushner, David, “Self-Perception and Identity in Contemporary Turkey”, Journal of Contemporary History, Vol. 32, No.2. ----, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, Frank Cass, London, 1977. Landau J. M., Atatürk and the Modernization of Turkey, Westview Press, Colorado, (1984). Lewis Bernard “Islamic Revival in Turkey”. International Affairs, 28, Jan. 1952.

----, The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press, New York, 1968. ----, “The Ottoman Empire and Its Aftermath”, Journal of Contemporary History, Vol. 15 No. 1, Imperical Hangovers (Jan., 1980), σ.σ. 27-36.

93

Lieven, Dominic, “Dilemmas of Empire 1850-1918. Power, Territory, Identity”, Journal of Contemporary History, Vol. 34, No. 2. (Apr., 1999), σ.σ. 163-200.

Mango, Andrew, Atatürk: The Biografy of the Founder of Modern Turkey, The Overlook Press Woodstock & New York, 2002. Mardin, Şerif “Ideology and Religion in The Turkish Revolution”, I.J.M.E.S., Vol.2, 1971. ----, “The Just and the Unjust”, Daedalus, Vol.120, No3, Summer, 1991. ----, Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, School of Business Administration and Economics Robert College, Istanbul, 1969. ----, The Genesis of Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton, 1962. ----, Jön Türklerin siyasî fikirleri, 1895-1908 [: H πολιτική Iδεολογία των Νεότουρκων 1895-1908], Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları İletişim Yayınları 1983. ----, Religion and Securarism in Turkey, στο Kazancıgil, Ali & Özbudun Ergün (eds.) Atatürk: Fouder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981. Mete, Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’ nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, 1923-1931, Ankara : Yurt Yayınları, 1981. Nur, Rıza, Hayat ve Hatıratım, [: Η Ζωή μου και τα Απομνημονεύματά μου] İstanbul, 1697-1968, Vol. 1. Oral, Sander, Siyasi Tarihi İlkçağlardan 1918’ e [: Πολιτική Ιστορία από την Πρώτη περίοδο στο 1918], İmge Kiıtabevi 12 Baskı İstanbul 2003. Özden, Mustafa, II Meşrutiyenin İlani Öncesi ve Sonrasi [:Πριν και μετά Ανακήρυξη του Συντάγματος], Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2000. Papadimitriou, Vasiliki, “The Young Turk Revolution: Historiographical and Political Approaches”, προς δημοσίευση στα πρακτικά του Διεθνούς συνεδρίου Yüzüncü Yılında İkinci Meşrutıyet [The Secomd Constitutional Period of The Ottoman State on its Centenary] που διενέργησε το I.R.C.I.C.A στην Κωνσταντινούπολη στις 7-10/5/2008. Papadopoulos, J. Stefanos, “La Révolution Des ‘Jeunes-Turks’ et L’ Opinion Publique en Grèce”, Balkan Studies, Vol.27, No.1, Thessaloniki, 1986.

94

Quataert, Donald, “The Economic Climate of the `Young Turk Revolution' in 1908”, The Journal of Modern History, Vol. 51, No. 3, On Demand Supplement. (Sep., 1979), σ.σ. D1147-D1161. ----, Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881-1908, Reactions to European Economic Penetration, New York University Press, New York, 1983. Ramsaur, Ernest Edmodson, The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, Princeton University Press, 1957. Resneli, Niyazi, (bugü[n]kü dile çeviren, İhsan Ilgar), Balkanlarında bır Gerillacı Hürriyet Kahramanı Resnelı Niyazı Bey in Anıları, [:Ένας Αντάρτης στα Βαλκάνια Τα Απομνημονεύματα του Νιγιαζί Μπέη, Ήρωα της Ελευθερίας], Çağdaş Yayınınları, Istanbul, 1975. Şapolyo, Enver Behnan, Ziya Gökalp : İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi [:Ζίγια Γκιοκάλπ Ένωση και Πρόοδος και η Ιστορία της 2ης Συνταγματικής Περιόδου], Güven Basımevi, İstanbul, 1943. Shaw, S. J. & Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol II Reform Revolution and Republic The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, Cambridge University Press, London New Υork- Μelburne, (1977). Sohrabi, Nader, “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered”, Comparative Studies in Society and History 44, 2002. ----, “Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia, 1905-1908”, The American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 6. (May, 1995). Sorgun, Taylan, İttihat ve Terakki : Devlet Kavgası [: Ένωση και Πρόοδος: Κρατικός Καυγάς], Beyaz Balina Yayınları , İstanbul 2001. Spencer, Robert F., “Culture Process and Intellectual Current: Durkheim and Atatürk”, American Anthropologist, New Series, Vol. 60, No. 4. (Aug., 1958), σ.σ. 640-657. Stoddard, T. Lothrop, “Pan-Turanism”, The American Political Science Review, Vol. 11, No. 1. (Feb., 1917), σ.σ. 12-23. Sunar, İlkay and Binnaz Toprak, "Islam in Politics: The Case of Turkey," Government and Opposition, Vol. 18, No. 4, Autumn 1983, σ.σ.421-441. Sungur, Savran, “Osmanli’ dan Cumhüriyet’ e Türkiye’ de Burjuva Devrimi Sorunu” [: Από το Οθωμανικό (κράτος) στην Δημοκρατία το Ζήτημα της Αστικής Μεταρρύθμισης στην Τουρκία], Onbirinci Tez, No. 1 Nov.,1985.

95

Talat Paşa, Hatıralarım ve Müdafaam, [:Τα Απομνημονεύματα μου και η Απολογία μου], (yayıma hazırlayan Atatürk’ ün bütün çalisma grubu), Kaynak Yayinlari, Istanbul, 2006. Tapper, Richard, Islam in Modern Turkey: Religion, Politics and Literature in a Secular State, Tauris, (London), 1991. Temo, İbrahim, İttihad ve Terakki Cemiyetinin Teşekkülü ve Hıdematı Vatanıye ve Inkılabı Milliye Dair Hatıratım.[:Η δημιουργία της οργάνωσης Ένωση και Πρόοδος και οι Αναμνήσεις μου από την Εθνική Εξέγερση,] Mecidiye, Romanya 1939. Temperley, Harold, “British Policy towards Parliamentary Rule and Constitutionalism in Turkey (1830-1914)”, Cambridge Historical Journal, Vol. 4, No. 2. (1933), σ.σ. 156-191. Toprak, Bınnaz, Islam and Political Development in Turkey, Leiden : E.J. Brill, 1981. Toprak, Zafer, Τürkiye’ de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) İttihat-Terakki ve Devletçilik, [: Οικονομία και Κοινωνία στην Τουρκία (1908-1950) Ένωση και Πρόοδος και Kρατικισμός], Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 1995.

Tunaya, Tarık Z., Turkiye’de Siyasi partiler 1859-1952, [: Τα πολιτικά Κόμματα στην Τουρκία 1859-1952], İstanbul Üniversitesi Umumî Amme Hukuku Doçenti, İstanbul 1952, İstanbul. ----, Türkiye de Siyasal Partiler Cilt 1 İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908-1918, [:Τα Πολιτικά Κόμματα στην Τουρκία Τόμος 1, Η Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος 1908-1918], İletişim Yayınları, İstanbul 1998. ----, Türkiye'nin Siyasi Gelişme Seyri İçinde İkinci "Jön Türk" Hareketinin Fikri Esasları, [: Οι Ιδεολογικές Αρχές της Δεύτερης Περιόδου του Κινήματος των ‘Νεότουρκων’ στην Πορεία της Πολιτικής Εξέλιξης της Τουρκίας], İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1956. Turfan, M Naim, Rise of the Young Turks. Politics, the Military and Ottoman Collapse, I.B. Tauris, London, 2000. Vryonis, Speros, J.R., The Turkish State and History, Clio Meets the Grey Wolf, Institute For Balkan Studies, Thessaloniki, 1991. Worringer, Renée, “Sick Man of Europe” or “Japan of the Near East”?: Constructing Ottoman Modernitu in the Hamidian and Young Turks Eras, Int. J. Middle East Stud. 36 (2004), σ.σ. 207-230. Yalçın, Hüseyin Cahit, İttihatçi Liderlerin Gizli Mektupları, [: Η Κρυφή Αλληλογραφία των Ηγετών των Ενωτικών], Temel Yayınları, İstanbul, 2002.

96

----, Talât Paşa, [: Ταλάτ Πασά], Yedigün Neşriyatı, 1943. Zürcher, E. J., Turkey a Modern History, I.B. Tauris & Co Ltd, New York, 1997. ----, The Qttoman Legacy of the Turkish Republic: An Attempt at a New Periodization, Die Welt des Islams, New Ser., Bd. 32, Nr. 2. (1992), σ.σ. 237-253. ----, “Ataturk and the Start of the National Resistance Movement”, Anatolica 8 (1981), σ.σ. 99-113. ----, “The Historiography of the Constitutional Revolution: Broad Consensus, Some Disagreement, and a Missed Opportunity”, αδημοσίευτο. ----, “Young Turk Memoirs as a Historical Source: Kazim Karabekir's Istiklal Harbimiz”, Middle Eastern Studies, Vol: 22 (4), October, 1986, σ.σ. 562-570. ----, “Yüzellilikler, [: Οι εκατονπενηντάρηδες]”, Encyclopaedia of Islam, Leiden: Brill, 2002, vol. 11. ----, “The Ottoman Empire and the Turkish Republic: an Attempt at a New Periodisation”, Welt des Islams 32/2, σ.σ.237-253. ----,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, Leiden, E.J.Brill, 1984. ----, “The Young Turks: Children of the Borderlands?”, I.J.T.S., 9, 2003, σ.σ. 275-285.

Ελληνική Βιβλιογραφία

Αναγνωστοπούλου, Σία, Τουρκικός Εκσυγχρονισμός, Ισλάμ και Τουρκοκύπριοι στη Δαιδαλώδη Διαδρομή του Κεμαλισμού, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2004. Βακαλόπουλος, Κ., Νεότουρκοι και Μακεδονία 1908-1912, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, (1951). Βλάχου, Ν., Το Μακεδονικόν ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος 1878-1908, Εκδ. Δερτούδης, Αθήνα, 1935. Γκιοκάλπ, Ζιγιά, Αρχές Τουρκισμού, Αθήνα: Κούριερ εκδοτική, (2005).

97

Deringil, Selim, Η Καλά Προστατευόμενη Επικράτεια Ιδεολογία και Νομιμοποίηση της Εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (1876-1909), Αθήνα: Παπαζήση, 2003. Zürcher, Erik. J., Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004. Θεοδωρόπουλος, Β., Οι Τούρκοι και Εμείς, Φυτράκης, Αθήνα, 1988. Iggers, George G., Η Ιστοριογραφία στον 20ο Αιώνα, Νεφέλη, Αθήνα, 1999. Landau, J. M., Παντουρκισμός, Το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, Θετίλη, Αθήνα, 1986. Luxemberg, Rosa, Ρωσική Επανάσταση, Εκδόσεις Κοροντζή, Αθήνα, 1978. Μέγας, Γ., Η Επανάσταση των Νεότουρκων στην Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2003. Μήλλας, Ηρακλής, Εικόνες Ελλήνων και Τούρκων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001. Παπούλια, Β., Από τον Αρχαίο στον Νεότερο Πολυμερισμό, Τομος Β΄ Από την Θεοκρατική Απολυταρχία στην Εθνική Κυριαρχία, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2006. Παρασχάκη Χρυσάνθη, Η Γλωσσική Μεταρρύθμιση στην Τουρκία και τα Αποτελέσματά της, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη, 2008. Poulton, Hugh, Ημίψηλο Γκρίζος Λύκος και Ημισέληνος, Οδυσσέας, Αθήνα, 2000.

Εγκυκλοπαίδειες:

1.Cumhüriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi [:Εγκυκλοπαίδεια της

Δημοκρατικής Περιόδου της Τουρκίας]. (επίμ.) Murat Belge Mete Tunçay, Bülent Özükan, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983.

2. Encyclopaedia of Islam T.2, E.J. Brill, Leiden, 1965. 3. Resimli Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi [:Έπίσημη Χαρτογραφημένη

Αναλυτική Ιστορία], Cilt VI Komısyon Güven Yayınnevi İstanbul 1963.

98

4. Tanzımat’ tan Cumhuriyet’ e [: Από το Τανζιμάτ στην Δημοκρατία],

(επίμ.) Murat Belge, Seyfettin Gürsel, Alpay Kabacalı, Serif Mardin, İlber Ortaylı, Taha Parla, Zafer Toprak, Tarık Zafer Tunaya, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.

5. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, Τ. 58ος, Grande

Encyclopédie Larousse Encyclopædia Britannica, Παπυρος, Αθήνα, 1993.

Λεξικά:

1. Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών Υπο την Αιγίδα της Unesco, Ελληνική Παιδεία, Αθήνα, 1972.

2. Le Petit Robert Des Noms Propres Dictionnaire Illustré, επιμ. Alain Rey,

Dictionnaires Le Robert, Paris, 1997.

99

Παράρτημα 1.

Υπόδειγμα Καριέρας Οθωμανών Στρατιωτικών Όνομα Έτος

Γέννησης Τάξη Αξιωματικός

Yüzbaşı Kolağası Binbaşı Kayma-

kam Miralay Mirliva Ferik 1. Ferik

Hafız İsmail

Hakkı

1879 55 1902 1904 1908 1913 1914 1914 Πέθα-

νε το

1914

Enver

1879 55 1902 1905 1907 1912 1914 1914 1915 1917

Fahrettin Altay

1880 55 1902 ? 1910 1914 1915

Ali Fethi Okyar

1880 56 1903 1905 1909 1912 Εγκατέ-

ληψε το

1913

Cafer Tayyan

Eğilmez

1877 56 1903 ? 1910 1914 1915

Ali İhsan Sabis

1882 57 1904 1906 1910 1913 ? ?

Mustafa Kemal

Atatürk

1881 57 1904 1907 1911 1913 1915 1916

Ali Fuat

Cebesoy

1883 57 1904 1907 1912 1913 1916 1918

Halil Kut

1881 57 1904 ? ? 1913 1915 1916

Kâzım

Karabekir

1882 58 1905 1907 1912 1914 1916 1918

Kâzım Özalp

1880 58 1905 ? 1914 1915 1917

Süleyman

Askerî

? 58 1905 1909 1913 1914 Πέθανε

το 1914

İsmet İnönü

1884 59 1906 1908 1912 1914 1915

Kâzım Orbay

1886 60 1907 ? 1914 1916 1918

Πηγή: Erik Jan Zürcher,The Unionist Factor, The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, ο.π. σ. 67.

100

Παράρτημα 2.

ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ‘ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ και ΠΡΟΟΔΟΣ’

Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Cemiyetin esbab-ı teşekkülü ve maksadı Madde 1 - Hükümet-i hazıranın adalet, müsavat, hürriyet gibi hukuk-u beşeriyeyi

ihlal eden ve bütün Osmanldarı terakkiden men ile vatanı ecnebi yedd-i tasallut ve itizabına düşüren usul-ü idaresini Islam ve Hıristiyan vatandaşlarımızı ikaz maksadiyle kadın ve erkek bilcümle Osmanlılardan mürekkep, Osmanlı Ittihat ve Terakki Cemiyeti teşekkül etmiştir.

Madde 2 - Cemiyetin maksadı umumun menafiini tahlise çalışmaktır, arada milliyet, kavmiyyet, cinsiyyet, mezhep, taraftarlık yoktur. Aza reyinde hür ve müstakildir. Menafi-i umumiyeden başka hiç bir emir ile mukayyet değildir.

Madde 3 - Cemiyetin vazifesi idare-i hazıra-i hükümeti hukuk-u insaniyenin muhafızı ve terakkiyat-ı medeniyenin menbaı olan usul-ü meşverete iade ve muhafaza-i hüsn-ü ahlaka, maarif-i umumiyetin terakkisine, alelumüm insaniyet ve medeniyete hizmet etmek gibi umur-u nafiada bulunmaktır. Bu maksad-ı hayrı icraya mani olanlara ve cemiyeti her güna tehlikeye uğratanlara vatan düşmanı nazariyle bakılacaktır.

Madde 4 - Cemiyet nazarında sülale-i necibe-i Osmaniyenin makam-ı saltanat ve hilafette bekası mültezemdir; ancak Şer ve Kanun'a mugayir harekatta bulundukları ve usul-ü meşvereti kabul ve hukuk-u beşeriye ve medeniyeyi himaye etmedikleri halde haklarında şer'an ve kammen lazım gelen muamele icra edilecektir.

Cemiyetin suret-i teşekkül ve idaresi Madde 6 - Cemiyetin heyet-i idaresi bir reis ile dört azadan mürekkeptir ve merkezi

İstanbul'dur, idare azası efrad-ı cemiyet arttıkça binde bir nisbetinde tezyit edilecektir. Madde 7 - Cemiyetin tevessü ve intişarı halinde efradı tekessür eden beldelerde

teshi-i muamelat için bir reis ile ikişer azadan mürekkep ve reisIerinin mafevki vasıtasiyle İstanbul meclis-i idaresine tabi şube meclis-i idaresi tesis ve teşkil edilecek ve her şube bulunduğu beldenin ismiyle anılacaktır.

Madde 8 - Efradın isim ve cismi kendisini cemiyete ithal eden ile atiyüzzikr iki zattan mada hiç bir kimseye malüm olmıyacaktır. Cemiyet nazarında efradm hüviyetleri madde-i atiyede beyan olunan numara usulü vasıtasiyle tayin edilecek ve böyle her ferd mafevkiyle madununu ve diğer mafevki olan zattan başka kimseyi tanımıyacaktır. Efrad-ı aile her türlü muamelat ve teklifat bu numaralar vasıtasi)tle usul-ü teselsüle tevfikan icra olunacaktır iki tarafın rey ve arzusiyle ve teminat-ı vicdaniye ile efrad-ı cemiyetin yekdiğerine takdimi serbest bırakılmıştır. Üçüncü zatın mafevkinin üzerindeki zevattan intihap olunması tercih edilmelidir.

Madde 9 - İstanbul Meclis-i idaresini terkip eden bir reis ile dört azanın her biri ·bir kol itibariyle efrad-ı cemiyet beş kala munkasemdir. Her bir kol derecesi reisten bed ile bir, iki, üç, dört, beş rakamlariyle ifade ve her ferdin hüviyctini müş'ir olan numarası dahi mensup olduğu kolun derecesi suret, o kolda mevcut efradın kaçıncısı olduğunu gösterir rakam mahreç olan bir kesir ile tayin edilecektir. Mesela üç taksim beşyüz yirmibeş numarası gibi 3/525.

Madde 10 - Usul-ü teselsül meclis-i idare tarafından efrada, ve efrad canibinden meclis-i idareye ita-yı malümat, icra-yı teklifat için müttehaz bir usuldür. Her ferd meclis-i idareye arzedeceği şeyleri mafevkine bildirir. O da kendi mafevkine söyler ve bu suretle efradın meclise müteallik beyanatını mafevkten mafevke, intikal suretiyle kol ve yahut aza-yı cemiyet ile münasebeti olanlara ve anlardan meclise bildirebilir. Anlar da madununa beyan eder, bu vechile meclisin efrada ait tebligatı numara

101

sırasiyle mafevkten maduna intikal suretiyle vaki olur. Bir ferdin mafevki tabiri kendini cemiyete ithal eden zattır, madunu tabiri de kendisinin cemiyete ithal eylediği kimse-lerdir.

Meclis-i İdarenin suret-i teşekkülü Madde 11 - Merkez meclis-i idaresi reis ve azası İstanbul'da bulunan efrad-ı

cemiyetin işgüzar ve gayyurlanndan intihap olunarak her biri bir kol başı itibar olunmuştur. Aza tczayüt ettikçe kollar dahi taaddüt eyleyecektir.

Madde 12 - Her kolda efrad-ı cemiyet teşekkül ederek bunlar içinde hüsn-ü ahlak

ve mezaya-yı ilmiyesi cihetiyle mevcut meclis-i idare reis ve azalarına faik bir kimse bulunduğu tebeyyün ettiği takdirde ve kendisi rıza gösterdiği halde teselsül, tarikiyle ehliyet ve iktidar şahıs tayin olunmaksızın yalnız hafiyen, meclis-i idareye bildirilecek ve aza-yı meclis bunun evsaf-ı memduhasını yine usul-ü teseJsül ile cidden tahkik ve istikşaf ederek istihkakına göre azalığı şayan gördükleri halde isterse içlerinden biri o zata yerini terk ile azalıktan çıkacak ve eğer hiç kimse rızasiyle yerini terk etmeyece olur ise beyinlerinde bir kur'a keşide olunarak hangisine isabet ederse o za anın yerine ikame edilecek ve muahharen azanın ekseriyet-i reyile reis intihap olunacak ve bu misillü müceddeden azalığa kabulolunan zat kaymakamı bulunan azalığın kol başılığını demhte edecektir. Eğer yerini terk edenlerden biri ziyade ise yalnız bunlar arasında kur'a keşide edilecektir.

Madde 13 - Efrad-ı cemiyetten biri her ne için olursa olsun bilad-ı Osmaniye ve memalik-i saireden birinde ikametle teksir-i afrada muvaffak ve bu efradın aded-i mikdarı münasibe baliğ olduğu halde ol ferd reis olmak ve anın Dersaadette bulunan malüm-u zat vasıtasiyle Istanbul meclis-i idaresine merbut bulunmak üzere bir şube teşkiline mezundur.

Meclis-i idarenin hukuk ve vezaifı Madde 14 - Dersaadet Meclis-i idaresi haftada bir kere ve lüzumu takdirinde

eyyam-ı gayr-ı muayyenede içtima ederek Cemiyete müteallik müzakeratta bulunacaktır. Meclis-i idarenin vazife-i asliyesi efrad beyninde aza be ,nin ekseriyet olmazsa hiç bir işe karar vermiyecektir.

Madde 15 - Mecalis-i idare taht-ı idarelerinde bulunan efradın numaralarını havi muntazam bir defter tutmağa mecbur olup her bir içtimaında, iki içtima arasındaki müddet zarfında cemiyete dahil olan zevatın numaralarını bittayin kol beyi vasıtasiyle silsile esbabına tevzi ve defter-i mahsusuna ka ıd edecektir. Cemiyetin esas defteri taht-ı emniyette bulunmak için memalik-ı ecnebiyede bulunan şubelerden birine tevdi olunacaktır. Merkez-i idarede defatir-i ......... bulunacaktır.

Madde 16 - Meclis-i idare varidat, ve masarifatı müş'ir mükemmel bir defter tutmağa ve bu derterde taht-ı idarelerinde bulunan efraddan aldıkları mebaliği ayrı ayrı numara sırasına kayıd edecek, tediyat ve masarifat ve metalibatı dahi muntazam irae eyliyecektir. Her ferd tediyatın mahall-i sarfını sormağa mezundur.

Madde 17 - Taşra meclis-i idareleri işbu iki maddede beyan olunduğu tarzda tutmuş oldukları defterler mucibince şubesi efradının numaralarını ve tahsil ettikleri mebaliğin yekünunu ve miktar-ı masarin her ay bitamamiha Istanbul merkez meclis-i idaresine bildirmeğe mecbur olacaktır. Mani zuhumnda üç aydan ziyade tehiri caiz olmayacaktır.

Madde 18 - Istanbul meclisi idaresi ise gerek Dersaadette ve gerek Taşra uabatında mevcut olan efradın miktarını ve alelumum efraddan alınan mealiğin yeküniyle müfredatını ve masarifat-I umumiyesini müş'ir her üç ayda ir kere Taşra şuabatiyle Dersaadette mevcut kolların adedini mübeyyin bir

cetvel tanzim ve şubeleriyle kollarına tevzi edecek ise de bu tevzi ve taksim ususunu meclis-i idarenin tayin ettiği bir zamanda iptida edecektir. Muamelat-I

maliyenin hüsıı-ü cereyanına medar olmak için cemiyetin mühr-ü resmisiyle memhur ilmühaberler verilecek ve cemiyetin gazetesi vasıtasiyle ilan-ı keyfiyet edilecektir.

102

Madde 19 - Taşra mecalis-i idaresi Dnsaadet Merkez Meclis-i idaresinin vesait-i ieraiyesidir.

Vezaifi: Evvela salifüzzikr maddelerdeki ahkamı, saniyen, bulunduğu belde dahilinde mülhakatında efradın tekessür ve himayesine, salisen, gerek memalik-i ecnebiyede ve gerek memalik-i Osmaniyenin bir cihetinde cemiyet nam ve hesabına tab ve neşrolunacak gazete ve sair evrak ve muharrerati nafianın bulunduğu beldeye sühuletle ithali vesaitini islihsale ve efrada tevzie, rabian Dersaadet Meclis-i idaresinin teklifatını ve verdiği malumatı efrada itaya ve bilmukabele efradın menafi-i cemiyete muvafık olan beyanatını bitamamiha Dersaadet Meclis-i idaresine iş'ara, hamisen, füsul-u atiyede münderiç mevaddan kendilerine ait vazaifi ifaya, sadisen, ifa-yı vazaifte illizan:ı sürate mecbur olacaktır. Memalik-i ecnebiyede bulunan şubeler fazla olarak fırsat buldukça konferanslar vermekle de mükelleflirler.

Madde 20 - Dersaadet meclis-i idaresi her nevi umur-u mesalih-i cemiyetin ve şuabat meclis-i klaresiyle Dersaadette mevcut efradın mercii olup gerek mürekkep olan azanın biri tarafından ve gerek şuabat mecalis-i idaresiyle Dersaadette bulunan efradm teklif veya ihbar edilen mevad içinde vatanın menafiine muvafık olan ve icraatında külfet ve mahzur görülmiyen şeyleri kabul ve icrasıııı derulHe veya tebliğ edecek eğer bu suretle vaki olan teklif veya ihbar makasıd ve menafi-i cemiyete muvafık olmakla beraber icrasında külfet ve mahzur olmadığı halde icra ve adem-i icrası hakkında her türlü ihtimalatı piş-i nazara alarak karar ittihaz edecek badehu bu kararı teselsüle tevfikan ara-yı umumiye-i efrada, eğer şubenin birinde icra olunacak olursa yalnız o şubenin efradının reyine, arz ve icrası kolayolsun güç olsun bilcümle mülahazatı mevkii müzakere ve müşavereye vazetmekten imlina etmeyecektir.

Madde 21 - Dersaadet meclis-i idaresi gerek Avrupa ve gerek heyet-i Osmaniye efkarı üzerine tesirat-I nafia vucuda getirir neşriyatta bulunabilecek efradm kuvve-i kalemiyeye malik olan en mümtazlarından bir kaçını münferiden veya müctemian memalik-i ecnebiyeye izam ile cemiyetin mürevvic-i en,arı olmak üzere gazete ve saire evrak çıkarup intişar, şuabat mecalis-i idaresiyle umunı efrada ihbar ve memalik-i Osmaniyeye ithal ve efrada tevzi esbabına teşebbüs edeceği gibi mümkün olduğu halde dahil-i memlekette dahi serbesti-i matbuatın istihsaline muvaffak olııııcaya değin hafiyen böyle gazete ve efrak-ı nafia ve sairenin neşrini müteahhid olacaktır.

Madde 22 - Meealis, idare-i hükümetin hariei ve dahili ahval-i hazıra-i siyasiye ve mülkiyesi hakkında dahil-i cemiyet olanların tenvir-i efkarına ve tezyid-i gayret ve mesaisine hadim olacak malümat-I mühimmeyi gerek bizzat ve gerek efrad vasıtasiyle istihsal eylediği halde teselsıilen umum efrada arz ve ifham edecektir.

Madde 23 - Meclis-i idare cemiyet hususatından dolayı taht-ı tevkife alınacak veya diğer bir tehlikeye düşecek efrad-ı cemiyetin tahlis ve himayesine ve eğer katiyen ittiham olunmuş ise firarına ve tahlisine medar olacak vesait tedarik etmekle mükellef olduğu gibi cemiyet efradının her biri de vicdanen ve hamiyyeten bu vazife ile mükelleftir.

Madde 24 - Cemiyet hükümetin ahval-i namarziyesini istihbar ettikçe tedarik ve tensip edeceği vasıtalarla ilan-ı hakikat ederek efkar-ı umumiyeyi ikaz ve bu gibi ahvalin men-i çaresine gayret edecektir.

Efradm hukuk ve vezaifi ve cemiyete dahiil şeraiti

Madde 25 - Bir ferd cemiyete dahilolmak için evvela, Osmanlı, saniyen akil ve reşid olmak, salisen kabiliyet ve istidat, rabian hüsn-ü ahlak ve haysiyet sahibi bulunmak, cebanet ve casusluk gibi redaet-i evsaf ile şöhret kazanmamış olmak, hamisen cemiyetin makasıdma müteallik ahvalde azm-ü hulüs sahibi olmak, sadisen hırs ve tamah ve hava-yı nefsaniyeye ve iğraz-ı şahsiyeye mağlup olmamak, sabian gayret ve kanaat sahibi olmak lazımdır.

Madde 26 - Dahil-i cemiyet olan bir ferd madde-i sabıkada tadat olunan evsaf ve şeraili tamamiyle cami olduğuna mütemadi bir tecrübe ve tetkik-i vicdani ve kanaat-ı

103

kamile hası! etmedikçe hiç bir şahsı cemiyete ithal ve cemiyetin vucudundan haberdar etmiyecektir.

Madde 27 - Bir ferd mevad-ı sabıkada beyan olunan şerait dairesinde Cemiyete ithal eylediği zata Cemiyetin makasıdma ihlas ile hizmet edeceğini ve şu nizamnamenin ahkamını tecavüz etmiyeceğine dair din veya namus, vicdanı üzerine bir yemin teklif edecek badettahlif ve müteselsilen kolbaşıIardan alacağı numarayı kendisine verecek o numara-yı kol ile Cemiyete duhülünü meclis-i idareye mımarasiyle kayıd olunarak badehu Cemiyetin nizamat-ı esasiyesini kendisine ita edecektir.

Madde 28 - Dersaadet veya şuabat mecalis-i idaresinden birine mensup olan bir ferd Dersaadetten veya şubesinin bulunduğu beldeden hariç bir mahalle gidecek olur ise madunu mafevkine takdim ve azimetini mafevki vasıtasiyle mensup olduğu meclise ihbar etmeğe mecbur olacaktır. Böyle tebdil-i mekan eden kimse gideceği yerde Cemiyetin şubesi mevcut bulunduğunu tahkik edecek ve eğer varsa arzu ettiği halde anlara iltihak için lazım gelen vasaile müracaat eyliyecektir.

Madde 29 - Her ferd Cemiyetin makasıdma muvafık olmak şartiyle her türlü teklifatta bulunmakta hür ise de icrası hususunda Cemiyetin reyi melzumdur.

Madde 30 - Efrad-ı Cemiyetten her biri meclis-i idareden tabmil olunacak vezaif-i mümkineyi kabul ve icraya mükellef ise de esbab-ı makul e serdiyle bu vezaifi icradan istinka[ ettiği takdirde meclis-i idare beyaz olunacak esbap ve mazereti mevki-i müzakereye vazedecek ve makul gördüğü halde o şahsı muaf tutacaktır. Aksi halde evamir-i Cemiyeri ifa etmemiş sayılacağından ahidşikenlik nazariyle bakılacaktır ve Cemiyete verdiği parayı iade etmiecektir.

Madde 31 - Cemiyetin tebligat ve muamelatı mektum tutulacaktır. Efraddan biri Cemiyet mesailinden dolayı taht-ı tevkife alındığı takdirde dolayısiyle sebeb-i tevkifini Cemiyete bildirecektir.

Madde 32 - Cemiyet efradı nakden, kalemen, bedenen Cemiyete hizmetle müşerref olup bu üç hizmetten birisini olsun ifa etmeyüp Cemiyeti iğfal edenlere ve Cemiyetin parasını dolandıranlara hain-i vatan muamelesi edilecektir.

Madde 33 - Cemiyetin heyet-i idare ve nezareti tahtında bir sandığı olacak ve bu sandıkta hiç bir vakıt bin kuruştan fazla para bulundurulmıyacakUr. Varidatın fazlası heyet-i idarenin tensip edeceği şubeler vasıtasiyle emaDeten bir bankaya tevdi edilecektir. Cemiyete dahilolan her ferd bu sandığa mafevk, veya malum olan zat vasıtasiyle teahhüt ettiği meblağı her ay tediye edecektir. Teahhüt, müteahhidin hal ve arzusu na göre tezyid ve tenkis olunabilecek ise de bu miktar günde bir para hesabiyle senede dokuzbuçuk kutuştan aşağı olmıyacaktır. Cemiyet namına her nevi iane kabulolunur.

Madde 34 - Makasıd-ı Cemiyet uğrunda feda-yı nefs edenlerin ailesi muhtac-ı muavenet biriyse infak ve iaşesi ve evlatlarının himayesi cemiyetin en mukaddes vezaifinden addolunacak ve ibka-yı namlarına çalışılacaktır.

Madde 35 - Katib-i hususinin sandığa eminiik ve muhasiplik hizmetleri hep meclis-i idare azalarına (κενό) ise de işlerin kesret ve ehemmiyetine göre Cemiyet arzu eylediği halde efrad-ı Cemiyetten emin olduğu zevata . gördürebilir.

Madde 36 - Cemolunan para evvela neşr ve tam im-i hakayıka, saniyen Cemiyet yolunda feda-yı nefs edenlerin ailesine, salisen teşebbüsat-ı Cemiyetin husulü zımnında şev k ve teşvik olunacak efrada, rabian umum efradea ensip olunacak hususat-ı saireye sarf olunacaktır.

Madde 37 - Osmanli Ittihad ve Terakki Cemiyetinde bulunan kadınlar alelumum erkekler gibi aynı hukuka malik ve aynı vezaifle mükelleftider.

Madde 38 - Cemiyetin muhaberat-ı mühimmesi için hini hacette kullanılmak üzere bir şifresi mevcut olup bu şifre her şubede bulunacaktır. Miftahı her şube arasında başka bulunmak ve her ferd beyninde indi olarak anahtar kullanılmak mümkündür.

Madde 39 - Işbu kavanin-i esasiye husul-ü maksada değin meriyülicra tutulacak yalnız icab-ı masıahat ve ilcaat-ı zamana göre tadilatın icrası ekserii yet-i ara husulünde tecviz olunacaktır.

104

Το Καταστατικό ενώσεως της οργάνωσης "Osmanlı Hürriyet" και της

"Terakki ve İttihad"

1907 senesinin Eylül ayında "Osmanlı Hürriyet" ve "Terakki ve İttihad" cemiyetleri arasında bir anlaşma olmuş ve bu iki cemiyet birleşmişlerdir. Buna ait mukavele, gizli mu habere dosyasının 386 numaralı yazısında aynen mevcuttur:

Merkezi Paris olan "Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti" ile merkezi Selanik'te olan "Osmanlı Hürriyet Cemiyeti" 19 Şubat 1325 ve 14 Eylül 322 ve 27 Eylül 1907 tarihinden itibaren "Osmanlı Terakki ve lttihad Cemiyeti" namı altında atiyüzzikr şerait ile ittihat etmiştir.

Madde 1 - Cemiyet biri dahili diğeri harici olmak üzere iki merkez-i umumisi olacak, ve bunlardan harici merkez-i umumi Paris'te ve dahili merkez-i umumi de şimdilik Selanik'te bulunacak ve her iki merkezin ayn ayn amirleri olacaktır.

Madde 2 - Maksad-ı esasisi 1293 tarihinde neşrolunan Mithat Paşa Kanuni Esasisinin tatbik ve devam-ı mer'iyetini teminden ibaret olan Cemiyetin bu maksada vusul için istidad ve icabat-ı mahalliyeyi nazar-ı dikkate alarak teşkilat ve vezaif-i efradı tayin eden dahili ve harici ayn ayn iki nizamnamesi bulunacaktır.

Madde 3 - Umur-u daire-i maliyede merkez-i umumiler her ne kadar müstakil iseler de icabında yekdiğerine muavenete mecburdurlar.

Madde 4 - Dahili merkez-i umumiye doğrudan doğruya irtibatında mahzur görülen dahildeki şuabat ve efrat Paris merkez-i umumisi vasıtasiyle muhabere etmek üzere dahildeki merkez-i umumiye tabi olacaktır.

Madde 5 - Harici merkez-i umumi şuabat-ı hariciyenin merciliğinden başka cemiyetin harice karşı murahhaslığı vazifesini ifa eyliyecektir. Hükümet ve matbuat-ı ecnebiye ile olan münasebatm mes'uliyeti harici merkez-i umumiye ve dahildeki teşebbüsat ve imıatm mes'uliyeti de kamilen dahili merkez-i umumiye aittir.

Madde 6 - Merkez-i umumiler yalnız ikna ile yekdiğerinin harekatını tadile seıahiyettardırlar.

Madde 7 - Cemiyetin vasıta-i neşr-i efkan şimdilik Türkçe Şara-yı Ümmet, Fransızca Meşveret gazeteleridir. Dahili merkez-i umuminin muavenet ve iştirakiyle harici merkez-i umuminin taht-ı nezaretinde tab ve neşredilecek şaray! Ümınel ile Türkçe bilcümle neşriyatta harici merkez-i umuminin tekalifini nazar-ı dikkate almağa mecbur olduğundan mes'uliyetine dahili merkez-i umumi ele iştirak edecektir.

13 Eylül 1323 saat 1 ezani Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti Umur-u Dahiliye ve Hariciyesine memur.

Dr. Bahaddin. Το τηλεγράφημα που εστάλη στο παλάτι μετά την ορκομοσία (besa) στο

Firvozik Atebei Felekmertebei Cenabı Şehriyarı Azamiye takdim olunmak üzere Huzuru samii Sadaretpenahiye ve Makamı Ali-i Meşihatpenahiye Cenabı Rabbelalemin tebarek ve tekaddes hazretleri zinetarayı mansabı Celili

emanet i kübra, şevketefzayı hilafeti uzma, halifei ruyi zemin, nebinimet biminneazam efendimiz hazretlerini hemişe zaman, kemali şeref ve şan ve adli ihsan ile sayesazı Islamiyan ve Osmaniyan buyursun ve mevki ve makamı satvet itticamı racidarı azamilerini yanı ağyara karşı aliyüala ve livayı şevket ihvayı cihandarilerini ala buyursun amin.

105

Pek yakın görmekte olduğumuz felaket ve mahviyetin esbabı men ve izalesi düşünülmek üzere Kosova Vilayeti ahalisi kulları namına olarak burada vukubulan içtimaımız neticesinde devletimizi muhafazai şevket ve mekneü ve ilayı şan ve ipkayı namı ve ahali kullarının refah ve saadetini temin için sünnetinebeviyyeden bulunan ve 7 Zilhicce 1293 tarihli f~rmanı hümayun mesadet makrtın cenabı Padişahıazamileri ile tasdik ve ilan buyurulmuş olan Kanun-i Esasi veçhile meşveret usulü meşruasının yeniden iade ve ikamesinden başka çare olmadığını teyekkun ederek Dersaadette bir Millet Meclisinin celp ve cem'ine müsaadei seniyei cenabı şehinşahilerini istirham ve istidaya müttebiden ve müttefikan karar verdik.

Binaenaleyh talep ve istidayı meşruamız kabul ve is'af buyurulacağından ümitvar olmakla beraber kemali halisiyetle vukubulan ve sadakat ve emniyet ve hüsnüniyetimizi teyit ve takviye edecek olan işbu istirhamatımızın cevabı kabul ve is'afına dair iradei seniyei Cenabı Şehriyari azamilerini kemali süzişle arzu ve intizar eyleriz. Olbapta ve katıbei ahvalde emrü ferman hazreti veliyyülemrindir.

Eşraftan: Hacı Ağoş, Eşraftan: Hacı ıbrahim, Eşraftan: Yaşar, Eşraftan: Selih, Üsküp Müftüsü: Hasan Fehmi, Müderris Eddaı Nabi, Müderris Eddaı Adem Sırrı, Müderris Eddaı Abdülbaki, Müderris Mahmut Kamil, Eşraftan Memduh, Müderris AbdüHahat, Müderris Eddaı Hacı Şaban, Meşayihten Eddaı Sadettin, Meşayihten Eddaı Mehmet Sait.

180 İmza ve gayrıhüm.

Πηγή Παραρτήματος 2: Tarık Z. Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler Cilt 1 İkinci

Meşrutiyet Dönemi 1908-1918, [:Τα Πολιτικά Κόμματα στην Τουρκία Τόμος 1, Η

Δεύτερη Συνταγματική Περίοδος 1908-1918], İletişim Yayınları, İstanbul 1998 σ.σ.70-

75, 81, 93-94.